abdullah kızılcık

MUHADRAM ŞAiRLERDEN HASSAN B. SABİT'İN
İSLAMI DÖNEME AiT ŞÜRLERİNDE TEMA
ABDULLAH KIZILCIK •
Özet: Bu makale, muhadram şairlerden Hassan b. Sabit' in İs­
lam'ın ilk devrindeki şiir temalarını ele almaktadır. İslam'ın
başJannda Medine'de Müslüman şiiirierin en tanınmışlarından
~ olan Hassan b. Sabit, hem Cahiliye ve hem de İslami devrede
önemli bir yere sahiptir. O, şiirleriyle Peygambere adeta kalkan
olmuştur. Bu nedenle 'Peygamber Şairi' olarak tanınmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Hassan b. Sabit, Peygamber
muhadram şair.
Şairi,
Of the Mulzadramim, Hassan b. Thabit's Poems and the
Subjects on Theme in the Early lslamic Period
Summary: This study deals with Hassan b. Thiibit's poems,
who is from mukhadramıin and the subjects on his poems· belong to early lsl~mic Period. The most prominent of the Muslim poets at the beginning of the Islam at Medina. Hassan b.
Thabit had a reputation with panegyrics in both period the
Jahiliyya and Islam. He panegyrized the Prophet and defined
him with his poets against the poets in Mecca. So he was
known as Poet Laureate of the Prophet.
Keywords: Hassan b. Thabit, Poet Laureate of the Prophet,
mukhadram poet.
• Yard. Doç. Dr., i.ü. Edebiyat Fakültesi, Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim
Dalı.
·
NÜSHA, YIL: VI, SA YI: 20, KIŞ 2006
77
MUHADRAM ŞAiRLERDEN HASSAN B. SAaİT'İN İSLAMi DÖNEME
AiT ŞİİRLERİNDE TEMA .
Arap
edebiyatı
tarihçileri cahiliye döneminden günümüze kadarki Arap
şürini, c3hili.ye, ilk İslfuni dönem1 ile Emeviler dönemi, Abbasiler dönemi,
Türk dönemi ve çağdaş dönem olmak üzere beş ayn devrede ele almaktadır­
lar. Bu devrelerden, cahiliye devri ile ilk İslami dönemi yaşayıp, yine bu
dönemlerde şiir söylemiş muhadram şahsiyetlerden birisi de Hassan b. Sabit'~.
Cahiliye dönemi Arap şiirinin genel konuları ve temaları incelendiğinde,
kaside tarzında yazılan şiirlerin methiye, hiciv, iftihar ve tasvir olıruik üzere,
dört temel konuyu işlediğini görmekteyiz. Ancak bu dönemde İslam'ın inanç
ve ahlaki prensipleri ile çelişen içki ve içki meclisleriyle, kadım tasvir ya da
bahşiş almak gayesiyle kabile reisierini övmek ve ırkçılığı savumnak gibi temalar, Müslüman şairlerde yerini yavaş yavaş İslam'ın temel kaynağı olan
Kur'an'dcı.n mülhem İslami değerlere, savaşlar münasebetiyle kalıranıanlıkla~
ra, Peygambere metlıiye yazmaya ve yine Peygamberi savunmak amacıyla
cevap mahiyetinde yazılan lıicivlere ve nihayet Hz. Mulıanınıed ve aslıabı için yapılan mersiyelere bıraknuştır. Bu arada. Cahiliye devri şiirlerinde az da
olsa ahlaka dair temaların mevcut olduğunu belirtmemiz gerekir4 •
Burada dikkati çeken bir husus da İsliimiyet'in gelmesiyle şiirde farklı
temaların görülmesidir. Esasen İslfun, soy sop ve ınal ile övünmeyi, insanları
ayıp
ve kusurlarından ya da sırf düşmanlıktan dolayı sözlerle incitmeyi, kötüsebebiyet verdiği için içkiyi, ahlaksızlığa neden olduğıı için de kadın
tasvirlerini yasaklayınca doğal olarak şiirin temalarında bu ınanada bir daralma dikkati çekmiştir'.
lüğe
Bu arada Cı1hiliye döneminde yetişip islami dönemde de şiir yazmaya
devam eden Ciilıiliye devri şairleri, İslfun geldikten sonm da özellikle hiciv
türünü şiirlerinde işlemeye devam etmişlerdi. Hicve muhatap olanlar, önceleri düşnıan kabile reisieri veya ileri gelenleri iken, İslam ile birlikte Hz. Muhammed, salıabcler ve hatta İslamiyet olmuştur.
·
Cahiliye döneminde Hassan b. Sabit de şiirlerinde daha çok lıiciv ve
methiye konularım işlemiş ve Mekke şairlerinin lıicivkrine cevap vermede
gecikmeniiştir. Diğer yandan o, metlıiyeleri ile de Peygamber ve ashabına
adeta kalkan olmuştur6 • Allalı Resı1lü, Hassan b. Sabit' e Iıiciv konusunda özel
izin vermiş ve müşriklerin hicivlerine karşı 'sen de onları Iıicvet, Cebrail seninle beraberdir' buyurmuştur'. Kendisine 'Peygamber Şairi' denilmesinin
nedeni de budul.
Hassan b. Sabit, Mekke'nin fetlıinden önce Hz. Mulıanınıed'i (a.s.) şiirle­
riyle hicveden Ebı1 Sufyan b. el-Haris b. el-Muttalib'e otuz beyitlik kasidesiyle cevap verıniş ve Peygamberi savunmuştur. Bu kasidenin bazı beyitleri
aşağıdadır:
9•
-- '
78
'
-.
~ 0--"
'
- • i<'
i .r--r.
NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 20, KIŞ 2006
u
. ı'l-
~ ı.;,ı
-
ABDULLAH KIZILCIK
J ...
o
'
..
~üJ-JI ~~~~-·~-~~ ~1 ~i
sı
~4rapların atası lv!e 'ad soyundan gelen bizlerin her gün
ya da hicivleri vardır'.
'Bizi hicvedenlere bi= kafiyeleri (şiir/eri)
birbirine karrştığı savaşta da onları vururuz ·.
'Dikkat!
tekisin '.
Ebıi
Sufvô.n 'a benden iletin: Sen
sağlam
savaşı, sataşma­
dokuruz ve
boş kafalı,
kanların
korkak ve havainin
'Sen lvlulıammed'i (a.s) hicvettin. Ben onun adma cevap veriyorum. Zaten Allah katında bu yaptığmın cezası vardır'.
'Sen ona denk
h ayrımza fidyedir '.
olmadığın
halde
omı
hiciv mi ediyorsun'!! Sizin
şerriniz
'Sen karakteri vefa olan mübarek ve ~vi, İbrahim Peygamberin dini üzere
olan Allah 'ın güvenilir bir elçisini hicvettin •.
'Sizden Allah Resu/ii 'nü yeren kimse (hi/sin ki) onu metheden ve de ona
eden birdir'.
yardım
'Bizden
masumdur '.
anlaşma yapan
el-Haris b. Ebi Dırar ile Kureyza kabilesi
'Dilim kusursuz, sert (bir
kılıç
gibi) ve
(şiir)
(artık)
denizim de kovalarm bulan-
dıramadığı {.'iıt/ar gibidir)·.
Kaside
şüncelerini
incelendiğinde, şairin,
de sade ve
hislerini konu
bütünlüğü
anlaşılır bir biçimde aksettirdiğini
içerisinde ve dügörürüz. O, bu kasi-
desine dönemin sosyal yapısına ışık tutacak olan bir girişle başlar. Nitekim t:J"
NÜSHA, YIL: VI. SAYI: 20, KIŞ 2006
79
MUHADRAM şAiRLERDEN HASSAN B. SAEİT'İN İSLAMI DÖNEME
AiT ŞİİRLERİNDE TEMA
"ı:~}'-:-'~ J
Jt.:; ..w
,y i y.
JS .j beyti savaş; sataşma ve hiciv gibi A-
raplann günlük yaşanunı meşgul eden olaylardan bahseder. Yine şairin şiiri­
ne konu olan Ebfı Su:fyan'm hicvine cevap için sözü uzatnıadan doğrudan
konuya girdiğini görürüz. Bu meyanda, 0~ ~~
meydan okumaktadır. Devanunda l_r. 15'J~
~
e.r 'l'i diyerek ona açıkça
...::.-~
'Ls"-~ .J c-.JJ ~#i
demek suretiyle şair, Peygambere ve!a ve bağlılık duygusu iÇerisinde
yapılan hicvin şaşkmlığıru gizlemez ve O'nu gÜZel sıfatlarla destekler.
bu destekle de yetinmeyip gerekli cevabı verdikten sonra Hz. Muhanı­
med'i (a.s.) intikam duygulan içerisinde hicveden Ebfı Sufyan'ın cezasınıiı
O'na
Şair
verileeeğim "" L._ı..lı .b.1.::i ..J:>-
"'..r-'
·~J 4>-..u-.J
y
pa:: j' nıısrfu ile açıkça ilade eder. Şairin,
derken, Peygamberi öven ve O'na yardım eden kimseyi
açıkça
illide etmemekle beraber, Medineli Ensar'dan olması nedeniyle, bununla kendisini kastettiği anlaşılmaktadır. Şilir, benzetme sanatını da kullanarak dilini keskin bir kılıca ve şiirlerini de kovaların zarar vermediği denize
benzeterek 1--.asidesine nihayet verir.
Peygamber Şiiiri 'nin en önemli temalardan birisi de methiyedir. Hz. Mu(a.s.) ile dört halife devrini idrak eden Hassan b. Sabit, Peygambere
yazdığı bir metlıiyesinde şu beyitlere yer vermiştir:
haırınıed
:wı ~;.s ~: ~c,.f:;
' -." ,- ~ -- '-ı'. ': -- ı?LS:...
;.~~~-'-..!..:.,......ı"
ni
'Gözüm senden daha zvisiai hiç görmemiştir ve hiçbir kadın senin ~fbist­
'
doğurm,muştır.
'Sen (va Jı1ulıanımed) kusursuz yaratı/dm
ı•e
sanki sen
di!ı!diğin
gibi ya-
ralı/dm'.
Yukandaki beyitlerde şair, Peygambere olan hayranlığını içtenlikle ilade
edip. onun gÜZel ve kusursuz yaratıldığı üzerinde durur.Ş~irin ele aldığı temalardan biri de mcrsiycdir. Mesela, Peygamberin ve·
fatı üzerine şu beyitleri tcrenni.ım eder13 :
-
~,.
..>.__....:_ıl
....
;
,.,."
- 'J5-:... '-<"=·
'' ' ' ı'~ .......
'
~-.../
J
;J-
... ..1
J
'
'
~~~~~J~)
, '". f
~
80
,ı- ı''
;1 !-:
~
.d'L i!'
.:.JJ~ \.5-Y '-'~)
NÜSHA YIL: VI, SA YI: 20, KIŞ 2006
ABDULLAH KIZILCIK
'0/ke Ensar 'adar geldi, yüzler sürmedanlık gibi simsiyah oldu'.
lüğü
'Onu biz ortaya çıkardık. kabri de
inkar edilemez'.
aramızdadır.
Bizdeki nimetinin üstün-
'İ/ah Ahmed ismindeki o mübarek (Peygambere) sa/at etti, arşın etrafın­
da dönen melekler ve iyi kimseler de'.
•
'O kazılan kabre
sevindi ler'.
gömüldüğünde
Medine 'deki Yahudiler ve Hristiyanlar
Şairin, .:.ı _r.:hll _, ~_,.., ~ ,;_, .J'jl
kasdı Allah"tır.
J-:> mısraındaki ilah kelimesinden
Bu arada şürde belirtilen Allah 'ın Peygamberi için salatı, Almeleklerin salatı Peygambere duay, ve istiğfarlannı; insan-
lah'ın nıhmetini:
larınki ise
...~....;;!
\.;~
J;
)..::ı
~\
diyerek Peygambere salavat
getirmelerini ifade eder ~.
1
Hz. Ebübekir'in vetatı da onun şiirinde yerini almıştır15 :
'Güvenilir bir
ile an. '
dostım
üzüntüsünü
hatırlarsan, kardeşin
Ebilbeldr'i yap-
tıkları
vôsı,
'Taşıdı,ğı şeylerle Peygamber'den sonra mahlıikdtın en hayır/ıs!, en taken ôdi!i ve en vefalısım. '
'Afakdmı övülen ve (hi erel yolunda) mağaradakilerin ikincisi ve sö::iim111
erini, Resu/ii tasdik eden insanların ilkini'
'0, lıicret ettiklerinde esk_i dostuna yol göstermek süretzvle Allah 'm emrine tcihf olarak övgi~ve I{Iyik hfr şekilde yaşadı. ·
Hz. Ömer'in ölümü üzerine de o, şu nıersiyeyi söyler16 :
NÜSHA, YIL: VI. SAYI: 20, KIŞ 2006
81
MUHADRAM ŞAiRLERDEN HASSAN B. sABiT'İN İSLAMi DÖNEME
.
AiT ŞİİRLERİNDE TEMA
• . ..;_,(.'::dı Jl . .r-"'"'
/'-:.r'
.. ..)-'
. ...r.?
....
. . . .' )--...
.J ...
~
"'
-
J
...
~
'--' L.;
,.
,
o
,;t:
...
J'_,_...,: ıı .__.15::
':J
.
......
~
J
1~~
ı.r=-
c: !...?:-
'Allah ona hayır yüzü göstermesini O (hakkın keskin) kılıcını ve lcendini
Allah 'a verip (Kuran 'zn) sağlam ayetlerini okuyan (Hz. Omer 'i öldürmek suretiyle) Feyru·z'l bizi üzdü. '
düşmana şiddet/iyi, acı olaylardandır
(ki) güvenilir
'Ne zaman bir söz söylerse bu sözünü fiili yalanlamayanz,
olmayan ve hayra koşanı '
asık çelıreli
'Zayzfa merhamet/iyi,
ve asi/i '
kardeşi
'O Allah 'zn emrine itaat edeni,
gibi olanı '
hakkı
bi/eni, onun yanında uzak mahliikd-
tın yakın
Şair, mersiye temasını işlerken yukandaki beyitlerde de görüldüğü gibi
Kur'an'dan ilham alnuştır. Nitekim Hz. Peygamber ile ilgili yaznuş olduğu
rııersiyesipde
....;. f i ~ :rJ .J)ı ~ mısrJuu ~ı
J; .:.ı_,ı...:.. ..::..<d.J .1ı ı.)j
ayetiriden (Alızab suresi, 56. ayet), Hz. Ebubekir'den bahsettiği 1)\.:!IJ kelimesini ".;Wt ;J .::....:.:ı 0t" ayetinden (Tevbe suresi, 40. ayet) ve Hz. Ömer'den
bahsettiği "ı..wı J; ~ 0~\ıı J; J JJ./ mısrfunı da ....... .:;.l!ıJ .iiıı Jr.; .ı....::."
"r+::ı
..ı....J }L.<ıı ..? ..ıJ...;.i ayetinden (Muhammed Suresi, Ayc.:L 29) ilham
alarak söylemiştir.
Şairin, .Hz. Osman, Hamza, Ca 'fer b. Ebi Talib, Zeyd b. Harise ve
Hubcyb gibi sahabenin önde gelenlerinin ölümleri üzerine de mcrsiycler yazdığım görnıekteyiz 1 ~. Bu mersiyelerin çokluğu, şairin uzun yaşamış olmasın­
dan kaynaklanmaktadır. Nitekim kaynaklar, onun altmış sene Cahiliye dönemi, altmış yıl da İslanli dönemde olmak üzere yüz yirnıi sene gibi uzun yıllar
yaşadığından balısetınektedir 1 9•
Hassan b. Sabit, kahramanlığı konu edinen şiirler de söylenıiştir. Nitekim o Peygamber'in ashabına hitaben aşağıdaki beyitleri inşat etmiştir:
~4llah 'm
iplerinden kopmak bilmeyen sağlam ve uzun bir ipe sarılarak'
'Aramızda Allah Resula vardır, aramızda hak vardır ve biz ölenekadar
ona tabi oluruz. Zaferin de (bizim için) sınırı yoktur. '
82
NÜSHA, YIL: Vf, SAYI: 20, KIŞ 2006
ABDULLAH KIZILCIK
Netice olanık diyebiliriz ki, İslfuniyet'in gelmesiyle şiirin temalan deancak şiire mutlak bir yasak gelmemiştir. Bunu da yukanda görüldüğü gibi, Hassan b. Sabit'in Müslüman olduktan sonra farklı temalarda olsa bile şiirlerine devam etmesinden anlamaktayız. O, İslam'dan sonra işlediği şiir­
lerinde Cahiliye dönemindeki gibi kabile reisierini övmek yerine artık, Medine İslam toplumunda Kur'an'dan mülhem İsliimi değerlere bağlılık konulannı ele alnuş ve Peygamber'e yapılan iftiralara cevap verip, İslam'ı, Peygaın­
beri ve sahabeleri savunmuştıır.
ğişmiş,
1
Burada İslami dönemden maksat, İslfuniyetin gelişinden Erneviiere kadar olan dönemdir.
2
Bk. Msi., Ömer Rıza Kehha!e, ei-Edebıı'l- :·1rabiyyıı
fi '1-Ccihiliyyeti
ve '1-
İsldmi, Şam, 1972, s. 8.
3
Hk. bilgi için bk. Ebu'l-Ferec d-Isfehii.nl, el-Egdni, Kii.hire 1963, IV, 134170; İhn Ku tey be, eş-Şi 'r ve 'ş-şu 'ara, (tahkik ve şerh Ahmed Muhammed
Şakir), K1lhire h. 1364, I, 264-267; ei-Kuraşi, Cemlıeratıı eş 'ciri'l- 'Arah fi '1Cd/ıil(vyeti ve '1-İslcimi (nşr. Dar el-Kalem), Şam, 1986 II, 621-625; Zirikli, elA '!dm, II, 188, Kahire, 1954-1959; Ömer Rıza Kehhiile, Mıı 'cemu'l-mııellifin
(n~T. Mektebt: d-Musenna), Beyrut ts., III, 191; Ömer Ferrfıh, Tdri/ııı'l­
edehi '!- 'Arabi, (nşr. D1lrul-'ilm), Beyrut, 1965, I, 325-331.
1
Gı~niş bilgi için bk. Alunet Suphi Furat, Arap Edeb~vatı Tdnlıi (Edebiyat Fakültesi Basıınevi), istanbul, 1996, s. 64-95; Kenan Demirayak-Ahmet Savran,
Arap Edeh(vatı Tarihi Calıil(ve dönemi ( A.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Yayın­
lun), Emıı:uın, 1993, s. 76-88.
Geniş bilgi için bk. Abdulkiidir el-Kitt, Fi 'ş-şi 'ri '1-İsldmi ve '1-Emevi (nşr.
Daru'n-nahdati'l-'Arabiyye), Beyrut, 1987. s.9-14.
5
6
Bk. Ömer Ferruh, a.g.e., I, 326.
İlgili hadis için bk. Salıilııı Bulıdli, Kitabu bed'i'l-halk, 1359 no'lu hadis (çeviri: Abdullah Feyzi Kocaer), Ankara 2004.
7
~ Ebu'l-Ferec el-İstehüni, a.g.e., IV, 136.
9
Araplanıı atası olan Me'ad'ın tam adı Me'ad b. 'Adn1lndır. Bk. Firuziibiidi,
s. 380(nşr. Müesese er-Risiile), Beyrut 1987, bk. md . .l-.l-t
ei-Kdmıis ei-Mıılıit,
10
e1-Haris b. Ebi Dıf'ar, Peygamber'in eşi Cuveriye'nin babasıdır. el-Hiiris,
Iluzü'a kabilesinden Bem mustalık kabllesinin başkaıuydı. Kabilcsini Pey·gamber ile savaşa k.ı~kırtmıştı. el-Hiiris ve kabilesinin yenilgisiyle neticelenen
bu savaş Munıy;;iya kuyusu etrafında oldu. Müslümanlar bu savaştan 2000
deve, 500 koyun ve· 200 kadar da esir alurak giilib ayrıldılar. el-Hiiris'in kızı
cüveriye de bu esirler arasındadır. Peygamber onu eşi olarak kabul etmiş ve
mehir olarak tu 40 esirin fidyesiz serbt:st bırak.ılınasıru istemiştir. Geniş bilgi
için bk. İbn Sa· d; et-Tabaka/w '1-Kuhrd, (nşr. Dar Siidır), Beyrut ts., ll, 63-65.
11
Kurevza kabilesi Medine'de bulunan ve Peygamber'le anlaşmalarını bozmalan nedeniyle mijslümüıılann harbettiği yahfıdi kabilesi. Ahmed Ayid ve diğerleri, el-Mu' cem '1-Esdsi ei-'Arahf, Tunus 1988, md . ..l;,..ı,>-J-0
NÜSHA YIL: VI, SA'tl: 20. KIŞ 2006
83
MUHADRAM ŞAiRLERDEN HASSAN B. SABİT'İN iSLAMİ DÖNEME
AiT ŞİİRLERİNDE TEMA
Bk. Divan Hassan b. Sdbit (tahkik: Seyyid Hanefi Haseneyn, nşr. Dfuu'lMe'iirit), KıThire I 973, s. 7I-77.
12
13
Diviin Hassiin b. Siibit, s. 209-2 I O.
Bk. İbn Kesk, Teftim'l-Kıır'dni 'l-'Azim (tiıkdim: Yusuf Abdurrahman), Beyrut
I987, III, 5I4.
14
15
Divdn Hassan b. Sdbit, s. 2I l-212.
16
Divan Hassan b. Siibit, s.2 I2.
17
El-Muğlre b. Şu'be'nin gayr-i müşlim kölesi Ebfı Lu'lue Feyruz.
Sa'd, a.g.e., III, 350.
18
Divan Hrıssan b. Siibit, s. 2 I 9-227.
19
Bk. msl. Zirikll, a.g.e., II I88: Ömer Rıza
84
Kelıhiile, a.g.e., III, I 91.
NUSHA, YIL: V1, SA YI: 20, KIŞ 2006
Bk. İbn