tc gazi üniversiversitesi sosyal bilimler enstitüsü çağdaş türk
advertisement
T.C.
GAZİ ÜNİVERSİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI
BAŞKURT TÜRKÇESİ’NDE SIFAT-FİİL EKLERİ VE
İŞLEVLERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Fatma ERTÜRK
Tez Danışmanı
Doç. Dr. Zûhal YÜKSEL
ANKARA - 2008
iii
İÇİNDEKİLER
SÖZ BAŞI ........................................................................................................i
İÇİNDEKİLER ................................................................................................ iii
KISALTMALAR ............................................................................................ viii
TRANSKRİPSİYON HARFLERİ…………………………………………………...x
I. BÖLÜM
GİRİŞ ............................................................................................................. 1
1. BAŞKURT TÜRKLERİ VE TARİHİ............................................................. 1
1.1. Başkurt Türklerinin Dili......................................................................... 5
2. BAŞKURT VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ SIFAT-FİİLLER VE
ÇEŞİTLERİ .................................................................................................... 8
2.1. Başkurt Türkçesindeki Sıfat-Fiiller Ve Çeşitleri.................................... 8
2.2. Türkiye Türkçesindeki Sıfat-Fiiller ve Çeşitleri................................... 16
II. BÖLÜM
1. Geniş Zaman İfadesi Taşıyan Sıfat-Fiil Ekleri .......................................... 21
1.1. –ĞAn/ -QAn Ekli Sıfat-Fiiller .............................................................. 21
1.1.1. –An ve –mIş/ -mUş İşlevli –ĞAn/ -QAn Sıfat-Fiilleri .................... 29
1.1.1.1. Basit Sıfat-Fiiller....................................................................... 29
1.1.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması........................................................ 29
1.1.1.1.2. İsim olarak kullanılması......................................................... 35
1.1.1.1.3. Olumsuz şekli ....................................................................... 36
1.1.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller .................................... 38
1.1.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması........................................................ 38
1.1.1.2.2. İsim olarak kullanılması......................................................... 40
1.1.1.2.3. Olumsuz şekli ....................................................................... 41
1.1.2. –DIQ / -DUQ İşlevli –ĞAn/ -QAn Sıfat-Fiilleri .............................. 42
1.1.2.1. Basit Sıfat-Fiiller....................................................................... 42
1.1.2.1.1. Sıfat olarak kullanılması........................................................ 43
1.1.2.1.2. İsim olarak kullanılması......................................................... 46
1.1.2.1.3. Olumsuz şekli ....................................................................... 48
1.1.2.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller .................................... 48
iv
1.1.2.2.1. Sıfat olarak kullanılması........................................................ 48
1.1.2.2.2. İsim olarak kullanılması......................................................... 50
1.1.2.2.3. Olumsuz şekli ....................................................................... 51
1.1.3. Bu Ekle Yapılan Sıfat-Fiillerin Çekim Edatlarıyla Kullanılması .... 52
1.1.3.1. huň Çekim Edatıyla Kullanılması ............................................. 52
1.1.3.2. kürä Çekim Edatıyla Kullanılması ............................................ 56
1.1.3.3. tiklǐm Çekim Edatıyla Kullanılması ........................................... 58
1.1.3.4. kĭwĭk Çekim Edatıyla Kullanılması ........................................... 60
1.1.3.5. ǚsǚn Çekim Edatıyla Kullanılması............................................ 64
1.1.3.6. hayın Çekim Edatıyla Kullanılması........................................... 66
1.1.3.7. +DAy Ekleşmiş Çekim Edatıyla Kullanımı................................ 68
1.1.3.7.1. +DAy Ekli Sıfat-Fiillerin bul- ve it- Yardımcı Fiilleri ile Kullanımı
.............................................................................................................. 72
Taradığımız örneklerde +DAy ekini alan –ĞAn/ -QAn sıfat-fiilinin, bul- ve
it- yardımcı fiilleri ile kullanımına rastlanmıştır. ..................................... 72
1.1.3.8. hımaq Çekim Edatıyla Kullanılması ......................................... 74
1.1.4. –ĞAn/ -QAn Ekinin Hâl Ekleri Alarak Oluşturduğu Zarf-Fiil Ekleri76
1.1.5. –ĞAn / -QAn Sıfat-Fiiliyle Yapılan Tekrar Grupları...................... 80
1.1.6. –ĞAn/ -QAn Sıfat-Fiilinin Kalıcı İsim Olarak Kullanılması ........... 81
2. Gelecek Zaman İfadesi Taşıyan Sıfat-Fiil Ekleri ...................................... 82
2.1. –Ar/ -Ur Ekli Sıfat-Fiiller ..................................................................... 82
2.1.1. –AcAk İşlevli –Ar / -Ur Sıfat-Fiilleri .............................................. 88
2.1.1.1. Basit Sıfat-Fiiller....................................................................... 88
2.1.1.1.1.Sıfat olarak kullanılması......................................................... 88
2.1.1.1.2. İsim olarak kullanılması......................................................... 91
2.1.1.1.3. Olumsuz şekli ....................................................................... 92
2.1.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller .................................... 94
2.1.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması........................................................ 94
2.1.1.2.2. İsim olarak kullanılması......................................................... 95
2.1.1.2.3. Olumsuz şekli ....................................................................... 95
2.1.2. –An İşlevli –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilleri ................................................... 96
2.1.2.1. Basit Sıfat-Fiiller....................................................................... 96
v
2.1.2.1.1. Sıfat olarak kullanılması........................................................ 96
2.1.2.1.2. İsim olarak kullanılması......................................................... 98
2.1.2.1.3. Olumsuz şekli ....................................................................... 98
2.1.3. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin ǚsǚn Edatıyla Kullanımı ............................. 99
2.1.4. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin bǔl- Yardımcı Fiili İle Kullanılışı................ 101
2.1.4.1. İsim Olarak bǔl- Yardımcı Fiiliyle Kullanımı............................ 101
2.1.5. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin Kalıcı İsim Olarak Kullanılması ................ 102
2.1.6. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin Zarf Olarak Kullanımı............................... 103
2.1.7. –ıržay sıfat-fiili ........................................................................... 105
2.1.8. –ırlıq sıfat-fiili............................................................................. 105
2.2. –(I)ržAy/ -(Ǔ)ržAy Ekli Sıfat-Fiil........................................................ 105
2.2.1. –AcAk ve -mIş İşlevli –(I)ržAy/ - (U)ržAy Sıfat-Fiilleri ................ 107
2.2.1.1. Basit Sıfat-Fiiller..................................................................... 108
2.2.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 108
2.2.1.1.2. Olumsuz Şekli ..................................................................... 110
2.2.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller .................................. 111
2.2.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 111
2.2.2. –Ir İşlevli –(I)ržAy/ -(U)ržAy Sıfat-Fiil Eki................................... 111
2.2.2.2. Olumsuz şekli ........................................................................ 112
2.2.3. –mAsI mümkün Yapılı –(I)ržAy/ -(U)ržAy Sıfat-Fiiller ................ 113
2.2.3.1. Basit Sıfat-Fiiller..................................................................... 113
2.2.3.1.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 113
2.2.3.2. Tasvirî Fiiller ile Oluşturulan Sıfat-Fiiller................................. 114
2.2.3.2.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 114
2.3. –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ Ekli Sıfat-Fiiller ..................................................... 115
2.3.1. –AcAk İşlevli –(I)rlIQ / -(U)rlUQ Sıfat Fiilleri .............................. 117
2.3.1.1. Basit Sıfat-Fiiller..................................................................... 117
2.3.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 117
2.3.1.1.2. Olumsuz şekli ..................................................................... 119
2.3.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller .................................. 120
2.3.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 120
2.3.1.2.2. İsim olarak kullanılması....................................................... 121
vi
2.3.2. –mAsI mümkün Yapılı –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ Ekli Sıfat-Fiiller .......... 121
2.3.2.1. Basit Sıfat-Fiiller..................................................................... 121
2.3.2.1.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 121
2.3.2.1.2. İsim olarak kullanılması....................................................... 122
2.3.2.1.3. Olumsuz Şekli ..................................................................... 122
2.4. –AsAQ/ -ÄsÄk Ekli Sıfat-Fiiller......................................................... 123
2.4.1. -AcAk İşlevli –AsAq/ -ÄsÄk Sıfat-Fiilleri .................................... 128
2.4.1.1. Basit Sıfat-Fiiller..................................................................... 128
2.4.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 128
2.4.1.1.2. İsim olarak kullanılması....................................................... 130
2.4.1.1.3. Olumsuz şekli ..................................................................... 132
2.4.2. -AsAk/ -ÄsÄk Sıfat-Fiilinin Çekim Edatıyla Kullanılması............ 133
2.4.2.1. ǚsǚn Çekim Edatıyla Kullanımı .............................................. 133
2.4.3. -AsAk/ -ÄsÄk Sıfat-Fiilinin tügil Bildirme Eki İle Kullanımı ......... 134
2.5. –AhI Ekli Sıfat-Fiiller ....................................................................... 134
2.5.1. –AcAk İşlevli –AhI / -ÄhĬ Sıfat-Fiilleri......................................... 137
2.5.1.1. Basit Sıfat-Fiiller..................................................................... 137
2.5.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 138
2.5.1.1.2. İsim olarak kullanılması....................................................... 138
2.5.1.1.3. Olumsuz şekli ..................................................................... 139
2.5.1.2. Yardımcı Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller............................... 140
2.5.1.3. AhI/-ÄhĬ Sıfat-Fiil Ekinin bar (var) ve yuq (yok) Kelimeleri ile
Kullanımı............................................................................................. 142
2.6. –QI / -QU kil- Ekli Sıfat-Fiiller........................................................... 143
2.6.1. –mAk iste- ve –AsI gel- Yapısının -QI/ -QU kil- Sıfat-Fiiliyle
Kullanımı............................................................................................. 146
2.6.1.1. Olumsuz şekli ........................................................................ 148
2.7. -(I)wlI / -(Ŭ)wlı Ekli Sıfat-Fiiller ......................................................... 149
2.7.1. -An İşlevli –(I)wlI/ -(Ŭ)wlI Sıfat-Fiilleri ........................................ 151
2.7.1.1. Sıfat olarak kullanımı ............................................................ 151
2.7.1.2. İsim olarak kullanımı .............................................................. 151
2.7.1.3. Olumsuz şekli ........................................................................ 152
vii
3. Şimdiki Zaman İfadesi Taşıyan Sıfat-Fiil Ekleri ...................................... 153
3.1. –wsI / -wsU Ekli Sıfat-Fiiller ............................................................. 153
3.1.1. –An İşlevli –wsI/ -wsU Sıfat Fiilleri ............................................ 158
3.1.1.1. Basit Sıfat-Fiiller..................................................................... 158
3.1.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 158
3.1.1.1.2. İsim olarak kullanılması....................................................... 162
3.1.1.1.3. Olumsuz şekli ..................................................................... 164
3.1.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller .................................. 164
3.1.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması...................................................... 164
3.1.1.2.2. İsim olarak kullanılması....................................................... 165
3.1.1.2.3. Olumsuz şekli ..................................................................... 165
3.1.2. -wsI/ -wsU Sıfat-Fillinin Kalıcı İsim Olarak Kullanımı................. 166
3.1.3. -wsI/ -wsU Sıfat-Fiilin İsim Olarak Kullanılırken Yapılan İşi de
Belirlemesi .......................................................................................... 169
3.2. -a / -ä / -y tǔrğan Ekli Sıfat-Fiiller ..................................................... 170
3.2.1. –mAkDA Yapısı ile -a / -ä / -y tǔrğan Sıfat-Fiilinin Kullanımı ..... 172
3.2.2. –An ve –AcAk İşlevli –a/ -ä /- y tǔrğan Sıfat-Fiilleri ................... 174
3.2.1.1. Olumsuz şekli ........................................................................ 175
SONUÇ ...................................................................................................... 177
KAYNAKÇA ............................................................................................... 183
ÖZET ......................................................................................................... 188
ABSTRACT................................................................................................ 189
i
SÖZ BAŞI
Türkçenin Kuzey Batı (Kıpçak) grubuna giren Başkurt Türkçesi, Batı
(Oğuz) grubunda yer alan Türkiye Türkçesinden sahip olduğu sıfat-fiiller
bakımından bazı ayrılıklar gösterir. Çünkü Eski Türkçe döneminden beri bu
iki lehçe birbirinden bağımsız bir şekilde gelişmiştir. Bu farklılıklar, bugüne
kadar işlevsel anlamda araştırmacılar tarafından ele alınmamıştır. Başkurt
Türkçesinden Türkiye Türkçesine yapılan aktarmalarda sıfat-fiil eklerinin
birebir karşılığını bulma konusunda güçlük çekilmektedir. Çalışmamızda, az
da olsa bu zorluğun giderilmesi amaçlanmıştır.
İki ana başlıktan oluşan çalışmamızın ilk bölümünde, Başkurt Türkleri,
Başkurt tarihi ve Başkurt Türklerinin dili hakkında genel bilgi verdik. Daha
sonra, Başkurt Türkçesindeki ve Türkiye Türkçesindeki sıfat-fiil ekleri ile ilgili
tanımlara ve gramer kitaplarına dayanarak eklerin işlevlerini inceledik.
İkinci bölümde ise sıfat-fiil eklerinin tarihî seyrine ve bu ekler
hakkındaki görüşlere değindik. Daha sonra Başkurt Türkçesine âit sıfat-fiil
eklerini tespit ederek, bunların Türkiye Türkçesindeki karşılıklarını vermeye
çalıştık. Bunun için, öncelikle Başkurt Türkçesiyle yazılmış edebî veya ilmî
eserleri tarayarak içinde sıfat-fiil geçen cümleleri belirledik. Tespit ettiğimiz bu
sıfat-fiilli örnekleri içinde geçtiği cümlelerle birlikte Türkiye Türkçesine
aktardık. Bu aktarmayı yaparken “Başqǔrt Tĭlĭnĭñ Hüžlĭgĭ I-II” isimli sözlüğün
yanı sıra -Başkurt Türkçesinde Rusça kelimelerin kullanılmasından dolayı“Başkurtça-Rusça” sözlükten yararlandık. Daha sonra sıfat-fiillerin cümlede
sıfat veya isim görevindeki durumları ve edatlarla kullanımlarıyla ilgili ayrıntılı
bilgi vermeye çalıştık. Bu özellikleri belirtirken fiilleri, basit ve tasvirî fiil
şeklinde ayrı ayrı inceledik.
Çalışmamız
bölümünde belirttik.
sırasında
vardığımız
neticeleri
tezimizin
Sonuç
ii
Çalışmam sırasında her zaman manevî desteğini üzerimden eksik
etmeyen, başından itibaren her zorlukta bana yardımcı olan değerli hocam ve
danışmanım Doç. Dr. Zühâl YÜKSEL’e; Başkurt Türkçesinden Türkiye
Türkçesine aktarmada çektiğim zorluklar nedeniyle, yoğun çalışma temposu
içerisinde dahi bana yardımcı olan Ahat SALİHOV’a; yüksek lisans yapmamı
sağlayıp bu tezi yazmama destek olan arkadaşım Neslihan ALAN’a; eğitim
hayatım boyunca desteğini duyduğum ve duyacağım aileme sonsuz
teşekkürü bir borç bilirim.
viii
KISALTMALAR
1. Taranan eserlerin kısaltmaları:
Ä
: ZİNNÄTULLİNA, X., BAYİMOVA, R., Äžäbiyät, Başqǔrtǔstan Kitap
Näşriyätĭ, Ǚfǚ, 1979.
BHİ–I : SǗLÄYMÄNOV, Ä.M., ARALBAYEV, Q., BİKBAYEV, R, Başqǔrt
Xalıq İcadı, 1.Tom, Kitap,Ǚfü, 1995.
BHİ-V : ZARİPOV, N., Başqǔrt Xalıq İcadı 5.Tom, Kitap, Ǚfǚ, 1990.
BÄT-I : XUASAYİNOV, G.B., ŞAQUROV, R.Z., ŞARİPOVA,Z.Y., Başqǔrt
Äžäbiyätĭ Tarixı I. Tom, Başqǔrtǔstan Kitap Näşriyätĭ, Ǚfǚ, 1990.
BÄT-II : XUASAYİNOV, G.B., ŞAQUROV, R.Z., ŞARİPOVA,Z.Y., Başqǔrt
Äžäbiyätĭ Tarixı II. Tom, Başqǔrtǔstan Kitap Näşriyätĭ, Ǚfǚ, 1990.
DY
: TOLOLOMBAYEV, X. A., ATNOĞOLOVA, S.V. , Diktanttar
Yıyıntığı, Kitap, Ǚfǚ,1993.
Ğ
: BÜLÄKOV, D., Ğumir Bir Gĭnä, Kitap, Ǚfǚ, 1994.
H
: SÄĞİTOV, TAYFUR, Habantuy, Başqǔrtǔstan Kitap Näşriyätĭ, Ǚfǚ,
1980.
HYQ
: İŠÄNĞǓLOV, F., Hämmähĭ Lä Yiržä Qala, Başqǔrtǔstan Kitap
Näşriyätĭ, Ǚfǚ, 1981.
QTK-3 : T., X., ATNAGOLOVA, S., V., Qlastan Tış Ukıw Kitabı-3,
Başqǔrtǔstan Kitap Näşriyätĭ, Ǚfǚ,1995.
Ş
: NASİPOVA, RUXİYA, QAHARMANOV, İŽĬL, YAXİNA, LİLİÄ,
Şŭñqar, Başqǔrtǔstan Kitap Näşriyätĭ, Ǚfǚ, 1993.
T
: XİSAMOV, Ğ., Täftiläw, Kitap, Ǚfǚ, 1999.
TÄ
: MÄĞÄSÜMOVA, B.M., ZAYLALOVA, S.X., ÄXMÄTYÄNOV, Q.Ä.,
SǗLÄYMÄNOV, Ä.M., Tuğan Äžäbiyät , Başqǔrtǔstan Kitap
Näşriyätĭ, Ǚfǚ, 1984.
TÄ-5
: MÄĞÄSÜMOVA, B.M., ZAYLALOVA, S.X., ÄXMÄTYÄNOV, Q.Ä.,
SǗLÄYMÄNOV, Ä.M., Tuğan Äžäbiyät 5. Tom, Başqǔrtǔstan Kitap
Näşriyätĭ, Ǚfǚ, 1984.
ix
TÄ-6
: UŽǏLBAYÄV, M.X., SǗLÄYMÄNOV, Ä.M., YULMǗXÄMMÄTOV,
M.B., Tuğan Äžäbiyät 6. Tom, Başqǔrtǔstan Kitap Näşriyätĭ, Ǚfǚ,
1992.
2.Diğer Kısaltmalar:
AHE: Ayrılma Hâl Eki
a.g.e.: adı geçen eser
a.g.m.: adı geçen makale
bak. : bakınız
BHE: Bulunma Hâl Eki
BT: Başkurt Türkçesi
DLT: Divanü Lûgat-İt Türk
E: Ek Fiil
ED: Edat
EF: Esas Fiil
ET: Eski Türkçe
FİYE: Fiilden İsim Yapma Eki
İ: İsim
İİY: İsimden İsim Yapma
İÇE: İsim Çekim Eki
KT : Karahanlı Türkçesi
SF: Sıfat-Fiil
TF: Tasvirî Fiil
TT: Türkiye Türkçesi
vb: ve benzeri
vs.: vesaire
YF: Yardımcı Fiil
YHE: Yönelme Hâl Eki
yy: Yüzyıl
Z: Zamir
ZF: Zarf-Fiil
x
TRANSKRİPSİYON HARFLERİ
BAŞKURT ALFABESİ
A
a
Б
б
В
в
Г
г
Ғ
ғ
Д
д
E
Ё
Ж
З
И
Й
К
e
ё
ж
з
и
й
к
Л
М
Н
Ң
O
л
м
н
ң
o
П
Р
С
п
р
с
T
У
Ү
Ф
X
Һ
Ц
Ч
Ш
Щ
Ы
Э
Ə
Ю
Я
Ъ
Ь
т
у
ү
ф
x
һ
ц
ч
ш
щ
ы
э
ə
ю
я
ъ
ь
AKTARMA YAZISI
A
a
B
b
V
v
G
g
Ğ
ğ
D
d
Ž
ž
(y)Ĭ
(y)ĭ
Yo/ Yö
yo/ yö
J
j
Z
z
İ
i
Y
y
K
k
Q
q
L
l
M
m
N
N
Ñ
ñ
Ŭ
ŭ
Ǚ
ǚ
P
p
R
r
S
s
Š
š
T
t
U(w
U(w)
Ü(w)
Ü(w)
F
f
X
x
H
h
Ts
ts
Ç
ç
Ş
ş
Şç
şç
I
ı
(y)Ĭ
(y)ĭ
Ä
ä
Yu /Yü
Yu / yü
Ya
ya
Kalınlaştırıcı ünsüz
Yumuşatıcı ünsüz
1
I.BÖLÜM
GİRİŞ
1. BAŞKURT TÜRKLERİ VE TARİHİ
Başkırt, Cenubî ve Orta Ural’da yaşayan bir Türk uruğunun,
Başkırdistan’da bu uruğun yaşadığı ülkenin, adıdır. Bugün bu isimde Sovyet
Rusya cumhuriyetleri arasında bir cumhuriyet vardır.1 Asya ve Avrupa
arasında doğal bir sınır oluşturan Başkurdistan Güney Urallar’da yer alır.
1574’te kurulan ve 1.1 milyon nüfusa sahip olan Ufa şehri, Başkurdistan’ın
başkentidir.2 Bugün, güney ve orta Urallarda, İşimbay (Belaya) ve Kama
nehirleri arasındaki tarihî vatanlarında yaşayan Başkurt Türklerinin 1989
sayımına
göre
toplam
nüfusu
1.449.462'dir
ve
nüfusun
%
68.2'si
Başkurdistan Cumhuriyetinde yaşamaktadır.3
Başkurtlardan ilk kez Arap coğrafyacısı İbn Fażlān gezi günlüğünde söz
eder. “Başkırtların din, ahlâk ve karakterlerini ve ülkelerini bizzat tetkik eden
İbn Fażlān’ın, 922 senesinde şimdiki Ural vilâyetinde Oğuz beylerinin
oturduğu mıntıkada Yağındı (şimdiki Javındı) nehrini geçerken Başkırtların
orada bulunan cenubî kollarının taarruzuna karşı vaziyet alındığını, Kinel ve
Soh
nehirlerini
geçtikten
sonra,
yâni
Bulgar
hududuna
yaklaşınca,
Başkırtların çadırlarına tesadüf ettiğini söylemektedir. Bu müelliflere göre,
Başkırtlar tamamen Şamânî idiler ve hatta aralarından biri Müslüman olarak
Arap sefaret heyetine refakat etmişti.”4 Coğrafyacı Şerif İdrisî (öl.1162)
eserinin beşinci, altıncı ve yedinci “cüz”lerinde Başkurtlar hakkında daha
kimse tarafından layıkıyla tahlil edilmemiş olan oldukça mufassal malumat
vermiştir. Beşinci iklimin 7. cüzünde Edil nehrinin doğu kolunun (yani AkEdil’in) “Başkurt nahiyesi”den güçlenerek aktıktan sonra Peçeneklerle
Bulgarların arasından geçtiğini; Beşinci iklim 8. cüzde “İç Başkurtlar” (al1
Zeki Velidi Togan, “Başkırt”, İslâm Ansiklopedisi, C. II. , MEB Yayınları, İstanbul, 1993, s.328.
Prof. Dr. Ildus G. Ilıshev, “Sovyetler Birliği’nden sonra Başkurtdistan ve Rusya”, çev. Hatice
Babavan, Türkler, C. 20, Yeni Türkiye Yayınları, , Ankara, 2002, s.64.
3
Mustafa Öner, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara, 1998, s.XXXIII.
4
Togan, a.g.m, s.328-332.
2
2
Başcırt al-dâkhila) ile Oğuzların ülkesini yüksek ve ormanlık Marğar dağının
ayırdığını söyler. Altıncı iklimin 7. cüzünde İdrisî “Dış Başkurt” (al-Başcırt alkhârica) ülkesini tavsif ediyor.5 Ebu’l-Gazi Bahadır Han Başkurtların
çoğunluğunu Kıpçakların oluşturduğunu söylemiştir. Şecere-i Terakime adlı
eserinde bu konuda şu sözler yer alır: “Ol oğlanın Khan, öz kolunda sakladı.
Yiğit bolgandın sonġ (ra): Urus, Avlak (Eflak) ve Macar ve Başgırd ėlleri yaġı
ėrdiler. Kıpçak’ġa köp ėl ve nöker bėrip ol yaka Tın ve Atıl Suy’nıng yakasıġa
yıbardı. Üç yüz yıl Kıpçak ol yėrlerde pâdişahlık kılıp olturdu. Barça Kıpçak
Eli, anıng neslinden tururlar. Ayrıca Şecere-i Terakime’de Başkurtlara komşu
(Eştek/ Heştek, Ruslarca Ostyak) İştek kavmine ve kuban (Nogaylara göre
Kuman) ırmağı boyundaki Çerkezler ile Terek boyundaki Tümen (TumanKazı- Kumuk) ahalisine Cengiz istilasından sonra çok sayıda Kıpçak’ın
sığındığı anlatılmaktadır. Arap müelliflerinden Şemseddin Dimaşki, Moğollar
zamanındaki Başkurtları, Kıpçak urugları arasında saymıştır.6
X. yy.’da ve XIII. yy. başlarında Volga-Kama Bulgarlarının etkisi altında
kalan ve 1236 yılında Moğollar tarafından Altın Orda’ya (Altınordu) bağlanan
Başkurtlara, Moğol hâkimiyeti süresince bazı Bulgar, Kıpçak ve Moğol
kabileleri katılmıştır.7 X. yy.’da Başkurtlar, İslam’a girmeye başlamış, XIV.
yy.’ın ilk yarısında Öz-Bek Han (1313-1340) zamanında ise İslam,
Başkurdistan’da tamamen yayılmıştır.8
Altınordu Devletinin dağılmasından sonra kurulan Kazan Hanlığı
sınırları içerisinde yaşayan Başkurtların bulunduğu arazinin Ak İdil ve Kama
nehirlerinin doğusunda olan kısmı, Cengizlilerden Şeybanoğulları idaresine,
güney doğu kısmı da Nogay Mirzalarının hükmü altına girmiştir. 1469 yılında
Kazan Hanı İbrahim’in Ruslara karşı seferlerine Başkurtlar da katılmıştır. 15.
ve 16. yüzyıllarda Başkurt bölgesini Şeyban-Tura hanları idare etmiştir. 16.
5
Zeki Velidi Togan, Başkurtların Tarihi, Türksoy Yayınları, Ankara, 2003, s. 6.
Yrd. Doç. Dr. Suzan Tokatlı, “Başkurt Türkleri”, Türkler, C.20, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara,
2002, s.81.
7
Dr. Bekir Demir, “Başkurdistan: Tarihi, Nüfusu, Etnopolitik Durumu ve Millî Gelişmeler”, Türkler,
C.20, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 73.
8
Demir, a.g.m., s. 73.
6
3
yüzyılın ortasında Kazan Hanı Hak Nazar, Başkurt ülkesini idaresi altına
aldı.9 Ruslar, 1552’de Kazan’ı, 1558’de Astırhan’ı ele geçirince, Başkurtlar
için Rus tehlikesi başlar. Başkurtlar, Rus yönetimine karşı sık sık ayaklanırlar.
1664 yılında Seyid adlı aksakalın rehberliği altında patlak veren Başkurt
ayaklanması, oldukça ciddî bir harekettir. Bu kıyam tarihte “Seyid kıyamı”
diye tanınmıştır. Seyid kıyamı üç yıl sürmüş ve Moskova hükümetini çok
uğraştırmıştır. 10 İkinci büyük ayaklanma 1707’de I. Petro zamanında olur. Bu
ayaklanmaya Ufa’daki Rus memurlarının kötü idaresi sebep olmuştur.
1709’da Başkurtlar bağımsızlık elde etmek için tekrar ayaklanırlar.11 Rus
yönetimine karşı diğer büyük ayaklanma ise 1734’te olur. “1773- 1774
yıllarında Başkurtlara tam bağımsızlık sözü veren Pugaçev liderliğinde
“Pugaçev isyanı” patlak verir. Pugaçev Ruslar tarafından yakalanıp asılır
(1775). Daha sonra isyanı devam ettiren Salavat Yulayev de 21 Eylül
1777’de yakalanıp Rogernik kalesinde ceza çeke çeke ölür.”12
1798 yılındaki buyruğa göre, Başkurdistan’a kanton yönetim düzeni
getirilmesiyle Başkurtlar asker sınıfına alınır. Kanton düzeni yönetimine bağlı
olarak Başkurtlar’da düzenli olmayan ordu kurulur, bu ordu 12 kantona,
kantonlar da kendi içlerinde kollara bölünürler. 1872’de bu süvari birlikleri
kaldırılır ve Başkurtlar tam olarak Rus egemenliği altına girer.13
1905 Rus ihtilalinde, çok fazla rolleri olmayan ve ihtilalin sonuçlarından
fazla etkilenmeyen Başkurtlar, 1917 İhtilalinden fazlasıyla etkilenmişlerdir. Bu
ihtilal,
Başkurtların
düşüncelerini
uzun
süredir
gerçekleştirmelerine
hayalini
imkân
kurdukları
“ulusal
sağlamıştır. 1917
devlet”
Temmuz-
Ağustos aylarında Orenburg ve Ufa’da toplanan iki Başkurt Kurultayı, Başkurt
Bölgesel Şurasını (Oblastnoye Shuro) seçmiştir. Bu şura, bağımsız bir
9
Tokatlı, a.g.m., s.82.
Abdullah Battal-Taymas, Kazan Türkleri, TKAE Yayınları, Ankara, 1988, s.59-60.
11
Tokatlı, a.g.m., s.82.
12
Togan, a.g.e., s. 100.
13
Rudenko, a.g.m., s.38-39.; Togan, a.g.e.,s.106.
10
4
cumhuriyetin kurulmasına karar vermiştir. Bütün bu çalışmaların ideolojik ve
siyasi lideri Ahmet Zeki Velidi (Togan) olmuştur. 1917 ihtilalinden sonra, bu
Başkurt şurası, Orenburg, Ufa, Samara, Perm gibi bölgelerin bağımsız birer
eyalet olduklarını ve Başkurt Cumhuriyetine bağlandıklarını açıklamıştır. Bu
karar, 17 Kasım 1917’de her yerde duyulmuş ve 22 Kasım 1917 tarihli
Pravda gazetesinde haber olarak yayımlanmıştır. 8 Aralık 1917’de Başkurt
Seçmen Kurultayı Orenburg’da gerçekleştirilmiş ve millî bir ordu ile
Başkurdistan cumhuriyetinin kurulmasına karar verilmiştir. 23 Mart 1919’da,
kurulan cumhuriyetler arasında, Moskova ile iki taraflı güç paylaşımına
dayanarak kurulan tek cumhuriyet Başkurdistan cumhuriyeti olmuştur. Bir yıl
sonra, 1920’de Rusya Merkezî İcra Komitesi Başkurdistan’ın siyasî
muhtariyetinin fiilen ortadan kalktığını bildirmiş; bunun üzerine Zeki Velidî de
ülkesinden ayrılmak zorunda kalmıştır. Temmuz 1920’de Bolşevikler,
Başkurtların mutlak azınlıkta olduğu yeni Başkurt yönetimini kurmuşlardır.14
Yeni
kurulan
cumhuriyetin
başkenti
Ufa
olmuştur.
Başkurt
Muhtar
Cumhuriyeti’nin oluşumu, 1917 yılından başlayarak 1934 yılına kadar geçen
süre içinde tamamlanmıştır.15
1990 yılına gelindiğinde Başkurdistan’da Meclis Başkanlığı ve daha
sonra Başkanlık için sıkı çekişmelerin yaşandığı bir seçim yapılmıştır. Bu
seçimde, Başkurdistan Yüksek Şurası çok partili sisteme dayanan yeni bir
meclis oluşturmuş ve bu seçim sonrasında, Murtaza Rahimov iktidara
gelmiştir. 1990’da Sovyetler Birliği’nin çöküşü, birçok demokratik reformların
başlamasına neden olmuştur. 1992’de, Rusya’nın Tataristan ve Çeçenistan
dışındaki bütün eski otonom cumhuriyetleri, Moskova’da, Federal Anlaşma
imzalamışlardır. Murtaza Rahimov, bu anlaşmayı, Rusya’nın otonomi ve
geniş çaplı birçok yetki tanıması şartıyla imzalamıştır. Bu şartlar, Federal
Anlaşmaya özel bir ek ile onaylanarak Boris Yeltsin ve Murtaza Rahimov
tarafından imzalanmıştır. 11 Mayıs 2000’de, Rusya başkanı Vladimir Putin,
14
Mustafa Öner, “Başkurt Türkçesinden Metinler”, E.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 8 (İzmir),
1994, s. 114.; Ilıshev, a.g.m., s.64.
15
Tokatlı, a.g.m., s.85.
5
Başkurdistan Devlet meclisi sözcüsü Konstantin Tolkaçev’e gönderdiği
mektupta parlamentonun Cumhuriyet anayasası ve federal kanunlar ile
uyumlu hâle getirilmesini önermiştir. 3 Kasım 2000’de Başkurdistan Devlet
Meclisi “Başkurdistan Cumhuriyet Anayasasında Tadilata Giriş” başlıklı bir
kanun çıkarmıştır. Bu kanun, anayasada yapılan yüzden fazla değişikliğin
ilânını kararlaştırmıştır.16
1.1. Başkurt Türklerinin Dili
W. Radloff, A. Samoyloviç, R. R. Arat ve diğer birçok Türkolog Türk
lehçe ve şivelerini kavim isimlerine, coğrafyaya, yönlere, tarihî sürece, devlet
isimlerine ve ses hususiyetlerine göre tasnif etmişlerdir.
W. Radloff tasnifinde Türk lehçe ve şîvelerinin ses hususiyetlerini esas
almıştır. Lehçe ve şîveleri önce gruplara ayırmış daha sonra bunları
adlandırmıştır. Buna göre Başkurt Türkçesini Garp şiveleri arasında
zikretmiştir. Eski Türkçeye göre Başkurt Türkçesindeki o>u, ö>ü, e>i ve ç>s
gibi ses değişikliklerini ayırt edici özellikler olarak vermiştir. Ayrıca Başkurt
Türkçesinin Ova ve Dağ Başkurtçası olmak üzere iki ağza ayrıldığından
bahsetmiştir.
A. Samoyloviç, Türk lehçeleri arasındaki z~r denkliğini, Eski Türkçeye
göre şîvelerdeki d>y değişimini, tek veya birden fazla heceli kelimelerin
sonundaki –ġ ılar ile eklerin başındaki ġ- ıların durumunu ve bol-~oldeğişimini esas alarak şîveleri altı grup içinde toplamıştır. Ayrıca bu grupları
coğrafya, tarihî süreç v.b. yönlerden alt gruplara ayırmıştır. Böylece Başkurt
Türkçesini;
ses
özellikleri
bakımından
Tav
grubuna,
kavim
isimleri
bakımından Kıpçak grubuna, yönler bakımından Şimâl-i Garbî grubuna,
tarihî süreç bakımından Bugünkülerden grubuna dâhil etmiştir.
16
Ilıshev, a.g.m., s.69.
6
R. R. Arat ise Başkurt Türkçesini; coğrafî yönlere göre Şimâl-i Garbî,
coğrafî isimlere göre Volga-Ural, kavmî isimlendirmeye göre Kıpçak, Eski
Türkçedeki bazı seslerin bugünkü Türk lehçe ve şîvelerinde aldığı şekillere
göre Tav (ayak, tav, tavlı, kalgan) gruplarında göstermiştir.17
“Ünlü Başkurt dilcileri E. F. İşbirzin, J. G. Kiyikbayev ve G. B.
Hüseyinov’un Başkurt Türkçesinin tarihî gelişimi ile ilgili bazı görüşleri şu
şekildedir:
J. K. Kiyikbayev, Başkurt edebî dilinin tarihî gelişimini üç döneme
ayırmıştır.
1. XV.- XVI. yüzyıllardan başlayıp XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar olan
dönem: Klasik halk şarkılarında, destanlarda, rivayetlerde, hikâyelerde ve
halk edebiyatının diğer ürünlerinde görülen dil. Bu dönemde Başkurtların
resmî yazı dili Ural-Volga (İdil) boyu Türkî dilidir.
2. XIX. yüzyılın ikinci yarısından 1917 Ekim ihtilaline kadar olan dönem:
Başkurt dili esasında yazı dili oluşturma çabalarının başladığı dönem. Bu
dönemin sonunda, XX. yüzyılın başından ekim ihtilaline kadar Başkurtların
resmî yazı dili olan Başkurt dilinin leksik, gramatik özellikleri de göz önünde
bulundurularak, Eski Türk diline yakın olan eski Tatar dili kullanılmıştır.
3. Ekim devriminden sonraki ilk yıllardan (1919 -1922) başlayarak
günümüze kadar gelen dönem: Yerel Başkurt ağızlarının esas alındığı edebî
yazı dilinin meydana geldiği dönem.
G. B. Hüseyinov ise Başkurt edebî dilinin tarihî gelişimini iki devreye
ayırır.
1. XIII.-XIV. yüzyıllardan Ekim devrimine kadar olan dönem: Bu dönem
kendi içinde ikiye ayrılır.
17
Reşid Rahmeti Arat, Makaleler, TKAE Yayınları, C. I, Ankara 1987, s. 73-140
7
a. XIII.-XIV. yüzyıllardan XIX. yüzyılın sonuna kadar olan dönem: Bu
dönemde edebî dil olarak Kıpçak dili tesirindeki kabile dili esasında meydana
gelen Ural-Volga (İdil) boyu Türkî dili kullanılmıştır.
b. XIX. yüzyılın sonundan Ekim devrimine kadar olan dönem: Bu
dönemde yazı dili olarak Tatar yazı dili kullanılmıştır. Ekim devriminden
sonraki devir Başkurt milletinin millî edebî dili devridir.
2. 1919 -1922 yıllarından başlayarak günümüze kadar gelen dönem.
E. F. İşbirzin’e göre Başkurt Türkçesi iki döneme ayrılır.
1. Millet olana kadar geçen dönem. XIII. yüzyıldan XIX. yüzyılın
sonlarına kadar olan bu dönem dörde ayrılır:
a. XIII. yüzyıldan XVI. yüzyılın ortalarına kadar olan dönem: Bu
dönemde kendi sahip olduğu leksik- gramatik farklılıklarla beraber, Orta Asya
Türkî diline yakın olan Ural-Volga (İdil) boyu Türkî dili kullanılmıştır.
b. XVI. yüzyılın ortasından XVIII. yüzyıla kadarki dönem: Bu dönemde
Ural-Volga (İdil) boyu Türkî dilinde, çoğunlukla resmî yazılar ve yıllık gibi
edebî eserlerde, Kıpçak unsurları ile Rus dilinden giren unsurlar artmıştır.
c. XIX. yüzyılın ilk yarısı: Bu dönemde, Ural-Volga (İdil) boyu Türkî dili
içerisinde, dinî edebiyat gelişir. Edebî dilin, konuşma ve halk edebiyatı
ürünlerinin dili ile ilişkisi gelişmeye başlamıştır.
ç. XIX. yüzyılın ikinci yarısı: Bu dönemde edebiyat gelişmiştir. UralVolga (İdil) boyu Türkî dilinde Başkurt unsurları artmıştır. Edebî dilin yeni
stilleri şekillenmeye başlamıştır.
2. Başkurt millî ebedî dili dönemi. Bu dönem de dörde ayrılır.
a. XIX. yüzyılın sonundan Ekim devrimine kadarki dönem: Başkurt
milletinin şekillenmeye başladığı devirde, matbuatta Ural- Volga (İdil) boyu
Türkî dilinin özelliklerini taşıyan Tatar dili kullanılmıştır. Bu dönemde, edebî
dilde demokratikleşme süreci gelişmiş ve Başkurtça unsurlar artmıştır.
b. 1920’li yıllarda canlı konuşma dili, Ural-Volga (İdil) boyu Türkî dili ve
folklor dili tesiriyle bugünkü Başkurt edebî dili şekillenmeye başlamıştır.
8
c. 1930-1940 yılları arası: Bu dönemde, bugünkü Başkurt edebî dili
hızla gelişmiş ve mevcut edebî türlerde kendini hissettirmiştir. Yeni Başkurt
yazı dili ile edebiyatın her alanında eserler verilmeye başlanmıştır.
ç. 1940’dan günümüze kadarki dönem: Bu dönemde, bugünkü Başkurt
edebî dili hızla gelişmiş ve edebî dilin kuralları tespit edilmiştir. Başkurt edebî
dilinin, Rus dili ve diğer halkların dili ile ilişkileri gelişmiştir.”18
Günümüzde ise, Başkurt lehçesi Kazak ve Kazan lehçeleri arasında
mutavassıt bir lehçedir. Bu lehçe Sovyetler idâresi döneminde yazı dilinde
tatbik olunarak kitaplar neşrolunmaya başlamıştır.19 Başkurt Türkçesi şekil
yapısı bakımından Tatar Türkçesi ile hemen hemen aynı özellikleri
gösterirken, ses bakımından ondan farklılaşmıştır. Tarihî yazı dilinden,
kendisine has peltek ve sızıcı ünsüzlerle ayrılan Başkurt lehçesinde, tıpkı
Kazakça’da olduğu gibi, ileri derecede ünsüz uyumları görülür.20
2.
BAŞKURT
VE
TÜRKİYE
TÜRKÇESİNDEKİ
SIFAT-FİİLLER
VE
ÇEŞİTLERİ
2.1. Başkurt Türkçesindeki Sıfat-Fiiller Ve Çeşitleri
Başkurt Türkçesinde sıfat-fiil karşılığı olarak sifat qılım21 terimi
kullanılmaktadır. Bazı Başkurt dilcilerine göre sifat qılım şöyle tarif
edilmektedir:
Sifat qılım predmettıñ ĭşĭ, xälĭ, xäräkätĭ buyınsa bildähĭn bĭldĭrä. Ul
üžĭnĭñ mäğänähĭ häm gramatik üžĭnsälĭktärĭ yağınan qılım mĭnän sifat
bildälärĭnä ĭyä bulğan qılım formahı bulıp tǔra. Başka zathıž qılımdaržan
ayırmalı räwĭştä, sifat qılımdar zaman kategoriyahı mĭnän üžgärä häm ǚs
zaman formahında (ütkän zaman, xäžirgĭ zaman häm kiläsäk zaman) kilä.
18
Habibe Yazıcı Ersoy, “Başkurt Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara,
2007, s.753-754.
19
Togan, a.g.m., s. 332.
20
Öner, a.g.e., s. XXXIII.
21
Emine Gürsoy-Naskali, Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, TDK Yayınları, Ankara,
1997, s.73.
9
(Sıfat-fiil nesnenin iş, durum ve hareket özelliğini bildirir. O kendi manası ve
gramer özellikleri açısından fiil ile sıfat özelliklerine sahip olan fiil şeklidir.
Diğer şahıs ifadesi olmayan fiillerden farklı olarak, sıfat-fiillerin zaman
kategorisi değişir ve geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zaman olmak
üzere üç zamandan birini ifade eder.
Bunun dışında sıfat-fiil, aşağıdaki fiil özelliklerini taşımaktadır.
1) Özne ve nesnenin sıfatını bildirir. Uqığan kĭşĭ (Okuyan kişi), uqığan
kitap (okunan kitap) gibi.
2) Olumsuz şekli –ma/-mä eki ile yapılır.
3) Geçici ve kalıcı isimler yapar. Premiya alğan kĭşĭ (Ödül alan işçi),
qanikulğa sığır vaqıt (tatile gitme zamanı).
4) Yönelme bildiren ifade verir: yıwılğan bala (yıkanan çocuk), yıwınğan
kĭyĭm (yıkanmış elbise), ižänĭn yıwžırğan äbĭy (tavanını yıkatan nine).
5) Tekrar bildirir: uqıştırğan kitabı (okutulan kitap), barğılağan saqtarı la
buldı (gittiği zamnaları da oldu).
6) Kelime manalarını anlatır: bara almaštay kĭşĭ (gidemeyecek insan),
alpinistar mĭnä almağan taw tübähĭ yuq. (dağcıların çıkamayacağı dağ tepesi
yoktur).
Sıfat-fiillerle oluşturulan sıfat tamlamaları, diğer sıfat tamlamalarıyla şu
ortak özellikleri taşırlar:
1) Nesnenin anlam özelliğini bildirir: barahı urın (gidilecek yer), huğa
tǔrğan säğät (çalar saat), kipkän bĭsän (kuruyan ot).
2) Bazı şekilleri derecelerine göre gruplara ayrılır: Dǔnya kürgänĭräk
kĭşĭ (Dünyayı daha çok tanıyan kişi), kĭyĭlgänĭräk palto (çok fazla süre giyilmiş
palto).
3) Cümle bilgisi bağlamında, açıklayıcı fonksiyonuna sahiptir: Bǚrkǚt
ǔsqan tayža yǚn qala, Bılbıl qunğan talda yır qala (Kartalın uçtuğu dağda
tüyü kalır, bülbülün konduğu dalda şarkısı kalır).
10
4) Tek başına kullanıldıklarında isimleşirler çokluk, iyelik ve hâl eklerini
alırlar: Üz başına tǚşmägändärgä (Kendi başına gelmeyenlere), üžžärĭ
kisĭrmägändärgä (kendileri yaşamayanlara).22
N. X. İşbulatov ve M.V. Zäynullin’in eserinde sıfat-fiil hakkında şu
açıklama yapılmaktadır: Sifat qılım qılımdıñ da, sifattıñ da grammatik
bildälärĭnä ĭyä bulıwısı qılım tǚrkǚmsähĭ hanala. Zatlı qılım formaları kĭwĭk
sifat qılım zaman katĭgoriyahı mĭnän üžgärä: unıñ ütkän zaman /-ğan, gän, qan, kän/, xäžĭrgĭ /-ıwsı, -ĭwsĭ, -uwsı, -üwsĭ, -a tǔrğan, -ä tǔrğan, -y tǔrğan/,
kiläsäk zaman / -ır, -ĭr, -ǔr, -ǚr, -r, -asaq, -äsäk, -(y)asaq, -(y)äsäk, -ahı, -ähĭ,
-yhı, -yhĭ/ formaları bar. (Sıfat-fiil, fiilin de sıfatın da gramatik özelliklerine
sahip olan fiil grubu sayılmaktadır. İsim-fiiller gibi sıfat-fiil de zaman
kategorisine göre değişebilir. Sıfat-fiilin, geçmiş zaman(-ğan, -gän, -qan, kän), şimdiki zaman(-ıwsı, -ĭwsĭ, -wsı, -wsĭ, -a tǔrğan, -ä tǔrğan) ve gelecek
zaman(-ır, -ĭr, -ǔr, -ǚr, -r, -asaq, -äsäk, -(y)asaq, -(y)äsäk,-ahı, -äsĭ, -yhı, -yhĭ)
ifadesi veren şekilleri vardır.
Sıfat-fiiller veya aşağıdaki fiiller şu özellikleri gösterirler.
1) Geçici ve kalıcı isimler yapar: derĭsĭn äžĭrlägän ukıwsı (dersini
hazırlayan öğrenci), qalağa kitäsäk Kärim (şehre gidecek Kerim).
2) Sıfat olarak kullanılır: yažılğan xat (yazılmış mektup) qupşı kĭyĭngän
kĭşĭ (güzel giyinen kişi), käbän halışqan ağay ( saman toplamaya yardım
eden ağabey).
3) Tekrar bildirir: bĭžgä kilĭp yǚrǚgän kĭşĭ (bize gelip giden kişi), ukıp
sıqqan kĭşĭ (okumayı tamamlamış kişi), qaraştırğan jurnaldar (bakılan
dergiler).
4) Mümkün olma ve mümkün olmamayı bildirir: ĭşläy alıwsı kĭşĭ
(çalışabilen kişi; çalışması mümkün olan kişi).
22
Z.Ğ.Uraksin, K.Ğ. İşbayev, Xäžĭrgĭ Başqǔrt Tĭlĭ, Başkurdistan Kitap Neşriyatı, Ǚfǚ, 1986, s.231232.
11
5) Olumsuz şekli: uqırğa kitmägän kĭşĭ (okumaya gitmeyen insan), ĭşkä
yǚrǚmäwsĭ kĭşĭlär (çalışmayan insanlar), yırlanmağan yır (söylenmeyen
şarkı).
6) İsmi açıklar: qalanan kilgän qunaq (şehirden gelen misafir), awılda
qalıwsı yäştär (köyde kalan gençler). Sıfat-fiil, isim-fiil şekillerinden çokluk ve
isime sahip olamaması nedeniyle farklıdır.
Sıfat-fiillerle oluşturulan sıfat tamlamalarının diğer özellikleri:
1) Nesneyi, nesnenin özelliğini ve cümleyi açıklama fonksiyonu vardır:
qarayğan bit tiž ağarmaš (kararan yüz çabuk ağarmaz).
2) Cümlede ismin yerine kullanılarak, isim ve tamlayıcı fonksiyonlarında
kullanılır. Sadece hâl, çokluk ve isim grupları oluşturur: alğanğa altaw ža až,
birgängä bişäw žä küp (alana altı da azdır, verene beş de çoktur).23
“Sifat qılım predmettäržĭ ĭşĭ, xäl-tǔrǔşǔ, xäräkätĭ yağınan bildähĭn añlata.
Ul nindäy? Ni ĭşlärgä? Ni ĭşläwsĭ? Ni ĭşläyäsäk? Ni ĭşläy tǔrğan? hǔrawžarına
yawap bula. Bĭr yaqtan ular, qılım hımaq, zaman mĭnän üžgärhä, ikĭnsĭ
yaqtan, isĭm aldında qullanılıp, sifat kĭwĭk, bildä tǚşǚnsähĭn bĭldĭrä. Sifat
qılımdar isĭm adlında tǔrğanda bĭr nindäy žä affiks qabul ĭtmäy, zat, kilĭş häm
han mĭnän üžgärmäy. Ä indĭ ular isĭm urınında qullanılğanda han, zat häm
kilĭş mĭnän üžgärä. Sifat qılımdaržıñ ütkän zaman, xäžǐrgĭ zaman häm kiläsäk
zaman formaları bar.” (Sıfat-fiil nesneleri iş, durum ve hareket bakımından
açıklar. O nasıl? Ne yapar? Ne yapmaya niyetli? Ne çalışacak? Ne yapıyor?
Sorularının cevabıdır. Onlar bir taraftan fiil gibi zaman ifadesi verirken, diğer
taraftan ismin önünde kullanılarak sıfat gibi açıklama yaparlar. Sıfat-fiiller
ismin önünde kullanıldıklarında şahıs, hâl ve çokluk ekleri almazlar. Onlar
ismin yerine kullanıldıklarında çokluk, isim ve hâl ekleri ile kullanılırlar. Sıfatfiillerin geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zaman şekilleri vardır).24
23
N. X. İşbulatov, M. V. Zäynullin, Xäžĭrgĭ Başqŭrt Äžäbi Tĭlĭ-Fonetika, Morfologiya, Başkurt
Devlet Üniversitesi Yay., Üfü, 1987, s.137.
24
M.V. Zäynullin, R.F. Zaripov, Xäžĭrgĭ Başqǔrt Äžäbi Tĭlĭnĭñ Morfologiyahı, Başqǔrt Dävlät
Üniversitesĭ, Ǚfǚ, 1979, s.71.
12
Başkurt Türkçesi gramerlerinde yer alan başlıca sıfat-fiil ekleri25
şunlardır.
-ĞAn/ -QAn Sıfat-Fiil Eki
İş hâlin, nesnenin ve şahsın geçmişte olan zaman vasfını yani sıfatını
bildirir.
İsim olarak kullanılırlar: Aşağan bĭlmäy, turağan bĭlä. ‘Yiyen bilmez,
doğrayan bilir.’ Yǚrǚy bĭlmägän yul bŭžar. “Yürüyemeyen yol bozar”
örneklerinde olduğu gibi.
Kalıcı isim yapar. tıwğan kǚn (doğum günü), ĭşlämäy tǔrğan kǚn (tatil
günü) örneklerinde olduğu gibi.
Kelime gurubunun bütün unsurlarına işlev kazandırır ama o, özellikle
açıklama işlevini vurgular. Äšäržär yıyıntığınıñ yitmägän tomı “Derlenen
eserlerin kaybolmayan cildi”, Qalala ŭžaq tŭrŭp qaytqan kĭşĭ “Şehirde uzun
zaman kalıp dönen kişi” örneklerinde olduğu gibi.
Bulunma hâl eki alan geçmiş zaman sıfat-fiili, basit cümlenin zaman
zarfını veya cümle içinde bir zarf-fiil grubunu oluşturabilir. Sĭbir ve Qara
diñgĭž hawa fronttarı ŭsraşqanda, atmosfera bašımınıñ qapıl tübänäyĭwĭ
säbäplĭ, küslǚ davıldar kilĭp tıwžı (“Sovet Başqŭrtŭstanı”). “Sibirya ve Kara
deniz hava kuvvetleri karşılaştıkları zaman, atmosfer basıncının aniden
düşmesinden dolayı, güçlü kasırgalar ortaya çıktı” örneğinde olduğu gibi.
Ana cümleyi, yardımcı cümleye gramer açısından hâl ekleriyle bağlar.
Bayža xižmät itĭw awır bulğanğa kürä, yalsılar tižĭräk kitĭw yağın qarayžar.
25
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.137-142.; Zäynullin, Zaripov, a.g.e., s.71-74.; Uraksin, İşbayev, a.g.e,
s.231-234.; N.K. Dimitriyev, Gramatika Başkirskogo Yazıka, İzdatelЬstvo Akademii Nauk SSSR,
Moskva-Leningrad, 1984, s.189-193.
13
“Ağaya hizmet etmek zor olduğu için, hizmetçiler çabucak gitmeye
çalışıyorlar.”
-ğan sıfat-fiili bazı zamanlarda sıfat şeklini alır ve o zaman fiil şeklini
kaybedip sıfat olarak kullanılır. “äsĭgän hǚt (içilen süt), qaynağan hıw
(kaynayan su) örneklerinde olduğu gibi.”
-wsI/ -wsU Sıfat-Fill Eki
Nesnenin açıklamasını yapar, onun tam konuşma anında olduğu iş
hâlini bildirir.
Kalıcı isimler yapar. uqıtıwsı (öğreten), hatıwsı (satan), yažıwsı (yazıcı),
uqıwsı (okuyan) örneklerinde olduğu gibi.
İsim çekim eklerini alır ve cümlenin isim, tamlayıcı ve haber
fonksiyonlarını belirtir. Barlıq awıl kĭşĭhĭ, yäşĭ-qartı huğışqa kitĭwsĭläržä
ǔžatasıqtı (Köyün tüm insanları gençleri ve ihtiyarları savaşa gidenleri
uğurlamaya geldi) örneğinde olduğu gibi.
Konuşma sırasında nesneyi isimle birlikte açıklar: kǐr yıyıwsı (çamaşır
yıkayan), bala karawsı (çocuk bakıcı) örneklerinde olduğu gibi.
Şimdiki zaman sıfat-fiili, genelde isimlerle kullanılarak onları açıklayarak,
cümlenin açıklayıcısı olurlar: Minĭ yañgı kǚndär mĭnän qaynawsı tǔrmǔş, kiñ
ĭş mayžanı şatlıq mĭnän qarşı aldı. (Beni yeni günlerle kaynaştıran hayat,
geniş iş sahası mutlulukla karşıladı) örneğinde olduğu gibi.
- A tŭrğan / -y tŭrğan Sıfat-Fill Eki
Nesnenin her zaman tekrar edildiğini, daimliğini bildirir. Xälim qart ĭştĭ
uylap ĭşläy tǔrğan kĭşĭ (Halim dede işi düşünerek yapan kişi), ilay tǔrğan
14
(qǔrsaq) (ağlayan kukla), bara tǔrğan (urın) (gidilecek yer) örneklerinde
olduğu gibi.
-Ar / -Ur Sıfat-Fill Eki
Nesnenin, iş hâlin gelecekte yapılacağını bildirir: kitĭr vaqıt (gidecek
zaman) örneğinde olduğu gibi.
Cümlede
açıklama
fonksiyonu
görür.
Hǚyläşĭr
hüž
tağı
bǚttǚ.
(Konuşulacak söz yine bitti).
Fiil tabanlarına, olumlu ve olumsuz şeklinin getirilmesiyle ikilemeler
yapılır: tĭlär-tĭlämäš (ister istemez), aşar-aşamaz (yer yemez).
İsim olarak kullanılırlar: urınbašar (muavin), yulbašar (eşkiya), Ul ısın
mägänähĭndä ilhǚyär häm tĭlhǚyär şair buldı. (O gerçek mânâda vatansever
ve dil sever şairdi.), uğatar (batır) (ok atan yiğit), maltabar (mal bulan)
örneklerinde olduğu gibi.
Sıfat fonksiyonunda kullanılırlar : Tĭl-hǚyär- ti tuğan tĭlĭm, İlhǚyär- ti
ilgĭnäm (ana dilim dil sever der, ilim vatanperver der) gibi.
-mAš Sıfat-Fiil Eki
Gelecek zaman ifadesi veren bu sıfat-fiil –r sıfat-fiilinin olumsuz şekli
olarak ifade edilmiştir. Ayrılmaš dušlıq (ayrılmaz dostluk), bǚtmäš hüž (bitmez
söz) örneklerinde olduğu gibi.
-maš/ -mäš sıfat-fiil eki –lık/ -lĭk ekiyle olumsuzluk ifade eden sıfat olarak
kullanılır. hǚyläp bǚtǚrä almašlıq xäbär (anlatmakla bitirilmeyecek haber)
örneğinde olduğu gibi.
15
-AsAQ/ -ÄsÄk Sıfat-Fill Eki
İş hâlin, nesnenin şahsını gelecekte açık olarak belirtir: bǐžgä kiläsäk
qunaq (bize gelecek misafir), Ǚfǚgä Yǚrǚyäsäk Poezd (Ufaya gidecek tren),
Mäskäwžä ukıyasak student (Moskova’da okuyacak öğrenci) örneklerinde
olduğu gibi.
Bazı fiillerle kalıplaşarak tamamen isim olarak kullanılırlar: kiläsäk
(gelecek), alacaq (alacak). Bayžıñ alasağı küp, yarlınıñ biräsägǐ küp
(Zenginin alacağı çok, köylünün vereceği çok) örneklerinde olduğu gibi.
Genelde cümlenin açıklayıcısı olur: Namıš, äžäp – kilähĭ bıwınğa
tapşırılasaq xazina ikän. (Namus, edep gelecek kuşağa teslim edilecek
hazinedir).
-AhI/ - ÄhĬ Sıfat-Fill Eki
Mümkünlük manasını anlatır: barahı yĭr (gidilecek yer), kilähĭ kişi
(gelecek kişi) örneklerinde olduğu gibi.
Cümlede açılayıcı vazife ve haber fonksiyonu görür. Yŭlğa sığahı kişiniñ
mĭñ ĭşĭ bula. (Yola çıkacak kişinin bin işi olur) örneğinde olduğu gibi.
-rlIQ/ -rlUQ Sıfat-Fill Eki
Sıfat fonksiyonu görürler: ǔnǔtǔlmašlıq (unutulmaz), sıžarlıq (sabırlı),
yĭtĭrlik (yeterli), yĭmĭrĭlmäšlĭk (sarsılmaz), tülärlĭk nämäm yǔq (ödeyecek bir
şeyim yok) örneklerinde olduğu gibi.
Mümkünlük, mümkün olmama ifadesi verirler. hǚyläp bǚtǚrä almašlıq
xäbär (anlatmakla bitirilmeyecek haber) örneğinde olduğu gibi.
16
Haber fonksiyonunda da kullanılırlar: Yıl hayın yañı yŭrttar halına, ularžı
hanap bǚtǚrǚrlǚk tügĭl. (Her yıl yeni evler kuruluyor, onları sayıp bitirmek
mümkün değil) örneğinde olduğu gibi.
-ržAy Sıfat-Fiil Eki
Mümkünlük, mümkün olmama ifadesi veririler. Quldan kilĭržäy iş
(elden gelmesi mümkün olan iş) örneğinde olduğu gibi.
Sıfat fonksiyonu görür.
Ayrıca tarama yaptığımız metinlerde Başkurt Türkçesine âit sıfat-fiil
olarak kullanılan şu yapılarla karşılaşıldı: -wlI/ -wlU; -gI/ gU kilä.
2.2. Türkiye Türkçesindeki Sıfat-Fiiller ve Çeşitleri
Sıfat-filler, fiil kök ve gövdelerine sıfat-fiil ekleri eklenerek meydana
gelen sözcüklerdir.
Muharrem Ergin sıfat-fiilleri “partisipler” başlığı altında, “Partisipler
nesnelerin hareket vasfını karşılayan fiil şekilleridir. Hareket vasıflarını
belirtmek suretiyle nesneleri karşıladıklarına göre nesne karşılayan kelimeler
olarak partisipler mânâ bakımından isim cinsinden kelimeler arasına girer.
Partisiplerin asıl isimlerden farkı nesneyi hareketine göre adlandırması, onun
asıl varlığı ile şu veya bu kalıcı vasfı ile değil, hareketi ile ifade etmesidir.
Yani partisip hareket hâlinde bulunan nesneler için kullanılan, hareket
hâlindeki nesneyi ifade eden kelimelerdir. Bu kelimeler, dediğimiz gibi, fiil
şekilleridir. Fiil kök veya gövdeleri bu şekillere girerek nesneleri hareketleri ile
ifade ederler. Onun için partisiplere fiillerin isim şekilleri, kısaca isim fiil
diyebiliriz. Birer fiil şekilleri olarak nesneleri hareketleri ile ifade eden
partisiplerde hareket ifadesinden başka zaman ifadesi de vardır. Yani
17
hareketin hangi zamana ait olduğunu gösterirler. Şu halde partisipler zaman
ve hareket ifadesi taşıyarak nesneleri karşılayan fiil şekilleridir. Demek ki
partisiplerin bir tarafı isim, bir tarafı fiildir. Onun için bunlara isim fiil adını
veriyoruz.”26 diye izah etmiştir.
Tahsin Banguoğlu ise sıfat-fiilleri, “Sıfat-fiilin zamana bağlı olarak
kavramını sıfatlaştıran bir şekildir. Zaman anlatımı taşımaları yönünden adfiillerden ayrılırlar. Fakat yatık fiil olarak ve ad-fiiller gibi olumsuz ve edilen
görünüşe girerler. Bunları etkin sıfat-fiiller, edilen sıfat-fiiller, olumsuz sıfatfiiller diye ayırt ederiz. Sıfat-fiiller de bu yönlerden öbür fiilden türemiş
sıfatlardan ayrılırlar. Bir sıfat takımı içinde daha çok etkin sıfat-fiiller kılışın
kimsesine, edilen sıfat-fiiller kılışın mantıkça nesnesine sıfat olurlar.”27
şeklinde açıklar.
Fuat Bozkurt “Eylemsi” başlığı altında şunları söyler: “Türkçede eylemin
sıfata dönüşümü ortaç ekleri ile sağlanır. Ortaçlar, eylemsilerin çoğunlukla
sıfat, arada da ad olarak kullanılan kesimidir. Ortaçlar Türkçe de sık kullanılır.
Devingen durumdaki nesneler için kullanılırlar. Devingenlik kavramı dışında
zaman kavramı da taşırlar. Geçici devingen adlar yaparlar. Olumsuz ve
edilgen yapılabilir. Bu bakımdan öbür sıfatlardan ayrılırlar. Bir zamana bağlı
olmaları bakımından ise eylemliklerden ayrılırlar.”28
Zeynep Korkmaz ise sıfat-fiili, “Sayı ve şahsa bağlı fiil çekimlerine
girmeyen, fakat aldığı eklerle fiilin zamanına bağlı olarak taşıdığı kavramı
sıfatlaştırdığından kendisinde sıfat ve fiil niteliklerini birleştiren fiil şekli”29
olarak tanımlar.
Mehmet Hengirmen sıfat-fiilleri “Ortaçlar” başlığı altında inceler ve
şunları söyler: “Eylemin sıfat olarak kullanılmasına ortaç denir. Ortaçlar
26
Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım, İstanbul, 2000, s.333.
Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, TDK Yayınları, Ankara, 2000, s.422.
28
Fuat Bozkurt, Türkiye Türkçesi, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995, s.358.
29
Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 1992, s.132.
27
18
bazen ad olarak da kullanılır. Ortaçlar çatı eklerini alır, olumsuz ve edilgen
biçimleri yapılır ve zaman kavramı taşırlar. Bu nedenle diğer sıfatlardan ve
eylemliklerden ayrı özellikler gösteririler.”30
Haydar Ediskun bu konuyu “sıfat-fiiller (Ortaçlar)” başlığı altında
incelemiş ve şu şekilde ifade etmiştir: “Sıfat-fiiller, bir yandan bir ismi
niteledikleri için sıfat, öbür yandan da özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil
olan kelimeledir. Sıfat-fiillere ortaç da denir.”31
Türkiye Türkçesi gramerlerinde yer alan başlıca sıfat-fiil ekleri32
şunlardır:
-An Sıfat-Fiil Eki
Geniş zaman ifade eden bu ek eskiden beri en geniş ölçüde kullanılan
bir partisip ekidir: yap-an, gel-en, başla-y-an, bilme-y-en misallerinde olduğu
gibi.
-r / -(I)r Sıfat-Fiil Eki
Geniş zaman ifade eden partisip ekleridir: ol-u-r (şey), dayanıl-ı-r (şey),
gör-ü-r (göz), tut-ar (el) misallerinde olduğu gibi.
-mIş Sıfat-Fiil Eki
Geçmiş zaman ifade eden bu ek de çok kullanılan bir partisip ekidir:
yan-mış (kömür), susa-mış (insan), geç-miş (gün), gör-müş, geçir-miş (insan)
misallerinde olduğu gibi.
30
Mehmet Hengirmen, Türkçe Dil Bilgisi, Engin Yayınevi, Ankara, 2002, s.251.
Haydar Ediskun, Türk Dil Bilgisi, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1999, s. 249.
32
Ergin, a.g.e.., s.334-338.
31
19
-DIk Sıfat-Fiil Eki
Geçmiş zaman ifade eden ve çok kullanılan partisip ekidir: bil-dik, gördüğ-ü-m, yap-tığ-ı-n, geç-tiğ-i, ol-duğ-u-muz, sök-tüğ-ü-nüz misallerinde
olduğu gibi.
Bu ekin dikkati çeken tarafı bilhassa iyelik eki alarak kullanılmasıdır.
Bu partisipin de eşitlik eki almış şekli gerundium fonksiyonuna
bürünmüş, böylece partisip mânâsını kaybetmiştir: al-dık-ça, gel-dik-çe
misallerinde olduğu gibi.
-AcAk Sıfat-Fiil Eki
Gelecek zaman ifade eden bu ek de en çok kullanılan partisip
eklerinden biridir: yat-acak (yer), doğ-acak (çocuk), gel-ecek (ay), veril-ecek
(borç) misallerinden olduğu gibi.
-mAz Sıfat-Fiil Eki
Menfi geniş zaman partisip eki olan bu ek de eskiden beri geniş ölçüde
kullanıla gelmiştir: ağrı-maz (başım), din-mez (ağrı), bit-mez tüken-mez (iş)
misallerinde olduğu gibi.
Menfi geniş zaman partisipi olarak bunun yerine menfi fiillerin, -an, -en’li
partisipleri de kullanılmaktadır: açma-y-an, bitme-y-en gibi.
Bu ek menfilik ifade ettiği halde, bazen menfi fiil gövdelerine de
getirildiği görülür: görme-mez-lik, duyma-maz-lık misallerinde olduğu gibi.
20
-AsI Sıfat-Fiil Eki
Bu da gelecek zaman ifade eden bir partisip ekidir: ol-ası, çık-ası,
geber-esi, ezil-esi misallerinde olduğu gibi.
21
II. BÖLÜM
1. Geniş Zaman İfadesi Taşıyan Sıfat-Fiil Ekleri
1.1. –ĞAn/ -QAn Ekli Sıfat-Fiiller
Geniş zaman ifadesi veren –ĞAn/ -QAn sıfat-fiil eki, Türk şivelerinde
çok işlek olarak kullanılan bir ektir. Bu ekin yapısı, kullanım şekli ve işlevleri
ile ilgili farklı görüşler ortaya atılmıştır.
Kâşgarlı Mahmud, DLT’te ekle ilgili olarak, “İşin devamı ve işleyen o işin
çok olarak çıkmasıyla vasıflanan fail olduğunu, bu çeşidin yapısı –bütün
ayrımlarda ve bütün Türk boylarınca- emri hazır üzerine kurulduğunu, bunun
da kalın âhenkli ve ‘ﻖlı kelimelerde emir sıygası üzerine غ,ﻦ, اgetirmekle
yapıldığını; ince âhenkli, ’ﻚli ve çekmeli [+] kelimelerde غyerine yumuşak ﻚ
getirildiğini33 ifade eder. Ayrıca bunun, Arapçada –fiilin kendisinden çok
olarak çıktığını gösteren- sıfat manasına gelen ْ( ِﻣﻔْﻌﺎ ڶmif‘āl) ayrımı gibi
olduğunu, bu ayrımdaki kelimelerin sonunda نbulunması gerektiğini
Oğuzlarla Kıpçakların çoğunun bu نharfini قyaptıklarını34 izah eder.
Eraslan çalışmasında ekin oluşumuyla ilgili olan şu görüşlere yer verir.
Bang, ekin -ġan/ -gen < -ıġ/ -ig “fiilden isim yapma eki” –an/ -en
unsurlarından ibaret olduğunu, bu şeklin –aġan/ -egen ("<-a-ġan/ -e-gen)’e
benzediğini ve onun gibi zamanla kısaldığını (kılıpan<kılıp-an gibi) ileri
sürmektedir. Ramstedt de eki, -ġan/ -gen < -ga (Mançu: ka, xa) –n “geçmiş
zaman partisibi” (Çuvaşça: n, nâ) şeklinde izaha çalışmıştır. C. Brockelmann
ise, -ġan / -gen’in Oğuz diyalektlerinde ġ/ g seslerinin düşmesi sonucu – an/ en şekline girdiğini, diğer diyalektlerde ise benzeşme sonucu ekin – kan/ -ken
şeklinin ortaya çıktığını, yan yana bulunan çift ünsüzden birinin düşmesi ile
ekin –an/ -en şeklini aldığını (çıkġan > çıkkan > çıkan gibi) belirttikten sonra, an/ -en’in ses değişmesi ile –ın/ -in haline girdiğini ileri sürmekte, -ın/ -in
ekinin adın (< ad-ın) “başka”, yaġın (< yaġ-ın) “yağmur” gibi kelimelerde
33
34
Besim Atalay, Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, C.II, TDK Yayınları, Ankara, 1985, s.53.
Besim Atalay, Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, C.I, TDK Yayınları, Ankara, 1985, s.154.
22
bulunduğunu kabul etmektedir. Bu izahları yorumlayan Eraslan, ET’den beri
işlek olan ek –n “fiilden isim yapma ekini”, -ġan/ -gen isim-fiil eki içinde
aramak veya ondan gelmiş olduğunu kabul etmek, öncelikle elimizdeki
malzemeye ve Türk Dili hakkındaki bilgilerimize uygun düşmemektedir35
şeklinde eleştirmiştir.
Tarihî seyir içerisinde incelediğimizde –ĞAn sıfat-fiil ekinin, Karahanlı
Türkçesinden önce kullanıldığını gösteren örneklere rastlanmaz. Ancak
Nesrin Bayraktar Uygur Türkçesi döneminde bu ekin kullanıldığını gösteren
bir örneğe rastlandığını eserinde belirtmektedir.
üze teñri asra yer yarlıkaduk (üçün) “Yukarıda gök aşağıda yer lütfettiği
için” (KT K9)36
bilig bilmez kişi ol sabıg alıp yagru barıp üküş kişi öltüg “Bilgi bilmez
kişi (cahil kişi)! O haberi alıp (o söze kanıp) yakına giderek pek çok kimse(nle
birlikte) öldün.” (KT G 7) 37
körür közüm körmez teg bilir biligim bilmez teg boltı “Görür gözüm
görmez gibi; bilir aklım bilmez gibi oldu.” (KT K 10)38
..kañım kaganıg ögüm katunıg kötürigme teñri il birigme teñri...kagan
olurtdı “... Babam kağanı, anam katunı yukarı kaldırmış (yüceltmiş) olan tanrı,
il vermiş olan tanrı... tahta oturttu.” (BK D 20-21) 39
erikli (olmakta olan), baġrın yorıġma (karın üstünde sürünenler).40
35
Doç.Dr. Kemal Eraslan, Eski Türkçe’de İsim-Fiiller, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, İstanbul, 1980, s.38.
36
Prof. Dr. Talât Tekin, Orhon Yazıtları, Ankara, 1988, s.32.
37
Dr. Cengiz Ayyılmaz, Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum,
1994, s.93.
38
Dr. Cengiz Ayyılmaz, a.g.e., s.92.
39
Dr. Cengiz Ayyılmaz, a.g.e., s.91.
40
A.V.Gabain, Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, TDK Yayınları, Ankara, 1995, s.52.
23
küregüñin üçün igidmiş bilge kaganıñın ermiş barmış edgü iliñe
kentü yañıltıg yablak kigürtük “İtaatsizliğin yüzünden, (seni) beslemiş
(kalkındırmış) bilgili kağanına (ve) zenginleşmiş kalkınmış güzel yurduna
karşı kendin yanıldın, kötülük getirdin.” (KT D 23)41
Karahanlı Türkçesi döneminde yazılan eserlerde ekin –ġan ve –gen
şekilleri kullanılır.
Bayat atı birle sözüg başladım
Törütgen egitgen keçirgen idim. (17-1)
Esen tirlür inçin özin basġan er. (144-965)42
Karahanlı döneminde ekin sıfat olarak kullanılmasının yanı sıra isim
işletme eklerini üzerine alarak da kullanıldığı görülür.43
Niyet edgü kılġanka edgü bolur. (569-5733)44
Bu dönemde ek, isim olarak da kullanılır (kewürgen, tawuşgan ).45
Harezm döneminde yazılmış eserlerde ise çok işlek olarak kullanılan
ekin –ġan/ -gen; -kan/ -ken olmak üzere dört şekli de görülür. Ancak sedasız
ünsüzle biten fiillere ekin sedalı şekillerinin getirildiği de çok sık karşılaşılan
bir durumdur. Bazı örneklerde ise kalın ünlülü fiillere ekin –gen şekli
getirilmiştir.
Ek sıfat olarak kullanıldığı gibi isim işletme ekleri alarak da kullanılır. Bu
sıfat-fiil ekinden sonra –rak ekinin de yer aldığı olur. Genel olarak Türkiye
Türkçesindeki –an/ -en sıfat-fiil ekinin eski şekli olarak görülen bu ek, çok az
da olsa –duk/ -dük manasında da kullanılır.
41
Dr. Cengiz Ayyılmaz, a.g.e., s.89.
Doç.Dr. Ahmet B. Ercilasun, Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Gazi Üniversitesi, Ankara, 1984, s.173.
43
Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara, 1996,
s.167.
44
Doç.Dr. Ahmet B. Ercilasun, a.g.e., s.172.
45
Atalay, DLT I, s.525.
42
24
Söz aygan üstad (HŞ-1861)
Emgengen işim (HŞ-1553)
Tutganınıng (HŞ-LXXXVII)
Körgenimni (HŞ-404)
Toyganrak (NF-184/12)
Söz aygeni (hş-LXII) 46
Hakka ınangan kişi “Hakk’a inanan kişi” (MM 8:10)
Saŋa ingen Kur’an hak turur. “Sana inen Kur’an haktır.” (NF 79:17)
Olturganım
yerde
monçuklarımnı
buldum.
“Oturduğum
yerde
boncuklarımı buldum.” (NF 414:12)47
Kıpçak döneminde yazılan eserlerde ise, genellikle ekin –ġan/ -gen şekli
kullanılmasına rağmen, ünsüz uyumuna tâbi olarak ekin –kan/ -ken
şekillerinin de kullanıldığı görülür. Bazı eserlerde ise, ekteki –ġ/ -g seslerinin
düşerek –an/ -en şekline de girdiği durumlarla karşılaşılır. Bu eki alan kelime
sıfat olarak kullanıldığı gibi, isim çekim eklerini alarak da kullanılır.
Keşken yıl (EH-14)
Çıkan ay (BM-18 /13,11)
Kiren ay (BM 30 / 13,11)
Bilinmeye (CC-151,6)
İçgenim (CC-121,4)
Yitiçi aksurganga yerhamülkallah dimek turur... “yedincisi aksıran kişiye
yerhamülkallah demektedir...” (İM-87a/4-5)48
Çağatay Türkçesinde –ġan/ -gen; -kan/ -ken şekillerine sahip olan ek,
Türkiye Türkçesindeki –an/ -en yanında –dık/ -dik ve –mış/ -miş sıfat-fiilleri
46
Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu, Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, Ankara, 1997, s.170-171.
47
J. Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Harezm Türkçesi”,
haz. Osman Fikri Sertkaya, TDK Yayınları, Ankara, 1996, s.22.
48
Yar.Doç.Dr. M.Emin Agar, “Kıpçak Türkçesinde İsim-Fiiller”, Türk Dünyası Araştırmaları,
Sayı:120., Haziran, 1999, s.203.
25
işlevinde de kullanılır. Bu ek, sıfat olarak kullanılmasının yanı sıra isim çekim
eklerini üzerine alarak da kullanılmaktadır.
Janos Eckmann, 11-14. yüzyılların Orta Asya metinlerinde bulunan –
mış / -miş sıfat-fiilinin, Çağatay Türkçesinde pek nâdir bulunduğunu; standart
Çağatay Türkçesindeki –mış / -miş şeklinin, öncellikle çekimli fiillerde
kullanıldığını; onun sıfat-fiil fonksiyonunun, -ġan/ -gen ekine aktarıldığını
ifade eder.49
cihân içre sen bilmegen yok ‘ulûm. “ Cihan içinde senin bilmediğin bilim
yok.” (İsk.209a:14)
bir degenni ikki demek hoş emes. “Bir defa söyleneni ikinci defa
söylemek hoş değildir.” (SS 42a:35) 50
eşiking itidin ayrılġanımnı tut ma’zur! “senin kapının köpeğinden
ayrıldığımı mazur gör!” (L Div. 10:4)
bu aġır yükni kötergen tavşalur “bu ağır yükü taşıyan bitkin hale gelir”
(FK 48b:1) 51
Körgenler dédiler “görenler (ayrıca: görmüşler, görmüş olanlar), dediler
B 42a:11”52
Kuzey ve Doğu Türkçeleri dönemlerinde anlatılan seyri yaşayan ek, Batı
Türkçesi döneminin başlarında yapım ve çekim eklerinde görülen ön ses g-/
ġ- ünsüzünün düşmesi neticesinde –an/ -en şeklini almıştır.
Başkurt Türkçesinin en işlek sıfat-fiil eki olan –ĞAn / -QAn eki, kalınlık
incelik ve ünsüz uyumlarına uyar. Sonu ünlü veya sedalı ünsüzlerle biten
kalın ünlülü fiillerden sonra –ğan, sonu ünlü veya sedalı ünsüzlerle biten ince
ünlülü fiillerden sonra –gän; sonu sedasız ünsüzlerle biten kalın ünlülü
fiillerden sonra –qan; sonu sedasız ünsüzlerle biten ince ünlülü fiillerden
sonra ekin -kän şekli kullanılır.
49
J.Eckmann, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, İstanbul, 1988, s.107.
50
Eckmann, Çağatayca El Kitabı, s.101.
51
J. Eckmann, “Çağataycada İsim-Fiiller”, TDAY Belleten, 1962, s.51-52.
52
Eckmann, Çağatayca El Kitabı, s.107.
26
Bu ekle ilgili olarak Başkurt Türkçesi gramerlerinde şu görüşler yer
almaktadır.
“Geçmiş zaman sıfat-fiil, ismin söyleme anından önce olan işini, hâlini,
hareketini belirtmek için kullanılır. Olumsuz şekli –ma-/ -mä- ekleri ile yapılır.
Ayrıca ‘tügĭl’ kelimesi ile de olumsuzluk ifadesi verilir.”
“Geçmiş zaman sıfat-fiil ile yapılan sıfat tamlamasındaki isim unsuru
bazen düşer, sıfat unsuru bu ismin yerine de kullanılır ve çokluk, iyelik, hâl
eklerini alabilir. Bu durumda o, konuşmadaki iş veya hareketin yöneltildiği
unsur olur.” Aşağan bĭlmäy, turağan bĭlä. ‘Yiyen bilmez, doğrayan bilir.’
“Geçmiş zaman sıfat-fiili sık sık yardımcı cümlelerin haberi olur.” Ular
şunı yaxşı bĭlä; partiya bulğan yiržä- uñış, yiñĭw. ‘Onlar partinin olduğu yerde
zaferin olacağını iyi biliyor.’
“Geçmiş zaman sıfat-fiilinin –day/ -däy eki ile kullanıldığı varyantlarla da
karşılaşılır, bu durumda onun manasında belirtme vasfı daha kuvvetlidir.”53
“Günümüzdeki Başkurt Türkçesinde geçmiş zaman sıfat-fiilinin tek bir
şekli vardır. Geçmiş zaman sıfat-fiili, fiile –ğan ve onun fonetik varyantları
olan -gän;-qan/ -kän ilâve edilerek yapılır. Olumsuz şekli –ma-/ -mä- ekleri
yardımıyla yapılır.”
“Geçmiş zaman sıfat-fiili iş hâlin, nesnenin ve şahsın geçmişte olan
zaman vasfını yani sıfatını bildirir.”
“Geçmiş zaman sıfat-fiili kelime gurubunun bütün unsurlarına işlev
kazandırır ama o özellikle açıklama işlevini vurgular. Açıklama işlevindeki
geçmiş zaman sıfat-fiilini tamamlayan başka unsurlar da olabilir.”
53
Uraksin, İşbayev, a.g.e., s.232.
27
Äšäržär yıyıntığınıñ yitmägän tomı “Derlenen eserlerin kaybolmayan
cildi”
Qalala ŭžaq tŭrŭp qaytqan kĭşĭ “Şehirde uzun zaman kalıp dönen kişi”
“Geçmiş zaman sıfat-fiili cümlede sık sık isimleşir. O zaman o, gramer
yönünden cümlenin öznesi olur ve cümlenin hem esas unsuru hem de
tamamlayıcı unsurlarından biri olabilir.”
Yǚrǚy bĭlmägän yul bŭžar. “Yürüyemeyen yol bozar.” cümlesinde özne
olarak kullanılan bu sıfat-fiil, Ayırılğandı ayıw aşar, bülingändĭ bürĭ aşar.
“Ayrılanı ayı yer, bölüneni kurt yer.” cümlesinde ise cümlenin tamamlayıcı
unsurudur.
“-ğan ekli sıfat-fiil birleşik cümlelerde yardımcı cümlelerin haber
fonksiyonunu yapar. Bu durumda sıfat-fiillere ilâve edilen hâl ekleri, kendi
düzenlerine göre, yardımcı cümleyi esas cümleye gramatik olarak bağlar.”
Bayža xižmät itĭw awır bulğanğa kürä, yalsılar tižĭräk kitĭw yağın
qarayžar. “Ağaya hizmet etmek zor olduğu için, hizmetçiler çabucak gitmeye
çalışıyorlar.”
“-ğan ekli sıfat-fiil ve onun hâl eki almış şekilleri edatlarla birlikte
kullanılır.”
“-ğan sıfat-fiili bazı zamanlarda sıfat şeklini alır ve o zaman fiil şeklini
kaybedip sıfat olarak kullanılır.”54
“Geçmiş zaman sıfat-fiiller şahısların iş ve hareketini, hâlini konuşma
anına kadar olan hususiyetini anlatır. Eğer fiil sedasız seslerle biterse –qan/ kän; ünlü veya sedalı ünsüzle biterse –ğan / -gän ekleri ilâve edilir. Olumsuz
şekli –ma-/ -mä- ekleri fiil ile –ğan/ -gän ekleri arasına konur.”
54
İşbulatov, Zäynullin, ag.e., s.137-138.
28
“Geçmiş zaman sıfat-fiiller isimleşince hâl ekleri alabilir.”
Yalın hâli: uqığan, bĭlgän.
İlgi hâli: uqığandıñ, bĭlgändĭñ.
Yönelme hâli: uqığanğa, bĭlgängä.
Yükleme hâli: uqığandı, bĭlgändĭ.
Çıkma hâli: uqığandan, bĭlgändän.
Bulunma hâli: uqığanda, bĭlgändä.
“Eğer geçmiş zaman sıfat-fiilleri bar ve yuq kelimelerinin önünde yer
alırsa bu sıfat-fiillere iyelik ekleri getirilir.”
kürgänĭm bar, kürgänĭm yuq.
kürgänĭñ bar, kürgänĭñ yuq.
kürgänĭ bar, kürgänĭ yuq.
kürgänĭbĭž bar, kürgänĭbĭž yuq.
kürgänĭgĭž bar, kürgänĭgĭž yuq.
kürgändärĭ bar, kürgändärĭ yuq.
“Geçmiş zaman sıfat-fiili ismin önünde yer aldığı zaman ismi açıklar,
isim olarak kullanıldığında cümlenin asıl unsuru da, yardımcı unsuru da
olabilir.”
Žur ictimaği temalarğa qağılmağan, sotsialistik epoxanıñ tǚp ideyaların
alğa hǚrmägän, xalıqtıñ bǚyǚk ideyaların, unıñ xižmätĭn häm kǚräşĭn
sağıldırmağan poeziya žur poeziya bula almay (M.Kärĭm). “Büyük içtimaî
temaları işlemeyen, sosyal destanın temel ideallerini öne sürmeyen, halkın
büyük ideallerini, onun hizmetini ve mücadelesini yansıtmayan şiir büyük şiir
olamaz.”
“Bulunma hâl eki alan geçmiş zaman sıfat-fiili, basit cümlenin zaman
zarfını veya cümle içinde bir zarf-fiil grubunu oluşturabilir.”
29
Sĭbir ve Qara diñgĭž hawa fronttarı ŭsraşqanda, atmosfera bašımınıñ
qapıl tübänäyĭwĭ säbäplĭ, küslǚ davıldar kilĭp tıwžı (“Sovet Başqŭrtŭstanı”).
“Sibirya ve Kara deniz hava kuvvetleri karşılaştıkları zaman, atmosfer
basıncının aniden düşmesinden dolayı, güçlü kasırgalar ortaya çıktı.”
“Kontekstin karakterine göre, geçmiş zaman sıfat-fiilleri, sıfat-fiillerle
oluşturulan sıfat tamlamalarının açıklayıcı unsuru olur.”
Salğılar yıqqan säskäläržägĭ baldı alıp qalayıq tigändäy gĭwläşĭp tirä
yaqta bal qŭrttarı ǔstǔ. (Ya. Hammatov) “Orakların yıktığı çiçeklerdeki balı
alıverelim der gibi vızıldayarak etrafta bal arıları uçuştu.”55
Başkurt Türkçesindeki –ĞAn/ -QAn sıfat-fiil eki, Türkiye Türkçesindeki –
An, -Dık, -mIş sıfat-fiil eklerinin işlevlerini karşılar. Biz de çalışmamızda –
ĞAn/ -QAn sıfat-fiilinin bu durumunu göz önüne alarak inceledik.
1.1.1. –An ve –mIş/ -mUş İşlevli –ĞAn/ -QAn Sıfat-Fiilleri
BT’deki –ĞAn/ -QAn sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki geniş zaman ifadesi
veren –An ve –mIş/ -mUş sıfat-fiillerini karşılamaktadır.
Bu işlevi ile –ĞAn/ -QAn sıfat fiilinin basit ve tasvirî fiillerle kullanımı
şöyledir:
1.1.1.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
1.1.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması
-ĞAn/ -QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında meydana gelen yapı şöyledir:
55
Zäynullin, Zaripov, a.g.e., s.72-73.
30
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} +İ
TT: EF-SF{-An} +İ
TT: EF-SF{-mIş/-mUş} +İ
Taştağı XIV bıwatta uyılğan ğäräpsä tekst bǔrǔnğǔ tamğalar ǚštǚñä
yažılğan. (BÄT-I, s.33) Taştaki XIV. yüzyılda yazılan arapça metin eski
işaretler üstüne yazılmış.
Şulay bara yathalar, bıl ik ĭ batır şatır-şǔtǔr itkän tawış işĭtĭp
qaldılar, ti. (TÄ, s.27) Böylece giderlerken, bu iki yiğit çatır-çutur eden
ses duydular.
Başqǔrtmǔn tigän kĭşĭ ǚs nämänĭ bĭlĭrgä tĭyĭş. (DY, s.19) Başkurt’um
diyen insan üç şeyi bilmeli.
Ul komissaržıñ isĭmĭn, qayžan ikänĭn, xatta qäbĭrĭn dä bĭlgän kĭşĭ
yuq bit. (DY, s.24) O komiserin adını, nereden olduğunu, hatta kabrini de
bilen insan yok.
- hĭž, Miñsafa Xäsänovna, bĭžžĭñ atay-äsäyžärĭbĭžžĭ uqıtqan kĭşĭ. Üžĭgĭž
qasan uqıy başlanığıž? (DY, s.15) – Siz Minsafa Xasanova, bizim
dedelerimizi, babalarızı okutan kişi. Kendiniz ne zaman okumaya
başladınız?
Uğa din häm şärigät xǚkǚmdärĭn anlatqan kitap ta birgän. (DY,s.32)
Ona din ve şeriat kurallarını anlatan kitap da vermiş.
Şul vaqıt urman arahınan qulına mıltıq tǔtqan bĭr kĭşĭ kilĭp sıqtı.
(TÄ, s.159) O an orman içinden elinde tüfek tutan bir insan geldi.
31
İyärni, äžäbi qǔmartqılar häm ularžıñ avtoržarı tǚrki tĭldärĭndä
hǚyläşkän baytaq xalıqtar ǚsǚn — başqǔrttar, üzbäktär, tataržar,
tǚrǚkmändär, qažaqtar, qaraqalpaqtar häm başqalar urtaq buldı, äšäržär
ǔşǔ xalıqtaržıñ bǚtähĭ ĭsĭn dä añlaşılıp tǔrğan dǚyǚm tǚrki tĭlĭndä yažıldı.
(TÄ, s.67) Köklü edebî eserlerin ve onların yazarları türk dillerinde
konuşan birçok halk – Başkurtlar, Tatarlar, Türkmenler, Kazaklar,
Karakalpaklar vb.- için ortak oldu, eserler bu halkların hepsi için de
anlaşılmakta olan ortak Türk dilinde yazıldı.
XII
bıwatta
Bǔlğarža
ul
äšär
mǐnän
tanışqan
äl-Rärnäti
üž
säyäxätnamähǐndä älǐgǐ legendanıñ tǔtmarın ğına qıšqasa äytǐp birä. (BÄT-I,
s. 86) XII. yüzyılda Bulğar ilinde o eser ile tanışan el-Rerneti kendi
seyehatnâmesinde o efsanenin muhtevasını kısaca anlatmış.
Ä mäktäptägĭ huñğı zvonoktan huñ un bĭr yılğa huzılğan uqıw
tamamlana. (DY, s.31) Mektepteki sonuncu zilden sonra on bir yıla
uzanan okuma tamamlanır.
Şulay bulmay, üžĭ bit bınday bäxĭtkä irĭşälmanı, zamanı tura kilmänĭ,
ä unıñ yiyänsärĭ ana nindäy uqıw yǔrttarında uqıp, tanılğan yırsı bulıp kittĭ.
(DY,s.45) Öyle olmaz, kendisi böyle bir mutluluğa erişemedi, zamanı
uymadı, ama onun kız torunları işte böyle öğrenci yurtlarında okuyup,
tanınan şarkıcı oldu.
Asılda Zäki Välidi —tıwğan Başqǔrtǔstanı, üžĭñĭñ xalqı ǚsǚn yänĭn
fiža qılğan bǚyĭk şäxĭs. (DY, s.140) Gerçekte Zeki Velidi, halkı için
kendi canını feda eden büyük şahsiyet, Başkurdistan doğumludur.
Xämid bin İdris äl-Bǔlğari, XI—XII bıwattar arahında yäşägän ğalim,
500/1106—1107 yıldar tirähǐndä ul älǐ išän bulğan. (BÄT-I, s. 97) Hamid bin
İdris el- Bulgarî, XI- XII. yüzyıllar arasında yaşayan âlim, bugün 500/ 1106 –
1107 yılları arasında yaşamış.
32
Bǐrǐnsǐ zattan monolog formahında hǚylängän bıl xikäyät säsändär
hüžǐn dä xäžǐrlätǐp quya. (BÄT-I, s.137) İlk ağızdan monolog şeklinde
söylenen bu hikâye sesenlerin sözünü de hazırlıyor.
Awılda yäşägän här kĭşĭ ikmäktĭñ nisĭk awır üštĭrĭlĭwĭn yaqşı bĭlä.
(DY, s.53) Köyde yaşayan her insan ekmeğin nasıl zor kazanıldığını iyi
biliyor.
Tuğan xalqı azat, xǚr tǔrmǔşta yäşähĭn, tıwğan ilĭ irĭklĭ tǔrmǔş
qǔrhǔn, tip kǚräşkän kĭşĭ nisĭk indĭ ul xalıq dǔşmanı bulhıñ? (DY,
s.140) Kendi milleti özgür, hür yaşasın, memleketi özgür hayat kursun diye
savaşan insan nasıl şimdi halk düşmanı olsun?
Yǚräktän sıqqan hüž yǚräkkä ĭtä. (DY,s.99) Kalpten çıkan söz, kalbe
gider.
Tuğan tĭldĭñ ğäcäp üžĭñsälĭktärĭn, tǚrki tĭldär sistemahında unıñ
urının, yĭrlĭ hǚyläştärĭn ǚyränĭwgä bǚtä ğümĭrĭn bagışlağan ğalim
bularaq, min başqǔrt xalqının Kǚnyaq Uralda urınlaşıwın häm yäşäwĭn,
tĭl dälildärĭnä tayanıp….(DY, s.216) Ana dilin harika özelliklerini, türkî
diller sisteminde onun yerini, ağızlarını öğrenmeye bütün ömrünü harcayan
âlim olarak, ben Başkurt halkının Kuzey Ural’a yerleşmesini ve yaşayışını,
dil delilllerine dayanarak….
XV—XVII bıwattarža yäşägän Habraw, Qǔbağış Yiränsä, Kildĭş,
Yämmät, Qaras, Bayıq Ayžar, Mäxmüt säsändäržĭñ isĭmdärĭ bildälĭ.
(TÄ, s.68) XV-XVII. yüzyıllarda yaşayan Habraw, Qubağış Yirense,
Kildĭş, Yemmet, Qaras, Bayıq Ayzar, Mahmut isimli halk şairleri
meşhurdur.
Ul kĭşĭ urıš hürätĭnä kĭrgän bĭräy päygämbäržĭr. (TÄ, s.99) O
insan, Rus sûretine giren bir peygamberdir.
33
— Bıl kitaptı qulına alğan kĭşĭ unı iğtibar mĭnän qarap sıqha, bĭž
hǚylägändäržĭn, dǚrǚš bulıwına ışanır. (TÄ, s. 127) - Bu kitabı eline alan
insan ona dikkatle bakarsa, bizim söylediklerimizin doğruluna inanır.
Bǔlǔt aštınan sıqqan ay unıñ yǚžǚn yaqtırttı. (TÄ, s.97) Bulutların
arkasından çıkan ay onun yüzünü aydınlattı.
Minĭñ ǚsǚn až hüž mĭnän küp fĭkĭr äytĭrgä ǚyrätkän sovet
matbuğatı žur mäktäp buldı... (TÄ, s.223) Benim için az kelime ile çok
fikir söylemeyi öğreten Sovyet basını önemli bir mektep oldu…
Artta qalğan tǔrmǔş, gümǐr, ütǐlgän yuldar tǚş kǐwǐk yäki küžgä sağılıp
ütkän sağım kǐwǐk kǐnä küž aldına kilälär. (Ä, s.101) Ardımda kalan hayat,
ömür, geçilen yollar sadece düş veya göze çarparak geçirdiğim zaman gibi
göz önüne gelirler.
Awıl, qala uramdarı şat yǚžlǚ, bǚxtä kĭyĭngän, quldarına allı-gǚllǚ
säskä bäylämdärĭ tǔtqan balalar mĭnän tulı. (TÄ, s.3) Köy, şehir
sokakları mutlu yüzlü, temiz giyinmiş, ellerinde allı güllü çiçek demetleri
tutan çocuklar ile dolu.
Maşinistıñ qan bašqan küžžärĭ his tuqtawhıž timĭr yuldı qarap,
küžätĭp baralar. (DY,s.31) Makinistin kanlanmış gözleri hiç durmaksızın
demir yoluna bakıp, gözetliyor.
İllĭ yäştän aşqan il qartınıñ ǔşǔ xälĭn küptär bĭlmäy. (TÄ, s.153) Elli
yaşı aşmış şehrin yaşlısının bu halini pek çoğu bilmiyor.
Bǚtǚnläy buş qalğan igĭn bašıwžarı la kǚž başlanıwı turahında xäbär
itälär. (DY, s.12) Tamamen boş kalmış buğday tarlaları da güzün
başladığını haber veriyorlar.
34
Qalın xärĭf mĭnän yažılğan hüžžärgä sinonimdar uylap yažırğa.
(DY,s.39) Kalın harfle yazılmış kelimelerin eş anlamlılarını düşünüp
yazınız.
Bǚtä dǔnyağa danı taralğan Şülgän mämĭryähĭ bĭžžĭñ alda.
(DY,s.17) Bütün dünyaya ünü yayılmış Şülgen mağarası bizim karşımızda.
Mäktäp
diktantı
praktiqahında
mĭnän
tamamlaw
üržä
hanalğan
kürĭnĭştärĭ
lä
diktanttaržı
bar.
(DY,
s.7)
hüžlĭk
Okul
uygulamalarında yukarıda adı geçen komposizyonların sözlük açıklaması
ile tamamlanmış çeşitleri de var.
Ul grammatik tǚşǚnsäläržĭ üžläştĭrĭw, dǚrǚš yažıw künĭkmälärĭnä
ĭyä bulıw, alınğan bĭlĭmdäržĭ praktik fayžalana bĭlĭrgä ǚyrätĭw yağınan
ähämĭyätlĭ. (DY, s.7) Bu dilbilgisi kavramların benimsenmesi, doğru
yazma alıştırmalarına sahip olunması, alınan eğitimlerin pratik açıdan
kullanılmasını öğretilmesi bakımından önemlidir.
Qalın xärĭf mĭnän yažılğan hüžžäržĭñ sinonimdarın tabıñ. (DY, s.40)
Kalın harfle yazılan kelimelerin eş anlamlılarını bulunuz.
Altın xärĭftär mĭnän yažılğan qimmätlĭ qağıžžı äsäyĭmä kiltĭrĭp
biržĭm. (DY, s.62) Altın haflerle yazılmış kıymetli kağıtı anneme getirip
verdim.
Şunan huñ xäžrät, üžǐnä äžǐrlängän mǐndäržär ǚštǚnä ultırıp, his kǐmgä
bǐr hüž äytmäy, kǐšähǐnän küžlǐgǐn alıp, şämgä qarşı quyıp qarağandan huñ,
qulyawlığı mǐnän küžlǐgǐnǐñ bıyalaların hǚrtǚp kǐyžǐ lä tirä-yağındağı
şäkǐrttärgä qarap aldı; bǐž haman bǐr hüž äytmäy xäžrättǐñ hüž äytkänǐn kǚtä
inǐk. ( Ä, s.18) Ondan sonra imam, kendine hazırlanmış minderlerin üstüne
oturup, hiç kimseye hiçbir şey söylemeden, cebinden gözlüğünü alıp, muma
35
karşı baktıktan sonra, mendili ile gözlüğünün camlarını sildi ve etrafındaki
talebelere baktı; biz hâlâ konuşmadan imamın konuşmasını bekledik.
Aptırağandan hǚylängän hüžžär Ğälimä apayğa la, üžžärǐnä lä tä’šir
qaldıra almanı. (Ä, s.41) Şaşkınlıkla söylenmiş sözler Ğälimä ablayı da,
kendilerini de etkilemedi.
Bını arxeologik tǐkşǐrǐnǐwžär vaqıtında tabılğan bǔlğar hawıt-habalarına
yažılğan yažıwžar rašlay. (T, s.33) Bunu, arkeolojik araştırmalar sırasında
bulunan Bulgar kap kacaklarına yazılmış yazılar doğrular.
1.1.1.1.2. İsim olarak kullanılması
-ĞAn/ -QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin isim olarak kullanımı sırasında yapısı şöyledir. Bu yapıda, sıfat-fiil isim
çekim eklerini üzerine alır. Bu kullanım şekli işlek değildir.
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} +İÇE
TT: EF-SF {-An} +İÇE
Yǚrägĭndä xalqı bulmağandıñ,
Kĭşĭ bulırğa la xaqı yuq! (DY,s.27)
Yüreğinde halkı olmayanın insan olmaya da hakkı yok!
Ata yulın qıwğandıñ
İlĭndä şanı artır;
Ata yolunu devam ettirenin ülkesinde ünü artar; (TÄ, s.118)
Ata hüžĭn yıqqandıñ
İlĭndä kĭnĭ bulmaš; (TÄ, s.118)
Ata sözünü yıkanın ülkesinde saygısı olmaz.
36
1.1.1.1.3. Olumsuz şekli
1.1.1.1.3.1. Esas fiile –mA- olumsuzluk ifadesi veren fiilden fiil yapma
ekiyle kurulur. Olumsuzluk ekinden sonra sıfat-fiil eki kullanılır.
BT: EF-O{-mA-} -SF{-ĞAn/-QAn} +İ
TT: EF-O-{-mA-}-SF{-An} +İ
TT: EF-O{-mA-}-SF{-mIş/-mUş} +İ
Ğälimä apay bǐr ažğa tiklǐm bǐr nǐmä lä bǐlmägän išhǐž kǐşǐ kǐwǐk tǔržǔ
la huñıraq tirä-yağında tǔrğan bǐžgä küžžärǐn tultırıp qaranı häm bǐr hüž žä
äytmäy, aldına qarap, şälǐnǐñ bǐr yaq ǔsǔn alıp, ikǐ qulı minän şunı bǚgärlärgä
kǐrǐştǐ. (Ä, s.46) Ğälimä abla kısa bir süre bir şey anlamayan kendinden
geçmiş insan gibi durdu ve sonra etrafında duran bize gözlerini açarak baktı
ve bir şey söylemeden, önüne bakıp, şalını bir köşesini tutup, iki eli ile
bükmeye başladı.
Üž başına tǚşmägän kǐşǐ bǐlmäy şul, bigǐräk tä awır ǐş bit. (Ä, s.46)
Kendi başına gelmeyen insan bunu bilmez, çok da ağır bir iştir.
Ämǐrǐgǐž yirǐnä yǐtkǐrǐldǐ, tağı la yašaq tülämägän ikǐ başqǔrttǔ
kiltǐrgändär. (Ä, s.89) Emriniz yerine getirildi, yine vergi ödemeyen iki
Başkurt’u getirmişler.
Kümgän saqta ilamağan kĭşĭ qalmağandır. (TÄ, s.187) Gömüldüğü
zaman ağlamayan insan kalmadı.
Täwžä ul bĭžžĭñ küžgä kürĭnmägän färĭştäläržĭ yaraltqan. (DY, s.18)
Önce o bizim gözümüze görünmeyen melekleri yaratmış.
37
Saqırılmağan qunaqtan tižĭräk qǔtǔlǔr ǚsǚn, Zusman unı üžĭ ǔžatıp
quyırğa buldı. (TÄ, s.127) Davet edilmeyen misafirden çabucak kurtulmak
için, Osman onu kendi uğurlamak istedi.
Läkin ularžıñ hüžžärǐ Xämižǐ äbǐygä his bǐr tä’šir itkän kǐwǐk kürǐnmäy, ul
haman kǚrhǚnä, ufılday, tağı la hüž başlay:
— Üž başına tǚşmägän kǐşǐ bǐlmäy şul... (Ä, s.30)
“Fakat onların sözleri Hämizǐ ağabeye hiç tesir etmiş gibi görünmüyor, o
hemen, iç çekiyor, ofluyor ve konuşmaya başlıyor:
— Başına gelmeyen insan bilmez…”
Yašaq, tülämägän kǐşǐlärgä ämǐr yažığıž! (Ä, s.91) Vergi ödemeyen
kişilere emrediniz!
Ämmä Räsäyzä bašılmağan näşriyet sit ildä bašılır. (DY,s.117) Fakat
Rusya’da yayınlanmayan neşriyat yabancı ülkede basılır.
- Unı bĭlmägän kĭşĭ barmı ni dǔnyala? (DY, s.30) Onu dünyada
tanımayan insan var mı?
1.1.1.1.3.2. Zaman zaman –ĞAn/ -QAn sıfat-fiili +isim tügǐl “değil” yapısı
ile de olumsuzluk ifadesi verilir.
BT: Z/+İ EF-SF{-ĞAn/-QAn} +İ +tügǐl
TT: Z/+İ EF-SF{-An} +İ +değil+(zamir kökenli şahıs eki)
Min bığa tiklǐm üž qulım mǐnän sǐbǐş tä ültǐrgän kǐşǐ tügǐl bit! (Ä, s.109)
Ben bu zamana kadar elimle civciv bile öldüren insan değilim ki!
38
Ul üžǐnǐñ ǐşǐn bǐlmägän añra kǐşǐ tügǐl. (Ä, s.165) O kendi işini
anlamayan aptal kişi değil.
1.1.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir
ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
1.1.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması
-ĞAn/ -QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden birleşik
sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir.
BT: EF-ZF TF- SF{-ĞAn/-QAn} +İ
TT: EF- ZF TF-SF {-An} +İ
TT: EF-SF {-An} +İ
Här vaqıtta Aybulattı yä şayartıp aldap, yä uynap-kǚlǚp, aypalaşıp
yǚrǚgän Vasya bǚgǚn küñĭlhĭž inĭ. (Ä,s.296) Her zaman Ayubulat’a ya şaka
yaparak ya da gülüp oynayarak, itişerek yürüyen Vasya bugün mutsuzdu.
Şunan bıl xaqan awğa sıqqan häm ĭyärĭp yǚrǚgän yarandarına,
kĭyĭktäržĭ bĭrgä tuplap, alqınıp ağıp yatqan žur İla yılğahına qaray qıwırğa
bǔyǔrğan.(BÄT-I, s.46) Sonra bu hakan ava çıkmış ve kendisini takip eden
yarenlerine, geyikleri bir araya toplayıp, çağlayarak akan büyük İla nehrine
doğru kovalamayı emretmiş.
Bılay ža ǐsǐ bǔşǔp yǚrǚgän Yawbašarov tüžmänǐ.(Ğ,s.231) Bunun
haricinde de kederlenen Yavbasarov dayanamadı.
39
Etnik tarixtan bildälǐ bulıwınsa, VII — X bıwattarža Kǚnyaq Sibĭr,
Sırdarya, Emba, Yayıq buyžarında kiñ yäyǐlgän häm kǚnsığıştan kǚnbayışqa
yaylap küsǐp yǚrǚgän uğıž qäbilälärǐ mǐnän başqǔrt qäbilälärǐ tığız etnik
mǚnäsäbätkä inälär. (BÄT-I, s.63) Etnik tarihten anlaşıldığına göre, VII-X.
asırlarda Güney Sibirya, Sırderya, Emba ve Yayık havzalarında geniş bir
bölgeye yayılmış ve doğudan batıya yavaş yavaş göç etmiş olan Oğuz
boyları ile Başkurt boyları sıkı bir etnik ilişki kurarlar.
Ana şul hǚyǚklǚ ulı ǚsǚn yıldar buyı kǚyǚp yǚrǚgän Xälimä yiñgänǐñ
Saimähǐnǐñ dä şunday hüžžär hǚylänä başlawına bik nıq ǐsǐ bǔştǔ.(Ä, s.182)
İşte şu sevgili oğlu için yıllarca yüreği yanan Halima yenge’nin Saime’sinin de
böyle sözler söylemeye başlamasına epey üzüldü.
Sǚnki Zǚfär, tanawın hipkĭl bašqañ tĭrĭmĭk yĭgĭt, awılda küp yǚrǚy,
xalıqtıñ xäbärĭn yıyıp, tükmäy-säsmäy xucahına yitkĭrä bĭlä tǔrğan yĭgĭt. (Ğ,
s.22) Çünkü Zǚfär, burnunu çiller kaplamış hareketli bir delikanlı, köyde çok
dolaşır, halk arasındaki haberleri toplayıp, eksiksiz patronuna ulaştırabilen bir
delilkanlıdır.
Miñä qalha, Ğäläwätdiniñ ğäyĭbĭnĭñ iñ žurı- qanatlanıp ǔsǔržay bulıp
ĭşläp yǚrǚgän iptäştärĭnĭñ käyĭfĭn qırıwında, xätĭržärĭn qaldırıwında. (HYQ,
s.102) Bana kalırsa, Galaveddin’in en büyük ayıbı; kanatlanıp uçacak gibi
çalışan arkadaşlarının keyfini kaçırmasında, hatırlarının kalmasındadır.
Kǚtǚlgänsä, yılımdıñ stenalarına baştarı qıšılıp, qǔyaş yaqtıhında
yaltırap, dulap kilä tǔrğan bĭr nisä küksĭndän başqa, bĭr tǚrlǚ lä balıq
sıqmanı. (Ä, s.187) Beklendiği gibi, büyük ağ gözeneklerine kafaları sıkışıp,
güneş ışığında parlayıp, çırpınan birkaç küksinden56 başka, bir türlü balık
çıkmadı.
56
Bir çeşit tatlı su balığı.
40
Tǚn hayın awılğa inä tǔrğan yuldaržan qarawıl ǚžmägĭž, qǔraldarığıž
här saq yanığıžža bulhın tigän käñäştär birĭldĭ. (HYQ, s.199) Her gece köye
giren yollarda bekçi bulundurunuz, silahlarınız her zaman yanınızda olsun,
şeklinde tavsiyeler verildi.
Ğäbit säsändän yažıp alınğan tekstarda epik süjettı qǔlas yäyĭp ĭžmäĭžlĭklĭ xikäyäläw xas. (BHİ-V, s.36) Ğebit ozandan kaydedilen metinlerde
epik konuyu geniş bir şekilde üst üste anlatılması özellik teşkil eder.
Älĭ qaya aštına, älĭ mämĭryänĭ uratıp alğan tawžarğa qarayžar.
(DY, s.17) Bir kayanın altına, bir mağarayı saran dağlara bakıyorlar.
Mäwsilä tǚşkǚ hawın bǚtǚr-bǚtmäštän fermalarınan us tǚbǚndägǐläy
kürǐnǐp yatqan Kǐyäwqaşı yağına yış-yış qaraştarın tǚşǚržǚ.(Ğ, s.142)
Mevsile öğlenki sığır sağımını bitirir bitirmez çiftliklerinden avuç içi kadar
görünen Kiyewqaşı tarafına sık sık baktı.
Siktärĭ Qıtayžan Kaspiyğa tiklĭm yäyräp yatqan Qaraxanlılar däwlätĭ
X—XI bıwattarža yuğarı üšĭş bašqısına kütärĭlä. (BÄT-I, s.56) Sınırları
Çin’den Hazar’a kadar uzanan Karahanlılar Devleti X. ve XI. asırlarda bir
yükselme gösterir.
Bınıñ ǚsǚn bĭr ük syujettıñ tǚrlǚ bıwın säsändärĭ awıžınan yažıp
alınğan tekstarı käräk. (BHİ-V, s.33) Bunun için, bir konunun çeşitli
kuşak sesenlerden yazılan metinler gerek.
1.1.1.2.2. İsim olarak kullanılması
-ĞAn/ -QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden meydana gelen birleşik
sıfat-fiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapı şöyledir. Bu
sıfat-fiil isim olarak kullanılırken isim çekim eklerini alabilir veya yalın hâlde
olur.
41
BT:EF-ZF YF-SF{-ĞAn/-QAn} (+İÇE)
TT: EF-SF{-An} (+İÇE)
Küsĭp-qunıp yǚrǚmägän
Yir qäžĭrĭn bĭlmäš.(BÄT-I, s.161)
Konar göçer yaşamayan
Yerin kıymetini bilmez.
Yǚrǚy bĭlmägän yul bǔžǔr, äytä bĭlmägän hüž bǔžǔr. (DY, s.32)
Yürüyemeyen yol bozar, konuşamayan söz bozar.
Künäk tǔtǔp kilmägän,
Žur mǚgǚžlǚ qusqaržıñ (BÄT-V, s.159) Kovayı getirmeyen büyük
boynuzlu salyangozun.
1.1.1.2.3. Olumsuz şekli
1.1.1.2.3.1. Esas fiile getirilen zarf-fiil eki ve yardıcı fiil ile sıfat-fiil
arasında yer alan olumsuzlu eki –mA- şeklinde kurulan yapıdır.
BT:EF-ZF YF- O{-mA-} -SF{-ĞAn/-QAn} (+İÇE/ +İ)
TT:EF-O {-mA-}-SF{-An} (+İÇE/ +İ)
TT:EF-ZF YF-O {-mA-}-SF{-An} (+İÇE/ +İ)
Partiya qararın dǔnyala bǚtä nämänän dä yuğarı quya bĭlmägän
kĭşĭ ısın bolşevik bula almay. (TÄ, s.129) Parti kararını dünyadaki tüm
şeylerden üstün tutamayan kişi gerçekten Bolşevik olamaz.
42
Şul säbäplǐ bǐžžǐñ ǚy ǐsǐndä uqıy-yaža bǐlmägän kǐşǐ yuq inǐ. (Ä, s.60)
Bu sebepten bizim evde okuyup yazamayan insan yoktu.
1.1.1.1.3.2. Zaman zaman tügĭl “değil” kelimesiyle de olumsuzluk
ifadesi verilir.
BT: Z/ +İ EF-SF{-ĞAn/-QAn} +İ tügǐl
TT: Z/+İ EF-SF{-An} +İ değil+(zamir kökenli şahıs eki)
TT: Z/ +İ EF-SF{-mIş/-mUş} +İ değil+ (zamir kökenli şahıs eki)
-Bĭlähĭñ, min pedvuz bǚtkän kĭşĭ tügĭl, bаlаlаr mĭnän qasаn, nisĭk
hǚyläşĭrgä ikänlĭgĭn bĭlmäyĭm. (T, s.409) Biliyorsun, ben üniversite okumuş
kişi değilim, çocuklarla ne zaman, nasıl konuşulacağını bilmiyorum.
Ul bit, şul hin äytmĭşläy, ǔžaq yäşäy tǔrğan nämä tügĭl indĭ. (Ä,s.170)
O, ne de olsa, söylediğin gibi, uzun süre yaşamış şey değil.
1.1.2. –DIQ / -DUQ İşlevli –ĞAn/ -QAn Sıfat-Fiilleri
BT’deki –ĞAn sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki geniş zaman ifadesi veren –
dık/ -dik; -duk/ -dük; -tık/ -tik; -tuk/ -tük sıfat-fiilini karşılamaktadır.
Bu işlevi ile –ĞAn/ -QAn sıfat-fiilinin basit ve tasvirî fiillerle kullanımı
şöyledir:
1.1.2.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
43
1.1.2.1.1. Sıfat olarak kullanılması
–dık/ -dik fonksiyonunda iseler niteledikleri isim iyelik eki alır. -ĞAN/ QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfat-fiillerin sıfat
olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir:
BT: EF-(Şahıs Zamiri)-SF{-ĞAn/-QAn} +İ +İyelik eki
TT: EF- SF{-DIk/-DUk} +iyelik eki +İ
Bınan huñ unı bǔrsǔwsı kǐşǐ bulmaha, Rälimä apayžıñ küñǐlǐ kütärǐlä
tüşǚp, xalıq tarafınan kürgän sikhǐž žur xurlığı ǔnǔtǔla başlar kǐwǐk kürǐnä inǐ.
(Ä, s.45) Bundan sonra onu rahatsız eden insan olmazsa, Rälimä ablanın
gönlü huzur bularak, halk tarafından gördüğü çok büyük horluğu unutmaya
başlar gibi görünüyordu.
Läkin taža küñǐllǐ, Xälimä yǐñgǐnǐ, aqıllı Saimänǐ išǐnä tǚşǚrǚp, äytǐrgä
tǐlägän hüžžärǐn bǐr až yǔmşarttı. (Ä, s.186) Fakat temiz kalpli, Hälimä
yengeyi, akıllı Saimä’yi aklına düşürüp, söylemek istediği sözlerini bir az
yumuşattı.
Qurqma, qurqma, miñä hin käräkmäy, miñä hinǐñ hǚygän yĭgǐtǐñ Yulay
käräk... Xa-xa-xa! (Ä, s.229) Korkma, korkma, bana sen gerekmezsin, bana
senin sevdiğin yiğit Yulay gerek… Ha ha ha!
M. Rafurižǐñ üžǐgǐž yaratqan şiğıržarın yatlağıž. (Ä, s.58) M. Rafuriz’in
kendi sevdiğiniz şiirleri ezberleyiniz.
Tıwğan yılım, atayımdıñ «Mǚxämmädiä» kitabınıñ bǐr sitǐndä: «Dawıt 1896
yıl, 18 aprǐldä dǔnyağa kildǐ» tip atayım tarafınan yažılıp quyılğan. (Ä, s.58)
Doğduğum yıl, babamın «Muhammediye» kitabının bir kenarında: «Davut, 18
Nisan 1896 yılında dünyaya geldi» diye babam tarafından bir not yazılmış.
44
Ğäžättä hüž tǚrki käbilälär bǐrläşmähǐnǐñ ütkän danlı tarixın, žur
şäxǐstärǐn
barlawžan
başlana.
(BÄT-I,
s.36)
Genellikle
söze
Türk
kabilerlerinin birleşmesinin geçtiği şanlı tarihin, büyük şahısları kronojik
olarak anlatılmasıyla başlanır.
-Mä skripqañdı.Xuşlaşıw xaqına üžĭñdĭñ bik yaratqan bĭr kǚyǚñdǚ
uynap kürhätĭr inĭñ. (DY,s.54) - Al kemanını. Sevgi için senin çok sevdiğin
bir şarkıyı çalarak göster.
«Äsäkäyĭm, min qayttım. Hinĭñ, yaratqan saya ulıñ şĭltälĭ qaraşıñ
aldında tĭžlänĭrgä qayttı. Až ğına sabır it, äsäyĭm» (N. Qǔtdǔsov
buyınsa.) (DY, s.27) «Anneciğim, ben geri döndüm. Senin sevdiğin
cesur oğlun yargılar gibi bakışın karşısında diz çökmek için geri döndü.
Azıcık sabret, anneciğim».
1.1.2.1.1.1. Sıfat tamlaması, isim tamlamasının tamlananı olur; o
takdirde iyelik eki almaz.
1.1.2.1.1.1.1. Tamlayan ilgi hâli eki alır.
BT: Z/ +İ +İlgi hâli eki EF-SF {-ĞAn/-QAn} +İ
TT: Z/ +İ +İlgi hâli eki EF-SF{-DIk/-DUk} +İyelik eki +İ
Noviqovtıñ huñğı hüžǐ yañı ğına uylağan awıldı küž aldına kiltǐržǐ. (Ä,
s.118) Noviqov’un son sözü daha yeni düşündüğü köyü göz önüne getirdi.
Unıñ maqtawlı hüžžäržǐ tügǐl, ä qolxozsılaržıñ ǐşǐ alğa barmay tigän
hüžžäržǐ işǐtähǐ kilä inǐ. (Ä, s.178) Onun övgülü sözleri değil, kolhozcuların
işin ilerlemediği hakkında dedikleri sözleri duymak istiyordu.
45
Här kǐmnǐñ, qulı yitkän yĭrgä küzǐ yǐtmäz bulurmu? (BÄT-I, s.347)
Herhangi birinin, elinin ulaştığı yere gözünün ulaşmaması mümkün mü?
Xǐžmättä başqǔrttaržıñ kǚn itkän yir-bilämälärǐ lä tǚšmärlänä. (BÄT-I,
s.45) Hizmette Başkurtların günü geçirdiği odaları renkleniyor.
Diktanttıñ bıl tǚrǚ orfografiya häm punktuatsya buyınsa alğan
bĭlĭmdäržĭ praktik qullanırğa ǚyrätĭwžä effektlı hǚžǚmtälär birä. (DY, s.6)
Komposizyonun bu çeşidi doğru yazım ve noktalama bakımından ele aldığı
bilgileri uygulamada kullanmayı öğretmede etkili neticeler vermektedir.
1.1.2.1.1.1.2. Zaman zaman da bu tamlayanın yalın hâlde olduğu
görülür.
BT: Z/ +İ EF-SF{-ĞAn/-QAn} +İ
TT: Z / +İ + İlgi hâli eki EF-SF{-DIk/-DUk}+iyelik eki +İ
Atahı birgän qılıstı bilĭnä tağıp, Ural başı huqqan yaqqa sığıp kittĭ, ti.
(TÄ, s.13) Babasının verdiği kılıcı beline takıp, Ural istediği yöne gitmiştir.
Bǔrǔnğǔ gäräp ilgizäržärǐ ütkän bıl ǔžǔn yuldar artaban da
ǔnǔtǔlmağan. (BÄT-I, s.416) Eski Arap seyyahlarının geçtiği bu uzun yollar
daha sonra da unutulmamıştır.
Şulay itĭp bıl qǔbayır quyılğan mäsälägä asıq qına yawap taba almay
älĭ, qarşılıqlı tǔyğǔlaržı ğına sağıldıra. (BHİ-V, s.25) Böylece bu kobayır
konu olduğu meseleye açıkça cevap vermiyor, sadece karşılıklı
duyguları yansıtıyor.
Dingĭžžĭ tižĭräk kürgĭbĭž kildĭ. hıw taşqan saqta kǚn hayın yılğa
46
buyında buldıq. (DY, s.57) Denizi hemen görmek istedik. Suyun taşdığı
zamanda her gün nehir kenarında olduk.
— Yılan saqqan urından ǚštäräk ayaqtı qıšıp bäylärgä, yäräxättän bĭrikĭ tamsı qandı hırıp sığarırğa käräk. (DY, s.96) Yılanın soktuğu yerden
yukarıya doğru ayağı bağlayarak, yaradan bir iki damla kanı emip
tükürmek gerek.
Yattan diktant yažıw uqıwsılar yaratıp başqara tǔrğan fayžalı
yažma ĭş hanala. (DY, s.9) Ezberden komposizyon yazmak öğrencilerin
severek yaptığı faydalı kompozisyon çalışması kabul edilir.
Bĭräy käsĭpkä tǔtǔnǔr aldınan şul käsĭp talap itkän xäräkättäržĭ
qabatlar bulğan. (TÄ, s.9) Herhangi bir işe girmeden önce bu işin talep
ettiği hareketleri tekrarlamış.
Üžĭm kürmägän nämänĭ nisĭk äytäyĭm min? (TÄ, s.63) Benim
görmediğim şeyi nasıl söyleyeyim?
Bǚrkǚt qunğan tawžaržıñ da iñ bĭyĭk nǚktähĭ bar. (DY, s.32) Kartalın
konduğu dağların da en yüksek noktası var.
1.1.2.1.2. İsim olarak kullanılması
-ĞAn/ -QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Bu
yapıda, sıfat-fiil isim çekim eklerini üzerine alır. Bu kullanım şekli işlek
değildir.
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} +İÇE
TT: EF-SF {-DIk/-DUk} +İÇE
47
Täwlĭktär buyı barğandan huñ, yıwınırğa tuqtağanın, ul hıw buyında
alıštan ğına Hüsrev kürä. (BÄT-I, s.176) Suyun ilerisindeki Hüsrev uzaktan,
günlerce gittikten sonra yıkanmak için durduğunu görür.
Unan huñ balıqtıñ kǐrgänǐn häm kǐrmägänǐn kürǐrhǐñ. (Ä, s.187) Ondan
sonra balığın girdiğini ve girmediğini görürsün.
1.1.2.1.2.1. Bu sıfat fiil isim olarak kullanılırken bar “var” ve yuq “yok”
kelimeleri ile birlikte görülen geçmiş zaman ifadesi verir. Bu kullanım
sırasında olumlu ifade için bar; olumsuz ifade için ise yuq kelimesi kullanılır.
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} +iyelik eki +bar
TT: EF-Görülen geçmiş zaman eki +iyelik kökenli şahıs eki
Hĭžžĭñ handuğas tawışın işĭtkänĭgĭž barmı? (DY, sayfa.64) Siz hiç
kırlangıç sesini duydunuz mu?
«Urman äkyettärĭ» tigän kitaptı uqığanığız barmı Ьĭžžĭñ? (DY,
s.84) Bizim “Orman hikâyeleri” adlı kitabı hiç okudunuz mu?
- Ä üžĭñ neft tapqanıñ barmı?—tip qıžıqhındı babay. (DY, s.71)
Dede, hiç petrol buldun mu, diye ilgilendi.
-Min un yılğа yaqın tǚrlǚ Komsomol tǚžǚlǚştärĭndĭ yǚrǚyĭm, läkin tuğаn
tĭlĭmdĭ ǔnǔtqanım yuq häm hĭžgä bаşqǔrtsа mǚräcäğät itäm. (T, s.404) Ben
on yıla yakın çeşitli Komsomol inşaatlarında dolaşıyorum, fakat ana dilimi
unutmadım ve size Başkurtça müraacat ediyorum.
48
1.1.2.1.3. Olumsuz şekli
Fiil tabanına –ma-/ -mä- olumsuzluk eki ve –ĞAn/ -QAn sıfat-fiil eki
getirilerek yapılan yapı şu şekildedir:
BT: EF-O{-mA-}-SF{-ĞAn/-QAn}
TT: EF-O-{-mA-}-SF{-dık}
Aq haqallı qart üžĭnä tanış bulmağan Uralğa nimä mĭnän häm ni
ǚsǚn yaržam itä? (TÄ, s.15) Ak sakallı ihtiyar tanımadığı Ural’a neyle ve
niçin yardım ediyor?
Küptän kürĭşmägän dušım, yalın, Qara Diñgĭž buyın taşlap, yanıma
ǔsǔp qayttı. (DY, s.205) Çok uzun zamandan beri görüşmediğim dostum
tatilde Karadeniz sahilini bırakıp uçarak, yanıma geldi.
1.1.2.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir
ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
1.1.2.2.1. Sıfat olarak kullanılması
-ĞAN/ -QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden sıfatfiiller –dık/ -dik fonksiyonunda iseler niteledikleri isim iyelik eki alır. -ĞAN/ QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiillerin sıfat olarak
kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir:
BT: EF-ZF TF SF{-ĞAn/-QAn} +İ +İyelik eki
TT: EF-SF{-DIk/-DUk} +İyelik eki +İ
49
Ul hǚyläy tǔrğan hüžĭn his kĭmdän qurqmay hǚyläy, ägär unıñ bĭräy
hüžĭnän nasar hǚžǚmtä tıwha, unı uyın-kǚlkǚgä habıştırıp, tiž gĭnä qaplay
bĭlä.(Ä, s.113) O söylediği sözü hiç kimseden korkmadan söyler, eğer onun
bazı sözlerinden kötü bir netice doğarsa, onu oyunbazlığa çevirip, çabucak
gizleyebilir.
Unday saqta yaqın ğına kürǐp yǚrǚgän duš kǐşǐlärǐñ dä, bälägä
qalıwžan şiklänǐp, tižǐräk qǔyrǔğǔn hırtqa hala.(Ğ, s.228) Öyle zamanlarda
kendine yakın bulduğun dostlar da belâya bulaşmaktan korkarak, hemen
kuyruğunu kıstırıp kaçar.
Şişmänĭñ sǔqǔrayıp yatqan täñgälĭnä ĭläkkän.(Ğ,s.14) Kaynağın
çukurlaştığı yere takılmış.
1.1.2.2.1.1. Sıfat tamlaması, isim tamlamasının tamlananı olur; o
takdirde iyelik eki almaz.
1.1.2.2.1.1.1. Bu tamlayan ilgi hâli eki alır.
BT:Z/+İ +İlgi hâli eki EF-ZF TF-SF{-ĞAn/-QAn} +İ
TT: Z/ + İ EF-SF{-DIk/-DUk} +İyelik eki +İ
Ä hǐžžǐñ bıl hǚylägän hüžžäržǐñ bǐrǐhǐ lä ustavqa hıymay. (Ä, s.116)
Sizin bu söylediğiniz sözlerin birisi de tüzüğe uymuyor.
1.1.2.2.1.1.2. Bu zamir veya isim yalın hâlde bulunabilir.
BT: Z/ +İ EF-ZF TF-SF{-ĞAn/-QAn} +İ
TT: Z / +İ EF-SF{-DIk/-DUk} +İyelik eki +İ
50
Yästüžän huñ xäžrät därǐskä inǐrgä bulğanğa kürä, bǐž tǔra tǔrğan
mäžräsä yıyıştırılğan. (Ä, s.18) Yatsıdan sonra imam derse gitmediğine göre,
bizim durduğumuz medreseye toplanılmış.
Ul ayaqsı-saqıy birgän bǔqaldaržı ĭsĭp išĭrä, nindäyžĭr läzzättän şaşınır
xälĭnä yitĭşä, üžĭn-üžĭ tǔymay, bĭlmäy başlay. (BÄT-I, s.232) O sakinin
şangırdattığı kadehleri içip sarhoş olur, her nasılsa bu tatlılıkla kendini kaybeder
ve kendi kendini duymamaya, bilmemeye başlar.
1.1.2.2.2. İsim olarak kullanılması
-ĞAN/ -QAn sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden birleşik
sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Bu
sıfat-fiil, isim olarak kullanılırken isim çekim eklerini alabilir veya yalın hâlde
olur.
BT: EF-ZF TF SF{-ĞAn/-QAn} (+İÇE)
TT: EF-SF{-DIk/-DUK} (+İÇE)
Habraw mĭnän Yaldıñ harayğa kilä yatqanın Xanbay xanğa äytĭp
ǚlgǚrgäynĭlär. (T, s.74) Habrav ile Yalnın saraya geldiğini Xanbay hana
söylediler.
İvandıñ bažarža ǐrǐ- ǐrǐ uq balıqtar hatıp tǔrğanın kürgän Sadrislam
Däwlättǐñ üžǐnä bǚtä vaqiğanı hǚyläp biržǐ. (Ä, s.182) İvanın pazarda iri iri
balıklar sattığını gören Sadrislâm Devlet’in kendine bütün olayı anlattı.
Kǐm yanına barıp yǚrǚgänǐn üžǐ äytmäy. (Ğ, s.70) Kimin yanına
geldiğini kendisi söylemiyor.
51
Gǚlşan da, İlğuca la bında nişläp ultırğanın Tulıbayžan hǔramanılar.
(Ğ, s.461) Tulıbay’dan burada ne yaptığını Gǚlşan da İlğuca da sormadı.
1.1.2.2.3. Olumsuz şekli
1.1.2.2.3.1. Esas fiile “–mA-“ olumsuzluk eki eklenerek oluşturulan
yapıdır. Tasvirî fiil üstüne olumsuzluk eki gelmez.
BT:EF-O{-mA-}-ZF TF -SF{-ĞAn/-QAn} (+İÇE)
TT: EF-O{-mA-}-SF{-DIk/-DUK} (+İÇE)
Mäyĭt yıwğan hıwžı kĭşĭ bašmay tǔrğan yirgä, ağas tǚbǚnä kümälär.
(BXİ-I, s.351) Ölü yıkanan suyu insan ayağının basmadığı bir yere, bir ağacın
dibine gömerler.
Atayımdıñ artıq däräcälä qayğırıwı minĭ tağı la üžĭm dä añlap bǚtǚrä
almay tǔrğan sıwalsıq uyžarğa batıržı. (Ä, s.34) Babamın ileri derecede
üzülmesi, beni yeniden, anlayamadığım karmaşık düşüncelere saldı.
1.1.2.2.3.2. Bu sıfat-fiilden sonra getirilen “yuq” kelimesi ile de
olumsuzluk ifadesi verilir. Yapı şu şekildedir:
BT:EF-ZF TF -SF{-ĞAn/-QAn} (+İÇE) +yuq
TT: EF- SF{-DIk/-DUK} (+İÇE) +yok
Minǐñ qıžžarım da, uldarım da bılay xurlıkqa qalıp, aqıldan yažıp
yatqandarı yuq! — tigän hüžžäržǐ äytǐ başlağaynı. (Ä, s.53) Benim kızlarım
da oğullarım da böyle rezilliği aklından çıkardıkları yok! diye söylemeye
başladı.
52
1.1.3. Bu Ekle Yapılan Sıfat-Fiillerin Çekim Edatlarıyla Kullanılması
Bu ekle yapılan sıfat-fiiller, “huň, kĭwĭk, kürä, tiklĭm, hayın, ǚsǚn, +day,
hımaq” çekim edatlarıyla kullanılarak edat grupları meydana getirirler.
1.1.3.1. huň Çekim Edatıyla Kullanılması
Bu sıfat-fiil huň (sonra) çekim edatıyla kullanılırken ayrılma hâl ekini alır
ve TT’ne -dıktan/ -dikten sonra olarak çevrirlir.
1) Basit fiillerle kullanımı şu şekildedir:
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} +AHE {-tAn} ED{ huň }
TT: EF-SF{-DIk}+ AHE {-tAn} ED {sonra }
Tahirov iptäş kitaptaržıñ, bĭrĭhĭndä saq qına yuyılğan xärĭftär tapqan,
häm, ularžı bĭr-bĭr artlı tĭžgändän huñ, bınaw hüžžär kilĭp sıqqan: «Miñä
qurqınıs yanay. (TÄ, s.125) Arkadaş Tahirov kitapların birinde özellikle
kaybolmuş harfleri bulmuş ve onları arka arkaya dizdikten sonra, şu sözler
ortaya çıkmış: “Ben tehlike altındayım.”
Sit yaqtarža uqıtıwsı bulıp ĭşlägändän huñ, 1933 yılda tıwğan
qalama professiyonal jurnalist bulıp qayttım. (TÄ, s.223) Yabancı
diyarlarda öğretmen olarak çalıştıktan sonra, 1933 yılında doğduğum
şehre profesyonel gazeteci olarak döndüm.
Saşanı kümgändän huñ, Räşit üžĭnä uğın taba almanı. (TÄ, s.234)
Saşa’yı gömdükten sonra, Reşit kendine gelemedi.
254-sĭ
gvardiya
strelkovıy
polkına
Aleksandr
Matrosov
isĭmĭ
birĭlgändän huñ, gvardeyetstaržı alğa barıwžan tuqtatırlıq kǚs tabılmanı.
(TÄ, s.237) 254’üncü muhafız atış alayına Aleksandr Matrusov ismi
53
verildikten
sonra,
muhafızların
öne
gitmelerini
durdurulacak
güç
bulunmadı.
Sälixkä un yäş tulğandan huñ, atahı unıñ ǚš-başın äžĭräk bǚtäyttĭ lä
mäktäpkä birĭrgä buldı. (TÄ, s.122) Salih on yaşını doldurduktan sonra,
babası onun üst başına çeki düzen verdi ve mektebe göndermeye karar
verdi.
Ǔžaq qına ǚndäşmäy ultırğandan huñ, Petr Vladimiroviç;
- Front ĭmĭrĭlä. haldattar ǚyžärĭnä taralalar. (TÄ, s.132) Uzun zaman
sessizce oturduktan sonra, Petr Vladimiroviç;
- Cephe yıkılıyor. Askerler evlerine dağılıyorlar.
Kǐşǐnǐ
allağa
tiñlärgä,
allalaştırırğa
niyätlängän
ǚsǚn
mǔsǔlman
fanatiktarı Xǚsäyǐn ibn Mansur äl-Xälläcdǐ küp yıldar tǚrmälä tǔtqandan huñ,
922 yılda, utta yandırıp yažalap ültǐrgändär. (BÄT-I, s.246) İnsanı Allahla eş
tutup, Allahlaştırmaya niyetlendiği için müslüman fanatikler Hüseyin ibn
Mansur el-Hellecdi’yi uzun yıllar hapiste tuttuktan sonra, 922 yılında ateşte
yakarak öldürmüşler.
Ǚy ĭsĭn ažıraq yıyıştırğandan huñ, konverttı alıp tışqa sıqtı. (TÄ,
s.248) Evin içini azıcık topladıktan sonra, zarfı alıp dışarı çıktı.
— Awılğa qasan barıp ĭtäbĭž?—Qarsıqtıñ atqa ultırğandan huñ
küsĭrgä bĭrĭnsĭ hǔrawı şul buldı. (TÄ, s.251) –Ata bindikten sonra, ihtiyar
kadının at arabacısına ilk sorusu: “Köye ne zaman gideceğiz?” oldu.
Räli ağay, mıyığın bǔrğǔlap, bĭr až ǚndäşmäy ultırğandan huñ:
- Niñä duštaržı ayırırğa? (TÄ, s.285) Reli ağabey, bıyığını burkup
sessizce oturdurduktan sonra:
- Dostları niçin ayırmak gerekiyor?
54
Üž yawızlıqtarınıñ şahitın tĭrĭ kǚyǚnsä sığarıwžan qurqıp, Vasyanı
un ǚs kǚn as tǔtqandan huñ, slĭdovatĭlь uğa ağıw birgän — sĭy arış
ikmägĭ aşatqan. (TÄ, s.128) Kendi kötülüklerinin şahidinin hayatta
olmasından korkup, Vasya’yı on üç gün aç tuttuktan sonra, sorgu yargıcı
ona zehir veren çiğ çavdar ekmeği yedirmiş.
Bıl bik yaqşı bulır inĭ lä, ĭtmĭş dana bašqandan huñ, apparattıñ kǚsǚ
bǚtä şul, unı yañınan äžĭrlärgä käräk bulasaq. (TÄ, s.133) Bu çok güzel
olurdu, yetmiş tane bastıktan sonra, makinanın gücü bitiyor, onu yeniden
hazırlamak gerekecek.
Xäžrät, şäkǐrttäržǐñ yawabın alğas, ǚštäldägǐ kitaptaržıñ bǐrǐhǐn aldı häm,
bǐr až kǚttǚrgändän huñ, bik mǚhabät tawış mǐnän:
— Hadi, hin ğibarä uqı! — tip bǔyǔrǔq biržǐ. (Ä, s.18) İmam, talabelerin
cevabını alınca masadaki kitapların birisini aldı ve biraz beklettikten sonra,
çok kuvvetli sesle:
— Hadi, sen metni oku! diye emretti.
Kitapta «sabırlıq allanan, aşığıw şaytandan»... tiǐlä,— tigändän huñ,
şahittärgä qarap:— hǐž dǚrǚš äytǐgǐž! (Ä, s.26) Kitapta “sabır Allahtan, acele
şeytandan”… deniliyor, dedikten sonra, şahitlere bakıp: Siz doğruyu
söyleyiniz!
Unıñ ǔşǔnday ikǐlängänǐn häm hüžžärǐnǐñ butalsıq, bǐr- bǐrǐhǐnǐ
bäylänǐşhǐž bulğanın kürgändän huñ, Fäxri babay bigǐräk tä uñayhızlanıp
kittǐ. (Ä, s.56) Onun böyle ikilemde kaldığını ve sözlerinin karışıklığını, bir
birini tutmadığını gördükten sonra, Fahri dede çok rahatsızlık duydu.
Bik küp vaqıt ütkändän huñ, (ul vaqıtta miñä şulay tǔyǔldǔ), bǐžžǐñ
uramda tawıştar işǐtǐlä başlanı. (Ä, s.35) Uzun zaman geçtikten sonra, (o
zamanda bana öyle duyuldu), bizim sokakta sesler duyulmaya başladı.
55
1357 yılda Yänǐbäk (yažmalarža Cänibäk) xan ültǐrǐlgändän huñ, ildä
20—30 yıl ĭsĭndä 25 xan alışınğan. (BÄT-I, s.171) 1357 yılında Yanibek
(yazmalarda Canibek) Han öldürüldükten sonra, yurtta 20-30 yıl içinde 25
Han değişmiş.
2) Tasvirî ve yardımcı fiillerle oluşturulan sıfat-fiil yapısı şöyledir:
BT: EF-ZF-TF/YF-SF{-ĞAn/-QAn}+AHE {-tAn} ED {huň}
TT: EF-SF{-DIk}+ AHE {-tAn} ED {sonra}
Xäžrät tä, ǐştǐñ huñ däräcälä mǚhim ikänǐn bǐldǐrgän räwĭştä, tamağın
qıržı häm bǐr až uylap tǔrğandan huñ: — Kǐmdär kürgän?.. Şahittär barmı?..
Bınday ǐştäržǐ dǚrǚšläw ǚsǚn şäriğät qarşıhında dürt şahit käräk! — tinǐ. (Ä,
s.22) İmam da işinin son derecede önemli olduğunu bildiren tavırla, gırlağını
temizledi ve bir az düşündükten sonra: - Kimler görmüş?.. Şahitler var mı?.
Böyle işleri doğrulamak için şeriat karşısında dört şahit lazım! - dedi.
Bik ǔžaq hǚyläşǐp ultırğandan huñ, Şähižä äbǐy yǔqlarğa yattı. (Ä,
s.306) Çok uzun zaman konuştuktan sonra, Şehide nine uyumak için yattı.
Tĭgĭ başlıq asıwlanıp ǔžaq qına qarap tǔrğandan huñ:
— Qayža quyžığıž attaržı, kĭmgä biržĭgĭž? - - tinĭ. (TÄ, s.170) Başkan
öfkelenip uzun süre baktıktan sonra:
- Nereye koydunuz atları, kime verdiniz? dedi.
1913 yıldan alıp, yäğni äšäržǐñ älǐgǐ kitapxanala tabılıwı xaqında fänni
matbuğatta xäbär itǐlgändän huñ, Kǚnsığış äžäbiyätǐ mǐnän şǚgǚllänǐwsǐ
don’‘ya ğalimdarı unıñ mǐnän nıqlap qıžıqhına başlayžar. (BÄT-I, s.174) 1913
yıllından beri yani eserin bu kütüphanede bulunması hakkında ilmi matbuata
56
haber verildikten sonra, Doğu edebiyatı ile uğraşan dünya âlimleri onunla çok
ilgilenmeye başlıyorlar.
Ǔžaq küžätĭp tǔrğandan huñ ğına bik şiklĭ qalqıwlıqtı kürä aldı.
(TÄ, s.224) Uzun süre gözetledikten sonra çok şüpheli tepeyi görebildi.
Qıtay tǐlǐnän tärcǐmä itkändän huñ, yažmalaržıñ, tǚrki xalıqtarına
mǚnäsäbätlǐ bulıwı asıqlana, häm fändä «Orxon-Yänäsäy yažmaları» tigän
bildälämä nığına. (BÄT-I, s.33) Çinceden tercüme ettikten sonra, yazmaların
Türk halklarıyla ilgili olması açıklanıyor ve bilimde “Orhon- Yenisey
yazmaları” diye ad sabitleşiyor.
1.1.3.2. kürä Çekim Edatıyla Kullanılması
BT’de, kür- fiilinin –A zarf-fiiliyle kalıplaşmasından oluşan kürä (göre)
edatı, sadece – ĞAn/ -QAn ekini ve yönelme hâl ekini alan sıfat-fiiller üzerine
gelir. TT’de sebep bildiren –dIğInA göre/ -dUğUnA göre; –dIğI için/ -dUğU için
yapısıyla karşılanır.
BT: EF -SF{-ĞAn/-QAn}+ YHE{-ğa/-ge} ED{kürä}
TT: EF-SF{-DIk}+ YHE {-a/-e} ED { göre}
TT: EF-SF{-DIk}+ İyelik Eki ED{için}
Batalyon ştabı alğı hıžıqtan ütä yaqın bulğanğa kürä, tirĭ-yaqtı
ǚžlǚkhǚž küžätĭp tǔra inĭk. (TÄ, s.182) Tabur karargâhı ön cepheye çok
yakın olduğuna göre, çevreyi aralıksız gözetliyorduk.
Yästüžän huñ xäžrät därǐskä inǐrgä bulğanğa kürä, bǐž tǔra tǔrğan
mäžräsä yıyıştığılğan. (Ä, s.18) Yatsıdan sonra imam derse gelmeye
niyetlendiğine göre, bizim yaşadığımız medrese düzenlenmişti.
57
Bälki, hin sısqan yılında tıwğanğa kürä bäläkäy bulğanhıñdır. (Ä, s.73)
Belki, sen sıçan yılında doğduğun için, küçük olmuşsun.
Mästüränǐñ yäş yǚrägǐ
Därtlǐ bulğanğa kürä,
Yĭgǐttär mǐnän yarışıp,
Mul urǔcay üštǐrä. (Ä, s.157)
Mästürä’nin genç yüreği
Heyecanlı olduğu için,
Yiğitler ile yarışıp,
Bol ekin yetiştiriyor.
Kolxoz uramındağılar yış qına, şişmä yıraq bulğanğa kürä, qǔžǔq hıwı
ĭsä. (Ğ, s.53) Kolhoz sokağındakiler sık sık, pınar uzak olduğu için, kuyu
suyu içiyor.
Kǚnǚ buyı iyun qǔyaşı kıžžırğanğa kürä, hıw tǚndä lä hıwınıp
ǚlgǚrmägäynĭ. (Ğ, s.92) Gün boyu haziran güneşi ısıttığı için, su gece de
soğumamıştı.
Ä Yawbašar isĭmlĭ kĭşĭnĭñ tuğandarın, familiyaların bĭlmägängä kürä,
bǚtǚnläy tǚšmǚrlämäy. (Ğ, s.107) Fakat Yawbasar isimli kişinin akrabalarını,
âilesini bilmediği için, tam anlamıyla hatırlamıyor.
Ul üžĭnĭñ yǚžĭn şäl mĭnän bik nıq bĭrkĭgängä, yǚžǚ kürĭnmäy, şunıñ
mĭnän bĭrgä ilawı haman bǚtmägängä, yǚräk yarhıwı bašılmağanğa kürä
ǔsqǔlǔq tǔtqan kĭwĭk, ǚžǚk-ǚžǚk tawıştar sığara, üžĭ qaltırap, hĭlkĭnĭp-hĭlkĭnĭp
quya inĭ. (Ä, s.22) O, yüzünü şal ile pek sağlam kapattığı için, yüzü
görünmeden, onunla birlikte ağlaması hemen bitmediği için, yürek çarpıntısı
gibi, kesik kesik sesler çıkarıyor, kendisi titreyip, silkiniyordu.
58
1.1.3.3. tiklǐm Çekim Edatıyla Kullanılması
Bu çekim edatının zaman ve mekânda sınırlama gibi görevini TT’de
karşılayan “kadar” edatıdır. –ĞAn/ -QAn ekli sıfat-fiil, tiklǐm (kadar) edatıyla
birlikte kulanılırken üzerine yönelme hâl eki alabilir. Bu yapı TT’de yönelme
hâl ekini alan –An ekli sıfat-fiil ve kadar edatından oluşan –An +A kadar
yapısıyla karşılanır. Eğer sıfat-fiil ek almadan tiklǐm (kadar) edatıyla
kulanılırsa TT’de –dIğI kadar/ -dUğU kadar veya zarf-fiilin oluşturduğu –
IncAyA kadar yapılarıyla karşılanır.
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} +YHE {-ğa/ -gä} ED { tiklǐm}
TT: EF-SF {-An}- YHE {-a/ -e} ED {kadar}
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} ED { tiklǐm}
TT: EF-SF {-dığı/-diği} ED {kadar}
TT: EF-ZF {-IncA} +YHE {-a/-e} ED {kadar}
Frontqa ingängä tiklǐm ul Kirov qalahında buldı. (Ä, s.192) Cephe’ye
girene kadar o Kirov şehrindeydi.
Bǐž huğıştı dǔşmandı ǐñgängä tiklǐm alıp barasaqbıž. (Ä, s.115)
Düşmanı yenene kadar savaşı devam ettireceğiz.
Sostavında ayırım başqǔrt käbilälärǐ bulğan Bǔlğar däwlätǐñdä lä ğäräp
alfavitı qabul itǐlgängä tiklǐm bǐr nisä bıwat buyına runik yažıw mǐnän
fayžalanğandar. (BÄT-I, s.33) İçinde ayrı Başkurt kabileleri olan Bulgar
Devletinde de Arap alfabesi kabul edildilene kadar birkaç yüzyıl boyunca
runik yazıdan faydalanmışlar.
59
«Başqǔrt quraysıları, — ti täwžä Bǐlyayev, — Bǔrǔnğǔ grǐk yırsılarına
ǔqşaş, ular, yažıw barlıqqa kilgängä tiklǐm, üžžärǐnǐñ ištälǐklǐ vaqiralarğa
bäylǐ batıržarın maqtap yır sığarğandar häm kiläsäk bıwındarğa birǐp
qaldırrandar». (BÄT-I, s.394) Bilyayev “Başkurt kuraysıları eski Yunan
şarkıcılarına benzeyerek, yazı icat edilene kadar, kendi hatıralarındaki
olaylara bağlı olarak yiğitlerine övgü dolu şarkı söylemişler ve gelecek
kuşaklara bırakmışlar” diyor.
Ĭyĭ, attım!—tip qısqırğıhı kildĭ Sälixtĭn, läkin ul üžĭn tıyıp qaldı
häm, Cǔra ağay käñäş itkänsä:
- Min yawap birmäyĭm. hĭž minĭ xǚkǚm itĭrgä xaqlı tügĭlhĭgĭž! — tinĭ
häm sud bǚtkängä tiklĭm ǚndäşmäy ultıržı. (TÄ, s.142) Salih: Evet,
attım!- diye bağırmak istedi fakat kendini engellendi ve Cora ağabeyin
tavsiye ettiği gibi:
- Ben cevap vermeceğim. Siz beni hüküm etmekte haklı değilsiniz!
dedi ve mahkeme bitene kadar sessizce oturdu.
Ul başqǔrttaržıñ Rus däwlätĭnä quşılğanğa tiklĭm Qazan xanlığı
mĭnän mǚnäsäbätĭn sağıldıra. (TÄ, s.72) O, Başkurtların Rus devletine
bağlanana kadar Kazan Hanlığı ile münasebetini yansıtıyor.
Yäşägän tiklĭm yäşäy almašhıñ. (TÄ, s.243) Yaşadığın kadar
yaşayamazsın.
Xalıq üžǐnǐñ xıyalı ǐtkän tiklǐm qıwıq ǔsǔrğan. (Ä, s.162) Halk kendisinin
hayal edebildiği kadar baloncuk uçurmuş.
Ǔžaq uylap tǔrmaštan, baylığınıñ küp ǚlǚşǚn yarlılarğa taratıp bĭrgän
dä, ti, kǚsǚ yitkän tiklĭm altın-kǚmǚş, gäwhär-yaqut, tağı ällä nindäy
hazinalar alıp qaytır yulğa sıqqan, ti. (TÄ-6, s.34) Çok fazla düşünmeden,
zenginliğinin büyük bir kısmını fakirlere dağıtmış ve gücü yettiği kadar altın,
gümüş, cevher yakut ve daha bir çok hazineler alıp dönüş yoluna çıkmış.
60
Almaşlap yal ittǐlär, mǚmkiñ bulğan tiklǐm kǚnǚ-tǚnǚ bǐrgä bulırğa
tırıştılar. (Ä, s.291) Nöbetleşe dinlendiler, mümkün olduğu kadar gece
gündüz birlikte olmaya çalıştılar.
Bıl bäläkäy gĭnä awıldı yabay haldat Aleksandr Matveyeviç
Matrosov danlı itkängä tiklĭm kĭm gĭnä bĭlä inĭ? (TÄ, s.233) Bu küçücük
köyü sıradan bir asker Aleksandr Matveyeviç Matrosov ünlü edinceye
kadar kim biliyordu?
İšäp komissiyahı tǚžǚlgäs, plenum ağžaları, yañınan saqırğanğa tiklĭm,
raykom binahı buylap taralıp kittĭ. (Ğ, s.273) Hesap komisyonu oluşturulunca,
zirve toplantısı üyeleri tekrardan çağrılıncaya kadar, ilçe parti komitesi
binasına doğru dağıldılar.
1.1.3.4. kĭwĭk Çekim Edatıyla Kullanılması
1) Bu sıfat-fiil kĭwĭk (gibi) edatıyla kullanılırken ek almaz. Basit fiillerle
kullanıldığında TT’de - mIş/ -mUş sıfat-fiilin, gibi edatıyla oluşturduğu –mIş/ mUş gibi şeklindeki yapıyla karşılanır. Ayrıca -Ir/ -Ur gibi; -yormuş gibi ve –
dIğI/ -dUğU gibi şeklinde yapılarla karşılanan şekilleri de mevcuttur.
BT: EF-SF{-ĞAn/ -QAn} ED {kĭwĭk}
TT: EF-SF {-mIş/ -mUş} ED {gibi}
TT: EF-SF {-dığı/ -diği} ED {gibi}
TT: EF-SF {-Ir/ -Ur} ED {gibi}
TT: EF-SF{-yor}- E{i-} SF{miş} ED{gibi}
61
Ul da, üžǐnǐñ, bıl žur ǐştǐ añlata alıwına şiklängän kǐwǐk, tirä-yağındağı
kǐşǐlärgä qaranı. (Ä, s.21) O da bu büyük işi anlatabilmesine şüphelenmiş gibi
çevresindeki insanlara baktı.
Unıñ quldarınan qıšıp tǔtǔwsılar bulmaha la, qasmahın tigän kǐwǐk,
tiräyağın äyländǐrǐp alğaynılar. (Ä, s.22) Onun ellerini tutanlar olmasa da,
kaçmasın der gibi etrafını çevirmişlerdi.
Ul da, bıl bǔyǔrǔq aldında his bǐr hǐlkǐnǐr urın yuq ikänǐn bǐlgän kǐwǐk,
şaq qatıp qaldı. (Ä, s.32) O da bu emir karşısında hiçbir kıpırdayacak yer
olmadığını bilir gibi, şaşkınlıktan kıpırdayamadı.
Ğälimä apay, başta bǐr až qarışqan kǐwǐk bulha lä, bara tǔrğas,
äsäyǐmdǐñ ixtıyarına birǐlgän kǐwǐk buldı. (Ä, s.40) Ğalimä abla önce bir az
tersler gibi olsa da, bir süre gidince annemin iradesine uyar gibi oldu.
Tǐgǐ tawış sǔqǔr ǐsǐnän işǐtǐlgän kǐwǐk bula. (Ä, s.102) Diğer ses çukur
içinden geliyormuş gibi.
İptäştärgä üžǐndä ayırım bǐr sǐr barlığın bǐldǐrgän kǐwǐk qarap quyžı. (Ä,
s.113) Arkadaşlarına kendisinde özel bir sır olduğunu fark ettirmiş gibi baktı.
Äsäyǐmdǐn yǚžǚ ağarıwı häm artıq bǔrsǔlǔwı bǚtmägän kǐwĭk kürǐnhä
lä, ul üžǐn- nıq tǔta; bürǐlär tırnağınan harıq bäräsǐn qǔtqarıp alğan kǐşǐ hımaq,
üžǐndä gäyrät häm ǐñǐlmäwsǐlǐk hižä. (Ä, s.35) Annemin yüzündeki korku ve
endişe geçmemiş gibi görünse de, o kendini sağlam tutuyor; kurtların
tırnağından kuzu kurtaran kişi gibi kendisinde gayret ve kudret hissediyor.
Bǐž, güyäki bik tırışıp uqığan kǐwǐk, kitaptarıbıžğa küžžärǐbǐžžǐ halıp, ǐstän
gǐnä uqırğa kǐrǐşkän buldıq. (Ä, s.18) Biz güya çok çalışıp okumuş gibi
kitaplarımıza gözlerimizi dikip, içimizden okumaya çalıştık.
62
Bǚtähǐ lä bıl ǐştǐñ bulıwına şatlanğan kǐwǐk hižǐldǐ. (Ä, s.31) Hepsi bu işe
sevinmiş gibi göründü.
Unın bıl hüžǐnä äsäyǐm dä quşılğan kǐwǐk buldı. (Ä, s.53) Onun bu sözünü
annem de desteklemiş gibi oldu.
Ul küp vaqıtta yä bik qurqqan, yä bǐr až şatlanğan kǐwǐk hüžžär äytä häm
unın la qurqıwı la, şatlığı la bik tiz almaşına. (Ä, s.54) O çoğu zaman korkmuş
veya bir az mutluymuş gibi sözler söyler ve onun korkması da mutluluğu da
çabuk değişir.
— Ni bar? Ni buldı? Tǚn mǐnän ut sıqqan kǐwǐk ni nämägä şawlaşıp
yǚrǚyhǚgǚž? — tip hǔraşırğa kǐrǐştǐ. ( Ä, s.20) – Ne var? Ne oldu? Gece ateş
çıkmış gibi niçin gürültü çıkarıyorsunuz? – diye sormaya başladı.
Tıwğan kǐwǐk, küptärǐnǐñ ülǐwǐ lä täbigi. (BÄT-I, s.529) Doğduğu gibi
birçoğunun ölmesi doğal.
Ularžıñ kübǐhǐ Ğälimä apay mǐnän Zaqir ağayžı aqlaw yağın tǔtqan kǐwǐk
kürǐndǐlär. (Ä, s.27) Onların çoğu Ğälimä abla ile Zaqir ağabeyi aklama
taraftarıymış gibi göründüler.
XV—XVIII bıwattaržağı tatar äžäbiätǐnǐn üž milli yǚžǐ, üž yažıwsıları
bulğan kǐwǐk, başqǔrt äžäbiätǐnǐñ dä üž şağiržarı, äžiptärǐ, üžǐnsälǐklǐ üšǐş
yulı häm xǔsusiättärǐ bar. (BÄT-I, s.585) XV- XVIII. yüzyıllardaki Tatar
edebiyatının kendi millî yüzü, kendi yazarları olduğu gibi, Başkurt
edebiyatınında kendi şairleri, edipleri, özgün gelişen yolu ve hususiyetleri var.
Şunı ğına kǚtkän kĭwĭk, Mǚxämätulla babay täžrägä kildĭ. (TÄ,
s.109) Sadece bunu beklemiş gibi, Mǚxämätullah dede pencereye
geldi.
63
Ul üžĭnĭñ yǚžĭn şäl mĭnän bik nıq bĭrkĭgängä, yǚžǚ kürĭnmäy, şunıñ
mĭnän bĭrgä ilawı haman bǚtmägängä, yǚräk yarhıwı bašılmağanğa kürä
ǔsqǔlǔq tǔtqan kĭwĭk, ǚžǚk-ǚžǚk tawıştar sığara, üžĭ qaltırap, hĭlkĭnĭphĭlkĭnĭp quya inĭ. (Ä, s.22) O, yüzünü şal ile pek sağlam kapattığı için, yüzü
görünmeden, bununla birlikte de ağlaması hemen bitmediği için, yürek
çarpıntısı gibi, kesik kesik sesler çıkarıyor, kendisi titreyip, silkiniyordu.
Dzodqa barıp yitkänsĭ, bǚtǚn bĭr ğümĭr ütkän kĭwĭk tǔyǔldǔ. (TÄ-5,
s.184) Beton tahkimata ulaşıncaya kadar, bütün bir ömür geçmiş gibi
hissedildi.
Bǚtä şäkĭrttär, uğa qarap ğibrät alğan kĭwĭk, awır kǚrhǚnǚp, ufıldap
quyžılar. (Ä, s.22) Bütün öğrenciler ona bakıp ibret almış gibi, bir hayli
kederlenerek oflayıp pufladılar.
Şul yiržä Ğälimä apay, huşınan yažğan kĭwĭk, yirgä bǚgǚlǚp tǚştǚ. (Ä,
s.34) Burada Ğälimä abla, kendini kaybetmiş gibi, bükülüp yere düştü.
Xäžĭr Fäxri babay ža, bĭr až tınıslanğan kĭwĭk bulıp, alğa taban
tartılmay, qaltıranmay başlanı. (Ä, s.27) Şu an Fexri dede de, biraz
rahatlamış gibi olup, öne doğru çekilmemeye ve titrememeye başladı.
2) Bu sıfat-fiil tasvirî fiillerle kullanıldığında ek almadan çekim edatıyla
birlikte kullanılır. TT’de –mIş/ -mUş sıfat-fiilin, gibi edatıyla oluşturduğu –mIş/
-mUş gibi yapısıyla karşılanır.
BT:EF-ZF-TF-SF{-ĞAn/-QAn} ED {kĭwĭk}
TT: EF-SF {-mIş/-mUş} ED {gibi}
64
Bındağı xalıq unıñ bıl ǐşǐn hižmäyžä qalğan kǐwǐk buldı. (Ä, s.25) Buradaki
halk onun bu işini duymamış gibiydi.
Ul miñä kisägǐgä qarağanda la bäläkäylänǐp qalğan kǐwǐk bulıp kürǐndǐ...
(Ä, s.31) O bana dünküne göre küçülmüş gibi göründü…
Nurixanovtıñ tänĭ taralıp barğan kĭwĭk inĭ. (Ğ, s.271) Nurixanov’un
vücudu gevşemiş gibiydi.
1.1.3.5. ǚsǚn Çekim Edatıyla Kullanılması
Sebep bildiren ǚsǚn edatı, sıfat-fiilin bildirdiği hareketin hangi sebeple
yapıldığını bildirir. Bu sıfat-fiil ǚsǚn (için) edatıyla birlikte kullanırken yalın
halde kullanılabilir veya isim çekim eklerini alabilir. Ayrıca söz konusu sıfatfiil, üzerine iyelik ekini ve +lIk isimden isim yapma ekini alarak genişleyebilir.
Sıfat-fiil yalın halde ve +lIk isimden isim yapma ekini aldığı zaman, TT’ne –
dığı için / -diği için yapısı ile çevrilir.
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} ED {ǚsǚn}
TT: EF-SF {-dIğI /-dUğU } +İÇE ED {için}
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} +İİY{-lIk} + iyelik eki ED {ǚsǚn}
TT: EF-SF {- dIğI /- dUğU} ED {için}
Älǐ komsomolğa ingän ǚsǚn dä atayım asıwlandı. (Ä, s.203) Bugün
komsomola girdiğim için de babam kızdı.
Häm Lenin artınan kittǐ ular,
Lenin hǚygän ǚsǚn balanı.
Ata, äsäläržǐñ ğümǐrǐ bulıp,
65
Bǐžgä qaldı bına bıl tǔrmǔş. (Ä, s. 263)
Ve Lenin’in ardından gitti onlar,
Lenin sevdiği için çocuğu
Anne babaların hayatı olup,
Bize kaldı işte bu hayat.
Täwžä Aybulat bıl kǐşǐ Marusyanǐñ ağahı bulıp, üžǐn bında indǐrgän
ǚsǚn asıwlanamı ikän, tip şiklänǐp urınınan tǔrğaynı. (Ä, s.288) Önce Aybulat
bu insanın, Marusya’nın ağabeyi olarak, kendini buraya soktuğu için
öfkelendi mi, diye şüphelenerek yerinden kalkmıştı.
Fäxri babay bik qıžıw kǐşǐ: ul üžǐnǐñ uldarın yuq qına nämä ǚsǚn dä tayaq
mǐnän tuqmay, qırk yıl bǐrgä tǔrğan qarsığı unıñ asıwlanıwınan qurqa,
qumğanğa yılı hıw halıp quymağan ǚsǚn dä unın awır hüžžärǐñ işǐtä... (Ä, s.23)
Fäxri dede çok sinirli bir insan: O kendi oğullarını olmayacak bir şey için bile
değnekle dövüyor, kırk yıl beraber yaşadığı karısı onun öfkelenmesinden
korkuyor, ıbrığa sıcak su koymadığı için de onun ağır sözlerini işitiyor…
Ä indǐ qayhı bǐräwžär: «Nıyazğǔl bay Räzimänǐ kürǐp, bǐlǐp, unıñ sikhǐž
bay häm starşina qıžı bulğan ǚsǚn, unıñ ağay-ǐnǐlärǐnǐñ dä kübǐhǐ şulay ,bay,
türälär bulıp, tǚrlǚ žur qalalar mǐnän ǐş itkändärǐ ǚsǚn alğan», — tižär. (Ä,
s.280) Şimdi bazıları: “ Nıyazğǔl ağa Räzimäyi görünce, Räzimä çok zengin
ve ilçe başkanın kızı olduğu için, onun kardeşlerinin de hepsi böyle zengin,
müdür oldukları ve çeşitli büyük şehirlerle iş yaptıkları için evlenmiştir” derler.
Uttan sıqqan ǚsǚn här bĭr hüžĭñ
här hüžĭñdä balqıy yaqtı yǚžĭñ,
Äy, tǔrmǔşǔm minĭñ —
Başqǔrtǔstan! (TÄ, s.197)
Ateşten çıktığı için her bir sözün
Her sözünde parlıyor aydın yüzün,
Ey, kaderim benim –
66
Başkurdistan!
Balalarımdı ülĭmdän qǔtqarğanıñ ǚsǚn hiñä nindäy yaqşılıq
kürhätäyĭm ikän huñ? — tigän, ti. (TÄ, s.35) Çocuklarımı ölümden
kurtardığın için sana nasıl iyilik yapabilirim? demiş.
Yaramağandı ĭşlägändärĭ ǚsǚn, Allahı Täğälä Äžäm mĭnän Hawanı
yännättän qıwıp sırapğan. (DY, s.18) Yaramazlık yaptıkları için, Allahu
te’âla Adem ile Havva’yı cennetten kovmuş.
Bĭž bit unı hĭžgä ǔqşağan ǚsǚn gĭnä haylay almaybıž.(Ğ, s.38) Biz onu,
size benzediği için seçemiyoruz.
Kĭşĭnĭ allağa tiñlärgä, allalaştırırğa niyätlängän ǚsǚn mǔsǔlman
fanatiktarı Xǚsäyĭn ibn Mansur äl-Xälläcdĭ küp yıldar tǚrmälä tǔtqandan huñ,
922 yılda, utta yandırıp yazalap ültĭrgändär. (BÄT-I, s.246) İnsanı Allah’a
denk tutup, ilahlaştırmaya niyetlendiği için müslümanlar, Hüseyin İbn-i
Mansur El-Hallac’ı uzun yıllar hapiste tuttuktan sonra, 922 yılında, yakarak
cezalandırdılar.
Batır ğäžättä kǐyä tǔrğan kǐyǐmdär ilä barğanlığı ǚsǚn bulğan ikän bıl.
(BÄT-I, s.287) Bu, kahraman hergün giydiği kıyafetler ile gittiği için olmuş.
1.1.3.6. hayın Çekim Edatıyla Kullanılması
BT’de hayın (her) çekim edatı, birlikte kullanıldığı sıfat-fiilin ifade ettiği
hareketin tekrarlanarak yapıldığını bildirir. Bu sıfat-fiil hayın (her) çekim edatı
birlikte kullanılırken yalın haldedir ve hayın çekim edatıyla oluşturulan sıfatfiilin işlevini, TT’de umumiyetle –DIkçA zarf-fiil eki ve her edatı + Fiil tabanı +
-DIk sıfat-fiil eki + İyelik eki + Bulunma hâli eki yapısıyla karşılanır.
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} ED {hayın}
67
TT: EF-ZF {-DIkçA}
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn} ED {hayın}
TT: ED {her} EF-SF {- DIk} +İyelik Eki +BHE {+DA}
Epos üž evolyutsiyahında tarixi ısınbarlıqqa yaqınayğan hayın, unda
mifik zattar, ütä fantastik obrazdar ğına tügĭl, bǔrǔnğǔ xıyalğa, mifologik
qaraştarğa bäylĭ motivtar ža kämĭy, yä bǚtǚnläy yuğala. (BHİ-V, s.38)
Destan kendi evriminde tarihi gerçeklere yakınlaştıkça, onda hayali
insanlar, fazla fantastik tipler değil, eski hayale, mitolojik bakışlara bağlı
motifler de azalıyor veya tamamiyle kayboluyor.
Yaqtıra
barğan
hayın,
ularžıñ
tawışı
arttı.
(DY,
s.50)
Aydınlandıkça, onların sesi arttı.
Kǚn yaqtırğan hayın, ular yuğala baržılar. (DY, s.98) Gün
aydınlandıkça onlar kaybolmaya başladılar.
Yäşlǐgǐmdǐ iškä alğan hayın,
Şatlıq kümgän hayın küñǐldǐ,
Tağı la bǐr qat küž aldınan ütä
Maturlığı Tıwğan ilǐmdǐñ. (Ä, s.246)
Gençliğim hatırıma geldikçe,
Gönlü mutluluk kapladıkça,
Bir kez daha gözümün önünden geçer
Doğduğum memeleketimin güzelliği.
Mixaildǐ tıñlap barğan hayın, Aybulattıñ yǚrägǐ qatıraq huqtı, asıwı
nığıraq qabaržı. (Ä, s.284) Mixail’i dinledikçe, Aybulat’ın yüreği sertçe çarptı,
öfkesi daha kabardı.
68
Unıñ uyžarı, arı kitkän hayın, ǚmǚthǚž yul aldılar. (Ä, s.311) Onun
düşünceleri, uzaklaştıkça ümitsizliğe yol aldılar.
Zahir ağay xäžrättärgä yaqınlaşqan hayın, unıñ tirähǐndä xalıq kübäyä
barğan hayın, tǚrlǚ mıšqıl itǐw hüžžärǐn äytǐwsǐlär arta inǐ. (Ä, s.31) Zahir
ağabey imamlara yaklaştıkça, onun etrafında halk büyüdükçe, farklı hakaret
edenler çoğaldı.
Yildĭñ şǔmlǔ hıžğırıwı, burandıñ tǔrğan hayın qǔtǔrǔwı äsäyžĭ bik nıq
bǔrsǔy başlanı. (Ä, s.130) Rüzgârın korkunç bir şekilde uğuldaması, boranın
gittikçe şiddetlenmesi anneyi epey rahatsız etmeye başladı.
İngän hayın bufettan sigaret almay kitmäy. (Ğ, s.47) Her girdiğinde
büfeden sigara almadan gitmez.
Ǔsraşqan hayın, halmaq qına itĭp üž tǔrmǔşǔnan bĭr vaqiğa hǚyläp
taşlay. (TÄ-6, s.252) Her karşılaştığında, ağır başlılıkla kendi hayatından bir
olay anlatır.
1.1.3.7. +DAy Ekleşmiş Çekim Edatıyla Kullanımı
BT’de belirtme vasfını kuvvetlendiren durum eki hâline gelen +DAy
şekli, ET döneminde teg şeklinde bağımsız bir edat olarak kullanılır. Kökeni
edat olan bu ek, eklendiği kelimenin ses uyumuna uyar. BT’de, eşitlik hâl eki
olarak kullanılan söz konusu eki, TT’de gibi edatı karşılar. Başkurtça’da
örnekler basit fiillerle oluşturulabileceği gibi tasvirî fiillerin yer aldığı birleşik
yapılarla da oluşturulabilir. TT’de –DIQ ~ -mIş~ -r, -Ar, -Ir sıfat-fiili + gibi edatı
yapısıyla karşılanır.
Basit fiillerin yapısı şu şemaya göre oluşturulur:
BT: EF-SF{-ĞAn/ -QAn } +ED {+DAy}
69
TT: EF-SF{-mIş/ -mUş} ED {gibi}
TT: EF– SF {DIk}+ İyelik eki ED{gibi}
Bıl hılıwžar, däräcä haqlağanday, tın ğına bašıp tǔralar. (DY, s.207)
Bu güzel kızlar itibarlarını korumuş gibi, sessizce duruyorlar.
Qayžalır, alıšta, başı yǔndǔžžarğa tĭygän žur taş tawžar bĭrĭhĭ ikĭnsĭhĭnĭñ
ǚštǚnä ĭmĭrĭdĭp vatılğanday, qatı tawıştar mĭnän kük kükräy başlanı. (DY,
s.204) Bir yerde, uzakta tepesi yıldızlara değen büyük dağlardan biri
diğerinin üstüne yıkılıp çatlamış gibi, gürültülü sesle gök kükremeye
başladı.
Kitmäškä kilgändäy tüşälĭp tǔrğan bǔlǔttar ällä qayhı arala taralıp ta
ǚlgǚržĭ, tik qayžalır bĭyĭktä ažaşıp qalğañ huñğı tamsılar hiräk-miräk
tamrılap quya. (DY, s.109) Gitmemek için gelmiş gibi yayılan bulutlar öyle
hangi arada hızlıca dağılıp, bir yerde yüksekte yolunu şaşırmış son
damlalar seyrekleşip damlamaya başladı.
Sudtı hanğa huqmawın kürhätĭrgä uylağanday, ul sitkä qarap,
aşıqmay ğına hǚyläy başlanı:
- Sudya äfändĭlär, sud bĭž kürhätkän advǔkattarga bĭžžĭ yaqlarğa
rǚxsät itmänĭ, ä sud yallağan advǔkattaržan bĭž baş tarttıq. (TÄ, s.143)
Mahkemeyi önemsemediğini düşünmüş gibi, o kenara bakıp,
yavaşça konuştu:
- Hâkim efendiler, mahkeme bizim istediğimiz avukatların bizi
savunmasına izin vermedi, mahkemenin tuttuğu avukatlardan biz vaz
geçtik.
70
«Qara hin unı, bĭr nämä lä bulmağanday, nisĭk tınıs ultıra»,— tip fĭkĭr
yǚrǚttǚ üžĭ, xatta saq qına aptıray birĭp.(Ğ, s.418) “Bak sen şuna, hiçbir şey
olmamış gibi nasıl rahat oturuyor” diye düşündü, hatta biraz şaşırarak.
Ul küžžärĭn ǔsqǔnlandırıp, miñä hǔqlanğanday qaray. (HYQ, s.147) O
gözlerinde yıldızlar çakıp, bana hayran kalmış gibi bakıyor.
Bütän ǚlkän tarixtär mĭnän sağıştırğanda, bĭr tamsı la ähämiyätkä ĭyä
bulmağanday kürĭngän bıl bäläkäy gĭnä ğayilä tarixĭ, älbittä, bĭr-ikĭ ay buyı
awıl arahında hǚylänĭp yǚrǚtǚlǚr žä ǔnǔtǔlǔr inĭ. (Ä, s.303) Diğer resmi
tarihler ile karşılaştırıldığında, hiçbir ehemmiyeti yokmuş gibi görünen bu
küçük aile tarihi, elbette, bir iki ay boyunca köy arasında konuşulur ve
unutulurdu.
Ǔžaqlamay taw baştarınan yawgiržär yil hıpırğanday yuq buldı. (T,
s.232) Çok geçmeden dağ başlarında savaşçılar rüzgâr savurmuş gibi yok
oldular.
Habraw säsän!-tip hikĭrĭp tǔržǔ Yal, atahın kürgändäy şatlanıp. (T,
s.72) Yal, babasını görmüş gibi sevinip, Habraw Säsän! diye sıçradı.
Ütänän- ütä kürĭngän küm-kük hawa tağı la yuğarıraq kütärĭlgändäy
tǔyǔla. (TÄ-6, s.78) Berrak bir şekilde görünen masmavi gökyüzü iyice yukarı
çekilmiş gibi hissediliyor.
Unıñ bıl uyın hižgändäy, Baygildĭ şayartıp hǔray quyžı. (Ğ, s.69) Onun
bu düşüncesini anlamış gibi, Baygildi alaya alıp sordu.
Ämmä qǔyaştıñ nurı kämĭgändäy tǔyǔldǔ. (Ğ, s.390) Fakat güneş ışığı
azalmış gibi oldu.
71
Bĭr ĭş ǚsǚn Mäxüp, ut qapqanday,
Ǚžgǚlänä, qıža, qǔtǔra. (Ä, s.142)
Bir iş için Mexüp, ateş almış gibi,
Başkalaşır, kızar, kudurur.
Ǔşǔ minutta unıñ ikĭ yağında ultırğan ikĭ yĭgĭt tä quldarın bĭr až
buşatqanday tǔyǔldǔ. (Ğ, s.346) O dakika onun iki yanında oturan iki
delikanlının da ellerini biraz gevşetmiş gibi hissedildi.
Arınbašarovtıñ
yilkähĭnän
taw
tǚşkändäy
tǔyǔldǔ.
(Ğ,
s.451)
Arınbašarov’un sırtından dağ kalkmış gibi hissedildi.
Tĭgĭ lä uğa hižĭlĭr-hižĭlmäš kĭrpĭktärĭn yilpĭtkändäy tǔyǔldǔ. (Ğ, s.51)
Öbürü de ona belli belirsiz kirpiklerini kırpmış gibi geldi.
1) Bu kullanım şekli äyt- fiiline eklenerek, cümleleri açıklayan bir cümle
bağlayıcısı oluşturur.
BT: Äyt – SF {-kän} +ED {+däy }
TT: Söyle – SF {-dik}+ İyelik eki ED {gibi}
Balaları, üžĭ äytkändäy, tıwa tǔralar, ülä baralar. (Ä, s.302) Çocukları,
kendi söylediği gibi, doğuyor ve ölüp gidiyorlar.
Äytkändäy, Leningradta haqlanğan. (BÄT-I, s.438) Söylendiği gibi,
Leningrad’da muhafaza edildi.
2) Tasvirî fiillerle kurulan birleşik sıfat-fiillerin, TT’de karşılığı “–mIş gibi”
şeklindedir.
72
BT: EF-ZF- TF-SF{-ĞAn/-QAn } +ED{+DAy}
TT: EF-SF{-mIş/-mUş} ED {gibi}
Bĭr ğümĭr ütĭp kitkändäy tǔyǔldǔ, Xäyrulla, qǔtqarıwsım minĭñ! (Ğ,
s.287) Bir ömür geçmiş gibi geldi, Xäyrulla, kurtarıcım benim.
Yǚžǚ hurılıp kitkändäy tǔyǔldǔ uğa. (Ğ, s.279) Yüzü zayıflamış gibi
geldi ona.
Aybulat,Vasyanĭ täw başlap kürgändäy, hǔqlanıp, aptırap qaray. (Ä,
s.297) Aybulat, Vasya’yı ilk kez görmüş gibi, ona hayrân olup, şaşırarak
bakar.
1.1.3.7.1. +DAy Ekli Sıfat-Fiillerin bul- ve it- Yardımcı Fiilleri ile Kullanımı
Taradığımız örneklerde +DAy ekini alan –ĞAn/ -QAn sıfat-fiilinin, bul- ve ityardımcı fiilleri ile kullanımına rastlanmıştır.
BT: EF -SF{-ĞAn/ -QAn } +ED{-DAy}YF {bul-}
TT: EF-SF{-mIş/ -mUş} ED {gibi} YF {ol}
BT: EF -SF{-ĞAn/ -QAn } +ED{-DAy} YF {it-}
TT: EF-SF{-mIş/-mUş} ED {gibi} YF {yap}
Xıyalı urınına yawız taw ĭyähĭ kilĭp bašqanday buldı. (TÄ, s.85)
Hayali yerine dağın kötü sahibi gelip ayakta durmuş gibi oldu.
73
Üžǐnǐñ žur ǐş asıwı mǐnän bǐr až ǐrǐlängändäy bulıp quyžı. (Ä, s.114)
Kendisi büyük bir iş kurunca biraz havalanmış gibi göründü.
Şäräfi ağay hüžžärǐndä bǐr až xäl tapqanday buldı. (Ä, s.170) Şäräfi
ağabey sözlerinde bir az güç bulmuş gibi oldu.
Taştimĭr saq qına Mäwsilä yağına bǔrǔlǔbǔraq ultırğanday ittĭ. (Ğ,
s.157) Taştimir tam da Mäwsilä’ye dönerek oturmuş gibi yaptı.
Mäwsilä yılmayğanday ittĭ. (Ğ, s.173) Mäwsilä gülümsemiş gibi yaptı.
Qıžıqay tınıslanğanday ittĭ. (Ğ, s.312) Qızıqay rahatlamış gibi yaptı.
1) Tasvirî fiillerle genişletilmiş sıfat-fiillerin bul- (ol-) yardımcı fiiliyle
kurduğu birleşik şekiller:
BT: EF-ZF- TF-SF{-ĞAn/ -QAn } +ED{-DAy}YF {bul-}
TT: EF-SF{-mIş/ -mUş} ED {gibi} YF {ol-}
TT: EF-SF{-Ir} ED {gibi} YF {ol-}
Tirä-yaqtağı ağastar yaqınıraq küsĭp ultırğanday bulalar, indĭ
ayırım hındarın yuğaltqanday tǔyǔlalar. (DY, s.133) Çevredeki ağaçlar
daha yakına göç etmiş gibi, artık gövdelerini kaybetmiş gibi oluyorlar.
Şunan qapıl išinä kilgändäy buldı. (TÄ-6, s.118) Dolayısıyla birdenbire
kendine gelmiş gibi oldu.
74
Xatta bıl yulı unıñ tawışınan huqranıw ǚndärĭ asıq işĭtĭlĭp qalğanday
buldı. (HYQ, s.211) Hatta bu sefer onun sesinden homurdanmalar duyulur
gibi oldu.
2) Tasvirî fiillerle genişletilmiş sıfat-fiillerin it- (yap-) yardımcı fiiliyle
kurduğu şekiller:
BT: EF-ZF- TF-SF{-ĞAn/ -QAn } +ED {-DAy} YF {it-}
TT: EF-SF{-Ir} ED {gibi} YF {ol-}
Bıl xäbär yĭgĭttäržĭ aynıtıp yibärgändäy ittĭ. (Ğ, s.309) Bu haber
delikanlıları kendilerine getirir gibi oldu.
1.1.3.8. hımaq Çekim Edatıyla Kullanılması
Bu sıfat-fiil, hımaq (gibi) çekim edatıyla kullanılırken ek almaz ve TT’de Ir gibi, -mIş gibi şeklinde karşılanır.
1) Basit fiillerle kullanımı şu şekildedir:
BT: EF-SF{-ĞAn/-QAn } ED {hımaq}
TT: EF-SF{-Ir} ED {gibi}
TT: EF-SF{-mIş} ED {gibi}
Tik qayžalır (bik matur) hayrawsı haban turğayžı kürĭrgä tırışqan hımaq,
yuğarığa qaraştırıp alalar. (DY, s.87) Sadece bir yerde (çok güzel) tarla
kuşunu görmeye çalışır gibi, yukarıya bakıştılar.
Unıñ başqa ǔyalaş iptäştärǐ lä, bıl talaş ǐşǐnǐñ žurğa kitmäwǐnä ükǐngän
hımaq, baştarın ǐyǐp, tǚrlǚhǚ tǚrlǚ yaqqa taraldılar. (Ä, s. 287) Onun başka
75
inindeki arkadaşları bu kavganın büyümesine pişman olmuş gibi, başlarını
eğip farklı farklı yerlere dağıldılar.
Şuğa kürä ul, Aybulattıñ ışanmay tǔrǔwına la mǔñayğan hımaq, uysan
küžžärǐ mǐnän qarap tǔržǔ. (Ä, s.296) Bunun için o, Aybulat’ın inanmadığına
hüzünlenmiş gibi, düşünceli gözlerle baktı.
Şuğa kürä Aybulat küp mäs’äläläržǐ üž-üžǐnän uylap, bik nıq sǐyälängän
bıl arqandı sisǐrgä tırışqan hımaq tırıştı. (Ä, s.305) Bundan dolayı Aybulat,
kör düğüm olmuş ipi çözmeye çalışır gibi çoğu meseleleri kendi kendine
düşünerek çözmeye çalıştı.
Şuğa dǔşmandarı unan uttan qurqqan hımaq -qurqa. (BÄT-I, s.339) Bu
yüzden düşmanları ateşten korkar gibi ondan korkuyor.
Xattıñ bıl ǚlǚşǚ Yuldaştıñ küñĭl yarahına tǔž hipkän hımaq buldı.
(TÄ, s.299) Mektubun bu bölümü akadaşın gönül yarasına tuz basmış
gibi oldu.
Bıl bǔlǔttar nisĭktĭr qaya yarıqtarınan bǔšǔrap sıqqan hımaq
kürĭnälär. (TÄ, s.279) Bu bulutlar kaya oyuklarından buharlaşmış gibi
görünüyorlar.
Unıñ küžžärĭ ilağandarı hımaq qıžıl, yǚžǚ aqhıl inĭ. (TÄ, s.296) Onun
gözleri ağlamış gibi kızarık, yüzü beyaz idi.
2) Tasvirî fiillerle kullanıldığı zaman bu sıfat-fiil ek almaz. TT’ne –Ir gibi
şeklinde aktarılır.
BT: EF-ZF TF-SF{-ĞAn/ -QAn } ED {hımaq}
76
TT: EF-SF{-Ir} ED {gibi}
Yuldaştıñ yǚrägĭ ǚžǚlǚp tǚşkän
hımaq
buldı. (TÄ, s.279)
Arkadaşın kalbi kırılır gibi oldu.
Kǚn tağı la qarañğılanıp kitkän hımaq buldı, qǔyaş bǚtǚnläy
kürĭnmäy inĭ indĭ. (DY, s.171) Gittikçe gün kararır gibi oldu, artık güneş
tamamiyle görünmüyordu.
1.1.4. –ĞAn/ -QAn Ekinin Hâl Ekleri Alarak Oluşturduğu Zarf-Fiil Ekleri
İsim hâl ekleri alan ek, -ĞAndA/ -QAndA; -ĞAndAn/ -QÄndÄn; -ĞAnğA/
-QAngA zarf fiillerini oluşturur.
Añlatmalı diktant ütkärgändä, orfogrammalaržıñ yažılışına, tınış
bildälärĭnĭñ quyılışına, stil tǚžǚklǚgǚnä tekst yažılğandan huñ, añlatma birĭlä.
(DY, s.5) Anlatmalı komposizyon yapıldığında, imlaların yazılışına, ses
işaretlerinin koyuluşuna, uslûp tarzına metin yazıldıktan sonra, açıklama
yapılır.
Bıl häybät sifattar Vǔlǔdyağa kǔsmǔnavt hǚnärĭn üžläştĭrgändä žur
yaržam itkän. (DY, s.20) Bu güzel sıfatlar Volodya’ya kozmonot zanaatini
öğrendiğinde çok yardım etmiş.
Kǚtmägändä unıñ ,başına bĭr uy kildĭ: Käzülgän hırtına barırğa! (DY,
s.63) Ummadığı anda onun aklına bir fikir geldi: Kezülgen sırtına gitmek!
Şunday şarttar ütälgändä gĭnä sǚgǚldǚr yiržän yuğarı uñış alırğa
mǚmkin. (DY, s.105) Bunun gibi şartlar gerçekleştiğinde pancar ekilen
topraktan yüksek ürün almak mümkün.
77
Ul
hǚylägändä,
min
bĭr
yandım,
tuñdım.
(DY,
s.157)
O
konuştuğunda bir yandım, bir dondum.
Bäylänĭşlĭ tekstäržä hüžžär kübĭräk bulğanda, tekstı yažžırıp
bǚtmäškä mǚmkiñ. (DY, s.4) Bağlantılı metinlerde kelimeler çokca
olduğunda, metni yazdırıp bitirtmemek mümkün.
Bǚgǚngǚ güžäl Ǚfǚ mĭnän ğǔrurlanğanda, här vaqıt unıñ ütkänĭnä
äylänĭp qaytabıž. (DY, s.29) Günümüzün güzel Ufası ile gurulandığında, her
zaman onun geçmişine dönüyoruz.
Aqıllı hüžĭñ tıñlağanda, aşar aşıñ ǔnǔtǔlǔr. (DY, s.37) Akıllı sözü
dinlendiğinde, yenen yemek unutulur.
Üžĭñ uynağanda, şulay qıwıp yǔnsǔthalar, räxät bulırmı huñ? (DY,
s.58) Kendin oynadığında, böyle kovalasalar, iyi olur mu?
Şulay küsĭp barğanda, bĭr saq ular bĭr kǚtǚw bürĭgä tap bulğan.
(DY, s.75) Bir zaman onlar göç ettiklerinde,bir sürü kurda rastlamışlar.
Ayırım ǚlǚştäržĭ bĭrläştĭrĭp quyğanda, tañ atqaynı indĭ. (DY, s.121)
Ayrı parçalar birleştirildiğinde, tan atıyordu.
Ğümĭr yulı tamamlanğanda ğına kĭşĭ alğa barıwža tuqtay. (DY,
s.134) Ömür yolu tamamlandığında insanın ilerlemesi son bulur.
Min uyanğanda, äsäyǐm tağı la urınınan tǔrǔp, Ğälimä apay ǐrgähǐnlä ultıra
inǐ. (Ä, s.43) Ben uyandığımda annem yine yerinden kalkmış, Ğälimä ablanın
yanında oturuyordu.
Başqarğan ĭştärĭnä qarağanda, bında geroyžar il ǚsĭn qǔrban bulğan
batıržaržan küpkä qaytış: «Qaras mĭnän Aqşa» xikäyätĭ 1750 yıldarža
78
Başqǔrtǔstandıñ xäžĭrgĭ Uçalı rayǔnı Nawruz awılı başqǔrttarı mĭnän kürşĭlä
yäşägän qažaqtar arahında mal ǚsǚn bĭr bärĭlĭştĭ gĭnä taswir itä. (BHİ-V,
s.32) Yaptığı işlerine baktığımızda, burada kahramanlar memleket için
kurban olan yiğitlerden daha geride: “Karas ile Akşa” hikâyesi 1750
yıllarında
Başkurdistan’ın
şimdiki
Uçalı
rayonunun
Nevruz
köyü
Başkurtları ile komşu olan Kazaklar arasında mal için bir çatışmayı
tasvirî ediyor.
Ğäfür qaltıranğan quldarı mĭnän atahı, huğışqa kitkändä huñğı
tapqır uynağan «Ğaysa» kǚyǚn hızžırıp yibäržĭ. (R. Şĭripov.) (DY, s.54)
Babası savaşa gittiğinde son defa Ğäfür titreyen elleriyle, “Ğasya”
şarkısını çaldı.
Ul, yul tǚşkändä, tup-tura üžžärĭnä kilĭrgä quşıp qaldı. (DY, s.208) O,
yola çıktığında dosdoğru kendilerine geldi.
Läkin ularžın, kübĭhĭn başıña qayğı tǚşkändä gĭnä añlayhıñ ikän.
(DY, s.205) Fakat onların hepsinin başı kaygılandığında anlarsın.
Bĭž barıp tapqanda, ǚš-başında la, sırayında la äžäm tǚšǚ
qalmağaynı. (DY, s.190) Biz bulduğumuzda, üstünde başında dile
getirilecek iz kalmamıştı.
Tik aldan uq kišätäm, bıl hüžžĭ min artıq balam baržan, yä quyırğa urın
tapmağandan äytmäyĭm. (T, s.55) Yalnız önceden uyarıyorum, bu sözü ben
çok
çocuğum
oduğu
için
veya
bırakmaya
yer
bulamadığım
için
söylemiyorum.
Ǔsraşıw
ža
uylamağandan
düşünmediği için oldu.
buldı.
(T,
s.119)
Karşılaşma
da
79
Äsäy mĭškĭn, artıq ğärlängändän,
Kürşĭlärgä ayaq bašmanı. (Ä, s.137)
Anne miskin, çok utandığı için,
Komşulara ayak basmadı.
Vaqıtı yitmägändän tügĭl, tĭlähä, irtängĭ altıla kilĭp ultırırğa mǚmkinlĭgĭ
bar inĭ. (Ğ, s.390) Zamanı yetmediği için değil, istese, sabah altıda gelme
imkânı vardı.
Bıları bit tıwmıştan at ǚštǚndä yǚrǚgändän tändärĭ qatqan, tığıž bula.
(T, s.11) Bunlar doğdukları günden itibaren at üstünde oldukları için vücutları
katılaşmış, gelişmiş.
Yikänküldä bĭr qır qažın atqandan dǔnya bǚtkänmĭ ni? (Ğ, s.246)
Yikenkül’de bir yaban kazını vurduğu için dünyanın sonu mu gelmiş?
Qǔtlǔyar qunaqqa kitkändän qaytmağan. (Ä, s.306) Qǔtlǔyar misafirliğe
gittiği için dönmemiş.
Yalğı baštırıwsılar attarına tiž gĭnä mĭnĭp artınan tǚşä almağanğa, ikĭ
arala baytaq yir bar inĭ. (T, s.91) İstirahattaki baskıncılar atlarına çabucak
binip peşlerine düşemedikleri için, aralarında epeyce bir mesafe var idi.
Asıw kilgändän, yän kǚygändän, ana şul hǚž hǚylägän egoist
texnokrattar arqahında, älǐgǐ vlast aldında kǚshǚžlǚgǚmdǚ tǔyğanğa... (Ğ,
s.443) Acı geldiği için, can yandığı için, işte şu konuşan egoist teknokratların
arkasında, önceki iktidarın önünde güçsüzlüğümü hissettiği için…
Äšär, zamanına xas bulğanğa, pessimizm ruxı mĭnän huğarılğan.
(BÄT-I, s.159) Eser, devrine has olduğu için, karamsarlık ruhu ile sulanmış.
80
Räşit, Saşanıñ iñ yaqın dušı bulğanğa, unı älĭ bulha üžĭ yanında ğına
haqlarğa tırıştı bulha käräk. (TÄ-6, s. 237) Räşit, Saşa’nın yakın dostu olduğu
için, onu nerde olsa kendi yanında korumaya çalıştı herhalde.
Bıl dǔnyala tik yawıždar ğına yäşämägängä ışanğandar ular, şuğa kirĭ
kilgändär. (Ğ, s.288) Bu dünyada yalnız kötüler yaşamadığı için sevindiler,
bunun için de geri geldiler.
İlsĭgä ülĭm yuq, Fäxri ağay, bĭž axun xäžrät quşqanğa kildĭk. (Ä, s.32)
Elçiye zevâl yok, Fäxri ağabey, biz hacı hocayı bir araya getirmek için geldik.
1.1.5. –ĞAn / -QAn Sıfat-Fiiliyle Yapılan Tekrar Grupları
Fiil tabanına –p zarf-fiil eki aracılılıyla bağlanan eş anlamlı iki fiil arka
arkaya getirilerek tekrar grubu oluşturur.
Başqǔrtǔstan ĭrĭndä tıwıp üškän äžiptär üžĭbĭžžĭñ xalıqtıñ tǔrmǔş
qǚnkürĭşĭ turahında kübĭräk yažžı, unıñ mänfäğättärĭn yaqlap sıqtı. (TÄ,
s.68) Başkurdistan‘da doğup büyüyen edipler kendi halkının yaşam
tarzını sıkça yazdı, onun menfaatlerini çıkardı.
Respubliqabıžža tıwıp üškän Sovettar Soyuzı Gĭroyžarı arahında
başqǔrttar, rustar, tataržar, ukraindar, bĭlǔrustar, sıwaştar häm marižar bar.
(DY, s.49) Cumhuriyetimizde doğup büyüyen Sovyet Süyuzı Kahramanları
arasında Başkurtlar, Ruslar, Tatarlar, Ukranyalılar, Belaruslar, Suvaşlar ve
Mariler var.
Şunan huñ Aqyal batır Taw batır mĭnän Urman batıržı üžžärĭ tĭlägän
yaqqa yibärgän, üžĭ, kĭşĭlärgä şäfqät kürhätĭr ǚsän, tıwıp üškän ilĭnä
qaytıp kitkän, ti. (TÄ, s.36) Bundan sonra Akyal batır ile Urman batırı
kendileri istediği yöne göndermiş, kendi, insanlara şefkat göstermek
için, doğup büyüdüğü iline geri dönmüş.
81
Abdraxman batıržıñ frantsuz yawınan äylänĭp qaytqan atınıñ näšĭlĭ
bit ul. (TÄ, s.112) Abdurahman batırın züppe yürüyerek dönüp gelen
atının nesili o.
Başqǔrttar häm tataržar arahında yažma häm bašma räwǐştä taralğan
«Raysa ulı Ämät» äšärǐ şul epik traditsiyanan üšǐp sıqqan yažma äžäbi
forma ul. (BÄT-I, s.310) Başkurtlar ve Tatarlar arasında yazma ve basma
zarf dağıldığı “Rasya’nın oğlu Emet” eseri bu epik geleneğin büyüyüp gelişen
yazma edebi şekil o.
1.1.6. –ĞAn/ -QAn Sıfat-Fiilinin Kalıcı İsim Olarak Kullanılması
-ĞAn/ -QAn sıfat-fiil eki, bazı kelimelerle kalıplaşabilir ve bu durumda
kalıcı isimleri oluşturan bir ek olarak kullanılır. Söz konusu ek oluşturduğu
diğer isimler gibi üzerine çekim ekini, çokluk ekini, isimden isim, isimden fiil
yapan ekleri alır. Buraya aldığımız kalıcı isim örnekleri, Başkurt Türkçesine
ait sözlüklerde ayrı bir isim olarak yer alan kelimelerdir. Taradığımız
metinlerden tespit ettiklerimiz şunlardır:
Tuğan tĭldĭn kĭşĭ tǔrmǔşǔndağı rolĭ häm unıñ ähämiyätĭ turahında
hǚylägĭž. (TÄ, s.6) Ana dilin insanın hayatındaki rolü ve onun önemi
hakkında konuşunuz. (< tuw – ğan til)
Tıwğan ilĭbĭžžĭñ qala häm awıldarında quldarına kitap häm säskälär
tǔtqan şat balalar mäktäpkä baralar. (DY, s.15) Memleketimin şehir ve
köylerinde ellerinde kitap ve çiçekler tutan mutlu çocuklar okula gidiyorlar.
(< tıw – ğan il)
Yanğantaw, bĭžžĭñ Başqǔrtǔstandĭğı sanatǔriy, täpäşäk kĭnä bĭr
tawža
urınlaşqan. (DY, s.161) Yanardağ, bizim Başkurdistandaki
sanatoryum, alçak bir dağa yerleşmiş. ( < yan – ğan + taw)
82
İnǐş bülǐktä şağir äšäržǐñ yažılıw tarixın hǚyläp ütä, Ǐgipǐt sǔltanıñıñ
ǚlkän väzirǐ («xacib äl-xǚcänäb») Ǔmir Bätxasqa arnalıwın äytǐp birä. (BÄT-I,
s.214) Giriş bölümünde şair eserin yazılış tarihini, İgipit sultanın büyük veziri
(‘‘xacib el- xücenab’’) Ömür Betxasqa’ya adadığını söylüyor. ( < ǚl – kän )
Ĭy tuğan tĭl, ĭy matur tĭl, atam-äsämdĭñ. (DY, s.30) Ey ana dil, ey
güzel dil, atam anamsın. ( < tuw – ğan tĭl)
Äsäyǐm märxüm, minǐ sısqan yılında, hinǐ yılqı yılında tıwğan, tip äytä
tǔrğaynı. (Ä, s.73) Annem merhum, beni sıçan yılında, seni yılkı yılında
doğurdum, diye söylerdi. (< sıs – qan yıl)
Kiñ hürätlänmähä lä, şul tarixi bĭržämlĭkkä bäylĭ dušlıq häm
tuğandaşlıq ideyahı älĭ tikşĭrĭlgän qǔbayıržarža la sağılış alğan. (BHİ-V,
s.28) İnce ayrıntısına kadar resimlenmese de, bu tarihi görüş birliği
böyle dostluk ve akrabalık düşüncesi incelendiğinde kobayırlarda
görülmektedir. (< tuw – ğan + daş + lıq)
Tuğanqayım, Sälix! — İžĭlbay unı kükrägĭnä qıša. (TÄ, s.145)
Akrabam Salih! İdilbay onu bağıra bastı. (< tuw – ğan + qay + ım)
Bına şunday İşmi işǐ kǐşǐlär
Qulaq qapqanına tǚşälär,
Gümǐr buyı haqlağan namıštı
Bǐgǚn kilǐp hatıp ǐsälär. (Ä, s.142)
İşte böyle çalışan mı çalışan insanlar
Kulak kapanına iniyorlar,
Ömür boyu sakladığı namusu
Birgün gelip satıyorlar. (< qap – qan )
83
2. Gelecek Zaman İfadesi Taşıyan Sıfat-Fiil Ekleri
2.1. –Ar/ -Ur Ekli Sıfat-Fiiller
Geniş zaman ifadesi veren {-Ar}/ {-(I)r}/{-(y)Ir} sıfat-fiil eki kullanım çeşiti
fazla olan bir ektir. Tarihi kaynaklara baktığımızda ilk olarak ET döneminin
yazılı eserlerinde –ur/ -ür, -ar/ -er; -ır/ -ir, -yur/ -yür, -r şeklinde görülür. İyelik
ekleri ve hâl ekleri ile kullanımı pek yaygın değildir.
Orhon yazıtlarında ekin –er, -ir, -ur/ -ür biçimleriyle kullanımları tespit
edilmiştir.
kör-ür közüm : görür gözüm, gören gözlerim
bil-ir biligim : bilir aklım, bilen, eren aklım
körür köz(ü)m körm(e)z t(e)g bil(i)r bil(i)g(i)m bilm(e)z t(e)g boltı:
Görür gözüm görmez gibi; bilir aklım bilmez gibi oldu. KT K1057
Uygur Türkçesine ait eserlede ekin, -ur/ -ür, -ır/ -ir, -er biçimleriyle yalın
hâlde kullanımılarının yanında, bir örnekte {+CA} eşitlik ekiyle birlikte
kullanımı da tespit edilmiştir.58
Gabain, “Kati bir zaman belirtmemekle beraber, daha ziyade şimdiki
zamanı ve bazen de gelecek zamanı ifade etmektedir” demektedir. Bodun,
erür barur erikli, yagı boldı. “Serbest, hür olan aşiret bize düşman oldu”.59
Kemal Eraslan söz konusu ek hakkında şunları söylemektedir:
Türkçe’nin umumî isim-fiil eklerindendir. Eski Türkçe’de daha ziyade –r, -ur/ ür şekilleri yaygın olarak kullanılmış. Eski Türkçe sonunda da –ur/ -ür
kullanıştan düşünce –r yanında –ar/ -er eki umumileşmiştir. Bu ekler de Eski
57
Alyılmaz, a.g.e., s.92.
Bayrakatar, a.g.e., s. 63.
59
Gabain, a.g.e., s.80.
58
84
Türkçe’den beri şekil ve zaman eki durumuna geçip geniş zaman fiil çekimi’ni
kurmuştur.60
KT dönemine ait eserlerde ekin yine sıfat-fiil ve bir kip eki olarak
kullanılmaya devam edildiği görülür. Ahmet Bican Ercilasun, söz konusu
dönemde –ar/ -er, -ur/ -ür, -ır/ -ir, -r sıfat-fiilindeki ses değişimlerinin devam
ettiğini eksiz olarak, iyelik ekleriyle, isim hâl ekleriyle ve son çekim edatlarıyla
kullanıldığını ifade etmektedir.
akar suv yorık til bu kut turmadı (83-669)
yalavaç barır er idi ked kerek (277-2640)
törütür ödinde köngül birmese
tillekke tegümez bu anda basa ( 199-1821)
tilek teg tükel buldı tapnur erig (77-619) 61
Harezm Türkçesi döneminde ise Necmettin Hacıeminoğlu, -ar/ -er
şeklinin isim hâl eklerini üzerine aldığı gibi, iyelik eklerini de alabildiğini “yok
kör-er-im (HŞ-3896)”, “söndi yan-ar köz (HŞ-1347)”, “tüş –er yir (HŞ-1435)”,
“bat- ar–ga (HŞ- 660;2920)” ünlü ile bitenlere –r olarak gelen ek, ünsüz ile
bağlanırken araya –ı-/ - i-; -u-/ -ü- bağlayıcı ünlülerini aldığını belirtir.
yara - r iş (HŞ-3178), kadgu yi – r yarı (HŞ-2238), kil – ür – de (HŞ-328),
bar – ur – ın (HŞ-774)62
J. Eckmann söz konusu ek için şu açıklamalarda bulunur: Ünlü ile biten
fiilerde –yur veya –r gelir (ikisi de aşağı yukarı eşit sayıdadır): aġırla –yur,
asra –yur, indä –yür, kizlä –yür gibi. Ünsüzle biten tek heceli kökler ek olarak
ya –ar veyahut –ur alırlar : ak –ar, art –ar, äk –är, kül –är, bir –ür, bul –ur,
ay(t) –ur. Ünsüzle biten çok heceli kök veya gövdeler daima –ur alırlar : ınan
–ur, oŋar –ur, ögren –ür, öltür –ür.
60
Eraslan, a.g.e., s. 29.
Ercilasun, a.g.e., s.167.
62
Hacıeminoğlu, Harezm Türkçesi ve Grameri, s.171-172.
61
85
Partisip (sıfat-isim) : yunuġnı buzar näŋ “abdestini bozan şey”, on yaşar
oġlan “on yaşındaki oğlan” şeklinde tespitlerde bulunumaktadır. Ayrıca
Eckmann isim-fiil işlevinde kullanımından da bahseder: tükäl dünya malı
yıġar nä asıġ “bütün dünya malını yığmanın ne faydası var”; konarġa äw tilädi
“konmaya (geceyi geçirecek) ev aradı” v.s. 63
Kıpçak Türkçesine ait eserlerde –ar/ -er, -ur/ -ür biçimleriyle yalın hâlde
kullanımları tespit edilen ekin, çokluk ve yönelme (datif) hâl ekleriyle
kullanımları görülür: tanur kişi (CC, 49v-9), söwünür kişi (CC, 49v-14), bizge
bakar illerniñ çıkışların çıkarup bergil (AYB- A, I-18).64
A.F. Karamanoğlu ise, -ar/ -er geniş zaman sıfat-fiilinin daha çok geniş
zaman kipinde çekilerek kullanıldığını ve bu ekin sıfat-fiil olarak kullanışına
fazlaca rastlandığını ifade etmektedir: akar su “akar su” (T 42, 82), kelir
aynada “gelecek Cuma”, yel eser “rüzgar” (BM 26,3, 1)
BT’de ünlüyle biten fiillerden sonra ekin –r; son ünlüsü a, ı, ǔ
ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerden sonra -(ı)r ; son ünlüsü ä, i, ĭ, ü
ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerden sonra -(ĭ)r ; son ünlüsü ǔ olup
ünsüzle biten fiillere -(ǔ)r ;son ünlüsü ǚ olup ünsüzle biten fiillerden sonra (ǚ)r varyantları getirilir.
“Başkurt gramercilerinden N. X. İşbulatov, M. V. Zäynullin, “Xäžĭrgĭ
Başqŭrt Äžäbi Tĭlĭ-Fonetika, Morfologiya” adlı eserinde konuyu gelecek
zaman sıfat-fiilleri başlığı altında ele alır. Günümüz Başkurt dilinin gelecek
zaman sıfat-fiilinin 3 şekli olduğu, birinci şekil olarak –ır ve onun fonetik
varyantları olan -(ĭ)r; -(ǔ)r/ -(ǚ)r eki olduğunu ifade eder. Olumsuz şekli ise –
ma/ š, -mä/ š ekiyle yapılır.”
63
Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Harezm Türkçesi”,
s.23.
64
Bayraktar, a.g.e., s.65-66.
86
“-ır ekli gelecek zaman sıfat-fiili nesnenin, işin hâlin gelecekte
yapılacağını bildirir. Olumsuz şekli ise bunun dâimi olacağını gösterir: kitĭr
vaqıt (gidecek zaman).”
“Bu zaman cümlede açıklama fonksiyonu görür. Hǚyläşĭr hüž tağı bǚttǚ.
(Konuşulacak söz yine bitti).”
“Gelecek zaman sıfat-fiilinin, fiil tabanlarına olumlu ve olumsuz şekli
getirilmesiyle ikilemeler yapılır: tĭlär-tĭlämäš (ister istemez), aşar-aşamaz (yer
yemez).”
“-lıq/ -lĭk, -žay/ -žäy ekleri ile gelecek zaman sıfat-fiilinin –ır/ -ĭr ekli
şekilleri cümlede sıfat mânâsında ve fonksiyonunda da kullanılırlar.
Mümkünlük, mümkün olmama ifadesi veririler. Quldan kilĭržäy iş (elden
gelmesi mümkün olan iş), hǚyläp bǚtǚrä almašlıq xäbär (anlatmakla
bitirilmeyecek haber).”
“Bu şekiller haber fonksiyonunda da kullanılırlar: Yıl hayın yañı yŭrttar
halına, ularžı hanap bǚtǚrǚrlǚk tügĭl. (Her yıl yeni evler kuruluyor, onları
sayıp bitirmek mümkün değil.)”
“-ır ekli sıfat-fiillerin bazıları isim olarak kullanılırlar: urınbašar
(muavin), yulbašar (eşkiya).”65
“Z.Ğ.Uraksin, K.Ğ. İşbayev, “Xäžĭrgĭ Başqǔrt Tĭlĭ” adlı eserinde eki,
gelecek zaman sıfat-fiil adı altında inceler.”
65
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.140.
87
“Gelecek zaman sıfat-fiili nesnenin onun konuşma zamanından sonra
olacak işi, hâli, hareketi gösterir. Bu fiilin üç şekli vardır. Birinci şekli –r, -ır / ĭr; -ǔr / -ǚr ve olumsuz şekli –ma (š), -mä(š) ekleriyle yapılır.”
“Sıfat-fiilin –r ekli şekli cümlede isimi açıklar. Qarlı tawžar kärtä tǚgĭl,
Kürĭr kǚnǚm bar ikän! (Karlı dağlar engel değil, Görecek günüm var imiş!)”
“-r ekli sıfat-fiiler, isim fonksiyonunda kullanıldıklarında çokluk, iyelik, hâl
eklerini üzerine alabilirler. Barır yiržärĭmä yitmägänmĭn, Kaytırımdı uylap
yanamın.
(Gideceğim
yerlere
gidememişim,
Döneceğimi
düşündükçe
üzülüyorum).”
“Başkurt dilinde bu şeklin –ar/ -är ekli eski varyantları da kullanılır, o,
bugünkü Başkurt dilinde sıfat fonksiyonunda kullanılır: Ŭsar qŭştar säfär
sıqqanda, min Asılıma kaytam- üžĭmä. (Uçan kuşlar sefere çıktığında, ben
aslıma kendime dönüyorum).”
“Bu sıfat-fiiller eklendiği fiillerin önünde kulanıldıklarında isimleşirler: Ul
ısın mägänähĭndä ilhǚyär häm tĭlhǚyär şair buldı. (O gerçek mânâda
vatansever ve dil sever şairdi). Sıfat fonksiyonunda: Tĭl-hǚyär- ti tuğan tĭlĭm,
İlhǚyär- ti ilgĭnäm (ana dilim dil sever der, ilim vatanperver der); isim
fonksiyonunda: Uğatar (batır) (ok atan yiğit), Maltabar (mal bulan), urınbašar
(muavin) gibi.”
“- r ekli geçmiş zaman sıfat-fiilleri, -žay/ -žäy ve -lıq/ -lĭk eklerini kabul
ederek, sadece sıfat fonksiyonu görürler.”66
“M.V.
Zäynullin,
R.F.
Zaripov,
“Xäžĭrgĭ
Başqǔrt
Äžäbi
Tĭlĭnĭñ
Morfologiyahı” adlı eserinde eki, gelecek zaman sıfat-fiilleri başlığı altında
incelemiştir. Eserde zaman üç grup olarak ele alınır: “Gelecek zaman sıfat-fiili
66
Uraksin, İşbayev, a.g.e., s.233-234.
88
nesnenin konuşma zamanından sonra olacak iş hareketini, hâl yönünden
bildirir. Ne yapacak, nasıl yapacak, ne zaman, nasıl sorularına cevap verir.
Gelecek zamanın ikinci şekli fillere –ır, -ĭr, -ŭr, -ǚr, -r ekleri getirilerek yapılır:
barır ĭr (gidilecek yer), kilĭr kǚn (gelecek gün). Gelecek zaman sfat-fiiller
açılayıcı vazife görür. Yŭlğa sığahı kişiniñ mĭñ ĭşĭ bula. (Yola çıkacak kişinin
bin işi olur).”
“Herhangi bir gelecek zaman sıfat-fiilini alan ek, cümlede açıklayıcı
görev üstlenerek cümlenin haber fonksiyonunu görür.”67
Söz konusu açıklamalara dayanarak biz de –Ar/ -Ur ekli sıfat-fiillerin
cümle içerisinde isim, sıfat, zarf gibi farklı işlevlerde kullanılabildiğini tespit
ettik. Genel olarak gelecek zaman bildiren bu ekin Türkiye Türkçesindeki
karşılığı cümle bağlamına göre –AcAk sıfat-fiil ve –An sıfat-fiil ekidir. İşlevleri
bakımından söz konusu eki, –AcAk işlevli ve –An işlevli olmak üzere iki grup
içerisinde inceleyeceğiz. Bu gruplardan ilki ekin –AcAk anlamındaki işlevini,
ikincisi –An anlamındaki işlevini kapsamaktadır.
2.1.1. –AcAk İşlevli –Ar / -Ur Sıfat-Fiilleri
BT’deki –Ar/ -Ur sıfat-fiil ekinin gördüğü bu işlevin TT’deki karşılığı
gelecek zaman –AcAk sıfat-fiilidir.
Bu işlevi ile –Ar/ -Ur sıfat-fiilinin basit ve tasvirî fiillerle kullanımı
şöyledir:
2.1.1.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
2.1.1.1.1.Sıfat olarak kullanılması
2.1.1.1.1.1. –Ar /-Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit
sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında meydana gelen yapı şöyledir:
67
Zäynullin, Zaripov, a.g.e., s.73-74.
89
BT: EF-SF{-Ar/-Ur} +İ
TT: EF-SF{-AcAk} +İ
Ul da, bıl bǔyǔrǔq aldında his bǐr hǐlkǐnǐr urın yuq ikänǐn bǐlgän kǐwǐk,
şaq qatıp qaldı. (Ä, s.32) O da, bu emir önünde hiçbir kaçacak yer olmadığını
bilir gibi, hayretler içinde kaldı.
Kilǐr vaqıt, hinǐ lä bǐžžǐñ uttar yalmar! (Ä, s.85) Gelecek zaman, seni
bizim ejderha yakar!
Ĭržĭ ĭsĭr hıwhıž, hular hawahıž, sal urmanhıž küž aldına kiltĭrĭp
qarağıž. (TÄ, s.193) Yeryüzünü içilecek susuz, nefes alacak havasız, kırı
ormansız göz önüne getiriniz.
Ni ǚsǚn tihäñ, barır yul bik tar ža, uñayhıž ža ikän. (TÄ, s.35) Ne
için desin, gidilecek yol çok dar, elverişsizmiş.
Yǚžžän aşqan bĭr qarttıñ
Ayaq bašqanın kürgäs,
Bĭr hǚž äytĭr bıl qart tip,
Şämdäy bulıp tıñlağas,
Bulmaha, bĭr hüž äytäyĭm. (BXİ-V, s.41)
Yüz yaşını geçmiş bir ihtiyarın
Ayak bastığını görünce,
Bir söz söylecek bu ihtiyar diye,
Dikkatlice dinleyince,
Olmazsa, bir söz söyleyeyim.
Şağiržıñ tağı la tügĭr xistärĭ, äytĭr hüžžärĭ qalğan. (BÄT, s.193) Şairin
yine de dökecek hisleri, söyleyecek sözleri kalmış.
90
Şul tiklĭm kübäyžĭ, xatta ĭsĭr hıw ža ĭtmäy başlanı, ti. (TÄ, s.21) O
kadar arttı, hatta içecek su da yetmemeye başladı.
Ĭsĭr hıwžar ža qǔrǔha,
Dǔnъyabıžžan ni qala? (TÄ, s.192)
İçecek sular da kurusa,
Dünyamızdan ne kalır?
Uylanır ža vaqıt bar. (Ğ, s.109) Düşünecek zaman var.
2.1.1.1.1.2. Fiil tabanına getirilen -Ar/ -Ur ekli sıfat-fiiller ek almadan
iyelik eki almış bir isim ile birlikte kullanılırlar. Bu yapının TT’deki karşılığında
ise, bazı durumlarda sıfat-fiil iyelik ekini alırken, bazı durumlarda nitelenen
isim iyelik eki alabilir.
BT: EF-SF{-Ar/ -Ur } + İ +İyelik eki
TT: EF-SF{-AcAk} +İyelik eki +İ
TT: EF-SF{-AcAk} +İ + İyelik eki
«Xäzǐr uramğa sığıp, kǐşǐ küžǐnä kürǐnǐr yǐrǐm qalmanı. Ul yawız küžǐmä
kürǐnmähǐn, ǚyǚmä qaytıp inmähǐn!.. hurıp ültǐrǐrmǐn!..» — ti. (Ä, s.30) “Şimdi
sokağa çıkıp insan gözüne görünecek yerim kalmadı. O kötü gözüme
görünmesin, evime girmesin !.. Vurup öldürürüm!..” dedi.
Taw qıwışı žur ğına.
his yaqtı yuq, tǚn gĭnä;
Tirä-yaqta his ni yuq,
Barır yulı bĭr gĭnä. (BHİ-V, s.105)
Dağ oyukları büyük
91
Hiç aydınlık yok, yine gece;
Etrafta hiçbir şey yok,
Gidecek yolu yine bir.
Unı la kürǐr kǚnǚm bar ikän!.. (Ä, s.72) Onu da göreceğim gün varmış!..
Awğa sıqqan hunarsı,
— Barır yĭrĭn bĭlmäysä,
Nindäy yänlĭk tülläwĭn
Ayıra asıq kürmäysä,
— Atqa mĭnĭp sıqmaš ul. (BHİ-V, s.282)
— Ava giden avcı,
Gideceği yeri bilmiyorsa,
Nasıl vahşi hayvan artışında
Fark açıkça görmüyorsa,
Ata binip gitmez o.
Ul unı hǚyälǐr, qǔsaqlayžır,
Yılıtalır halqın uyžarın.
Niñä ul da, Näzirä şikǐllǐ,
Üž balahın haqlap qalmağan? (Ä, s.270)
O ona dayanır, onu kucaklar,
Isıtacak soğuk düşüncelerini.
Niçin o da, Nazire gibi,
Kendi çocuğunu saklamamış?
Kilǐr yuldarıña küž tǐgäp,
hinǐ qarşılaptır, vǔqzalğa la
Avtǔbustar tǐşǚp kittǐlär. (Ä, s.245)
Geleceğin yollara bakıp,
Seni karşılamak için, gara
Otobüsler gelip gittiler.
92
2.1.1.1.2. İsim olarak kullanılması
Bu sıfat-fiiller isim olarak kullanılabilirler. Bu durumda çokluk, iyelik ve
hâl eki alırlar.
BT: EF-SF{-Ar/ -Ur } +İÇE
TT: EF-SF{-AcAk} +İÇE
— Qunaq bulırımdı bĭlmänĭm bit. (H, s.75) -Misafir olacağımı
bilmiyorum.
Minǐñ bıl vaqıtta qaytırımdı qayžan bǐldǐñ? (Ä, s.203) Benim bu saatte
döneceğimi nereden bildin?
2.1.1.1.3. Olumsuz şekli
2.1.1.1.3.1. Esas fiile –maš- / -mäš- olumsuzluk ifadesi veren fiilden fiil
yapma ekiyle kurulur. Ayrı bir sıfat-fill eki olan –maš- / -mäš- olumlu şekli
kadar işlek değildir. Diğer özellikleri olumlu şekli gibidir.
BT: EF-O{-mAš-} +İ
TT: EF-O-{-mAz-} +İ
Bĭžžĭñ zamanla baytaq ǔnǔtǔlmaš vaqiğalar bulıp üttĭ,
minĭñ
zamandaştar Mıržabulat kĭwĭk kĭşĭläržĭñ häybät ĭşgärĭn dawam itä, ĭržä üž ĭžĭn
qaldırırğa tırışa. (TÄ, s.181) Bizim devirle hayli unutulmaz zamanlar geçip
gitti, benim çağdaşlarım Mırza Bulat gibi kişilerin iyi işleri devam ediyor,
yerden pirincini kaldırmaya çalışıyor.
93
— Hinĭñ bĭr yǔtǔm hıwıñdı tatıp qararğa häm şul ǔnǔtǔlmaš tattı üžĭm
mĭnän alıp kitĭrgä kildĭm. (TÄ, s.190) - Senin bir yudum suyunu tadıp bakmaya
ve bu unutulmaz tadı kendime almaya geldim.
Ul yıyındarža la, žur yawžarža la, tınıs xĭžmättä lä başqǔrttaržıñ
ayırılmaš yuldaşı bulğan.(DY, s.74) O meydanlarda da, büyük meydan
savaşlarında da, yavaş hizmette de Başkurtların ayrılmaz yoldaşı olmuş.
Şul zamandağı qanlı vaqiğalar xaqında xalıq küñĭlĭndä mäñgĭ
yuyılmaš ištälĭktär qalğan, tĭldän hǚylängän tarix bulıp bĭžžĭñ bıwınğasa
kilĭp ĭtkän. (BHİ-V, s.14) O zamandaki kanlı olaylar hakkında halkın
gönlünde ebedi umulmaz anılar kalmış, anlatılarak tarih olarak bizim yüzyıla
gelmiş.
Ĭyĭlmäš başın qalqıtıp,
hüž tǔtǔp tǔra xalıqtı. (TÄ, s.103)
Eğilmez başını kaldırıp,
Söz verip ayağa kalktı.
Küpmĭ ĭñĭlmäš kǚs, tıyılmaš irĭk, hünmäš yalqın hibĭlä unan.
(DY, s.51) Oradan çok mu hafiflemez güç, dindirilmez özgürlük, sönmez
ateş saçılıyor.
Taw, urmandar yäşärhĭn,
Mäñgĭ ülmäš tǚš alhın,
Qǔşǔ hayrap maqtahın,
Xalqı yırlap xuplahın. (BHİ-V, s.9)
Dağ, ormanlar yeşersin,
Ebedi ölmeyecek renk alsın,
Kuşu şakıyıp övünsün,
Halkı şarkı söyleyip alkışlasın.
94
Almaştırmaš ilĭm bar!
Unı taşlap nişläyĭm?! (BHİ-V, s.67)
Değişilmez memleketim var!
Onu terk edip ne yapayım?!
2.1.1.1.3.2. Zaman zaman yuq “yok” kelimesi ile de olumsuzluk
ifadesi verilir.
BT: Z/ +İ EF-SF{-Ar/ -Ur} +İ +yuq
TT: Z/ +İ EF-SF{-AcAk} +İ +yuq
— Ä hiñä hüž äytǐr ämäl yuq, qıltayırğa äžǐrhǐñ... (Ğ, s.204) – Sana söz
söyleyecek niyetim yok, kırılmaya hazırsın…
Minǐñ başqa xat yažır kǐşǐm yuq, apay, kǚtǚr kǐşǐm dä. (Ğ, s.207) Abla
benim başka mektup yazacak kimsem de, bekleyecek kimsem de yok.
Bik räxmät, äytĭr xälĭm yuq, qäžĭrĭmdĭ bĭlähĭgĭž, tik minĭ kirĭ awılıma
qaytarırıž indĭ. (TÄ, s.250) Çok teşekkür, konuşacak hâlim yok, kadrimi
biliyorsunuz, sadece beni köyüme geri götünürünüz.
2.1.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Esas fiile zarf-fiil ekleri getirilerek tasvirî fiilerle birlikte sıfat-fiilerin
kullanıldığı yapıdır. Bu kullanımda sıfat-fiiler kendilerinden sonra niteledikleri
bir ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
2.1.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması
-Ar/ -Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden birleşik sıfatfiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir.
95
BT: EF-ZF TF-SF{-Ar/-Ur} +İ/ +İÇE
TT: EF-SF{-AcAk} +İ/ +İÇE
- Yarar, küp hǚyläşĭp tǔrǔr vaqıt tügĭl, kittĭk, — tinĭ Räşit. (TÄ,
s.168) – Reşit: “Evet, çok konuşarak beklenecek zaman değil, gittik” dedi.
Yatıp qalğan bĭr bäräs yǚž quy bulıp ürsĭr yĭr;
Tŭrŭp qalğan yañğıž tay ǚyǚr bulıp yǚrǚr yĭr. (Ş, s.46)
Yatan bir kuzu yüz koyun olarak çoğalan yer
Duran yalnız tay sürüsü olacak yer.
Qañğırıp yǚrǚr Bayıqtay,
Tınlıq tapmay xur bulır. (BHİ-V, s.297)
Dolaşacak Bayıqtay,
Sessizliği bulmak zor olur.
2.1.1.2.2. İsim olarak kullanılması
-Ar/ -Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden birleşik sıfatfiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Bu sıfatfiil isim olarak kullanılırken isim çekim eklerini alabilir veya yalın hâlde olur.
Taranan eserlerde bu kullanıma uygun örneklere rastlanmamıştır.
BT:EF-ZF TF-SF{-Ar/ -Ur } +İ/ +İÇE
TT: EF-SF{-AcAk} (+İÇE)
2.1.1.2.3. Olumsuz şekli
2.1.1.2.3.1.
rastlanmamıştır.
Taranan
eserlerde
bu
kullanıma
uygun
örneklere
96
BT:EF-O{-mAš-} -ZF TF-SF{-Ar/-Ur} (+İÇE)
TT: EF-O{-mA-} -SF{-AcAk} (+İÇE)
2.1.1.2.3.2. Zaman zaman yuq “yok” kelimesi ile de olumsuzluk ifadesi
verilir.
BT: EF-ZF TF-SF{-Ar/ -Ur} +İ +yuq
TT: EF-SF{-AcAk} +İ +yuq
TT: EF-ZF TF-SF{-AcAk} +İ +yuq
Ultırıp hǚyläşǐr kǐşǐ lä yuq. (Ä, s.313) Oturup konuşacak kişi yok.
Sŭla ağayım, ayaqtarıñ taldı tip, kǚtǚp tŭrŭr xälím yuq! — tip yawap
birä ikän. (QTU-5, s.21) Sula ağabeyim, ayaklarım yoruldu, bekleyecek hâlim
yok! diye cevap vermiş.
2.1.2. –An İşlevli –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilleri
BT’deki –Ar/ -Ur sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki geniş zaman ifadesi veren
–an /-en sıfat-fiilini karşılamaktadır.
–Ar/ -Ur sıfat- fiilinin basit fiillerle kullanımı şöyledir:
2.1.2.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
2.1.2.1.1. Sıfat olarak kullanılması
–Ar/ -Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapı şöyledir:
97
BT: EF- SF{-Ar/ -Ur} +İ (+İÇE)
TT: EF-SF{-An} +İ (+İÇE)
Unı ülän bašıp, yuğalır xälgä kiltǐrgän. (Ä, s.162) Onu ölü, kaybolan
hâle getirmiş.
Kĭşĭ aşar äžäm şulay qıwa-qıwa kilgändä qanhırap xäldän taya,
ǔžaqlamay yän dä birä. (BÄT-I, s.76) İnsan yiyen adam böyle kovalarken
kanını döküp hâli tükenir, çok geçmeden can da verir.
Başqǔrt, qažaq äkiyättärǐndä kǐşǐ aşar hıñar küž häm unı ǐñgän batır
turahındağı arxayik motivtar kürǐngǐläy. (BÄT-I, s.76) Başkurt, Kazak
masallarında insan yiyen tepegöz ve onu yenen yiğit etrafındaki arkaik
motifler görünür.
«Qamır batır» äkiyätĭndä, mäšälän, batır bulır ir bala qamıržan
yarala. (TÄ, s.38) “Qamır batır” masalında mesela, yiğit olan er çocuk
hamurdan vuruluyor.
Färxädtǐñ, qaynar hǚyǚwǐ xaqında hüž tirä-yaqqa tarala. (BÄT-I, s.177)
Ferhat’ın, kaynayan sevgisi hakkında söz etrafa dağılıyor.
Käräk bulha, prǔfǐssǔržarğa,
Mäskäwgälä barır Zäynäbǐñ,
Şulay bına... Yä, xuş. (Ä, s.275)
Gerekse, profesörlere,
Moskavaya giden Zeynep’in,
Öyle işte… Ya, güzel.
98
(Änǐm Kültägin ülǐk buldı,
Üžǐm hağındım.
Kürĭr küžǐm kürmäš buldı,
Bǐlĭr bǐlǐgǐm bǐlmäš buldı,
Üžǐm hağındım.) (T,syf.41)
(Küçüğüm Kültegin öldü,
Özledim.
Gören gözüm görmez oldu,
Bilen bilgim bilmez oldu,
Özledim.)
2.1.2.1.2. İsim olarak kullanılması
-Ar/ -Ur sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfat-fiillerin
isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Taranan
eserlerde bu kullanıma uygun örneklere rastlanmamıştır.
BT: EF-SF{-Ar/ -Ur}
TT: EF-SF {-An} (+İÇE)
2.1.2.1.3. Olumsuz şekli
2.1.2.1.3.1. Esas fiile olumsuzluk eki “–mAš-“ getirilmesi ile kurulan
yapıdır.
BT: EF-O{-mAš-} +İ
TT: EF-O-{-mA-}-SF{-An} +İ
Attan tǚşmäš kĭşĭmĭn! (BXİ-V, s.49) Attan inmeyen bir kişiyim.
At mĭñälmäš Salawat,
99
Biş yǚž hıbay kilhä lä,
Unı uratıp alha la,
Qul qawşırıp tǔrmağan. (BXİ-V, s.287)
At binemeyen Salawat,
Beş yüz süvari gelse de,
Onun etrafını sarsalar da,
Elini kavuşturup durmamış.
2.1.3. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin ǚsǚn Edatıyla Kullanımı
Bu sıfat-fiil geçici ad olarak ǚsǚn (için) çekim edatıyla kullanılırken yalın
haldedir. TT’de –mak/ -mek isim-fiili ve için edatıyla kurulan –mak için/ -mek
için yapısıyla karşılanır.
BT: EF-SF -{-Ar/ -Ur} ED { ǚsǚn }
TT: EF- İF {-mAk} ED {için}
Min unın, nimä ǐşlägänǐn kürǐr ǚsǚn, urınımdan tǔrǔp, ular yirgähǐnä
baržım.(Ä, s.44) Ben onun ne yaptığınu görmek için, yerimden kalkıp onların
yerine gittim.
Bǐž qaytıp bǐr až ultırğas ta, Ğäli xälfä, xäžrättǐñ kilǐp yitǐwǐn bǐldǐrǐr
ǚsǚn, bǐžgä işara qılıw mǐnän, bǐž, bǚtäbǐž žä ultırıp, tıp-tın qaldıq. (Ä, s.18)
Biz dönüp bir az oturunca Ali halife, imamın geldiğini bildirmek için bize işaret
etmesiyle biz, hepimiz oturup sessizce durduk.
Ä Tüpägüž üžǐnä aşar ǚsǚn unan här kǚn altmış kǐşǐ talap itä. (BÄT-I,
s.75) Tepegöz kendisine yemek için sonra her gün altmış kişi talep ediyor.
100
Tasawuf täglimätǐ buyınsa, sufıy bulır ǚsǚn kǐşǐgä dürt ruxi bašqıs ütǐw
şart. (BÄT-I, s.226) Tasavvuf talimatı boyunca sofu olmak için kişiye dört
ruhi basamak geçmesi şart.
Tuğan tĭldĭ, Tıwğan ĭržĭ, ildĭ haqlap qalır ǚsǚn nimä ĭşlärgä käräk tip
uylayhığıž? (TÄ, s.202) Ana dili, doğduğu yeri, memleketi saklayıp kalmak
için ne yapmak gerek diye düşününüz?
Ǚsǚnsǚ kǚn, dürtĭnsĭ kǚn, bişĭnsĭ kǚn Arttıralar här kǚn hayın bĭrär altın,
Atlığalar tik Yǔsǔftǔ kürĭr ǚsǚn,
Kürgän hayın his kĭm bağıp tuymay indĭ. (TÄ, s.70)
Üçüncü gün, dördüncü gün, beşinci gün,
Çoğalıyorlar her gün birer altın,
Hevesleniyorlar sadece Yusuf’u görmek için,
Gördükten sonra hiç kimse bakmaya doyamıyordu.
Kǐsǐ väzir ǔlǔ väzir Qaşğaržın, qızına ğaşik bula la, unı üžǐnä alır ǚsǚn,
tǚrlä yalalar yarıp, batşanı aldatıp, ǔlǔ väziržǐ ültǐrtǐwgä irǐşä. (BÄT-I, s.428)
Yardımcı vezir, ulu vezir Kaşğarın kızına aşık olur, kendisine almak için çeşitli
iftiralar atıp, padişahı aldatıp, ulu veziri öldürmeye çabalar.
Min attaržı ǐsǐrǐr ǚsǚn şul yaqqa barğanda, ul bik matur kǚygä yırlay inǐ,
min unıñ yırlağanın tıñlap tǔržǔm häm şunday şat kǐşǐnǐn, mǔñlanıp yırlawına
aptıranım. (Ä, s.38) Ben atları içirmek için o tarafa gittiğimde, o çok güzel
şarkı söylüyordu, ben onun şarkısını dinledim ve öyle mutlu insanın, sıkılarak
şarkı söylemesine şaşırdım.
Alda äytĭlgänsä, Tuqtamış Uržağa xuca bulır ǚsǚn Ärĭs xandıñ ulı
Timĭrmǚlǚktǚ ültĭrgäynĭ. (T, s.87) Önceden söylendiği gibi, Toktamış Orda’ya
hâkim olmak için Eris Hanın oğlu Temirmülük’ü öldürmüştü.
101
Aş äžĭrlägänsĭ qarsıqtı bĭr až yıwındırır ǚsǚn ul üžĭnĭñ häm Mäwliyänĭñ
räsĭmdärĭ tĭžĭlgän albumdı kiltĭrĭp quyžı. (TÄ-6, s.244) Yemek hazırlayıncaya
kadar yaşlı kadını biraz oyalamak için, o kendisinin ve Mäwliyä’nin
resimlerinin dizili olduğu albümü getirdi.
2.1.4. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin bǔl- Yardımcı Fiili İle Kullanılışı
-Ar/ -Ur sıfat-fiil ekleri bul- (ol-) yardımcı fiiliyle kullanılır. Bu kullanım
TT’de –AcAk sıfat-fiil eki ve ol- yardımcı fiili ile karşılanır.
BT: EF-SF {-Ar/ -Ur} YF { bul- }
TT: EF- SF {-AcAk} YF { ol- }
Žǚfär ǚy urının yänä bǐr küžžän ütkärǐrgǐ buldı. (Ğ, s.57) Zafer evin
yerini tekrar bir gözden geçirecek oldu.
Şular arahınan ul Yǔsǔf isǐmlǐhǐn nığıraq yaratır bulğan. (BÄT-I, s.107)
Onların arasından o Yusuf adlı olanı sevecek olmuş.
Kǐşǐ ni kǐm qılır bulsa kǐşǐğǔ,
Kilĭr bǐr kǚn häm ul anıñ başığa. (BÄT-I, s.184)
İnsan ne yapacak olsa insana,
Gelir bir gün ve o onun başına.
Ular huğış, äsirlĭk facirälärĭn taswirlap, kĭylǚ xattar yažır bulğan. (TÄ,
s.43) Onlar savaş, esirlik tasvirîleyip mektuplar yazacak olmuş.
2.1.4.1. İsim Olarak bǔl- Yardımcı Fiiliyle Kullanımı
-Ar/ -Ur sıfat-fiilinin olumsuz şekli olan -mAš eki, bul- yardımcı fiiliyle
birleşik bir yapı oluşturur. Yapısı ise şu şekildedir:
102
BT: EF-O{-mAš-} YF {bul-}
TT: EF-O {-mAz-} YF{ol-}
Aldar bulham, birgän vägäžäm mǐnän,
Kürmäš bulhın nurlı küžžärǐm. (Ä, s.233)
Aldar olsam, verilen vaazım ile,
Görmez olsun nurlu gözlerim.
2.1.5. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin Kalıcı İsim Olarak Kullanılması
-Ar/ -Ur sıfat-fiil ekleri ile kurulan sıfat-fiillerden bir kısmı sıfat tamlaması
kalıbında birleşik adlar oluşturarak kalıcı adlar yapar.
Üšhä, yä başkišär, yä bik ğalim kǐşǐ bulır ul. (Ä, s.178) Büyüse, ya cellat
ya büyük âlim kişi olur o.
Ul
Urta
Aziyanı,
Volğa
buyžarın,
Kubandı,
Yaqın
kǚnsığıştı,
Gäräbstandı gižǐp sıqqan ilgižär-xacıy, qalmıq, ğäräp, farsı tǐldärǐn bǐlǐwsǐ,
uqımışlı xafiz. (BÄT-I, s.341) O Orta Asyayı, Volğa boylarını, Kubanı,
Yakındoğuyu, Arabistanı gezen seyyah-hacı, Kalmuk, Arap, Fars dillerini
bilen, okumuş hafız.
Şul şähäržän Rǔssiya ilgižäržärǐnǐñ hindǔstan buylap ǔžǔn-ǔžaq
macaralı sǔyäxättärǐ başlanıp kitä. (BÄT-I, s.420) O şehirden Rusya
seyyahlarının Hindistan boyunca çok uzun mecaralı sehayatleri başlıyor.
Yulbašaržaržı
qıyratıp,
sawžağäržĭrgä
yaržam
Eşkiyaları bozguna uğratıp, tüccarlara yardım eder.
itä.
(BÄT,
s.72)
103
Nurixanovtıñ urınbašarı bulıw — unıñ yaržamsıhı bulıw tigändǐ añlata
bit. (Ğ, s.137) Nurixanov’ın muavini olması, onun yardımcısı olmasını
söylediğini anlattı.
Sostavında ayırım başqǔrt käbilälärǐ bulğan Bǔlğar däwlätǐñdä lä ğäräp
alfavitı qabul itǐlgängä tiklǐm bǐr nisä bıwat buyına runik yažıw mǐnän
fayžalanğandar. (BÄT-I, s.33) Kadrosunda farklı Başkurt kabileleri olan
Bulğar devletide Arap alfabesi kabul edilene kadar birkaç yüzyıl boyunca
runik yazıdan faydalandılar. (< Bulğa-r) bulğa-: Bulanmak, karmaşık olmak,
bozmak, karıştırmak.68
Tǐgǐ tawış sǔqǔr ǐsǐnän işǐtǐlgän kǐwǐk bula. (Ä, s.102) Ses çukur içinden
duyulur gibi oldu.
Sǔqǔrğa tǚşäm. (Ä, s.102) Çukura indim. (< çök~-sǔq-ur)69 “Çök-”
köküyle “çukur” kelimesinin kökü olarak kabul ettiğimiz “sǔq -” arasında
anlamca bir bağ olduğu seziliyor. Çünkü iki kök de yerin altında bir derinliği
ifade ediyor. Eğer toprak çökerse çukur hâlini alır.
Urman batır bısağın ütkĭrläp aldı la yılqı ǚyǚrǚ yanına kittĭ, ti.
(TÄ, s.27) Urman yiğit bıçağını bileyip önünde yılkı sürüsü yanına gitti. (Eski
Türkçede fiilden isim türeten –(I)g / -(U)g eki Güney-Batı Türk lehçelerine
uzanan gelişme sürecinde eriyip kaybolunca fiilin son ses ünsüzü ile eki
kaynaştıran –(I) / -(U) bağlantı ünlülüleri –g ekinin yerini almış, böylece fiilden
ad türeten bir ek niteliği kazandırmıştır: sür-ü-g > sürü). 70
68
Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, İstanbul, 1968, s. 52.
“Çök-” köküyle “çukur” kelimesinin kökü olarak kabul ettiğimiz “sǔq -” arasında anlamca bir bağ
olduğu seziliyor. Çünkü iki kök de yerin altında bir derinliği ifade ediyor. Eğer toprak çökerse çukur
hâlini alır.
70
Z. Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri(Şekil Bilgisi), TDK Yayınları, Ankara, 2003, 82.
69
104
Ulım bĭr až barğas, yılqı ǚyǚrǚnä ǔcrarhıñ, şul ǚyǚržä bĭr Aqbužat bulır.
(TÄ-5, s.7) Oğlum, biraz gidince, bir yılkı sürüsüne rastlayacaksın, o sürüde
bir Aqbužat olacak.
2.1.6. –Ar/ -Ur Sıfat-Fiilinin Zarf Olarak Kullanımı
Bu sıfat-fiiiller olumlu ve olumsuz fiil tabanlarına gelerek zarf anlamı
verirler.
Mĭxämätulla babay aqrın rına, tĭlär-tĭlämäš kĭnä sisĭndĭ lä, yǔqlarğa
äžĭrländĭ. (TÄ, s.109) Mixämätulla dede yavaşça ister istemez soyundu,
uyumaya hazırlandı.
Aqıl ĭyähĭ, bik ük ışanıp ĭtmähä lä, tĭlär-tĭlämäš kĭnä hüž birgän. (TÄ,
s.266) Akıl sahibi çok ise inanma, ister istemez söz vermiş.
Ğälimä apay bǐr hüž žä ǚndäşmäy, şälǐ mǐnän yǚžǚn bǚtǚnläy qaplap,
başın tübän ǐyǐp, atlar-atlamas qına qayta, awır-awmaš kilgän kǐwǐk kürǐnä,
tik äsäyǐmdǐn nıqlap qultıqlawı arqahında ğına yığılmay inǐ. (Ä, s.35) Ğälimä
abla bir söz söylemiyor, şalı ile yüzünü tamamen kapatıp başını öne eğip
yürür yürümez dönüp, ağır ağır gelmiş gibi görünüyor, sadece annemin
sağlam koltuklarının arkasında düşmüyor.
Quyı yäşĭl yapraqlı ağas bǔtaqtarı arahınan saq bĭlĭnĭr-bĭlĭnmäš ütkän
yaqtığa ülän ǚštǚndägĭ ısıq tamsıları yaltıray. (TÄ, s.78) Koyu yeşil yapraklı
ağaç dalları arasından mevsim, güçbela geçen aydınlık çim üstündeki çiy
damlalarını parlıyor.
Bına Yemlixa hıw aldı, ä qarluğastar unıñ baş ǔsǔnda äylänĭp
tǔržǔlar, bǚtmäš-tǚkänmäš şatlıqtarın hǚyläy-hǚyläy, sĭrläşĭp bĭrgä
qayttılar. (DY, s.62) İşte Yemlixa su aldı, kırlangıçlar onun başı
105
üstünde dönüp durdular, bitmez tükenmez mutluluklarını konuşa
konuşa paylaşıp beraber döndüler.
Läkin kül urtahına ĭtĭr-ĭtmäštän (ĭtäräk) unıñ xälĭ bǚttä. (DY, s.142)
Fakat göl ortasına iter itmez (iterek) onun hâli mahvoldu.
Quray unıñ ustarında işĭtĭlĭr-işĭtĭlmäš kĭnä dıñğırlap quyžı. (DY,
s.187) Kuray onun avuçlarında duyulur duyulmaz gümbürdedi.
Ağastarı küñĭldärgä bǚtmäš-tǚkänmäš yäm, räxätlĭk ǚštäy. (DY, s.22)
Ağaçları gönüllere bitmez tükenmez güzellik, zevk veriyor.
Tĭgĭ lä uğa hižĭlĭr-hižĭlmäš kĭrpĭktärĭn yilpĭtkändäy tǔyǔldǔ.(Ğ, s.51)
Öbürü de ona belli belirsiz kirpiklerini kırpmış gibi geldi.
Sılbır başı bütändäržär baytaq artta qalıp, tĭlär-tĭlämäš kĭnä hĭltänĭp
kilgän Muntağayğa yäşĭrtĭn küž hirptĭ. (HYQ, s.101) Sıranın başı herkesten
epey arkada kalınca, ister istemez sallanıp gelen Muntağay’a gizlice göz
kıptı.
Uğa räxät, iyun kǔyaşına yǚžǚn quyıp, tupraq, ülän yišĭn tǔyǔp barıwı
bǚtmäš-tǚkänmäš läzzät birä. (Ğ, s.109) Onun için rahat, haziran güneşine
yüzünü koyup, toprak ve çim kokusunu alması bitmez tükenmez bir lezzet
veriyor.
2.1.7. –ıržay sıfat-fiili
Bu sıfat-fiil eki -žay / -žäy ekini alarak -ržay / -ržäy sıfat-fiil ekini
meydana getirir. (bkz. –ıržay sıfat-fiili)
106
2.1.8. –ırlıq sıfat-fiili
Bu sıfat-fiil eki –lıq / lĭk ; lǔq / lǚk yapım ekleriyle birlikte kullanılarak
sıfat- fiil ekini meydana getirir. (bkz. –ırlıq sıfat-fiili)
2.2. –(I)ržAy/ -(Ǔ)ržAy Ekli Sıfat-Fiil
Ekimiz – r sıfat-fiil eki ile –žay ekinin birleşmesi ile meydana gelmiştir. –
r sıfat-fiilinin tarihî seyrine daha önce değinmiştik. Burada –žay ekinin tarihî
gelişiminden bahsetmek yerinde olacaktır. Gelecek zaman ifadesi veren bu
sıfat-fiil ekinin, ET dönemi içerisinde kullanımı täg “gibi” idi.
Karahanlı Türkçesi döneminde Hacıeminoğlu, “ teg / tek / tig / tik < teg; te-k “gibi” şekillerde kullanılan edatın yapı bakımından te- fiilinden türemiş
bir ismi düşündürdüğünü ileri sürer. Ayrıca Çağatay Türkçesi’nde dek / dik
telaffuzları ile gelişmiş olması da bir dik < de- < te- < ti- fiilinin mevcudiyetini
kuvvetlendirdiğini de ifade etmektedir.71
Harezm Türkçesi dönemi içerisinde, konuyu son çekim edatları başlığı
altında inceleyen Janos Eckmann, täg, teg, tig “gibi” kullanımı olduğunu tespit
etmiştir.72 Hacıeminoğlu ise, teg / tig edatının isim-fiillerle kullanımı hakkında
şu örneği vermektedir: uruşka barur teg silah keddiler (NF-23/1).73
Kıpçak Türkçesi eserlerinde kullanımı hakkında inceleme yapan
Karamanlıoğlu ise, isim çekim ekleri alan edatlar başlığı altında ele aldığı
konuda şu açıklamaları yapar: dek, dey ‘gibi’ (CC 147), (11 EH 49); munıng
dey tangış (CC 151), (13); CC’da geçen dey şekli (< de-y-i), de-p zarf-fiil
şekli gibi zarf olarak da geçmektedir.74
71
Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, s.92.
Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Harezm Türkçesi”, s.
17.
73
Hacıeminoğlu, Harezm Türkçesi ve Grameri, s.112.
74
Ali Fehmi Karamanlıoğlu, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara, 1994, s.112.
72
107
Janos Eckmann, Çağatay dönemi eserlerinde dék / g “gibi, kadar”
şeklinde kullanıldığını ifade eder.75
Başkurt Türkçesinde sıfat-fiil olarak kullanılan ek, kalınlık incelik ve
ünsüz uyumlarına uyar. Sonu kalın ünlülerle biten fiillere ekin –ržay şekli;
sonu ince ünlülerle biten fiillere ekin –ržäy şekli getirilir. Sonu ünsüzlerle biten
düz-geniş-kalın, düz~dar-kalın ve yuvarlak-dar-kalın ünlülerden sonra ekin
başına yardımcı ünlü olarak –ı– ünlüsü; sonu ünsüzlerle biten düz-geniş-ince,
düz-dar-ince ve yuvarlak-dar-ince ünlülerden sonra ekin başına yardımcı ünlü
olarak –ĭ– ünlüsü getirilir. Sonu ünsüzlerle biten kısa ve yuvarlak-dar-kalın
ünlülerden sonra ekin başına yardımcı ünlü olarak –ǔ– ünlüsü; sonu
ünsüzlerle biten kısa ve yuvarlak-dar-ince ünlülerden sonra ekin başına
yardımcı ünlü olarak –ǚ– ünlüsü getirilir.
Başkurt
gramerinde
ekimiz
hakkında
–r
sıfat-fiili
içerinde
de
değindiğimiz gibi şu ifadeler yer alır: “-žay/ -žäy affiksı quşılıp kiläsäk
zamanıñ –ır/ -ĭr affikslı formaları hǚylämdä sifat mäğänähĭnä häm
funktsiyahında qullanılalar häm mǚmkinlĭk, mǚmkin tügĭllĭk modal
mägähähĭn bĭldĭrälär. (-žay/ -žäy ekleri ile gelecek zaman sıfat-fiillinin –
ır/ -ĭr ekli şekilleri cümlede sıfat mânâsında ve fonksiyonunda da
kullanılırlar. Mümkünlük, mümkün olmama ifadesi veririler. Quldan
kilĭržäy iş (elden gelmesi mümkün olan iş)”.76
“-r affikslı ütkän zaman sifat qılımlar, -žay/ -žäy affiksı qabul itĭp, şulay
uq sifat funktsiyahın başqarıp yǚrǚyžäy. (-r ekli geçmiş zaman sıfat-fiilleri, žay/ -žäy ekini kabul ederek, sadece sıfat fonksiyonu görürler).”77
Söz konusu açıklamalardan hareketle biz de –ržäy sıfat-fiilinin cümle
içerisinde sıfat işlevinde kullanıldığını tespit ettik. Ekin geçmiş zaman ve
75
Eckmann, Çağatayca El Kitabı, s. 90-91.
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.140.
77
Uraksin, İşbayev, a.g.e., s.234.
76
108
gelecek
zaman
ifade
eden
eklerden
oluşması
neticesinde
Türkiye
Türkçesinde zaman olarak karşılığı genişlemektedir. Böylece genel olarak
gelecek zamanı bildiren bu ekin, Türkiye Türkçesindeki karşılığı –ması
mümkün/- mesi mümkün, -AcAk gibi, -mIş gibi, -Ir gibi yapılarıdır.
2.2.1. –AcAk ve -mIş İşlevli –(I)ržAy/ - (U)ržAy Sıfat-Fiilleri
BT’deki –(I)ržAy / -(U)ržAy sıfat-fiilinin bu işlevi, TT’deki gelecek zaman
ifadesi ve mümkün olma ifadesi veren yapılarlarla karşılanır. –AcAk; - mIş
sıfat-fiilli ve gibi edatıyla karşılamaktadır. Bu sıfat-fiill ekinin, basit ve tasvirî
fiillerle kullanımı şöyledir:
2.2.1.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
2.2.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması
-(I)ržAy/ -(U)ržAy sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit
sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında meydana gelen yapı şöyledir:
BT: EF-SF{-(I)ržAy/ -(U)ržAy} +İ
TT: EF-SF{-AcAk} ED {gibi} +İ
TT: EF-SF(-mIş) ED {gibi} +İ
Qasandır unıñ yaržamın kürgän kĭşĭlär bǚgǚn, ǔsrağanda säläm birĭw
urınına, uğa qırın küž mĭnän yǔtǔržay bulıp qarap qalalar. (Ä, s.208) Ne
zamandır onun yardımını gören insanlar bugün, karşılaştıklarında selam
vermek yerine, ona yan gözle yiyecek gibi bakıyorlar.
109
Fäxri babay, şulay asıwlanıp inǐw mǐnän, bǚtä xalıqı aşaržay bulıp, tiräyağına qarap aldı. (Ä, s.25) Fäxri dede, böyle kızıp girmesiyle bütün halkı
yiyecek gibi, etrafına baktı.
Yäş saqtagı xataları ǚsǚn tǐrhägǐn tǐşläržäy bula Ğilman, läkin huñ. (Ğ,
s.88) Gençliğindeki hataları için pişman olmuş gibi Ğilman, lâkin sonra?
Yǚrägĭ kükräk sitlĭgĭn vatıržay itĭp dǚpǚldäy. (Ğ, s.180) Yüreği göğüs
boşluğunu parçalayacak gibi çarpıyor.
Xatta yäşäw ǚsǚn ülirgä lä mǚmkin, ägär hinän huñ güzäl tǔrmǔş
qalıržay bulha. (Ğ, s.102) Eğer senden sonra güzel bir hayat kalacak gibi
olsa, yaşamak için ölmek de mümkün hatta.
Mä, ağayıña qaytıp hǚylärhĭñ! — tinĭ ul, bitĭn hıypap tǔrğan yiržän qapıl
yilĭm bumalahın qulına yiläktĭrgän ǔžǔn yĭgĭtkä tişĭržäy itĭp qarap. (Ğ, s.407),
, Aniden tutkal boyasını eline verdiği uzun boylu delikanlıya, yüzüne sürdüğü
yerden, delecek gibi bakarak: Al, ağabeyine tekrar söylersin, dedi.
Ägär bit hǚyǚklǚ qıžı aldında la ǔşǔ hüžžäržǐ qabatlaha, ul yir tişǐgǐnä
inǐržäy bulıp qıžarasaq. (Ä, s.175) Eğer sevgili kızı önünde de bu sözleri
tekrarlarsa o, yerin altına girmiş gibi kızaracak.
Tüşäkkä hılaşqanda — ay ža qǔyaş, bǚtä yılıhı mǐnän irǐtǐržäy bula. (Ğ,
s.115) Döşeğe girince ay ve güneş bütün sıcaklığıyla eritecek gibi oluyor.
Qasandır unıñ yaržamın kürgän kĭşĭlär bǚgǚn, ǔsrağanda säläm birĭw
urınına, uğa qırın küž mĭnän yǔtǔržay bulıp qarap qalalar. (Ä, s.207) Ne
zamandır onun yardımını gören insanlar, bugün karşılaştıklarında selam
vermek yerine, ona yan gözle yiyecek gibi bakıyorlar.
110
Yänǔžaqtıñ qıžğa yǔtǔržay bulıp qarawı Xuca sǔltandıñ iğtibarınan sittä
qalmanı. (T, s.192) Yänǔžaq’ın kıza yutacak gibi bakması Xuca sultanın
gözünden kaçmadı.
Şunday saqta harayža
Xanı mĭnän bĭyžäržĭn,
İldĭ bĭrgä tuplaržay,
Yawğa qarşı tǔrǔržay,
İldĭ qulda tǔtǔržay
Aqılı käräk, ǔlǔ xan! (BHİ-V,s.65)
Böyle zamanlarda sarayda
Hanla beylerin
İli birlikte toplacak gibi,
Savaşta mücadele edecek gibi,
İli elde tutacak gibi
Akıllı olması gerek, ulu Han!
2.2.1.1.2. Olumsuz Şekli
2.2.1.1.2.1. Esas fiile –mAš- olumsuzluk eki ve fiilden fiil yapma –tay/ täy eki ilave edilerek kullanılır.
BT: EF-O{-mAš-}-SF{-tAy } +İ
TT: EF-O-{-mA-}-SF{-AcAk} +İ
TT: EF-O{-mA-}-SF{-mIş/-mUş} ED {gibi} +İ
Bulmaštay nämäläržǐ lǔ buldıralar, tabalar bılar.(BÄT-I, s.74) Bunlar
olmayacak şeyleri ediniyorlar, buluyorlar.
111
Xǔžayım, qabat barmaštay bulıp qaytıp kittĭm. (Ğ, s.377) Allah’ım,
tekrar gitmeyecekmiş gibi geri döndüm.
Tuqtaqmış mĭnän Timĭrlängtĭñ dušlığı mäñgĭ ayırılmaštay bulıp
başlanğaynı
bit.
(T,
s.26)
Toktamış
ile
Timurlenk’in
dostluğu
hiç
ayrılmayacakmış gibi başlamıştı.
Hüžsän Yapparov his tınğılıq birmäštäy bulıp kilä inǐ. (Ğ, s.180)
Geveze Yapparov hiç huzur vermeyecekmiş gibi geliyordu.
2.2.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir
ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
2.2.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması
-(I)ržAy/ -(U)ržAy sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden
birleşik sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı
şöyledir.
BT: EF-ZF TF- SF{-(I)ržAy/ -(U)ržAy} +İ
TT: EF-SF {-AcAk} ED {gibi} +İ
Yuldaş qıwanısınan xatta bıl xästärlĭ uqıtıwsını qǔsaqlap übĭržäy
buldı. (DY,s.199) Arkadaş kıvancından, hatta bu çalışkan öğretmenini,
kucaklayıp öpecek gibi oldu.
Miñä qalha, Ğäläwätdiniñ ğäyĭbĭnĭñ iñ žurı- qanatlanıp ǔsǔržay bulıp
ĭşläp yǚrǚgän iptäştärĭnĭñ käyĭfĭn qırıwında, xätĭržärĭn qaldırıwında. (HYQ,
112
s.102) Bana kalsa, Ğäläwätdin’in ayıbının en büyüğü; kanatlanıp uçacak gibi
çalışan arkadaşlarının keyfini kaçırmasında, hatırlarını kırmasındadır.
Bınaw yĭgĭt şikĭllĭ, usıma ultırtıp yǚrǚtǚržäy bula inĭm min bit unı…
(HYQ, s.125) İşte bir yiğit olarak, yanıma oturtacak gibi oluyordum ben onu…
2.2.2. –Ir İşlevli –(I)ržAy/ -(U)ržAy Sıfat-Fiil Eki
2.2.2.1. Tasvirî Fiil ile Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir
ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
Yaptığımız taramalarda tasvirî fiille oluşturulan TT’de –Ir gibi yapısı ile
karşılanan şu örneğe rastlanmıştır.
BT: EF-ZF TF- SF{-IržAy/ -UržAy} +İ
TT: EF- SF {-Ir} ED {gibi} +İ
Xatta qaybĭr kĭşĭ isĭmdärĭ qissalağı xäl-vaqiğalaržı işaralap tǔrǔržay
allegorik mäğänä tǔta. (BÄT-I, s.116) Hatta kimi kişi isimleri, kıssadaki
olayları işaret eder gibi alegorik bir mânâ taşır.
2.2.2.2. Olumsuz şekli
Esas fiile –mAš- olumsuzluk ifadesi veren fiilden fiil yapma ekiyle
kurulur.
BT: EF-O{-mAš-}-SF{-tAy } +İ
TT: EF-O-{-mAz-} +İ
113
- Min qart inĭm, qart inĭm,
Küptĭ kürgän qart inĭm;
İlĭm yawğa birmäštäy,
Ĭr ǚštǚndä taq inĭm. (BHİ-V,s.107)
Ben ihtiyar idim, ihtiyar idim.
Çok şey görmüş ihtiyar idim;
Memleketimi savaşta kaybetmez,
Yer üstünde tek idim.
E bayžar—xäyläkär, attarın küptän taw-urman aralarına qıwıp, küž
kürmäštäy yĭrgä yäşĭrĭp bǚtkän bulalar. (QTU, s.65) Zenginler, hilekârlar
atlarını çoktan dağ orman aralarına gönderip, göz görmez yere saklayıp yok
ediyorlar.
Tuqtamıştı ĭmĭrĭp,
Aq Uržanıñ ǚštǚndä
Tayşalmaštay ir inĭk. (BHİ-V,s.135) Toktamış’ı devirip, Ak Orda’nın
üstünde çiğnenmez er idik.
2.2.3. –mAsI mümkün Yapılı –(I)ržAy/ -(U)ržAy Sıfat-Fiiller
BT’deki –(I)ržAy/ -(U)ržAy sıfat-fiilli TT’de –ması / -mesi mümkün
yapısıyla da karşılanır. Basit ve tasvirî fiillerle kullanımı şu şekildedir.
2.2.3.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
2.2.3.1.1. Sıfat olarak kullanılması
-(I)ržAy/ -(U)ržAy sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit
sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında meydana gelen yapı şöyledir:
114
BT: EF-SF{-(I)ržAy/ -(U)ržAy} +İ
TT: EF-{-mAsI mümkün} +İ
Däwlättǐñ, üžägǐ bulğan Qaşğar qalahı fän, äžäbiyät, kul’tura usağına
äwǐrǐlä, bǚtǚn don’‘ya külämǐndägǐ ähämiyätkä ǐyä bulıržay xǐžmättär, ğäräpfarsı tǐldärǐndä äžäbi äšäržär icad itǐlä. (BÄT-I, s.56) Devletin merkezi olan
Kaşgar şehri fen, edebiyat, kültür merkezine dönüştürülüyor, tüm dünyaca
öneme sahip olması mümkün hizmetler, Arap-Fars dilllerinde edebî eserler
yaratılıyor.
Artabanğı yuldarža xatta mäñgǐ yäşäržäy bulıp donyağa hıymay
yǚrǚgän Altın Urža xandarınıñ «bında tǚrlǚ mal häm nigmätǐñ qaldırıp,
mǚlkätǐñ dä, bäxǐtǐñ dä, täxǐtǐñ dä -qaldırıp», «tǐgǐndä» kitǐwžärǐn dǔnya
quyıwžarın irǔniya mǐnän bildäläy. (BÄT-I, s.204) Sonraki yollarda hatta
sonsuza kadar yaşaması mümkün olup dünyaya sığmadan ilerleyen Altın
Orda hanlarının “burada çeşitli mal ve niğmeti elinden çıkarıp, mülkiyetini de,
mutluğunu da, tahtını da bırakıp ”, “orada” gidenleri dünyaya bıraktıklarını
ironi ile işaretliyor.
İldän Salawat kithä lä,
Dǔşman qǔyğan bıl qandar,
İldĭ yawžan haqlaržay,
Dǔşmandan qǔn alıržay
Tarı batır arttırır! (BHİ-V, s.288)
Salavat memleketten gitse de, bu dökülen düşman kanı memleketi
savaştan koruması mümkün, düşmandan intikam alması mümkün yiğitleri
çoğaltır!
115
2.2.3.2. Tasvirî Fiiller ile Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir
ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
2.2.3.2.1. Sıfat olarak kullanılması
-(I)ržAy/ -(U)ržAy sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden
birleşik sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı
şöyledir. Yaptığımız taramalarda tasvirî fiille kullanılan şu örneklere
rastlanmıştır.
BT: EF-ZF TF- SF{-IržAy/ -UržAy} +İ
TT: EF-ZF YF- {-mAsI mümkün} +İ
Ağižĭl üžĭnĭñ bǚtä saflığı bĭrlä yaltırap kürĭnĭržäy sırt ĭrgä bižäklĭ aq
tirmänĭ qǔržǔlar. (BHİ-V,s.202) Ağizil kendisinin tüm temizliği ile parlayıp
görününmesi mümkün arka yere bezekli ak değirmeni kurdular.
Şul saq Wesil bıl uyžaržıñ baş ǚštǚnde qul hužıp tŭtŭržay ğına ağılğan
aldatqıs zeñger bŭlŭttar mĭnen bĭr ikenĭn hižĭp, yılmayıp quyžı.(QTU-5,s.135)
O zaman Vesil bu düşüncelerini başının üstünde elini uzatarak tutması
mümkün gibi ilerleyen aldatıcı mavi bulutlarla bir olduğunu sezerek, devam
etti.
2.3. –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ Ekli Sıfat-Fiiller
Kemal Eraslan, ekin “-r, -ar/ -er, -ur/ -ür ekli isim-fiillerin +lıq / +lǐk; +lǔq /
+lǚk isimden isim yapma ekiyle genişlemiş şekli olduğunu, bilhassa Özbekçe
ile Karaçay-Balkar, Çulum ve Başkurt şîvelerinde hususî bir kullanılışı
116
olduğunu ifade eder. Bu isim-fiile “uygun olmak, imkân dâhilinde bulunmak”
gibi manalar vermektedir.”78
Ekimiz
ile
ilgili
bilgilere
Karahanlı
dönemi
eserlerinde
rastlayamamaktayız. Bu durum muhtemelen bu dönemler içerisinde ekin
kullanım alanı darlığı ile açıklanabilir.
Janos Eckmann Çağatay dönemi içerisinde ele aldığı konu hakkında, -r
sıfat-fiil ekinin olumsuz şekli (-mas/-mes) ile ilgili olarak şu ifadelere yer verir:
“–lıq/ -lik ekiyle soyut adlar yapar: bilmeslik ‘bilmeme, bilmeyiş, bilgisizlik’,
işitmeslik ‘işitmeme, sağırlık’.”79
Zeynep Korkmaz, “+lık / +lik mücerret isim yapma eki ile genişletilmiş
olan -º r isim-fiillinin, isim-fiil olma özelliğini yitirdiğini”80 ifade eder.
Başkurt Türkçesinde –rlıq sıfat-fiili a, ı, ǔ ünlülerinden biriyle biten
fiillerden, -rlǐk sıfat-fiili ä, ǐ, ǚ ünlülerinden biriyle biten fiillerden sonra
kullanılır. ǔ ünlüsüyle biten fiillerle -rlǔq, ǚ ünlüsüyle biten fiillerle –rlǚk, sıfatfiil eki kullanılır. Son ünlüsü a, ı, ǔ ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerle (ı)rlıq, son ünlüsü ä, ǐ, ǚ ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerle -(ǐ)rlǐk, son
ünlüsü ǔ olup ünsüzle biten fiillerle -(ǔ)rlǔq, son ünlüsü ǚ olup ünsüzle biten
fiillerle -(ǚ)rlǚk sıfat-fiil eki kullanılır.
BT’de gelecek zaman ifade eden bu ek, - r sıfat-fiil ekiyle +lıq/ +lǐk; +lǔq/
+lǚk isimden isim yapma ekinin birleşmesinden meydana gelmiştir.
Taramalarımızda bu ekin BT’de yaygın kullanımı olduğunu saptadık.
Başkurt
gramerinde
ekimiz
hakkında,
–r
sıfat-fiili
içerinde
de
değindiğimiz gibi, şu ifadeler yer alır: “-lıq/ -lĭk affiksı quşılıp kiläsäk
78
Eraslan, a.g.e., s. 123.
Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Çağataycada İsimFiiller”, s.152.
80
Dr. Zeynep Korkmaz, Türkçede Eklerin Kullanış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, DTCF
Yayınları, Ankara, 1969, s.53.
79
117
zamanıñ –ır/ -ĭr affiksı formaları hǚylämdä sifat mäğänähĭnä häm
funktsiyahında qullanılalar häm mǚmkinlĭk, mǚmkin tügĭllĭk modal
mägähähĭn bĭldĭrälär. Bıl forma xäbär funktsyahında kilĭrgä mǚmkin (-lık/
-lĭk ekleri ile gelecek zaman sıfat-fiillinin –ır/ -ĭr ekli şekilleri cümlede
sıfat mânâsında ve fonksiyonunda da kullanılırlar. Mümkünlük, mümkün
olmama ifadesi veririler: hǚyläp bǚtǚrä almašlıq xäbär (anlatmakla
bitirilmeyecek haber). Bu şekil haber işlevinde kullanılır: Ularžı hanap
bǚtǚrǚrlǚk tügĭl.(Onlar saymakla bitirilecek değil).” 81
“-r affikslı ütkän zaman sifat qılımlar, -lıq/ -lĭk affiksı qabul itĭp, şulay uq
sifat funktsiyahın başqarıp yǚrǚyžäy. (-r ekli geçmiş zaman sıfat-fiilleri, -lıq/ lĭk ekini kabul ederek, sadece sıfat fonksiyonu görürler).”82
Biz de çalışmamızda –rlıq/ -rlĭk sıfat-fiil ekinin cümle bağlamında
sıfat, isim gibi kullanıldıklarını ve iyelik ve şahıs eklerini alabildiklerini
tespit ettik. Türkiye Türkçesinde bu ek, –ması mümkün/ -mesi mümkün
yapısı ve –AcAk sıfat-fiil ekiyle karşılanır.
2.3.1. –AcAk İşlevli –(I)rlIQ / -(U)rlUQ Sıfat Fiilleri
BT’deki –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki gelecek zaman
ifadesi veren –AcAk sıfat-fiili karşılamaktadır.
Bu işlevi ile –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat fiilinin basit ve tasvirî fiillerle kullanımı
şöyledir:
2.3.1.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
81
82
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.140.
Uraksin, İşbayev, a.g.e., s.234.
118
2.3.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması
–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit
sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapı şöyledir.
BT: EF-SF{–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ } +İ
TT: EF-SF{-AcAk} +İ
Bayžıñ käyǐfǐn bŭžŭrlŭq bǐr nämä lä ǐşlämägändär žä baha ular! (TÄ-5,
s.58) Hesapta onlar zenginin keyfini bozacak bir şey de yapmamışlar!
Bǚgǚngǚ kǚndä yañı muzĭyğa ĭtĭrlĭk material tuplanğan. (BHİ-V,
s.68) Günümüzde yeni müzeye yetecek materyal toplandı.
Qǚrändĭ lä almaysa,
Yänĭnän artıq kürmäysä,
Qǚrän ǚsǚn utqa inĭp,
Üžin şahit qılmaysa,
Dǔnya malın qıžğanıp,
Qǚr’ändĭ utqa taşlap,
Gǔnah-şǔmlǔq tǚşǚrlǚk
Yaman ĭştĭ ĭşlägän. (BXİ-V, s.248)
Kur’ân’ı da almadan,
Canından üstün görmeden,
Kur’ân için ateşe girip,
Kendini şahit etmeden,
Dünya malını esirgeyip,
Kur’ân’ı ateşe atıp,
Günaha girecek
Kötü iş işlemiş.
119
Artıq küñĭl mäşğül itĭrlĭk ĭş bulmağas, ǔžaq ta ultırmay, bǚtäbĭž žä
yǔqlarğa yattıq. (Ä, s.42) Artık gönlü meşgûl edecek bir iş olmayınca, uzun
vakit oturmadan, hepimiz de uyumak için yattık.
Üžǐñ bǐlähǐñ bit, Sırlıbay, yığılırlıq kǐşǐ tügǐldär. (Ä, s.196) Kendin
biliyorsun, Sırlıbay, düşecek kişi değildir.
Bıl vaqıtta Ğälimä apayžıñ yarhıp ilawı, unıñ üžäktärgä ütǐrlǐk tawışı bǐr
nisä minutqa bǚtä xalıqtı tın qaldıržı. (Ä, s.25) Bu zamanda Ğälimä ablanın
hüngür hüngür ağlaması, onun meydanlara ulaşacak sesi birkaç dakika
bütün halkı sessiz bıraktı.
Räsäy häm Başqǔrtǔstan tarixında bığa ışandırırlıq mišaldar az tügĭl.
(DY, s.98) Rusya ve Başkurdistan tarihinde buna inandırılacak örnekler az
değil.
2.3.1.1.2. Olumsuz şekli
2.3.1.1.2.1. Olumsuz şekli –mAš- ekiyle yapılır. Olumsuzluk ekinden
sonra –lIQ/ -lUQ eki kullanılır.
BT: EF-O{-mAš-}-İİYE {–lIQ/ -lUQ } +İ
TT: EF-O-{-mA-}- SF{-AcAk} +İ
Bĭž huğışqan ĭržäržä
Äžäm ütmäšlĭk urman.
Bıl bäyĭttĭ yažıwsı
Qıžıl armĭĭts Qǔrban. (TÄ, s.43)
Bizim savaştığımız yerlerde
Adam geçemeyecek orman,
Bu beyiti yazan
120
Kızıl asker Kurban.
Ul bǚgǚn küp hǚyläy, unan huñ küñǐl ışanmašlıq xäbäržär hǚyläy. (Ä,
s.108) O bugün çok konuşuyor, ondan sonra güvenilmeyecek haberler
söylüyor.
Mäs’älä tiž gǐnä sisǐlmäšlǐk bǐr tǚš aldı. (Ä, s.27) Mesele çabucak
anlaşılamayacak bir renk aldı.
2.3.1.1.2.2. –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiiliden sonra tügǐl “değil” kelimesi
getirilerek de olumsuzluk ifadesi verilir.
BT: EF-SF{–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ } +tügǐl
TT: EF-SF{-AcAk} +değil
Bĭr hǚyläy başlahañ, aldıña sığırlıq tügĭl.(Ğ, s.117) Bir konuşmaya
başlasan, önünde durulacak değil.
2.3.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir
ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
2.3.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması
–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden
birleşik sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı
şöyledir:
BT: EF-ZF TF- SF {–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ } +İ
121
TT: EF-SF {AcAk} +İ
Tŭrmŭştŭ añlay başlarlıq yäşkä yǐtǐwžärǐnä, ildä ısın dǐmŭkratik
üžgärǐştär başlanmaha la, tŭtalitar xakimiät yuk inǐ indǐ. (Ş, s.140) Hayatı
anlayacak
yaşa
gelince,
memlekette
gerçek
demokratik
değişikler
başlamasa da, totaliter hakimiyet yoktu.
Älǐ ǐşläy alırlıq xälǐm barža ǐşläp aşayım, unan huñ küž kürǐr. (Ä, s.205)
Öyle çalışacak halim olsa çalışayım, ondan sonra göz görür.
Habantuyžarža unı yığa alırlıq bählĭwän bulmanı. (DY, s.220)
Habantuylarda onu yenecek pehlivan olmadı.
2.3.1.2.2. İsim olarak kullanılması
–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden meydana gelen
birleşik sıfat-fiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapı
şöyledir. Bu sıfat-fiil isim olarak kullanılırken isim çekim eklerini alabilir veya
yalın hâlde olur.
BT:EF-ZF YF-SF {–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ } (+İÇE)
TT: EF-SF {-AcAk} (+İÇE)
Bılaržıñ arahında kiläsäktä yažma äžäbyät (rǔman, drama h. b.)
ǚsǚn nigĭž itĭp alırlıqtarı baytaq, — tip yažıp sıqtı.(BHİ-V, s.35) Bunların
arasında gelecekte yazılı edebiyat (roman, drama v.b.) için enikonu esas
alınacak diye yazdı.
2.3.2. –mAsI mümkün Yapılı –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ Ekli Sıfat-Fiiller
–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiili TT’de –ması / -mesi mümkün yapısıyla da
karşılanır. Bu yapıyla mümkün olma ifadesi verir.
122
Basit ve tasvirî fiillerle kullanımı şöyledir:
2.3.2.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
2.3.2.1.1. Sıfat olarak kullanılması
–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit
sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında meydana gelen yapı şöyledir:
BT: EF-SF{-(I)rlIQ/ -(U)rlUQ} +İ +iyelik eki
TT: EF-SF{-mAsI mümkün} +İ
«Aqyal batır» äkiyätĭndä ǔşǔ mäqäldäržĭ xätĭrgǔ täşĭrĭrlǚk urıpdaržı
tabıgıž, anlata bĭlĭgĭž. (TÄ, s.36) “Aqyal Batır” hikâyesinde hatıra gelmesi
mümkün atasözlerin özetelerini bulunuz, anlatınız.
2.3.2.1.2. İsim olarak kullanılması
–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit
sıfat-fiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Bu
kullanım şekli işlek değildir.
BT: EF-SF{-(I)rlIQ/ -(U)rlUQ } +İÇE
TT: EF- SF{-mAsI mümkün} +İÇE
Bĭr awıldan ikĭnsĭhĭnä ĭyärĭp yǚrǚrlǚk bulğas, timäk... (Ş, s.25) Bir
köyden diğerine danışmaya gitmesi mümkün olacak, demek.
123
Unıñ bıl hüžžärǐ kǐşǐnǐ kǚldǚrǚrlǚk bulmaha la, üžǐ şuğa balalarsa
kǚlä.(Ä, s.55) Onun bu sözleri insanı güldürmesi mümkün olmasa da, kendi
çocuklarıysa ona gülüyor.
2.3.2.1.3. Olumsuz Şekli
2.3.2.1.3.1. –(I)rlIQ/ -(U)rlUQ sıfat-fiiliden sonra tügǐl “değil” kelimesi
getirilerek de olumsuzluk ifadesi verilir.
BT: EF-SF{–(I)rlIQ/ -(U)rlUQ } +tügǐl
TT: EF- SF{-mAsI mümkün} +değil
Başına, küžǐnä yaqın kilĭrlǐk tügǐl. (BAT-I, s.76) Başına, gözüne yakın
gelmesi mümkün değil.
— Kürhätkän izgǐlǐktärǐǐgǐžžǐ ŭnŭtŭrlŭq tügǐl. (QTU-5, s.114) –
Yaptığınız iyilikleri unutması mümkün değil.
İkǐ traqtǔrist inä, bǐrǐhǐ Ayhılıw, läkin tanırlıq tügǐl, küžlǐk häm traqtǔristär
kǐyǐmǐ kǐygän. (Ä, s.231) İki traktörcü geliyor, birisi Ayhılıv fakat tanınması
mümkün değil, gözlük takmış ve traktörcüler gibi kıyafet giymiş.
Isınlap ta kǚnǚ-tǚnǚ zavǔdtan sıqmay yathañ da bǚtĭrlĭk tügĭl. (BHİ-V,
s.154) Gerçekten de gece gündüz fabrikadan çıkmasan da bitmesi mümkün
değil.
Yılğağa tǚşhä, hıw buylarlıq tügǐl. (Ş, s.72) Nehre inse, suyu geçmesi
mümkün değil.
124
2.4. –AsAQ/ -ÄsÄk Ekli Sıfat-Fiiller
-AcAk ekli sıfat-fiiller, araştırmacılara göre şu şekilde bir tarihî seyir
izlemiştir: Eski Türkçe dönemindeki eserlerde kullanılmayan bu gelecek
zaman eki o dönemlerde gelecek ifadesi veren eklerle ifade edilmektedir.
Kemal Eraslan Eski Türkçe’de İsim-Filler adlı çalışmasında, bu gelecek
zaman isim-fiilinin yapısı ve teşekküllü hakkında şu görüşlere yer verir: Bang,
ekin yapısını –acak/ -ecek < -a “zarf-fiil eki” + çak (< +çıkak > + çıġak > çāk
> + çak: + çı “fail ismi” + kak “mubalağa eki” şeklinde izaha çalışmıştır. J.
Deny eki, -acak/ -ecek < -ġa + çak (< * -kay “gelecek zaman eki” + çang
“zaman ifade eden söz”) şeklinde izah etmektedir. Ramstedt ise eki, -acak/ ecek < -ġay/-gey “gelecek zaman eki” + çak küçültme eki” şeklinde görmek
istemiştir. T. Banguoğlu da –acak/ -ecek < -a- / -e- “istek eki” + çak “doğru,
düz, tam” şeklinde görüşlere yer verirken kendisi de şöyle bir tespitte
bulunmaktadır: Gelecek zaman isim-fiileri, -daçı/ -deçi, -taçı/ -teçi; -ġu/ -gü,
-ku/ -kü, Batı Türkçesi’nde –acak/ -ecek; -ası/ -esi ekleriyle teşkil edilen
isim-fiilerdir. Ayrıca –ġay/ -gey şekil ve zaman ekinin de istisna olarak
gelecek zaman isim-fiil eki gibi kullanışına rastlamaktayız. 83
Zeynep Korkmaz ise bu ek hakkında şunları ifade etmektedir: -acak
ekinin yapısını tâyin için, fiil köküne gelen –a ve –cak ekleri arasında ek
unsurlarının ayrı ayrı aydınlatılması gerekir. Ekimiz, - a + cak < - a + çak < -a
+ça +ok ‘gelecek zaman’, ‘eşitlik hâli’ ekleri ve ‘te’kid edatı’ birleşmesinden
meydana gelmiştir. 84
Ek hakkında Mecdut Mansuroğlu şu ifadelere yer vermektedir: -ġay/ gey ve ondan türediği kabul edilen –ġa / -ge, Anadolu Türkçesinin en eski
yadigârlarından itibaren görülen –a / -e daha çok Oğuzca, Kıpçakça ve
yakınları lehçelerde kullanılan –ası/ -esi ve –acak/ -ecek, Eski Türkçeden
83
Ersalan, a.g.e., s.9.
Doç.Dr. Zeynep Korkmaz, “Türkçede –acak/-ecek Gelecek Zaman (Futurum) Ekinin Yapısı
Üzerine”, DTFC Dergisi, c..XVII, S. 1-2 (Mart-Haziran), s. 161.; Zeynep Korkmaz, “Türkçede Ek
Yığılması Olaylarının Meydana Gelişi Üzerine”, TDAY Belleten, 1960, TTK, 1988, s. 178-179.
84
125
beri takip edebildiğimiz –taçı/ -teçi ve nihayet yine Eski Türkçe devrinden
beri bu fonksiyonda da belirtilen –ġu/ -gü ekleri hep aynı karakteri
gösteririler.85
İlk olarak Kıpçakça ve Eski Anadolu Türkçesinde görülen –açak/ -eçek
> -acak/ - ecek eki de, -ası/ -esi’de olduğu gibi, -ġa/ -ge > -a/ -e eklerine 1)
gereklilik-dilek ve ondan mana genişlemesi ile istek, güç ve yer adı 2)
gelecek zaman olmak üzere, a) önceleri isim olarak sıfat ve ad, b) daha
sonra çekimli fiil kullanışında yeni ağızlardan Anadolu ve civarı bölge ile
Kazanca, Nogayca, Kumukca, Karakalpakça, Kırgızca ve Özbekçede
görülür.86
Gelecek zaman sıfatı: kil-eçek baġıt [kazanca] ‘gelecek vakıt’87
Kâşgarlı Mahmud “Gelecekte bir işin yapılacağını göstemek için emri
hazır sıygasına kaf’lı ve tok sesli kelimelerde gayın, ye, elif harfleri;
başkalarına da kef getirildiği şeklinde açıklama yapar. Yine gayın ile biten
kelimelerde dahi kaf getirildiğini ekin –kay şeklinde kullanıldığını ifade eder
ve şu örneği verir: ol süt sağkay “o süt sağacak”.88
Kıpçak Türkçesi döneminde bahsi geçen ekin kullanımıyla ilgili olarak,
M. Emin Agar, gelecek zaman isim-fiileri adı altında –acak/ -ecek ekini
örneklerle açıklar:
“… erkanları yırışdurmak katı okuyacak yirde, arkun arkun okıyacak
yirde…” (MS, 19b/5) (namazın rükünlerini düzenlemek yüksek sesle
85
Doç.Dr. Mecdut Mansuroğlu, “Türkçede –ġay/ -gey Eki ve Türemeleri”, Jean Deny Armağanı,
TDK, Ankara, TTK. Basımevi, 1958, s.171.
86
Mansuroğlu, “Türkçede –ġay/ -gey Eki ve Türemeleri”, s.181.
87
Mansuroğlu, “Türkçede –ġay/ -gey Eki ve Türemeleri”, s.183.
88
Atalay, DLT II, s.66.
126
okunacak yerde, yavaş okunacak yerde); “… davar yi [ye] cek un-ıla…” (MS,
29b/3) (… hayvanların yiyeceği un ile…)89
Nesrin Bayraktar bu döneme ait eserlerde ekin –acak/ -ecek biçimleriyle
kullanıldığını ancak tespit edilen örneklerde ekin yalın hâlde kullanıldığını
ifade eder. Ekin olumsuz kullanışlarının da tespit edilmediğini belirtir.
“bu olturacak yirdür (EKK, 19b-5)”
“kelecek yirdür (ekk, 33b-4)” 90
“Başkurt gramercilerinden H. X. İşbulatov, M. V. Zäynullin, Xäžĭrgĭ
Başqŭrt Äžäbi Tĭlĭ-Fonetika, Morfologiya adlı eserinde konuyu gelecek
zamanın ikinci şekli başlığı altında şöyle açıklamaktadır: Fiil tabanına –asaq/
-äsäk, -yasaq/ -yäsäk ekleri getirilerek yapılır: barasak (gidecek), kiläsäk
(gelecek), uqıyasaq (okuyacak). Olumsuz şekli –ma/ -mä ekleri ile yapılır.
Barmayasaq
(gitmeyecek),
kilmäyäsäk
(gelmeyecek),
uqımayasaq
(okumayacak).”
“Gelecek zaman sıfat-fiilinin bu şekli işin hâlini, nesnenin şahsını
gelecekte açık olarak belirtir: bǐžgä kiläsäk qunaq (bize gelecek misafir),
Ǚfǚgä Yǚrǚyäsäk Poezd (Ufaya gidecek tren), Mäskäwžä ukıyasak student
(Moskova’da okuyacak öğrenci).”
“-asaq ekli sıfat-fiil eki bütün cümle bilgisi (sentaks) fonksiyonu,
cümlenin açıklayıcı fonksiyonlarını yapar. Aldıbıžža älĭ kǚräşäsäk yıldar bar
(Önümüzde mücadale edilecek yıllar var).”
“Günümüz Başkurtçasında gereklilik ifadesi veren bu sıfat-fiil oldukça
çok kullanılır. Kiläsäk yäygä tiklĭm bik ǔžaq kǚtärä käräk bit älĭ (Gelecek yaza
kadar daha çok beklemek gerekiyor).”
89
90
Agar, a.g.m., s.205.
Bayraktar, a.g.e., s.132.
127
“Bu şekil cümlede sık sık isim fonksiyonunda kullanılır. –asaq ekli sıfatfiiller eklendiği bazı fillerle kalıplaşarak tamamen isim olarak kullanılırlar:
kiläsäk (gelecek), alacaq (alacak). Bayžıñ alasağı küp, yarlınıñ biräsägǐ küp.
(Zenginin alacağı çok, köylünün vereceği çok).”91
“Z.Ğ.Uraksin, K.Ğ. İşbayev, Xäžĭrgĭ Başqǔrt Tĭlĭ adlı eserinde konuyu
gelecek zaman sıfat-fiil adı altında inceler.”
“Gelecek zamanın ikinci şekli, kalınlık-incelik uyumlarına uyarak –asaq/
-äsäk
veya
–yasaq/ -yäsäk
ekleri
getirilerek
yapılır
ve
belirginlik
kazandırırlır: barasaq kĭşĭ (gidecek kişi), ütĭläsäk plan (yapılacak plan),
uqıyasaq kitap (okunacak kitap).”
“Bu şekil de, genelde cümlenin açıklayıcısı olur: Namıš, äžäp – kilähĭ
bıwınğa tapşırılasaq xazina ikän. (Namus, edep gelecek kuşağa teslim
edilecek hazinedir).”
“Eğer isimin yerinde kullanılırsa çokluk, iyelik, hâl ekleriyle kullanılır,
cümlenin öznesi ve tamlayıcısı cümlesi olabilir: Ularžıñ älĭ lä üžžärĭn
hınatmayasaktarı bäxäshĭž! (Onların şimdi de kendilerini kötü duruma
düşürmeyecekleri şüphesiz). Läkin unıñ küñĭli tınıs tügĭl, atınıñ aldan
sığasağına ışanıp bǚtmäy. (Fakat onun gönlü sessiz değil, atının önden
gideceğine inanmıyor).”92
“N.K. Dmitriyev, Grammatika Başkirskogo Yazıka adlı eserinde şu
ifadelerle konuya değinir. Başkurt Türkçesi gelecek zaman sıfat–fiil eki –
asaq/ -äsäk, - yasaq/ -yäsäk şeklindedir. – ğan/ -gän, – qan/ -kän sıfat-fiil
ekinden sonra en yaygın kullanılanıdır. – asaq/ -äsäk sıfat-fiil eki ünsüz ile
biten fiillerden sonra kullanılır. –yasaq sıfat-fiil eki kalın ünlü ile biten fiillerden
sonra, -yäsäk sıfat-fiili ince ünlü ile biten fiillerden sonra kullanılır.”93
91
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.140-141.
Uraksin, İşbayev, a.g.e., s.234.
93
Dmitriyev, a.g.e., s.190.
92
128
“M.V.
Zäynullin,
R.F.
Zaripov,
“Xäžĭrgĭ
Başqǔrt
Äžäbi
Tĭlĭnĭñ
Morfologiyahı” adlı eserinde, konuya gelecek zaman sıfat-fiiller içerisinde
değinir. Gelecek zamanı üç grup altında incelerken, ek hakkında şu
tespitlerde bulunur: “Gelecek zaman sıfat-fiili nesnenin konuşma zamanından
sonra olacak iş hareketini, hâl yönünden bildirir. Ne yapacak, nasıl yapacak,
ne zaman, nasıl sorularına cevap verir.”
“Gelecek zaman sıfat-fiilinin üç şekli vardır. Onun birinci şekli sonu
ünsüz ile biten fiillere –asaq (-äsäk ekleri, sonu ünsüz il e fiillere –yasaq) –
yäsäk ekleri getirmek sûretiyle yapılır: bar-asaq (gidecek), kil-äsäk (gelecek),
ŭqı-yasaq (okuyacak), yǚrǚ-äsäk (yürüyecek).”
“Herhangi bir gelecek zaman sıfat-fiilini alan ek, cümlede açıklayıcı
görev üstlenerek cümlenin haber fonksiyonunu görür.”94
Bizde çalışmamızda –AsAq/ -ÄsÄk sıfat-fiil ekinin bu durumunu göz
önünde bulundurduk ve ekin TT’de cümle bağlamında gördüğü işlevlere
dayanarak –AcAk işlevli sıfat-fiili olarak ele aldık.
2.4.1. -AcAk İşlevli –AsAq/ -ÄsÄk Sıfat-Fiilleri
Gelecekte yapılması gereken veya ihtiyaç duyulan hareketi bildiren –
AsAk/ -ÄsÄk sıfat-fiili TT’de –AcAk ekli sıfat-fiillini karşılamaktadır.
Bu işlevi ile –AsAk/ -ÄsÄk sıfat-fiilin basit fiille kullanımı şöyledir:
2.4.1.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
94
Zäynullin, Zaripov, a.g.e.,s.74.
129
2.4.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması
-AsAk/ -ÄsÄk sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir.
BT: EF-SF {-AsAk/ -ÄsÄk} +İ (+İÇE)
TT: EF-SF {-AcAk} +İ (+İÇE)
Partiya
ǔyǔşmahınıñ
ǐtäksǐhǐ
bulasaq
kǐşǐ
bında
kommunist
Yapparovtıñ qılığın aldan kürä tǔrǔrğa tǐyǐş. (Ğ, s.112) Parti örgütünün lideri
olacak kişi burada komünist Yapparov’un ayrılıdığını önceden görür.
Häykäl bulıp bašıp tǔrasaq kǐşǐ. (Ğ, s.277) Heykel olarak ayakta
duracak kişi.
Xalıq sälämätlǐgǐn yaqlayasaq kǐşǐ Qažnabaev tügǐl. (Ğ, s.439) Halkın
selametliğini koruyacak kişi Kaznabayev değil.
Bǚyǚk Vatan hurışında häläk bulğan Mälix Xaris, şulay itĭp, yažılasaq
Şiğıržarın rına tügĭl, ä yažılğandarın da üžĭ mĭnän bĭrgä alıp kittĭ. (TÄ,
s.207) Büyük Vatan savaşında hayatını kaybeden Mälix Xaris, böylece
yazılacak şiirlerini değil, yazılanları da kendisiyle birlikte götürdü.
Älǐ minǐñ ǐşlängän ǐştärǐmä qarağanda ǐşlänäsäk ǐştärǐm kübǐräk. (TÄ-5,
s.133) Şimdi benim yaptığım işlere bakıldığında yapılacak işlerim daha çok.
Ni ĭşläyhĭñ, här nämänĭñ üž vaqıtı bar, ämmä bǔyǔğǔrğa his urın
yuq, sǚnki tıwasaq kǚndär mĭnän xıyallanıp yäşäyhĭñ. (DY, s.17) Ne
yapacaksın, her şeyin bir zamanı var, ama kedere hiç yer yok, çünkü
doğacak günlerle hayal ederek yaşıyorsun.
130
Bılaržan tış, «Diwanu lǚgät ät-tǚrk» bittärǐndä Xikäyät, märšiyä,
mädxiyä, filosofik qasida, şiğri bäxäs (mǔnazara) kǐwǐk urta bıwattarža tǚrki
äžäbiyättärǐndä kükräp säskä atasaq canržaržıñ yaralğıları bǐlǐnä. (T,s.55)
Bunların dışında “Divanü Lügati’t-Türk” sayfalarında hikâyat, mersiye,
medhiye, filozofik kaside, tartışma şiiri (münazara) gibi orta yüzyıllarda Türk
edebiyatlarında artarak tohum atacak türlerin doğacakları biliniyor.
Täwzä yartılaş qına kämǐyäsäk hıwı. (Ğ, s.214) İlkin yarı yarıya
azalacak suyu.
Yažasaq äšärǐnǐñ planın tamam başında ǐşläp bǚtǐrgäs kǐnä, ul qağıž,
qarağa tǔtǔna. (Ä, s.191) O, yazacak eserinin planını sonunuda çalışıp
bitirince, kağıda baktı.
Bıl, ısınlap ta, awılğa yañı kilgän bulasaq prĭdsĭdatĭl Qǔtlǔgildĭ
Ğäliyäxmätov inĭ. (TÄ, s.106) Bu gerçekten de köye yeni gelen başkan
olacak Qutlugil Ğäliyähmätov idi.
Ažaq Räyniyar bǐläsäk nimä ĭşlärgä. (Ğ, s.364) Son Räyniyar bilecek
şey yapar.
2.4.1.1.2. İsim olarak kullanılması
-AsAk/ -ÄsÄk sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Sıfat-fiil,
isim çekim eklerini üzerine alabilir.
BT: EF-SF{-AsAk/ -ÄsÄk } +İÇE
TT: EF-SF{-AcAk} +İÇE
131
Sǚnki min kiläsäk mĭnän bĭrgä haqlap sıqtıp, tĭlĭm, hinĭ lä. (DY, s.181)
Çünkü ben dilimi de, seni de gelecek ile birlikte sakladım.
Äšäržän añlaşılıwınsa, bulasaq geroy un yäşĭnä saqlı, täbiğät
qǔsağında kĭyĭktär mĭnän gĭnä aralaşıp, isĭmhĭž üšä. (BHİ-V, s.18) Eserden
anlaşılan, kahraman olacak on yaşına kadar tabiatın kucağında vahşi
hayvanlarla karışarak, adsız büyüyor.
Bına hin älĭ ütkängĭ häm xäžĭrgĭ, bägängǚ häm kiläsäk tǔrmǔş
xaqında baş vatıp ultırğan bulahıñ. (TÄ, s.188) İşte sen geçmiş ve bugün,
ebedi ve gelecek hayat hakkında kafa patlatıp duruyorsun.
Başqǔrttǔñ bulasaq dušı,
Tayanır tĭrägĭnä!.. (TÄ, s.148)
Başkurt’un dostu olacak,
Dayanır desteğine!..
Ural batıržıñ ixlas başqarğan bıl ĭşĭndä ni saqlı tıwğan ĭržĭ käžĭrläw,
kiläsäk bıwındar ǚsǚn kürkämlĭgĭn haqlaw xästärlĭgĭ kürĭnä. (BHİ-V, s.9) Ural
batırın memnuniyetle yerine getirdiği bu işinde, ne vakit doğduğu yerin
değerini, gelecek yüzyıllar için görkemliğini saklamaya çalıştığı görünüyor.
Kiläsäk mäsьälähǐndä dǚrǚš uyža tǔra Žǚfär. (Ğ, s.23) Žǚfär gelecek
konusunda doğru düşünüyor.
Küräsäktärĭñ alda älĭ, tǔnsǔq qǔrǔ nämä! (DY, s.34) Başa gelecek
durumların önünde, boğucu kuru şey!
Quy, Mǚgǐlǚy äbǐy, ni tiklǐm maqtahañ da, Alaqay malayı Äxmätkä
barasağım yuq. (Ä, s.193) Bırak, Möğilöy ağabey, ne kadar övsen de,
Alakay oğlu Ahmet’e varacağım yok.
132
Curnaldıñ rǐdaqtǔrı, rǐvǔlyutsiya yıldarında äžäbiätkä kilgän yažıwsılaržıñ
iñ kürǐnǐklǐlärǐnän bǐrǐhǐ bulğan İmay Nasıri, kiltǐrgän şiğırımdı uqıp sıqtı la,
gäžätǐnsä yılmayıp, artaban nimä ǐşläyäsägǐm turahında hǔraşça başlanı.
(Ä, s.160) Derginin yazı işleri müdürü, devrim yıllarında edebiyata katılan
yazarların en tanınmışlarından biri olan İmay Nasıri, getirdiğim şiiri okudu,
huyu olduğu için tebessüm ederek daha sonra ne çalışacağım hakkında
soruşturmaya başladı.
Atahı ǚsǚn altında ǐşläwsǐ bayzaržan üs alasağına şatlanıp, qıs-qırıwın
hižmäy a qaldı. (TÄ-5, s.62) Babası için altında çalıştığı zenginlerden öç
alacağına umutlanıp, korkarak elinden kaçırdı.
Läkin indĭ ul Railänĭn ǚmǚtĭ, kiläsägĭ. (DY, s.77) Fakat o şimdi
Railä’nin ümidi, geleceği.
Bıl traditsiyala, älbittä, il-xalıq ǚsǚn qǔrban bulğan batıržar danı his
qasan ǔnǔtǔlmayasağına, qaharman atalar yulın ǔlǔ yǚräklĭ ulandar
dawam itäsägĭnä tärän ışanıs (bıwattar hužımında, ısınlap ta, küp tapqır
aqlanğan fälsäfäwi qaraş!) sağıla. (BHİ-V, s.29) Bu gelenekte, elbette
memeleket,
halk
için
şehit
olan
yiğitlerin
şanının
hiçbir
zaman
unutulmayacağına, kahraman atalarının yolundan ulu yürekli oğulların devam
edeceğine derinden inanma (yüzyıllar boyunca, gerçekten de çok defa
doğrulanan felsefi bakış!) olduğu görünüyor.
Bıl mäktäp yañınan-yañı yäş talanttarğa kiläsäktä lä yaqtı yul
kürhätĭr. (X. Nazarov.) (DY, s.93) Bu mektep yep yeni genç yeteneklere
gelecekte de aydınlık yolu gösterir.
Ğäžättä hüžǐn ǔslap tǔrmayınsa urınına ultırırğa la yıyınmağan Xaris bıl
yulı, ǐñǐnän tartıwžarına qaramaštan, nindäy «žur bäxǐttän» mäxrüm
qalasaqtarın äytmänǐ, qulı mǐnän hawa yaržı la ultıržı. (Ğ, s.131) Âdette
sözünü tamamlamadan oturmak istemeyen Xaris bu sefer, kolundan
133
çekmelerine bakmadan, ne kadar “büyük mutluluktan” mahrum kalacaklarını
söylemedi, eliyle havayı ikiye ayırdı ve oturdu.
2.4.1.1.3. Olumsuz şekli
1.1.1.1.3.1.
Esas fiile –ma-/-mä- olumsuzluk ifadesi veren fiilden fiil
yapma ekiyle kurulur.
BT: EF-O{-mA-}-SF{-AsAk/-ÄsÄk} +İ
TT: EF-O-{-mA-}-SF{-AcAk} + İ
Yuq, Arınbašarov xäžǐr birǐşmäyäsäk, kǚräş yulına bǐr sıqqan ikän,
kirǐgä bǔrǔlǔrğa yul yuq. (Ğ, s.475) Hayır, Arınbasarov şimdi karşı
koymayacak, savaş yoluna bir çıkıldığında geri dönecek yol yok.
Awılıñdıñ tarixına bäylĭ, hiñä bĭr kĭm dä hǚylämäyäsäk xikäyättäržĭ lä
bĭläm min. (TÄ, s.189) Köy tarihinde saklı , sana hiç kimsenin anlatmayacağı
hikâyeleri biliyorum.
- Minǐñsä, bisäkäy, yiržämǐ, küktämǐ, nindäyžǐr bǐr bǐž añlap bǚtmägän
häm tǚşǚnǚp tä bulmayasaq ilahi kǚs, kǚžrät bar kĭwǐk. (Ğ, s.376) – Bence
karıcığım, yerde mi gökte mi, nerededir tek bizim anlayamadığımız ve
düşünüp de bulamayacağımız ilahi güç, kudret var gibi.
- Barıbǐr qŭrŭtmayasaqbıž, ultırtıp üštǐräsäkbǐž, atay, —tiźär ular.
(QTU-5, s.87) – Onlar, birikte kurutmayacağız oturup yetiştireceğiz baba,
der.
134
2.4.2. -AsAk/ -ÄsÄk Sıfat-Fiilinin Çekim Edatıyla Kullanılması
2.4.2.1. ǚsǚn Çekim Edatıyla Kullanımı
-AsAk/ -ÄsÄk ekli sıfat-fiiller ǚsǚn (için) edatıyla kullanılarak edat grubu
oluşturur.
BT:EF-SF{-AsAk/-ÄsÄk} ED {ǚsǚn }
TT: EF-SF{-AcAk} ED {için}
Aybulattıñ ulı Timǐrbulat partizandar ǔtryadǐnä quşılıp, yaqtı kiläsäk
ǚsǚn kǐräş yulına ayaq baša. (Ä, s.316) Aypolatın oğlu Demirpolat partizanlar
takımına katılıp, aydınlık gelecek için mücadele yoluna ayak basar.
Şäcäräläržä ırıwžar tǔrmǔşǔnǔñ ütkänǐnä baha birǐlhä, avtǔr bında
şäcärä mǔtivın kiläsäk ǚsǚn fayžalana. (BÄT-I, s.402) Secerelerde soy
ağaçlarının geçmişine değer verilse, yazar burada secere motifinden gelecek
için faydalanır.
2.4.3. -AsAk/ -ÄsÄk Sıfat-Fiilinin tügil Bildirme Eki İle Kullanımı
–AsAk/ -ÄsÄk ekiyle kurulan sıfat-fiil, “tügil” değil bildirme eki ile önünde
bir yüklem adı durumundadır.
BT: EF-SF{-AsAk/ -ÄsÄk} tügil +zamir kökenli şahıs eki
TT: EF-SF{-AsAk} değil +zamir kökenli şahıs eki
- Ulayha, min dä bılay tip äytäsǐkmǐn: traktoržı biräsäk tügǐlmǐn. (Ğ,
s.165) - Öyleyse , ben de şöyle söyleyeceğim: traktörü verecek değilim.
Min xäžǐr ülǐmǐmä his ükǐnäsäk tügǐlmǐn, ğǔspǔdin Naçalik! (Ä, s.83)
Ben şimdi ölümüme hiç pişman olacak değilim, Naçalik beyefendi!
135
— Ägär žä bǐr-bǐr xäl bulha, üž kǐşǐlärǐbǐžgä bǐr pulya lä atasaq tügǐlbǐž!
— tip hǚylänä başlanılar. (Ä, s.114) – Eğer herhangi bir durum olsa, kendi
kişilerimize bir kurşun atacak değiliz! diye konuştular.
2.5. –AhI Ekli Sıfat-Fiiller
Bu ekin yapısı hakkında çeşitli açıklamalar yapılmıştır. K. Eraslan ekin
yapısı ile ilgili şu izahlara değinmiştir: Bang, ekin yapısnı al- yardımcı fiiline
bağlamaktadır: -ası/ -esi< al- “yardımcı fiil” +sı / +si “fiilden isim yapma eki”
ve daha sonra bu görüşünü değiştirerek –ası/ -esi < -a “zarf-fiil eki” +sı/ +si
“teklik 3. şahıs iyelik eki” şeklinde izah etmiştir. C. Brockelmann eki, -ası/ esi< -a / -e “zarf-fil eki” +sı / +si (< +sıġ/ + sig) “isimden isim yapma eki”
şeklinde açıklarken; Baskakov da, –ası/ -esi < -ġı/ -gi “fiilden isim yapma eki”
–sa /- se şart eki şeklinde izahı benimsemiştir. Benzing, -ası/ -esi< -as/ -es
“Çuvaşça’da gelecek zaman imkân ismi teşkil eden ek” +ı / +i “teklik 3. şahıs
iyelik eki” şeklinde açıklarken T. Banguoğlu eki, ası/ -esi< -a / -e “zarf-fiil eki”
+sı / +si “iyelik eki” şeklinde ayırmakta ve –a/ -e’yi aynı zamanda istek
(optativ) şeklini kuran ek olarak kabul etmektedir.95
Mecdut Mansuroğlu ek hakkında Oğuzca ve ona yakın ağızlarda
birinciden başka hece başındaki ġ/ g’nin düşmesi ile –a/ -e olarak tesbit
edildiğini eki, Eski Türkçenin –sıġ > komancanın –sı isimden isim yapma
ekini alarak, -ası/ -esi şeklinde açıklamaktadır.96
Muharrem Ergin ekin, eskiden –ġası/ -gesi şeklinde olduğunu –ġa, -ge
gelecek zaman partisip eki ile -sı, -si iyelik ekinin birleşmesinden çıktığını
ifade etmektedir.97
95
Eraslan, a.g.e.,s.35-36.
Mansuroğlu, “Türkçede –ġay/ -gey Eki ve Türemeleri”, s.178.
97
Ergin, a.g.e.,337.
96
136
Eraslan ekin, –ġasıg/ -gesig biçiminde olduğunu baştaki ve sondaki ġ/ g
seslerinin düşmesi ile ortaya çıkığını ileri sürmektedir.98 Eraslan, gelecek
zaman ifadesi taşıyan ve Eski Anadolu Türkçesi devresinde ortaya çıkıp
yaygın şekilde kullanılan sıfat-fiil olduğunu ve ekin, Kıpçakça, Kırım
Tatarcası, ile Başkırt ve Yeni Uygur şîvelerinde kullanılış sahasına girdiğini
ifade eder. 99
Zeynep Korkmaz; -ası/ -esi < - ġa/ -ge ‘gereklilik-dilek, gelecek zaman
eki’ -sıġ / -sig ‘gereklilik-gelecek zaman isim-fiil (part.)’ eki olarak açıklar.100
DLT’de Kâşgarlı Mahmut, fiillere gelerek mekân, alet ve zaman isimleri
yapan –ġu/ -gü sıfat-fiili yerine Oğuzların –ası/ -esi sıfat-fiilini kullandığını
söylemektedir.
seninğ barasınğ kaçan “senin gitmen ne zaman?”
meninğ barasım “benim gitmem”101
yıgaç bıçası neng ”ağaç biçecek nesne”
otunğ kesesi baldu “odun kesecek balta”102
Necmettin Hacıeminoğlu gelecek zaman ifade eden bu sıfat-fiilin
Karahanlı Türkçesi’nde görüldüğünü ve oldukça işlek kullanımı olduğunu
söyler.
“bu ya kurası ogur tegül, derler” (LT-II, 68-7)103
Bu ek, Harezm Türkçesine ait eserlerde –gası/ -gesi şeklinde de
kullanılmaktadır.
ni kıl-ası HŞ-2496, kurtul – ası HŞ-2496, andın yi- gesi HŞ-2335, ni bakası HŞ-3948, nidin yi –gesi HŞ-2208104
98
Eraslan, a.g.e., s.37.
Eraslan, a.g.e., s.26.
100
Zeynep Korkmaz, “-ası/ -esi Gelecek Zaman İsim-Fiil (participium) Ekinin Yapısı Üzerine”,
TDAY Belleten, 1968, TTK, Ankara, 1989, s. 33.
101
Atalay, DLT II, s.68-69.
102
Atalay, DLT I, s.13-14.
103
Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, s.171.
104
Hacıeminoğlu, Harezm Türkçesi ve Grameri, s.173.
99
137
Kıpçak Türkçesine ait eserlerde ise ekin, -ası/ -esi biçiminin kullanıldığı
görülür.
keyesi EH 86" “elbise”105
Kıpçak grubu lehçeleri içerisinde Tatar ve Başkurt lehçelerinde bir sıfatfiil olarak vardır ve bu lehçelerde istek çekimine de katılmaktadır.106
“Başkurt gramercilerinden N. X. İşbulatov, M. V. Zäynullin, Xäžĭrgĭ
Başqŭrt Äžäbi Tĭlĭ-Fonetika, Morfologiya adlı eserinde konuyu gelecek
zaman sıfat-fiilin üçüncü şekli olarak ele alır ve ek hakkında şunları ifade
eder: Fiil tabanına –ahı eki ve onun fonetik varyantları olan –ähĭ, -yhı, -yhĭ; yhǔ, -yhǚ ekleri kullanılır. Bu sıfat-fiilin olumsuz şekli yoktur. Bu çeşit sıfatfiiller kalıcı ve geçici olabilir: uqılahı kitap (okunacak kitap), kitäsĭ yul
(gidilecek yol), yažahı xat (yazılacak mektup).”
“-ahı ekli sıfat-fiil gelecekte nesnenin iş ve hâlini yapılması gerektiğini
bildirir. Hǚyläşähĭ hǚž (konuşulması gereken söz), barahı yĭr (gidilmesi
gereken yer), uqıyhı kitap (okunacak kitap).”
“Barahı, kilähi şeklindeki fiil grubu daha çok bar ve yuq kelimeleri ile
birlikte kullanılır. Barahı bar şekli işin kesin yapılması gerektiğini bildirir.
Barahı yuq ise işin kesin yapılmaması gerektiğini bildirir."
“İş hâlin yapılmaması gerektiğini bildiren diğer bir şekil ise, -ahı sıfat-fiil
ekine tügǐl kelimesi getirilerek yapılır.”
“Günümüz Başkurt dilinde –ahı ekli sıfat-fiil nadiren de isimleşir ve isim
fonksiyonunda kullanılır. Bu durumda onlar isimlere özgü çokluk, iyelik ve hâl
ekleri alır.”
“Gelecek zaman sıfat-fiili’nin üçüncü şekli; inĭ, ĭkän, indä, ĭtäw, kiläw,
qalıw ayrıca diğer yardımcı fiiller ve kelimelerle yapılır.”
“-ahı ekli sıfat-fiil bul- yardımcı fiilinin emir şekliyle birlikte kullanılırsa
tamamen yasak, kesin istek ve kati emir ifade verir.”107
105
Karamanlıoğlu, Kıpçak Türkçesi Grameri, s. 34.
Öner, a.g.e., s.225.
107
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.141-142.
106
138
Bu açıklamalara dayanarak –AhI / -ÄhĬ Sıfat-fiilinin işlevini TT’de –AcAk
sıfat sıfat-fiilinin karşıladığını tespit ettik.
2.5.1. –AcAk İşlevli –AhI / -ÄhĬ Sıfat-Fiilleri
BT’deki –Ahı sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki gelecek zaman ifadesi veren –
AcAk sıfat-fiilini karşılamaktadır.
Bu işlevi ile –AhI / -ÄhĬ sıfat fiilinin basit ve yardımcı fiillerle kullanımı
şöyledir:
2.5.1.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
2.5.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması
Bu kullanımda gelecekte yapılacak olan iş, hareket ve oluş bildirir. –
AhI/-ÄhĬ sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfat-fiillerin
sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir:
BT: EF-SF{–AhI/ -ÄhĬ} +İ
TT: EF-SF{-AcAk} +İ
Hǚyläşähǐ hüžžär žä bar inǐ. (Ä, s.228) Konuşulacak sözler de vardı.
Bıl turala kilähǐ bülǐktä uqı hin. (Ä, s.258) Bunun hakkında gelecek
bölümde sen oku.
Atqarahı ǐştär küp inǐ— bǐrgäläp... (Ğ, s.43) Yapacak işler çoktu,
birlikte…
E haldat bulahı kǐşǐ bŭyŭrŭqtŭ tǐwäl ütärgǐ tǐyǐş. (TÄ-5, s.98) Ancak
asker olacak kişi emirleri tam yerine getirmeli.
139
Atayıñ mĭnän gĭnä hǚyläşähĭ hüž bar. (TÄ-5, s.50) Sadece babanla
konuşulacak söz var.
Kilähǐ yıl bına bıl vaqıtta
Bǐž bülmälä ǚsäw bulırbıž... (Ä, s.259) Gelecek yıl bu zamanda, biz
odada üç kişi oluruz…
2.5.1.1.2. İsim olarak kullanılması
İsim olarak kullanıldığında iyelik eki alırlar. Teklik 3. şahıs iyelik eki –
sI’yı alması gerekirken, ekin belki de –sI şeklinde bitmesinden dolayı bu
şahıs ekini tekrar etmediği görülür.
-AhI/-ÄhĬ sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir. Bu
kullanım şekli işlek değildir.
BT: EF-SF{-AhI/-ÄhĬ } +İÇE
TT: EF-SF{-AsAk} +İÇE
Bıl — ǚläsähĭnĭñ xatı inĭ. (TÄ, s.278) Bu öleceğinin mektubu idi.
Kürähǐlärǐbǐž bar ikän, rabbım!.. (Ä, s.29) Göreceklerimiz varmış,
rabbim!..
Ǐy alla, tagı la nimälär kürähǐm bar ikän! — tip tağı la ilarğa tǔtǔndǔ. (Ä,
s.49) Ey Allahım, daha göreceğim neler varmış! deyip tekrar ağlamaya
başladı.
140
2.5.1.1.3. Olumsuz şekli
2.5.1.1.3.1. Bu sıfat-fiil “tügǐl” (değil) kelimesiyle kullanılarak yapılmaya
gerek olmadığını, inkârı ifade eder.
BT: EF-SF{-AhI/-ÄhĬ } +tügǐl
TT: EF-SF{-AcAk } +değil
Şişmälärǐ išäphǐž, älbittä, äytähǐ tügǐl. (Ğ,s.30) Pınarları pek çok elbette
anlatmayla bitirilecek değil.
2.5.1.2. Yardımcı Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller
isim unsuru+ yardımcı fiil şeklindeki birleşik fiiller, isim ve fiil olmak
üzere iki unsurdan oluşur. İsim kısmını teşkil eden kelime ise, isim görevini
yapan bir kelime veya sıfat-fiil olabilir. Buna göre bu yapıda olan sıfat-fiiller,
iki gruba ayrılır:
(1) isim + yardımcı fiil
(2) sıfat-fiil + yardımcı fiil
Ancak taradığımız eserlerde sadece sıfat-fiil + yardımcı fiil yapısındaki
birkaç
örneğe
rastlanmıştır.
Bu
yardımcı
fiilller
şu
fonksiyonlarda
kullanılmaktadır:
2.5.1.2.1. -AhI/-ÄhĬ Sıfat-Fiil Ekinin inǐ (idi) Yardımcı Fiili ile
Kullanımı
-AhI/-ÄhĬ sıfat-fiil ekiyle kurulan sıfat-fiil ekleri “inǐ” yardımcı fiiliyle birlikte
gereklilik fonksiyonunda kullanılır. TT’de gereklilik ifadesi veren –malı/ -meli
ekleriyle karşılanır.
BT: EF-SF{-AhI/-ÄhĬ } YF { inǐ}
141
TT: EF- {-malı/-meli} YF {idi}
Tarixi ähämiätǐ bulğan ul fŭtŭhürättǐ ǐzläp tabahı inǐ. (Ş, s.10) Tarihî
önemi olan bu fotoğrafı arayıp bulmalıydı.
2.5.1.2.2. -AhI/-ÄhĬ Sıfat-Fiil Ekinin it- (et-), kil- (gel-) Yardımcı
Fiilleri ile Kullanımı
-AhI/-ÄhĬ Sıfat-Fiil Ekli “it-“, “kil-“ yardımcı fiilleri istek fonksiyonunda
kullanılır. TT’de –mak /-mek iste- şeklindeki yapıyla karşılanır.
BT: EF -SF{-AhI/-ÄhĬ } YF {it-, kil-}
TT: EF- İF{-mak/ -mek} YF {iste-}
Bıyıl qışın qarsıq, ni ĭşläptĭr, Ǚfǚgä kilähĭ itmänĭ. (DY,s.155) Bu yıl
kışın ihtiyar kadın, niçin, Ufa’ya gelmek istemedi.
Unıñ maqtawlı hüžžäržǐ tügǐl, ä qǔlxǔzsılaržıñ ǐşǐ alğa barmay tigän
hüžžäržǐ işǐtähǐ kilä inǐ. (Ä, s.178) Onun övgü dolu sözleri değil,
kolhozcuların işin ilerlemediği hakkındaki sözleri duymak istiyordu.
2.5.1.2.3. -AhI/-ÄhĬ Sıfat-Fiil Ekinin qal- (kal-), bul- (ol-) Yardımcı
Fiili ile Kullanımı
-AhI/-ÄhĬ Sıfat-Fiil Ekli, bul- (ol-) yardımcı fiiliyle kullanımında kesin
engellemeyi, isteği ve emri ifade eder ve TT’de emir ifade eden ma/ -me
yapısı ile qal- (kal-) yardımcı fiili ise TT’de istek ifade eden –mak/ -mek isteyapısı ile karşılanır.
BT: EF- SF{-AhI/-ÄhĬ } YF{qal-}
142
TT: EF-İF{-mAk} YF {iste-}
BT: EF- SF{-AhI/-ÄhĬ } YF{bul-}
TT: EF- Emir kipi {-mA }
Miñä xäzǐr şul tikşǐrǐlgän saqta indǐrǐlgän üžgärtmälär mǐnän hǐžgä
qullanma ǚsǚn äytähǐ qaldı.. (Ä, s.223) Size rehberlik için şimdi bana o
araştırıldığı zamanda yapılan değişiklerle anlatmam isteniyor.
Qužğalahı, ǚndäşähǐ bulma, işǐttǐñmǐ?.. (TÄ-5, s.100) Kıpırdama,
konuşma, duydun mu?..
2.5.1.3. AhI/-ÄhĬ Sıfat-Fiil Ekinin bar (var) ve yuq (yok) Kelimeleri ile
Kullanımı
Bu sıfat-fiil bar ve yuq kelimeleriyle birlikte kullanılarak istek, gereklilik
ifadesi verir. TT’de –mAk iste-, -mAsI gerek- yapısı ile karşılanır.
BT: EF- SF{-AhI/-ÄhĬ } {bar, yuq}
TT: EF-İF{-mak/ -mek} YF {iste-}
TT: EF-{-ması/ -mesi} YF {gerek-}
Älǐ uylayhı bar. (Ä, s.196) Şimdilik düşünmesi gerekiyor.
E bĭžgä bǚgǚndän millät ğümĭrĭn haqlaw ǚsǚn kǚräşähĭ bar. (Ş, s.143)
Bize bugünden milletin ömrünü korumak için mücadele etmek gerekiyor.
Şul nǚktälärgä bĭžžĭñ dä ĭž halıp ütähĭ bar. (DY, s.33) Bu noktalara biz
de değinmek istiyoruz.
143
Miñä yulığırğa his tä yaramay şul: bǚtägĭžgä lä iş tabıp, parlı itähĭm
bar. (Ş, s.43) O bana rastlarsa hiç iyi olmaz: Hepimize de iş bulup,
evlendirmek istiyorum.
Unı haqlayhı, üštĭrähĭ bar. (TÄ-5, s.127) Onu korumak, büyütmek
gerekiyor.
Uylayhı yuq indǐ! (Ä, s.196) Düşünmek istemezdi.
— Rizalıq birähǐm yuq. (Ş, s.23) Rıza vermek istemiyorum.
2.6. –QI / -QU kil- Ekli Sıfat-Fiiller
Başkurtça da istek ifade eden ekimizin tarihî seyiri hakkındaki
görüşleri şu şekilde sıralayabiliriz:
Kemal Eraslan “Eski Türkçe’de İsim-Fiiller” adlı eserinde –ġu/ -gü, ku/ -kü sıfat-fiil ekiyle +çI, +lIk, +sIz isimden isim yapma ekleri ile
genişletilmiş şekillerin Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi,
Çağatay ve Eski Anadolu Türkçesinde yaygın şekilde kullanıldığından108
bahseder. Batı Türkçesi’nde +çı/ +çi isimden isim yapma ekiyle
genişlemiş şeklinin, bazı değişmelerle kullanıldığını, baştaki ġ/ g
seslerinin düşmesiyle ek –uçı/ -üçi şeklini aldığını, düzlük- yuvarlaklık
uyumuyla –ıçı/ -içi şekilleri ortaya çıktığını, daha sonra da iki ünlü
arasında kalan ç sesinin yumuşaması ve düzlük-yuvarlaklık uyumuna
bağlanmasıyla da –ıcı/ -ici, -ucu/-ücü şekillerinde ekin devam ettiğini ifade
eder.109 Eraslan, ekin yapısı hakkında bir şeyler söylemenin mümkün
108
109
Eraslan, a.g.e., s.13.
Eraslan, a.g.e., s.27-28.
144
olmadığını söylemesine rağmen, ekin yapısı hakkında Ramstedt’in( -ġu/ gü< Alt.*< ?*kuy ) görüşüne yer verir.110
Räsänän de ekin Moğolca’da xu olduğunu ses değişmesi yoluyla –ġı/
-gi şeklinin ortaya çıktığını ifade eder.111
A.V. Gabain ekin, kitabelerde nadir görüldüğünü, mecburiyet ve gaye
ifade ettiğini söyler. Sıfat, isim ve yüklem isimi olarak kullanıldığını
belirtir.112
kara- gu : gözetleme, gözetleme kulesi, nöbetçi,muhafız (T 53)
küre- gü : itaatsiz olma, itaatsizlik (BK D 19)113
Mecdut Masuroğlu da ekin, Eski Türkçeden başlamak üzere, yeni
Doğu Türkçesine kadar olan Orta Asya bölgesindeki gereklilik ve yakın
manaları gelecek zaman manasına kaymış olduğunu ifade eder.114
Nesrin Bayraktar bir çalışmasında Uygur Türkçesi dönemine ait
eserlerde
ekin,
–ġu/
-gü
biçimlerinin
görüldüğünü;
yalın
hâlde
kullanımlarının yanında iyelik ekli kullanımlarınında tespit edildiğini ifade
eder.
“erkmiş ög kañlarım ozġu kurtulġu üçün bitiyü tegintim (AY, 199,17)”
“tengrisi üntegü yolayu berdi (PKP, 60-6)”
“neñ seniñ balıkdakı ig toġa kitgüsi yok (ÇB-58)”115
Kâşgarlı; isimi zaman, isimi mekân, ismi âlet olarak bahseder. İsmi
zaman için: “bu ya kurgu ogur emes (bu, yay kuracak vakit değildir)”; ismi
110
Eraslan, a.g.e., s.39.
M. Räsänän, Materialien Zur Morphologie Der Türkischen Sprachen, Studia Orientalia, Edidit
Societas Orientalis Fennica XXI, Helsinki, 1957,s. 128.
112
Gabain, a.g.e., s.83.
113
Alyılmaz, a.g.e., s.15.
114
Mecdut Mansuroğlu, “Türkçede –ĠU Ekinin Fonksiyonları”, s.341- 348.
115
Nesrin Bayraktar, a.g.e., s.93.
111
145
mekân için: “bu turgu yir ermes (bu, durulacak yer değildir)” örneklerini
verir.116
Kâşgarlı bu kullanışı isim olarak niteler ve “sening bargunğ kaçan
(senin gitmen ne zaman), “mening bargum yaktı (benim gitmem
yaklaştı)”örneklerini verir. İsmi âlet için;” urgu (vurulacak âlet), yıgaç
bıçgu (ağaç kesilen şey, bıçkı) örneklerini verir.117
Necmettin Hacıeminoğlu “Karahanlı Türkçesi Grameri” adlı eserinde
ekin; Eski Türkçe’de zaman çekiminde kullanıldığını, metinlerimizde
genellikle sıfat-fiil olarak kullanılmış olduğunu ve sıfat tamlamaları içinde
sıfat olarak görev aldığını ifade eder.
kalgu <kal-gu “kalacak”, nelük tirding erdi bu kalgu nening (KB-1205)
kılmagu< kılma- gu “yapılmayacak”, neçe kılmagu iş erürse kelür (KB2101)118
N. Hacıeminoğlu “Harezm Türkçesi ve Grameri” adlı çalışmasında;
çok kullanılan bir ek olduğunu, bugün fiilden isim yapan bir olan ve –gı/ gi şekillerinin de bulunan bu isim-fiil eki Harezm sahasında sıfat, isim ve
gelecek zaman çekimi olarak kullanıldığını ifade eder.
temaşa kıl- gu yirler (HŞ-1435)
uruş-gu yir (HŞ-1764)
kel-gü yazuk (NF-89/41)119
Janos Eckmann fillden isim yapma ekleri başlığı altında –ġu/ -gü ile
yapılan fiilden isimde gelecek zaman, zorunluluk anlamı olduğunu şu
örneklerle açıklar: yüzüŋni körgüm kälmäs ”yüzünü göreceğim yok,
yüzünü görmek istemem”, nä kılġusını bilmäs boldı ”ne yapacağını bilmez
oldu”. Ayrıca –ġu/-gü şeklinden – çı fail ismi (bütgüçi ”inanıcı, inanan”,
116
Atalay, DLT II, s.67- 68.
Atalay, DLT II, s.69.
118
Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, s.168.
119
Hacıeminoğlu, Harezm Türkçesi ve Grameri, s. 174.
117
146
dād birgüçi “adalet verici, kadı, hakim”); –luk/ -lük ve –suz ile isim
yaptığına da değinir.120
Kıpçak
dönemine
ait
eserlerde
tespitlerde
bulunan
A.F.
Karamanlıoğlu, Eski Türkçede sıfat-fiil olarak da kullanılan ve nadir olarak
–ku/ -kü şeklinde bulunan ekin, Kıpçakçada yalnız fiilden isim yapma eki
olarak kullanıldığını ve ünsüz uyumuna tamamen uymuş durumda
olduğunu, Kıpçakça gramerinde bu ekten “ism-i âlet” bölümünde
bahsedildiğini ve bu çeşit isimler yapan bir ek olarak gösterildiğini ifade
eder.
bilegü EH 109, bilevü, bilegi TZ 34a5, 49a7 “bileği”
bitki T 60 (9) ‘bitki, nebat’
keskü TZ 34a3, 49a6, KK 25, keski EH 82, TZ 39a 3 ‘keski’121
Çağatay Türkçesi döneminde –ġu/ -gü partisibi bir mecburiyet ifade
eder. Aynı zamanda bu şeklin eski dilde sık sık rastlanan yönelme ve
yükleme hâllerinin nadiren kullanılır, buna karşılık dik “gibi” ile kullanılış
çok yaygındır. –ġuçı/ -güçi , –ġuluk/ -gülük, –ġusız/ -güsiz şekilleri
Harezm Türkçesindeki gibi kullanılır. 122
Başkurt
Türkçesi
gramer
kitaplarında,
sıfat-fiiler
içerisinde
bahsedilmeyen bu ekin, taradığımız metinlerde –QI/ -QU +iyelik eki kilbirleşik yapısını almış şekillerine raslamaktayız. Bu sıfat-fiil gereklilik ve
istek fonksiyonu verir. TT’de karşılığı –mak iste-/ -mek iste-; -ası/ -esi
+iyelik eki gel- şeklindedir. İyelik eklerin verdiği kişi ifadesi bu yapıda, kip
ekleri üzerine gelen kişi ekleriyle karşılanır.
120
Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Harezm Türkçesi”,
s.21 -22.
121
Karamanlıoğlu, a.g.e., s. 39.
122
Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Çağatayca”, s.96 97.
147
2.6.1. –mAk iste- ve –AsI gel- Yapısının -QI/ -QU kil- Sıfat-Fiiliyle
Kullanımı
BT: EF-SF{-gI/ -gU } +İyelik eki YF {kil-}
TT: EF-İF {-mak} Fiil {iste-}
TT: EF-SF {-AsI} +İyelik eki Fiil {gel-}
Barıbĭr qaytqım kilä. (T, s.197) Beraber gitmek istedi.
Minǐñ şul tiklǐm irǐktǐ kürgǐm kilä! (Ä, s.81) Ben bu kadar özgürlüğü
görmek istedim.
Matur tundı minĭñ dä kíygĭm kilä. (Ş, s.41) Güzel kıyafeti ben de
giymek istedim.
Minǐñ gǐl gǐnä hinǐñ yanıñda bulğım kilä, Xäyrulla. (Ğ, s.288) Xäyrulla
ben senin yanında olmak istiyorum.
Bına älǐ hiñä qarap tik kǐnä ultırğım kilä. (Ğ, s.427) Burada öylece sana
bakarak oturmak istedim.
Tik, üžĭñdĭñ awıžıñdan işĭtkĭm kilä. (TÄ-5, s.108) Sadece, kendi
ağzından duymak istedim.
Qayžandır tižĭräk ĭş tapqım, tižĭräk ĭşkä tǔtǔnğǔm kildĭ minĭñ. (S.
Agiş.) (DY, s.69) Ne zaman çabucak iş buldum, çabucak işe girmek
istedim.
Minǐñ hǐžžǐn mǐnän bulğım kilä. (Ä, s.203) Ben sizinle olmak istiyorum.
148
Bik ǔžaq ištälǐktärgä birǐlǐp ultırğıhı kilä inǐ bit älǐ. (Ğ, s.341) Sadece
geçmişteki anılarına dalıp otumak istedi.
- Hinĭñ aldında gĭl gĭnä bäläkäs bulğım kilä şul! (H, s.232) –Senin
karşında her zaman çocuk olmak istedim.
Äsäyĭm hımaq gümĭr itkĭm kilä minĭñ... (H, s.318) Annem gibi ömür
geçirmek istiyorum…
Tĭk äsäyĭmdĭñ yulınan ütkĭm kilä. (H, s.318) Sadece annemim
yolundan gitmek istedim.
Ǔşǔ minutta unıñ küžǐnä qaragaş, matur küžžärǐn kürgǐm kildǐ. (Ä, s.23)
O an onun gözlerine bakınca, güzel gözlerini göresim geldi.
Älǐ unıñ şul tiklǐm ütkändägǐ hımaq altın balıq bulıp Xäyrulla ağahı
yanına yǚžǚp barğıhı kilä inǐ... (Ğ, s.263) Onun, sadece geçmişteki kadar
altın balık bulup, Xayrulla ağabeyin yanına yüzerek gidesi geldi…
Minĭñ başqa äžämdärží lŭ kürgĭm kilä. (Ş, s.38) Benim başka kişileri de
göresim geldi.
Minĭn; Zahit ağayžar yanına barğım kilä inĭ. (DY, s.71) Benim
Zahit ağabeylerin yanına gidesim geldi.
Bǐr ažna-un kǚn ǚyžä yattı, ämmĭ studǐnttar kolxozğa yǚrǚy başlağanda,
unıñ da awıldı kürgǐhǐ kildǐ.(Ğ, s.384) Bir hafta on gün evde yattı, ama
öğrenciler kolhoza gitmeye başladığında, onun da köyü göresi geldi.
Salawat küñĭlhĭžĭräk itĭp: -yuq, yuq, qurqmanım. Hǚt- birĭgĭž. Hǚt ĭskĭm
kilä,— tip yawaplanı. (Ş, s.74) Salavat gönülsüzce:-Yok, yok korkmadım. Süt
veriniz. Süt içesim geldi, diye cevapladı.
149
2.6.1.1. Olumsuz şekli
2.6.1.1.1. Olumsuzluk eki “kil-” yardımcı fiiline eklenerek yapı oluşturulur.
BT: EF- SF{- gI/ -gU } +İÇE YF {kil-}- O {mä}
TT: EF-İF{-mAk-} Fiil {iste-} – O {-mA-}
- Miñ ul Värižänĭñ isĭmĭn dä işĭtkĭm kilmäy. (H, s.25) – Ben o Värizänin
adını dahi duymak istemiyorum.
Xatqa yažğan hüžžäržǐ Arğınbaevtıñ raykom ağzalarına bǐldǐrgǐhǐ
kilmäy inǐ. (Ğ, s.268) Mektuba yazılan sözleri Arğınbayev’in bölge azalarına
bildirmek istemedi.
His kǐnä lä bǚgǚn illǐ humdı qulınan ısqındırğıhı kilmäy inǐ. (Ğ, s.461)
Hiçbir zaman elli sumu elinden kaptırmak istemiyordu.
Şulay ža sǐr birgǐhǐ kilmänǐ: - Ǚndäşmänǐ... (Ğ, s.264) Öylece sır
vermek istemedi: - Seslenmedi…
Malay saqta kĭm gĭnä bulğı kilmäy indĭ ul! (DY, s.11) O çocukken
kimsenin yerinde olmak istemiyordu!
2.7. -(I)wlI / -(Ŭ)wlı Ekli Sıfat-Fiiller
Ekimiz hakkında Eraslan, Eski Türkçe ile Karahanlı ve Harezm
Türkçesi’nde kullanılan isim-fiil eki olduğunu, ek kullanıştan düşünce yerini
aynı mana ve fonksiyona sahip –ġan/ -gen, -kan/ -ken ekine devrettiğini, ekin
150
şekil ve zaman eki durumuna geçmeyen isim-fiil eklerinden olduğunu ileri
sürer.123
Gabain, ET’de –ºġlı / º-gli fiilden isim ve sıfat yapma ekleri arasında
incelemiştir124 ve ET’de –ºġlı / º-gli fiilden isim yapma ekinin kullanımı
hakkında şu örnekleri vermiştir: okıġlı üntägli täŋri “çağıran ve cevap veren
Tanrı”
(okı-
“çağırmak”,
üntä-
“çağırmak,
cevap
vermek”,
buzuġlı
“mahvedici”(buz- “mahvetmek”), artatıġlı “tahrip edici” (arta –t – “tahrip
etmek”).125
Hamilton ek hakkında şu tespitlerde bulunur: -º ylı/- ºgli fiillere eklenerek
sıfat oluşturan ek; "sürekli yapan, yine yapan yine yapan, vb." gibi bir yığılma
sıklık anlamı verir. [Bu ek, sıfat-fiil anlamı veren -º y/- ºg ile + yığılma ya da
sıklık bildiren –lı/ -li ekinden oluşmuş olmalıdır.]126
Karahanlı
dönemi
eserlerinde
de
görebildiğimiz
ek
hakkında
Hacıeminoğlu, ekin düz ve yuvarlak ünlülü fiil kök ve gövdelerine -ġlı/ -gli
şeklinde geldiğini, yardımcı ünlülerinin ise – u-/ - ü -/ - ı-/ - i- olduğunu ifade
eder. Bazı - v- ile biten düz ünlülü fiillerde ise - v-’nin tesiri ile yardımcı ünlü u- / - ü- olabildiğini, olumlu ve olumsuz fiil tabanlarına gelebilerek –an/ -en
sıfat-fiil ekinin görevini görebildiğini ileri sürer. Ekin yapısı hakkındaki bu
görüşü Ercilasun da desteklemektedir.
aytıġlı < ayt- ı- ġlı “söylenen”, ilig aydı aytıġlı munglug bolur (KB- 1909)
berigli < ber – i - gli “veren”, ol manga tavar berigli ol (DLT-II, 58-4)127
sėvügli-ni sėvmez kėdik (B 41-1)
sevüg-li-ni... (A24-7)128
123
Eraslan, a.g.e., s. 27.
Gabain,a.g.e. , s. 52.
125
Gabain, a.g.e., s. 56.
126
James Russell Hamilton, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, çev. Vedat Köken, TDK Yayınları, Ankara,
1998, s. 254.
127
Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, s. 166-167.
124
151
Kâşgarlı Mahmud eserinde, “Fail, bir işi işlemeyi kendinde gizlemekle
vasıflanır” der. Emir sıygası üzerine kaf’lı yahut tok kelimelerde gayın, lam,
ye; yumuşak ve kef’li kelimelerde kef getirilir: men sanga barıkglı men “ben
sana gitmeyi içimde gizlemiş idim”, ol manğa keligli turur “o bana gelmek
dileği beslemektedir” şeklinde izah etmektedir.129
Harezm eserlerinde Janos Eckmann tarafından tespit edilen ek, fiilden
isim yapma ekleri başlığı altında – (ı, u) ġlı/ - (i, ü) gli partisip kaydıyla ele
almıştır.130 Hacıeminoğlu ekimizin; Eski Türkçe döneminde çok kullanılan bir
geçmiş zaman isim-fiili olduğunu, ünlü ile biten fiillere doğrudan doğruya;
ünsüz ile biten fiillere, araya bağlayıcı ünlü olarak - ı-/- i-; - u-/ -ü-’yü aldığını
tespit etmiştir. Bu ekin, -an/ -en sıfat-fiil ekinin manasını ihtiva ettiğini ve ekin
teşekkülünün –ġ/ -g fiilden isim yapım eki ile isimden isim yapan –lı/ -li ekinin
kalıplaşmasından meydana geldiğini ileri sürmektedir.131
Başkurt Türkçesi gramer kitaplarında sıfat-fiiller içerisinde her hangi bir
açıklama yapılmamıştır. Bizde taradığımız eserlerde karşılaştığımız bu yapı
hakkında şöyle bir açıklama getirmekteyiz: -ġlı/ -gli fiilden isim yapma eki
Başkurt Türkçesinde ses uyumlarına bağlı olarak bu – ġ- sesinin –w – sesine
dönüşmesi neticesinde –wlı/ -wli sıfat-fiili şeklinde kullanılmaktadır.
TT’de –An sıfat-fiiili ile karşılanan bu ek, eklendiği fiil tabanlarında
umumiyetle isim olarak kullanılır.
2.7.1. -An İşlevli –(I)wlI/ -(Ŭ)wlI Sıfat-Fiilleri
BT’deki –(I)wlı/ -(U)wlı sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki geniş zaman ifadesi
veren –An sıfat-fiilini karşılar.
128
Reşid Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig I Metin, TDK Yayınları, Ankara, 1979, s.54.
Atalay, DLT II, s.55.
130
Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Harezm Türkçesi”
,s. 22.
131
Hacıeminoğlu, Harezm Türkçesi ve Grameri, s. 173-174.
129
152
2.7.1.1. Sıfat olarak kullanımı
BT: EF- SF{- (I)wlı/ (U)-wlı } +İ
TT: EF-SF{-An} +İ
Qapıl Ağižĭl yağınan yalbarıwlı mǚñräw tawışı işĭtĭldĭ. (DY, s.139)
Qapıl Ağizil’in tarafından yalvaran alçak bir ses işitildi.
2.7.1.2. İsim olarak kullanımı
-(I)wlI / -(Ŭ)wlı sıfat-fiil eki eklendiği fiil tabanlarında kalıcı isimler yapar.
Uyawlı-yǔqǔlǔ şunday nämǐläržǐ küž aldımdan ütkärǐp, bik ǔžaq yatqas
qına, yǔqlap kitkänmǐn.(Ä, s.43) Uykulu uyanık böyle şeyleri göz önüme
getirip, çok uzun yatınca, uyuyup giderim.
Ä xäžǐr qara, ul, ǔyahın tužžırğan qarağǔş kǐwǐk, asıwlı, qayğılı, unıñ
yärägǐ yana. (Ä, s.207) O şimdi kara, yuvasını dağıtan karakuş gibi kızgın,
kaygılı onun yüreği yanıyor.
Tamǐnqǔ — žur tanawlı, qalın irǐnlǐ taža bǐr yĭgǐt. (Ä, s.110) Taminqo:
Büyük burunlu, kalın dudaklı genç bir yiğit.
Salawatqa tiklǐmgǐ äžäbiyättä yabay xalıqtaržıñ üž-ara tatıwlığına
başqǔrt säsändärǐnǐñ, qažaq aq’ındarınıñ äytǐştärǐndä, kürşǐ xalıqtarža yabay
massalaržıñ uy-fǐkǐržärǐn sağıldırğan äšäržärǐndä, irǐklĭ rus poeziyahında
başlanrıs halındı. (BÄT-I, s.381)
Özgür Rus şiirinde, Salavat’a kadarki
edebiyatta Başkurt ozanlarının, Kazak halk şairlerinin anlattıklarında, komşu
halkların aynı tabakaların düşünce ve fikirlerini barındıran eserlerinde aynı
halkların birlikteliği işlenildi.
153
Tǚšǚ bik bǔrsǔwlı, asıwlı inǐ. (Ä, s.804) Görünümü çok endişeli,
kızgındı.
Ul, unda la yuq vaqıtın bar itǐp, Vatan huğışına arnalğan ǚs şarşawlı
äšär yaža başlanım, tip yaža inǐ. (Ä, s.193) O, orada boş zaman bulup, Vatan
savaşını anlatan üç bölümlü eser yazmaya başladım, diye yazmış.
Bälki, min bik ırıwlı ğailälä tıwğanmındır. (Ğ, s.231) Belki, ben çok
kahraman ailede doğmuşumdur.
2.7.1.3. Olumsuz şekli
Ekin olumsuz şekli “tügǐl” kelimesinin getrilmesiyle yapılır.
BT: EF- SF{- (I)wlı/ (U)-wlı } tügǐl
TT: EF-SF{-An} değil
Bǚgǚn Fäxri babay asıwlı tügǐl, bälki bik bašalqı, yıwaş bulıp kilǐp indǐ...
(Ä, s.55) Bugün Fehri dede kızgın değil, belki çok sakin, yumuşaktı…
3. Şimdiki Zaman İfadesi Taşıyan Sıfat-Fiil Ekleri
3.1. –wsI / -wsU Ekli Sıfat-Fiiller
Bu ekin tarihî seyirini “yapım ekleri” içinde inceleyen Muharrem Ergin;
“Eski Türkçede –ı-ġçı-, -i-gçi ve –ġuçı, -güçi şekillerinde olduğunu, bu
şekillerin ise fiilden isim yapma ekleri –ġ, -g ve –ġu, -gü ile isimden isim
yapma eki çı, -çi’den meydana geldiklerinin anlaşıldığını söyler. Batı
Türkçesinde eklerin sonundaki ve başındaki ġ ve g düşmüş; böylece ek Eski
Anadolu
Türkçesinde
–uçı,
-üçi
şeklinde
geçmiş,
sonradan
ç’nin
sedalılaşması ve yuvarlak vokalin düzleşmesi ile –ıcı, -ici şeklini almış; son
zamanlarda
vokal
uyumuna
bağlanarak
bugünkü
çok
şekilli
haline
154
gelmiştir”132 şeklinde izah eder. Kemal Eraslan ekin; Eski Türkçe’den beri
bütün lehçe ve şivelerde yaygın olarak kullanıldığını –ġu/ -gü; -ku / -kü
“gelecek zaman sıfat-fiil eki” ve +çı / +çi “isimden isim yapma eki” ile
genişletilmiş şekli olduğunu ifade etmektedir.133 Eraslan –ġu/ -gü; -ku / -kü
ekinin Doğu Türkçesinde +çı/ +çi; +luk/ +lük; +suz/ +süz isimden isim yapma
ekleri ile genişlemiş şekillerinin yaygın olarak kullanılmasına rağmen, Batı
Türkçesinde +çı /+çi isimden isim yapma ekiyle genişlemiş şeklinin bazı
değişmelerle kullanıldığını belirtmektedir.134
tengrim korung bu yigüçi yeklerde “Tanrım, bu yiyici şeytanlardan
koruyunuz.”
Çamlaguçı kişi kü korluk bolz-un “Anlaşmaya uymayan kişi zarara
uğrasın.”135
Eki, yapım ekleri başlığı altında ele alan, –ġu/ -gü ekinin içinde
inceleyen ancak oluşumuyla ilgili bilgi vermeyen A. Von Gabain ise, “-ġuçı, güçi nadiren –kuçı, -küçi ekinin işi yapanı bildirdiğini belirtmektedir.136
Cengiz Alyılmaz bu ekin daha ziyade fail ismi yapmakta olduğunu ifade
eder.
ay- ġuçı: danışman, yol gösterici (T 10)
it- güçi: yapan, eden, inşa eden (KT K 13)137
Mecdud Mansuroğlu ekimizin –çı, -çi isimden isim yapma eki ile, yâni –
ġuçı, -güçi > -ucu, -ücü > -ıcı, -ici şekillerinde bol olarak kullanıldığını ve
bütün türkçeyi içine almak üzere, iş gören isimleri meydana getirdiğini ifade
etmektedir.
132
Ergin, a.g.e.,s.191.
Eraslan, a.g.e., s.39.
134
Eraslan, a.g.e., s.27.
135
Eraslan, a.g.e., s.92.
136
Gabain, a.g.e., s.52.
137
Alyılmaz, a.g.e., s.13.
133
155
baık ėt –gü – çi, beaiz yaratıġma bitig taş ėt - gü –çi ‘baık yapıcısı, süs
meydana getiren yazı taşı yapıcısı’.138
Karahanlı
Türkçesi
dönemi
eserlerinde
Necmettin
Hacıeminoğlu
gelecek zaman sıfat-fiilleri başlığı altında incelediği -ġuçı/ -güçi ekinin –gu/ gü sıfat-fiil ekinin üzerine getirilen yapım ekleri ile genişletilmiş şekli olduğunu
söyler.
sınap sözlegüçi ıduk kutlug öz (KB- 433) “sözle – güçi (söyleyen,
söyleyici)”
bu begke vezir ol tutup yitgüçi (KB-5336) “yit –güçi (yeten, yol
gösteren)”139
Kâşgarlı; emri hazır sıygasında “bar” denir. “Gidici” demek için, Çiğil,
Kaşgar, Balasgun, Argu, Barsgan, Yukarı Çine kadar olan dillerde “ barguçı”
denir. Emir sıygası “tur” olan kelime kaf’lı olduğu için, isimi faili “turguçı”
şeklinde gelir, diye izah eder. ya kurguçı “yay kurucu”, tawar kapguçı “mal
kapan kimse”, külgüçi er “gülücü adam”, ewge kirgüçi “eve girici”140
Necmettin Hacıeminoğlu Harezm Türkçesine ait eserlerde gelecek
zaman isim-fiilleri başlığı altında incelediği -ġuçı/ -güçi eki hakkında açıklama
yapmamakla beraber isim olarak kullanılışına dair birkaç örneğe yer
vermiştir:
saka – ġuçı (KE-42/10)
namaz kıl –ġuçı (NF- 92/21)
iste –güçi –ler (NF- 217/4)141
Janos Eckmann konuyu fiilden isim yapma ekleri başlığı altında
inceleyerek –ġu / -gü şeklinden türetilen –çı ile fail isim yapıldığını ifade eder
138
Mecdudt Mansuroğlu, “Türkçede –ĠU Ekinin Fonksiyonları”, Türkiyat Mecmuası, C. 10,
İstanbul, 1953, s.343.
139
Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri, s.169-170.
140
Atalay, DLT II, s.49-50-51.
141
Hacıeminoğlu, Harezm Türkçesi ve Grameri, s.175.
156
ve şu örnekleri verir: bütgüçi “inanıcı, inanan” (MM 5:5), dād birgüçi “adalet
verici, kadı, hakim”, küç kılġuçı “güç (kuvvet) kılıcı”142.
Kıpçak dönemine ait eserlerde Ali Fehmi Karamanlıoğlu, fiilden isim
yapma ekleri başlığında, ekimiz hakkında şunları ifade etmektedir: Kıpçak
gramerlerinde “ismi-i fâil” bölümünde bahsedilen ve –çı / -çi “edatı” gibi
tasavvur edilen bu ekin hemen her fiile eklenebileceği anlaşılmaktadır.
Ancak; bundan bazıları kalıplaşarak, eklendiği fiille ilgili, müstakil bir anlam
kazanmışlardır. Ekin –ıçı / -içi şeklinin –(ı)- ġçı / -(i)- gçi’den, -uçı / -üçi’den
geldiği
tahmin
edilebilinir.
CC’da
–ġuçı
şeklinin
muhafaza
edildiği
görülmektedir. (öç alġuçı CC 131, 7)
emzürçi, emzirçi TZ 32b 5 ‘emzirici, süt nine’
kesiçi CC 131, 37 ‘kesici’
koşıçı CC 131, 37 ‘şair’ (Kâşg. koşuġ ‘şiir, kaside’)
okuçı TZ 80a 6, 7, KK 54 ‘okuyucu, okuyan’
yazıçı KK 55 ‘terzi’143
Çağatay Türkçesi dönemine ait eselerde Janos Eckmann –ġu/ -gü
partisibi içerisinde –ġuçı/ -güçi şekillerinin Harezm Türkçesi’ndeki gibi
kullanıldığını144; -ġuçı/ -güçi (fâil ismi): alıp satkuçı “alıp satıcı; tüccar”, kişver
açkuçı “ülke açıcı; fâtih”, dégüçi “deyici, hikâyeci”, bar étküçi “var edici;
Allah”145
“Başkurt gramercilerinden N. X. İşbulatov, M. V. Zäynullin, Xäžĭrgĭ
Başqŭrt Äžäbi Tĭlĭ-Fonetika, Morfologiya adlı eserinde konuyu şimdiki zaman
başlığı altında ele alır.”
“Şimdiki zaman sıfat-fiilinin 2 şekli vardır:
142
Eckman, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: “Harezm Türkçesi”,
s.22.
143
Karamanlıoğlu, Kıpçak Türkçesi Grameri, s.39.
144
Eckman, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar: Çağatayca, s.97.
145
Eckmann, Çağatayca El Kitabı, s.103.
157
1) Fiil tabanına –ıwsı eki ve onun ses uyumlarına göre olan –ĭwsĭ, -wsı/
-wsĭ, -ǔwsı/ -ǚwsĭ varyantları kullanılır: yazıwsı (yazan), hǚyläwsĭ (konuşan),
uqıwsı (okuyan), yǚžǚwsĭ (yüzen), säsĭwsĭ (eken), ĭsĭwsĭ (içen).”
“Şimdiki zaman sıfat-fiili, fiilin ilk şeklinin esas cümle bilgisi (sentaks)
fonksiyonunu açıklayıcı işlevlerine sahiptir. Bu şekil açıklayıcılar sade ve
geniş olarak kullanılır.”
“-ıwsı ekli sıfat-fiil konuşmada isim fonksiyonunda sık kullanılır. Şimdiki
zaman sıfat-fiil hâl, çokluk, iyelik eklerini alır ve cümlede isim, tamlayıcı ve
haber fonksiyonlarını belirtir. Barlıq awıl kĭşĭhĭ, yäşĭ-qartı huğışqa kitĭwsĭläržä
ǔžata sıqtı (Köyün tüm insanları gençleri ve ihtiyarları savaşa gidenleri
uğurlamaya geldi).”
“İsim fonksiyonunda kullanılan sıfat-fiillerin çoğu isimleşir: uqıtıwsı
(öğretmen), hatıwsı (satıcı), yažıwsı (yazar), uqıwsı (öğrenci).”
“-ıwsı ekli sıfat-fiiller sık sık isim olarak kullanılır. Ancak onları isim grubu
olarak kabul etmek doğru olmaz. Mesela “uqıtıwsı” isim grubunda yer
almakla beraber şimdiki zaman sıfat-fiili içerisinde de yer almaktadır. Yažıwsı
(yazar) xat yažıwsı kişi (mektup yazan kişi).”
“-ıwsı ekli sıfat-fiil konuşma sırasında nesneyi isimle birlikte açıklar: kǐr
yıyıwsı (çamaşır yıkayan), bala qarawsı (çocuk bakıcı).”146
“M.V.
Zäynullin,
R.F.
Zaripov,
“Xäžĭrgĭ
Başqǔrt
Äžäbi
Tĭlĭnĭñ
Morfologiyahı” adlı eserinde, konuya şu ifadelerle açıklık getirir: Şimdiki
zaman sıfat-fiiller konuşma veya yazma zamanında olanı, bunun süreç
boyunca devam ettiğini veya sık sık devam eden iş hareketi, hâli bildirir.
Nasıl, ne yapıyor sorularına cevap bulur.”
“Şimdiki zaman sıfat-fiilin daimî ve ekli şekli var. Onun daimî şekli sonu
ünlü biten fiillere –wsı, -wsĭ ekleri getirilerek yapılır: aşa – aşawsı (yemek-
146
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.139-140.
158
yiyen), kǚylä- kǚylĭwsĭ (şarkı söylemek- şarkıcı). Sonu ünsüz ile biten fiillere –
ıwsı, -ĭwsĭ, -ŭwsı, -ǚwsĭ ekleri getirilir. Örneğin: bar- barıwsı (git-giden), kilkilĭwsĭ (gel- gelen), kǚl- kǚlǚwsĭ (gül- gülen).”
“Şimdiki zaman sıfat-fiilin daimî şekli işi yapanı bildirerek, isim vazifesi
görür. Bu durumda sıfat-fiil isim, hâl ve çokluk ekleri alır.”
“Şimdiki zaman sıfat-fiiller açıklayıcı ve haber rolünü görür. Şimdiki
zaman sıfat-fiiller, cümlenin herhangi bir yerinde isimleştiğinde iyelik eki ve
tamlayıcı alır.”147
“N.K. Dimitriyev’in “Gramatika Başkirskogo Yazıka” adlı eserinde,
şimdiki zaman sıfat-fiiller başlığı altında eki; -sı/ -sĭ; -sǔ/ -sǚ ekleri ile yapılan
sıfat-fiiller olarak ele alır. yažıw-sı (yazan), birĭw-sĭ (veren), tǔtǔw-sı (tutan),
yǚžǚw-sǚ (yüzen) şeklinde açıklar.”148
“Şimdiki zaman sıfat-fiil ekinin iki şekli vardır. Birincisi ki; bu ekin temel
şekildir, –ıwsı eki ve onun fonetik varyantları olan ekler; -(ĭ)wsĭ; -wsı / wsĭ; (ŭ)wsı / -(ǚ)wsĭ’dir. Kalın ünlüyle biten fiilerden sonra ekin -wsı şekli, ince
ünlüyle biten fiillerden sonra ekin -wsĭ şekli kullanılır. Son ünlüsü a, u, ı
ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerden sonra ekin -(ı)wsı şekli, son
ünlüsü ä, ü, ĭ, i ünlülerinden biri olup ünsüzle biten fiillerden sonra ekin -(ĭ)wsĭ
şekli kullanılır. Son ünlüsü (ŭ) olup ünsüzle biten fiillerden sonra ekin -(ŭ)wsı
şekli, son ünlüsü (ǚ) olup ünsüzle biten fiillerden ekin -(ǚ)wsĭ şekli kullanılır.”
Bizde bu açıklamalara dayanarak eki, -wsI/ -wsU ekli -An işlevli sıfatfiiller ve isim olarak kullanımı şeklinde inceledik.
3.1.1. –An İşlevli –wsI/ -wsU Sıfat Fiilleri
BT’deki -wsI/ -wsU sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki geniş zaman ifadesi
veren –An sıfat-fiilini karşılamaktadır.
147
148
Zäynullin, Zaripov, a.g.e., s.73.
Dimitriyev, a.g.e, s.190.
159
Bu işlevi ile –wsI/ -wsU sıfat fiilinin basit fiillerle kullanımı şöyledir:
3.1.1.1. Basit Sıfat-Fiiller
Basit sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir ismi alarak sıfat
olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da kullanılabilirler.
3.1.1.1.1. Sıfat olarak kullanılması
-wsI/ -wsU sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir.
BT: EF-SF {-wsI/ -wsU } +İ
TT: EF-SF {-An} +İ
Isınlap ta, Zaxarǔv bǚtä untǐr-ǔfitsĭržär arahında üžǐn nığıraq kürhätǐrgä
tırışıwsı kǐşǐ. (Ä, s.116) Gerçekten de, Zaxarov bütün subaylar arasında
kendini göstermeye çalışan insan.
Läkin yaralanıwsı kǐşǐ bulmanı. (Ä, s.127) Fakat yaralanan insan
olmadı.
İkǐnsǐnän, hinǐñ quşqandaržı başqarıwsı, tǔrmǔşqa atqarıwsı kǐşǐ gǐnä
bulıp qalasaq. (Ğ, s.63) İkinciden, senin emirleri sadece yerine getiren,
yerine getiren insan olarak kalacak.
Sǚnki bǐžžǐñ arala yuq-yuq ta kirǐ fǐkǐrlǐ, uylamay hǚylärgä yaratıwsı
kǐşǐlär bar. (Ğ, s.136) Çünkü bizim kötü fikrimiz yok, düşünmeden
konuşmayı seven insanların var.
Bınan huñ unı bǔrsǔwsı kǐşǐ bulmaha, Rälimä apayžıñ küñǐlǐ qütärǐlä
täşǚp, xalıq tarafınan kürgän sikhǐž žur xurlırı ǔnǔtǔla başlar kǐwǐk kürǐnä inǐ.
(Ä, s.45) Bundan sonra onu kıran insan olmazsa, Rälimä ablanın kalbi
160
atmaya başlayıp, halk tarafından gördüğü sekiz büyük zorluğu unutmaya
başlar gibi görünüyordu.
Därǐs tıñlawsı şäkǐrttär, bǚtähǐ lä şaq qatıp, xäžrättǐñ awıžınan sıqqan
hüžžäržǐn, bǐrǐhǐn dä qaldırmay, tıñlarğa kǐrǐştǐlär. (Ä, s.19) Ders dinleyen
talebeler, imamın ağzından çıkan sözlerin hiçbirisine de kaçırmadan
şaşkınlıkla, dinlemeye başladılar.
Şul minut min üžǐmdǐ ana şul xalıqtaržıñ bǐr kǐşǐhǐ, şularžıñ yǚräktärǐn
añlawsı bǐr kǐşǐ itǐp xis ittǐm, tulqınlana başlanım. (Ä, s.119) O an ben
kendimi işte bu halkların bir insanı, onların yüreklerini anlayan bir kişi olarak
hissettim, başkaldırmaya başladım.
Şul uq vaqıtta unıñ şäxsyätĭ (individwallĭgĭ), barımtasılarğa qarşı sığıp,
üž malı ǚsǚn kǚräşĭwsĭ batır bulıwına ğına la qaytıp qalmay. (BHİ- V, s. 32)
Aynı zamanda onun şahsiyeti ( bireyselliği), akınlara karşı çıkıp, kendi
malı için savaşan yiğit değilidr.
Tĭldĭñ bǔrǔnğǔlǔğǔ ǔşǔ tĭldä hǚyläşĭwsĭ xalıqtıñ bǔrǔnğǔlǔğǔn
bildäläy. (DY, s. 216) Dilin eskiliği bu dilde konuşan halkın köklülüğünü
belgeler.
Şunda tǚrkisä hǚyläşǐwsǐ bǐr kǐşǐnǐ ǔsratıp, unı ärgälärǐnä alıp kilälär.
(BÄT-I, s.420) Orada Türkçe konuşan bir insana rastlayınca, onu
yanlarına alırlar.
Rǚmümän, tınıs xǔlqǔlǔ, qıyıw fǐkǐrlǐ, küžǐñdǐ sığarğansı dǚrǚštǚ äytĭwsǐ
kǐşǐ ul. (Ğ, s.443) Römümen, o, sessiz tabiatlı, cesur fikirli, gözünden
çıkan dürüstlüğü söyleyen insan .
Xikäyäläwsǐ kǐşǐ mǐnän tärcǐmäsǐ (häm başqǔrt hüžžärǐnä añlatmalar
birǐwsǐ) kǐşǐnǐn, añ-bǐlǐm dayirälärǐ küžgä kürǐlǐp ayırıla. (T, s.390) Hikâye
161
eden kişi ile tercümesi ( Başkurtçaya çeviren), bilgi seviyesi gözle
görülecek biçimde ayılıyor.
«Rǔssiyala yäşäwsǐ mǔsǔlmandarga qırk bǐr nämä farız, unın, qırk
bǐrǐnsǐhǐ — rus tǐlǐn bǐlĭw» tigän ul. (BÄT-I, s.471) “O, Rusya’da yaşayan
müslümanlara kırk bir tane farz var, onun, kırk birincisi Rus dilini bilmek”
demiş.
Şunday uqımışlılaržın bǐrǐhǐ —Stärlǐtamaqǐyäžǐ Balıqlıqül awılı imamı
Xäsän binǐ- Şämǐs Sǔbxanğǔl turahında Riza Fäxrǐtdinǔv bılay ti: «Ul, kitaptar
mǐnän qıžıqhınıwsı häm yaratıwsı kǐşǐ, hiräk ǔsray tǔrğan häm kimmätlǐ
nǚsxäläržǐñ küptärǐn kitapxanahında buldırırğa tırışır inǐ. (BÄT-I, s.499) Aynı
zamanda aydınlardan biri olan Sterlitamak’taki Balıklıgöl köyü imamı
Hasan bin Şemis Sobhanğol doğrusu Rıza Fäxritdinov şöyle der: “ O,
kitaplarla ilgilenen ve seven birisi, az rastlanan ve kıymetli nüshaların
hepsini kütüphanesinde bulundurmaya çalışırdı.
Yäş kĭnä bulha la, üžĭn barıhınan da ǚštǚn, bĭldĭklĭ itĭp hižĭwsĭ
predsedatel malayžar şikĭllĭ, urınınan ırğıp tǔra yažžı. (HYQ, s.66) Gencecik
olsa da, kendini hepsinden de üstün, âlim olarak gören başkan çocuklar gibi,
yerinden zıplamak istedi.
Nurixanov, rayonda iñ tǚp igĭn üštĭrĭwsĭ kolxoz predsedatelĭ bularaq,
üžĭnĭñ qäžĭrĭn bĭlä. (Ğ, s.35) Nurixanov, ilçede en önemli ekin yetiştiren
kolhoz idarecisi olarak, kendi değerini bilir.
M. Biksurin bǚtähĭnän dä bigĭräk tärcĭmälĭ hüžlĭktär tǚžǚwsĭ bularaq
bildälĭ. (BÄT-I, s.424) M. Biksurin diğerlerinden daha çok izahlı sözlükler
yazan bir kişi olarak meşhurdur.
1913 yıldan alıp, yäğni äšäržĭñ älĭgĭ kitapxanala tabılıwı xaqında fänni
matbuğatta xäbär itĭlgändän huñ, Kǚnsığış äžäbiyätĭ mĭnän şǚgǚllänĭwsĭ
162
donya ğalimdarı unıñ mĭnän nıqlap qıžıqhına başlayžar. (BÄT-I, s.174) 1913
yılından itibaren, yani eserin yukarıda zikredilen kütüphanede bulunması ile
ilgili basında bir haber çıktıktan sonra, Doğu edebiyatı ile meşgûl olan dünya
âlimleri bu haberle epey ilgilenmeye başlarlar.
Yuldağında qarşılıq kürhätĭwsĭ bǚtä kǚstäržĭ qırıp-qıyratıp kilgän bıl
yaw awıl-qalalaržı yimĭrĭw, yandırıw mĭnän bĭrgä bašıp alınğan yiržäržägĭ
xalıqtı räximhĭž talaw, yäbĭr-zǔlǔmğa dusar itä. (BÄT-I, s.129) Yuldağı’nda
direnen bütün güçleri kırıp geçiren bu ordunun köy ve şehirleri talan edip
yakmasının yanında, işgâl edilen yerlerdeki halkı acımasızca yağmalaması,
onları cebir ve zulme duçar eder.
Ul Urta Aziyanı, Volga buyžarın, Kubandı, yaqın kǚnsığıştı, Ğäräbstandı
gižǐp sıqqan ilgižär-xacıy, qalmıq, ğäräp, farsı tǐldärǐn bǐlǐwsǐ, uqımışlı xafiz.
(BÄT-I, s.341) Orta Asya’yı, Volga boylarını, Kuban’ı, Yakın Doğu’yu ve
Arabistan’ı gezen seyyah hacı, Kalmuk, Arap ve Fars dillerini bilen bir
hafızdır.
Bǚžrälänĭp ap-aq muyınına harılğan yǔmşaq harı sästärĭ, ımhındırıwsı
irĭndärĭ, näfis ĭyägĭ, yarım asıq qabarınqı kükräktärĭ yĭgĭttĭ, üžĭ äytmĭşläy —
küptĭ kürgän bulıwına qaramaštan, äsir itkäynĭ. (Ğ, s.49) Kıvır kıvır olup
bembeyaz boynuna dolanmış sarı saçları, istek uyandıran dudakları, nefis
çenesi ve yarı açık dolgun göğüsleri delikanlıyı, kendisinin söylediği gibi,
çoğunu görmüş olmasına rağmen, esir etmişti.
3.1.1.1.2. İsim olarak kullanılması
-wsI / -wsU sıfat-fiil ekiyle kurulan tek fiilden teşekkül eden basit sıfatfiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı şöyledir.
BT: EF-SF{-wsI / -wsU } +İÇE
163
TT: EF-SF {-An} +İÇE
Äbĭy-häbĭyžär, yawğa kitĭwsĭläržĭñ yulı qıšqa bulhın tip, tĭgär ĭp
birgändär. (BHİ-V, s.294) Nineler, meydan savaşına gidenlerin yolu kısa
olsun deyip dikiş ipi vermişler.
Sittän yaržamğa kilĭwsĭläržĭ fatirga gĭl Fätixä inäyžärgä urınlaştıralar.
(DY, s.108) Yabancı yerden yardıma gelenleri her zaman Fätixä ninelere
yerleştirirler.
Ä indǐ talantlı yäştärgä, bigǐräk tä yıraq rayon, qalalaržan kilĭwsǐlärgä,
urın yuq. (Ğ, s.434) Şimdi üstün yeteneki gençlere, çoğuda uzak
bölgelerden, şehirlerden gelenlere yer yok.
Stantsiyara yǚrǚy tǔrğan taş yulına ayaq bašıwsılar ža bulmağan. (Ä,
s.162) Stantsiyar’a giden dışarıya ayak basanlar da olmamış.
Marks ana-şul fakttar yaržamъşda ižĭwsĭläržĭñ yawızlıqtarın asıp haldı,
qapitalizmğa qarşı revǔlyutsion kǚräş käräk bulıwın añlatıp biržĭ. (DY,
s.49) Marks işte bu gerçeklerden faydalanarak baskı altında tutanların
kötülüklerini açıkladı, kapitalizme karşı devrimle savaşmak gerek
olduğunu anlattı.
Bǚtä şäkǐrttär häm bıl ǐş artınan yǚrǚwsǐlär, xäžrät awıžına qarap, unıñ
bıl mǚhim ǐş turahında, äžäm aptırap qalırlıq vaqiğa turahında nimä äytäsägǐn
kǚtä başlanılar. (Ä, s.21) Bütün talebeler ve bu işin arkasından gidenler,
imamın ağızına bakıp, onun bu mühim iş doğrultusunda, insanları şaşırtacak
olay hakkında ne söyleyeceğini beklemeye başladılar.
164
Xäžrät kǚndǚž äşläwsǐlär yanına barğanda, arbahına minǐ lä ultırttı.
(BÄT-I, s.470) İmam gündüz çalışanların yanına gittiğinde, at arabasına
beni de bindirdi.
Partiyağa ĭşläwsǐlär bılay ža tabılır. (Ğ, s.335) Partiye çalışanlar
böyle de bulunur.
Bǐžžǐ, uqıwžı yañı tamamlawsılaržı, ǐşkä bildäläy başlanılar. (Ä, s.160)
Bizi, okumayı yeni tamamlayanları, işe almaya başladılar.
Kirbĭs yandırıwsılarğa tǚndär buyı suşilkala huğış xäldärĭn hǚyläp
sığa… (HYQ, s.41) Kerpiç pişirenlere geceler boyu kurutma odasında, savaş
zamanını anlatır…
Zaqir ağay xäžrättärgä yaqınlaşqan hayın, unıñ tirähĭndä xalıq kübäyä
barğan hayın, tǚrlǚ mıšqıl itĭw hüžžärĭn äytĭwsĭlär arta inĭ. (Ä, s.31) Zaqir
ağabey hazretlerine yakınlaştıkça, onun etrafında halk çoğaldıkça, türlü
alaycı sözler söyleyenler artıyordu.
Älǐ qapqa tǚbǚndä hǐräyǐwsǐnǐñ Ğändälip tügǐllǐgǐnä ışanğas, Baygildǐ
därtlänä tǚştǚ. (Ğ, s.49) Hele kapı dibinde dikilip duranın Ğändälip
olmadığına inanınca, Baygildǐ dertlenmeye başladı.
3.1.1.1.3. Olumsuz şekli
3.1.1.1.3.1. Taradığımız eserlerde ekin, olumsuz şeklinin “yuq (yok)”
kelimesi ile yapıldığını ve bundan başka olumsuzluk eki kullanılmadığını
tespit ettik. -wsI/ -wsU sıfat-fiili tek başına yuq kelimesiyle kullanıldığı gibi,
iyelik ekleri alarakta kullanılabilir.
BT: Z/ İ EF-SF{ -wsI/ -wsU } (+iyelik eki) yuq
TT:Z/ İ EF-SF{-An} İ yok
165
Unıñ hüžǐn tıñlawsı yuq. (Ä, s.125) Onun sözünü dinleyen yok.
3.1.1.2. Tasvirî Fiillerle Oluşturulan Sıfat-Fiiller
Tasvirî fiillerle kullanılan sıfat-fiiller kendilerinden sonra niteledikleri bir
ismi alarak sıfat olarak kullanıldıkları gibi isim çekim eklerini alarak da
kullanılabilirler.
3.1.1.2.1. Sıfat olarak kullanılması
-wsI/ -wsU sıfat-fiil sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden teşekkül eden
birleşik sıfat-fiillerin sıfat olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapısı
şöyledir.
BT: EF-ZF TF- SF{-wsI/ -wsU} +İ
TT: EF-SF {-An} +İ
TT: EF-ZF TF-SF {-An} +İ
- Attaržı alıp qasıwsı malay ǔşǔ indĭ, — tinĭ kĭmdĭr. (TÄ, s.170)
Birisi: - Atları alıp kaçan çocuk budur, dedi.
«Qayža ul qara yǚžžär?» — tip qısqırıp inǐwsǐ kǐşǐ Ğälimä apayžıñ
atahı Fäxri babay inǐ. (Ä, s.25) “ Nerede o kara yüzler? ”- diyerek bağıran
insan Alime ablanın babası Fahri dedeydi.
Läkin ay yaqtıhında qǔsaqlaşıp tǔrǔwsı ikĭ kĭşĭnĭ kürĭp, qıžıqhınıwın
yiñä almayınsa, yaqınıraq kildĭ. (Ğ, s.288) Lâkin ay ışığında kucaklaşan iki
kişiyi görerek, merakını yenemeyip biraz daha yakına geldi.
3.1.1.2.2. İsim olarak kullanılması
-wsI/ -wsU sıfat-fiil ekiyle kurulan tasvirî fiilden meydana gelen birleşik
sıfat-fiillerin isim olarak kullanımı sırasında teşekkül eden yapı şöyledir. Bu
166
sıfat-fiil isim olarak kullanılırken isim çekim eklerini alabilir veya yalın hâlde
olur.
BT:EF-ZF YF-SF{-wsI/ -wsU} (+İÇE)
TT: EF-SF{-An} (+İÇE)
Ä indǐ bǚgǚn şul urınğa üžžärǐ tırışıp yatıwsılarğa xalıq sälämätlǐgǐ
käräkmäy, ular barıhına tǚkǚrǚp qarayžar, tik üžžärǐnǐñ ambitsiyahı ǚštǚn
sıqhın, danı arthın, kǚnkürǐşǐ yaqşırhın, yañı däräcä yawlahın. (Ğ, s.380)
Şimdi bugün bu yere kendileri çaba gösterenlere halkın selametliği
gerekmiyor, onların hepsi kötü bakıyorlar, sadece kendilerinin hırsı
üstün olsun, şanı daha artsın, yaşamı güzelleşsin, yeni mevkî
kazansın.
3.1.1.2.3. Olumsuz şekli
Eser taramalarımızda ekin, olumsuz şeklinin “yuq” (yok) kelimesi ile
yapıldığını tespit ettik. Olumsuz şekli şu tabloya göre yapılır:
BT:EF-ZF YF-SF{-wsI/ -wsU } +yuq
TT:EF- SF{-An} +yok
Ğarmun da ǐyähǐn taba almay ǐtǐmhǐräp ultıra, uynay bǐlǐwsǐ yuq. (Ğ,
s.199) Akordeon da sahibini bulamayınca öksüz gibi duruyor, çalmayı bilen
yok.
3.1.2. -wsI/ -wsU Sıfat-Fillinin Kalıcı İsim Olarak Kullanımı
Başkurt Türkçesinde -wsI/ -wsU sıfat-fiili, fiil tabanına eklenerek sıfat
işlevinden çıkarak, isim olarak kullanılır. Böylece kalıplaşmış isim yapar. İsme
gelen çokluk, iyelik ve hâl eklerini alır.
167
Bıl ǐş bürǐnǐñ harıqtarğa kǚtǚwsǐ bulıwı kǐwǐk bulmašmı ikän? (Ä, s.90)
Bu iş kurtun koyunlara çoban olması gibi olmaz mı?
Bınday ırımdar, uqıwsını häm tınlawsını «tamam ışandırıw» ǚsǚn
yuramal şaw «kitap tǐlǐ» mǐnän yažılğandar. (BÄT-I, s.447) Böylesi
alametler, öğrenciyi ve dinleyiciyi “sonuna kadar inandırma” için kasten
devamlı “kitap dili” ile yazılmışlar.
Min mäktäp tamamlawım, uqıtıwsı bulıp awılğa kitäsägǐm, tağı şiğıržar
yažasağım turahında äyttǐm. (Ä, s.160) Ben mektebi bitirip, öğretmen olarak
köye gideceğimi, şiirler yazacağımı söyledim.
- Kümĭr hatqan hatıwsınıñ
Bitĭ qara, küñĭlĭ aq;
İldä tuğan tĭlĭ bĭr,
Unıñ bütän tĭlĭ yuq. (BHİ-V, s.148)
— Kömür satan satıcının
Yüzü kara gönlü ak;
Memlekette ana dil bir,
Onun yabancı dili yok.
Sǚnki här yažıwsınıñ üžǐnä gǐnä xas ǔštalığı, ǐşläw tärtibǐ, sifattarı bula.
(Ä, s.161) Çünkü her yazarın kendine has ustalığı, yazım düzeni, sıfatları
olur.
Mağazindıñ täžrähǐnän ürǐlǐp qarap tǔrğan yıyıştırıwsı qatın hatıwsığa
ǚndäştǐ:
— Appağım, hatıp alıwsılarıñ kitä bit. Qara, küsǐnälär! (Ğ, s.95)
Dükkanın vitrininden bakarak kadın toplanan satıcıya seslendi:
- Tatlım, müşterilerin gidiyor. Bak, taşınıyorlar!
Tekstär başqǔrt xalıq icadınan, başqǔrt yažıwsılarınıñ äšäržärĭnän
haylandı. (DY, s.3) Metinler Başkurt halk icadından, Başkurt yazarların
eserlerinden seçildi.
168
Tǚžǚwsĭläržĭn familiyahı kürhätĭlmägän. (BHİ- V, s.347) İnşaat
işçilerinin ailesi gösterilmemiş.
Yalğı baštırıwsılar attarına tiž gĭnä mĭnĭp artınan tǚşä almağanğa, ikĭ
arala baytaq yir bar inĭ. (T, s.91) İstirahattaki baskıncılar atlarına çabucak
binip peşlerine düşemedikleri için, aralarında epeyce bir mesafe var idi.
Sıñğıžnamä» kitabı, anonim avtor häm tǚžǚwsĭ äytkänsä, şäcärälär
häm legendalar nigĭžĭndä kilĭp tıwğan. (BÄT-I, s.304) “Cengizname” adı
bilinmeyen yazarının ve derlemecisinin söylediği gibi, şecereler ve rivayetler
esasında doğmuş bir kitaptır.
Bǚžrälänĭp ap-aq muyınına harılğan yǔmşaq harı sästärĭ, ımhındırıwsı
irĭndärĭ, näfis ĭyägĭ, yarım asıq qabarınqı kükräktärĭ yĭgĭttĭ, üžĭ äytmĭşläy —
küptĭ kürgän bulıwına qaramaštan, äsir itkäynĭ. (Ğ, s.49) Kıvır kıvır olup
bembeyaz boynuna dolanmış sarı saçları, istek uyandıran dudakları, nefis
çenesi ve yarı açık dolgun göğüsleri delikanlıyı, kendisinin söylediği gibi,
çoğunu görmüş olmasına rağmen, esir etmişti.
Äcäl-xästä
qurqıtıwsı
qam-şaman
Qǔrqǔttǔñ
ažaq
islam
dinĭ
yǔwǔntǔhǔnda ižgĭ äwliyägä äylänĭp kitĭwĭ lä täbiği. (BÄT-I, s.72) Ecel ve
hastalık korkutucu kam Korkut’un sonuçta, İslam dininin etkisinde mukaddes
bir evliyaya dönüşmesi tabiî.
Bĭr ğümĭr ütĭp kitkändäy tǔyǔldǔ, Xäyrulla, qǔtqarıwsım minĭñ! (Ğ,
s.287) Bir ömür geçmiş gibi geldi, Xäyrulla, kurtarıcım benim.
Bĭr rus tikşyirĭnĭwsĭhĭ Qıtayža ğäcäp qaruayağa ǔsray. (DY,
s.68) Bir Rus araştırmacı Çin’i tesadüfle bulmuş.
169
Min Arğayaş qantǔnına başlanğıs mäktäp uqıtıwsıhı bulıp kitǐrgä
tǐyǐşmǐn. (Ä, s.160) Ben Arğayaş iline başlangıçta mektep öğretmeni olarak
gittim.
Xan da bığa qul quyıp,
Ĭžläwsĭlärĭn yıyıp,
Bıl qatınğa ĭyärtĭp,
Barın şunduq ǔžatıp,
Xǚkǚm ĭşĭn bǚtkän, ti. (BXİ-V, s.73)
Han da buna el koyup,
Takipçilerini toplayıp,
Bu kadına götürüp,
Hepsini hemen uğurlayıp,
Kararını vermiş.
— Üžǐm ǚsǚn tügǐl, hǐžžǐñ ǚsǚñ qurqam, qǔtqarıwsım minǐñ!.. (Ğ,
s.198) – Kendim için değil, sizin için korkuyorum, kurtarıcım benim!..
Küptän
tügĭl
biş-altı
kĭşĭ
aldında
ǔyǔştǔrǔwsılarıbıžžıñ bĭrĭhĭ Sibäržän
Sǔrǔkin
qasqan.
iptäş:
Ul
«Partiyanı
bĭr-ikĭ kǚndän
Mäskäwgä kitäsäk. (TÄ, s.125) Çok değil beş altı kişi önünde Sorokin
yoldaş: “ Parti örgütçülerimizden birisi Sibiryadan kaçmış. O bir iki gün
içerisinde Moskova’ya gidecek.
Qǔtqarıwsım aldında ǔyatlı buldım indǐ... (Ğ, s.194) Kurtarıcımın
önünde utanç duydum…
3.1.3. -wsI/ -wsU Sıfat-Fiilin İsim Olarak Kullanılırken Yapılan İşi de
Belirlemesi
Bu sıfat-fiil önünde kullanıldığı ismi nitelerken, onun işlevini de anlatır.
170
Bǚgǚn xat taşıwsı tǔttǔrǔp kitkäynǐ. Ǚfǚnän ul. (Ğ, s.232) Bugün
postacı ulaştırdı. Ufadan o.
Min bašıwža, ǚyžä bǐrgä ǐşläyǐm,
Min bala äsähǐ, min qatın,
Min quxarqa, kǐr yıwıwsı, dǔyarqa,
Barmı hinǐñ äžǐräk ǔyatıñ?! (Ä, s.140)
Ben tarlada, evde birlikte çalışıyıorum,
Ben çocuk annesi, ben kadın,
Ben aşçı kadın, çamaşır yıkayan, sığır sağan,
Var mı senin utancın?!
Ziräk Aybulat qarttıñ bıl hüžžyirǐnän unıñ Marusyanǐñ ağahı tügǐl, ä bik
küptän ǐşlägän aş bǐşǐrǐwsǐ ikänǐn tǚşǚnǚp quyžı. (Ä, s.289) Zirek Aybulat,
ihtiyarın bu sözlerinden onun, Marusyanın ağabeyi değil, çok eskiden çalışan
aşçısı olduğunu düşündü.
Yäşĭm saq unğa ğına sıqha la, min bara-tǔra ısın at qarawsıga
äylänĭp kittĭm. (TÄ, s.102) Gencim vakit ona çıksa da, ben gide gele
gerçek at bakıcısına dönüştüm.
Qalğandarı başlısa mal qarawsılar, hawınsılar, unan qala qǔmbaynǐr,
traktorsılar. (Ğ, s.34) Kalanlar başlıca hayvan bakıcıları, sağıcılar
bundan başka biçer döver ve traktör sürücüleri.
Ä bǚtä yän ĭyähĭnä ülĭm kiltĭrĭwsĭ Äcäldĭ yuq itĭw ǚsǚn, tĭrĭklĭktĭñ
mäñgĭlĭgĭ ǚsǚn! (BHİ-V, s. 8) Tüm ruh sahiplerine ölüm getiren eceli yok
etmek için, canlılığın daimliği için!
Qıžqırqındar, sĭr haqlawsı bulığıž tip, ĭgĭttärgä nağışlı yansıqtar
birgändär. (BHİ-V, s.298) Kız kardeşleri, sır saklayıcı olacağız deyip,
yiğitlere nakışlı para çantası vermişler.
171
N. İšänbättä — «Tǚş yurawsı qart». här ǚs variantta tǚş
nigĭžžä bĭr ük mağänälä yurala. (BHİ-V, s.323) N. İsenbet de “ Rüya
tabircisi ihtiyar” her üç varyantta rüya temeline bir çok manalar
barındırır.
3.2. -a / -ä / -y tǔrğan Ekli Sıfat-Fiiller
Tarihî seyir olarak -a/ -ä, -y tǔrğan sıfat-fiili hakkında pek bir şey
söyleyememekteyiz.
Ama
Başkurt
gramercilerinin
ek
hakkında
bazı
açıklamaları vardır.
“Başkurt gramercilerinden N. X. İşbulatov, M. V. Zäynullin; şimdiki
zaman sıfat-fiilini iki gruba ayırır. İlk şekil, –wsI/ -wsU sıfat-fiilidir. İkinci şekli –
a/ -ä, -y zarf-fiil ekine –tǔrğan yardımcı fiilinin eklenmesi ile yapılan sıfat-fiildir:
ǐşläy tǔrğan (yapılması gereken).”
“Şimdiki zaman sıfat-fiilin ek almış şekli iş, hâlin tekrarlandığını şahsın
herhangi bir özelliğini hareketini anlatır. Örneğin: Xälim qart ĭştĭ uylap ĭşläy
tǔrğan kĭşĭ (Halim dede işi düşünmesi gereken kişi).”
“Şimdiki zaman sıfat-fiil ekinin (analitik) şekli sade şeklinden isimleşerek
ayrılır.”149
“M.V. Zäynullin, R.F. Zaripov; “Şimdiki zaman sıfat-fiilinin ekli şekli –a, ä ve –y ekleri ile biten zarf-fiillerden sonra tŭrğan fillinin yardımı ile yapılır.
Örnekler: bara tŭrğan (gitmekte olan), kilä tŭrğan (gelmekte olan), uqıy
tŭrğan (okumakta olan).”
“Şimdiki zaman sıfat-fiilinin ekli şekli nesnenin her zaman tekrar
edildiğini, daimliğini bildirir.”150
“Z.Ğ.Uraksin, K.Ğ. İşbayev ek için; “Şimdiki zaman sıfat-fiilin analitik
şeklidir. –a/ -ä –y ekli zarf-fiil ekleriyle tǔrğan yardımcı fiilinden yapılır ve
nesnenin karakterini belirtir, iş hareketin sürekliliğini bildirir. ilay tǔrğan
149
150
İşbulatov, Zäynullin, a.g.e., s.139-140.
Zäynullin, Zaripov, a.g.e., s.73.
172
(qǔrsaq) (ağlamakta olan kukla), bara tǔrğan (urın) (gidilmekte olan yer)”
şeklinde açıklama yapar.”151
“Şimdiki zaman sıfat-fiilinin ikinci şekli, -a/ -ä, -y zarf fiili, tǔr- yardımcı fiili
ve –ğan sıfat- fiil ekinin birleşmesinden meydana gelen şimdiki zaman ifadesi
veren sıfat- fiilidir. Kalın ünlülü olup ünsüzle biten fiillerden sonra ekin -a
tǔrğan şekli, ince ünlülü olup ünsüzle biten fiillerden sonra ekin -ä tǔrğan şekli
kullanılır. Ünlüyle biten fiillerden sonra ekin -y tǔrğan şekli kullanılır. Türkiye
Türkçesinde –mAk mastarlarına +DA bulunma durumu ekinin getirilmesi ile
oluşan şekil ve zaman kalıbı ile karşılanır.”152 Ayrıca Türkiye Türkçesinde –
An, -AcAk sıfat—fiilli ile de karşılanmaktadır.
3.2.1. –mAkDA Yapısı ile -a / -ä / -y tǔrğan Sıfat-Fiilinin Kullanımı
BT: EF-ZF{-a/ -ä, -y} YF{-tǔr}-SF{-ğan} +İ
TT: EF-Mastar{-mAk} BHE{+DA} +İ
Awıžında hüž yata tǔrğan kǐşǐ. (Ğ, s.359) Ağzında söz saklamakta olan
kişi.
İkäw buldı haqlana tǔrğan kǐşǐlär. (Ğ, s.132) Saklanmakta olan kişiler,
iki oldu.
«Nažanlığı arqahında üž hüžǐn hüž itǐrgä tırışa tǔrğan kǐşǐ» tip, unı his
bǐr kämhǐtǐp bulmay. (Ä, s.165) “Cehaletin arkasında kendi sözünü söylemeye
çalışmakta olan kişi” diyerek, onu hiçbir zaman küçük düşürmedi.
151
152
Uraksin, İşbayev, a.g.e., s.234.
Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), s.621.
173
Unıñ hüžǐnän huñ Fäxri babay, huyırğa alıp barıla tǔrğan harıq kǐwǐk
qurqınıp, aqrın rına urınınan tǔržǔ häm:
— Min ni yǚžǚm mǐnän xalıq küžǐpä kürǐnäyǐm? (Ä, s.33) Onun
sözünden sonra Fäxri dede, kesmek için alınmakta olan koyun gibi korkarak,
yavaşça yerinde durdu ve:
— Ben hangi yüzle halkın gözüne görüneyim?
Sǔn, Nǔrǐk bay «küpmǐ aşar ikän?» dip üz ixtıyarı ilä här kǚn bǐr simǐz
cılqını arıslan yata tǔrğan ĭrgä alıp barıp bäyläp aşatır bulğan. (BÄT-I, s.283)
Rüya, “ çok mu yemek yer?” deyip zengin Norik, kendi ihtiyarı her gün bir
semiz yılkıyı, arslanın yatmakta olan yerine giderek arslanı bağlayıp yermiş.
Xäžĭrgĭ hǚyläw tĭlĭnän tĭşǚp qalğan yä bik hiräk qullanıla tǔrğan
hüžžäržĭ arxaizm tižär. (TÄ, s.48) Şimdiki konuşma dilinden kalan çok az
kullanılmakta olan kelimelere arkaizm denir.
Ĭr aštına tǚşä tǔrğan yuldı ĭžläp qaranılar, läkin taba almanılar. (DY,
s.210) Yer altına inilen yolu izlediler, fakat bulamadılar.
Awıldarža ütkärĭlä tǔrğan habantuyžarža at sabıщtarı, mäñgĭ
yuyılmašlıq bulıp, kĭmdäržĭñ, küñĭl tǚbǚndä uyılıp qalmanı ikän! (DY,
s.180) Köylerde yapılmakta olan habantuylarda at yarışları, edebiyen
silinmeden, kimlerin gönlünde yaşadı!
Tik unıñ kükräk hǚtǚn imä tǔrğan bala ğına isän qaldı. (BHİ, s.204)
Onun sütünü emmekte olan çocuk memnun oldu.
Miñä uylamağan urından bäxät asıldı: Qazandan başqǔrt awıldarına
kilä tǔrğan kitapsılar bǐžžǐn, ǚygä tǚşä başlanılar. (Ä, s.61) Beni
düşünmeden mutluluk duydu: Kazandan Başkurt köylerine gelmekte olan
kitapçılar bizim eve geldiler.
174
Min, bıl tawıştı işĭtǐw mǐnän, tarı la uramra sıqtım häm bǐžžǐñ yaqqa
ağılıp kilä tǔrğan xalıq taşqınına ǔsranım. (Ä, s.33) Ben, bu sesi duymamla,
dar sokağa çıktım ve bizim tarafa doğru gelmekte olan halk seline rastladım.
Bıl awır faciğänǐñ, bıl awır kürǐnǐştǐñ ǔsǔna sığıw tik bǐr xäžrättǐñ gǐnä
qulınan kilä tǔrğan ǐş kǐwǐk kürǐngängä, här kǐm unıñ, yǚžǚnä qaranı. (Ä,
s.26) Bu ağır facianın, bu ağır görünüşünü yok etmek, bir imamın elinden
gelmekte olan iş gibi görünse de, her kim onun yüzüne bakar.
Sǚnki bınan kǚnyaqqa kǚnbayışqa kitä tǔrğan yul Pskov qalahına
alıp bara. (TÄ, s.233) Çünkü buradan kuzeye güneye gitmekte olan yol Pskov
şehrine gider.
— Rǚmün, ul här bĭr yǔmǔştǔ säğätĭndä-minutında ütäy tǔrğan
kĭşĭ. (TÄ, syf.128) – Römün, o her bir görevi saatinde dakikasında yerine
getirmekte olan kişidir.
Bǐr şažra kǐşǐ, bǐr üžǐnä qarap hǚyläy tǔrğan yäştär bǐräm-bǐräm unıñ
küž aldınan ütǐp kittǐlär. (Ä, s.169) Bir çilli kişi, kendisine bakarak konuşmakta
olan gençler tek tek onun gözü önünden geçip gittiler.
Ä säskälärgä bašıp qanat qayray tǔrğan siñĭrtkälär urta qıldar
urınıp aldılar. (DY, s.26) Çiçeklere basarak kanat açmakta olan çekirgeler
orta tohumlara yerleştiler.
3.2.2. –An ve –AcAk İşlevli –a/ -ä /- y tǔrğan Sıfat-Fiilleri
BT’deki –a/ -ä/ -y tǔrğan sıfat-fiilinin bu işlevi TT’deki geniş zaman
ifadesi veren –An ve gelecek zaman ifadesi veren –AcAk sıfat-fiilini
karşılamaktadır.
BT: EF-ZF{-a/ -ä, -y} YF{-tǔr}-SF{-ğan} +İ
175
TT: EF-SF {-An} +İ
TT: EF-SF {-AcAk} +İ
Min ihä xǔsusan quyı säyžǐ yarata tǔrğan kǐşǐ, tip hǚylänǐ. (BÄT-I,
s.470) Bense koyu çayı seven kişi, diye konuştu.
Stantsiyara yǚrǚy tǔrğan taş yulına ayaq bašıwsılar ža bulmağan. (Ä,
s.162) Stantsiyar’a giden taş yoluna ayak basanlar da olmamış.
Unıñ turahında min: «Bıl bik yaqşı kǐşǐlǐr indǐ, ǔcmaxqa inä tǔrğan
kǐşǐläržǐn, bǐrǐhǐlǐr indǐ bıl»,— tip uylay inǐm. (Ä, s.23) Onun doğrusu ben: “ Bu
çok güzel insandır, cenete gidecek kişilerden birisidir” diye düşündüm.
Min Ğälimänǐ bǐläm, ul bǔžǔqlǔq ǐşläy tǔrğan qıž tügǐl. (Ä, s.29) Ben
Ğälimä’yi tanıyorum, o düzensiz çalışacak kız değil.
F ä x r i. Bara tǔrğan ǐrǐm bar inǐ. (Ä, s.198) Fahri: Gidecek yerim vardı.
- Tämäkǐ tart, yǔqǔñ asılır: Äytäm bit, hiñä gǐnä hǚyläy tǔrğan hüžžärǐm
bar. (Ä, s.108) – Sigara iç, uykun açılır: Söylüyorum, sana söyleyecek
sözlerim var.
3.2.1.1. Olumsuz şekli
3.2.1.1.1. Ekin olumsuz şekli fiil tabanına –mA (olumsuzluk eki) +y tǔrğan
şeklindeki kalıpla kurulur. TT’de olumsuzluk eki –mA ve –An; -mA ve - AcAk
sıfat-fiilleri ile karşılanır.
BT: EF-O{-mA} +y YF{-tǔr}-SF{-ğan} +İ
TT: EF- O {-mA} SF {-An } + İ
176
TT: EF- O {-mA} SF {-AcAk } + İ
Unda utqa yanmay tǔrğan handıqtar, şqaftar tulıp yata. (Ä, s.294)
Orada ateşte yanmayan sandıklar, dolaplar boldur.
Uramğa qaramay tǔrğan täžrä bǐtǚnläy qarındıqtan ğına quyıla. (Ä,
s.29) Sokağa bakmayan pencere tamamiyle karanlık..
Bıl žur ǐş bulha la, dǔnyala bulmay tǔrğan ǐş tügǐl. (Ä, s.26) Bu zor iş
olsa da, dünyada olamayacak iş değil.
Ğümĭrĭmdä bĭr iržĭ
Kürmäy tǔrğan qartıñmın. (BHİ-V, s.90) Ömrümde bir yeri görmeyen
ihtiyarım.
Küptän tügĭl bǚtǚn Sulman buyına yǔqǔ birmäy tǔrğan, Ural
buyžarında maqtaw yıržarı yırlana tǔrğan tuğıž batır xäžĭr urındarınan
yuğaldılar. (BHİ-V, s.203) Çok eski değil bütün Sulman boyuna uyku
vermeyen, Ural boylarında kahramanlık türküleri söylenmekte olan dokuz
yiğit şimdi yerlerinden kayboldular.
Xalıqtıñ tĭlĭ — unıñ bǚtä ruxi tǔrmǔşǔnǔñ in matur, mäñgĭ
şıñmäy, mäñgĭ hulımay tǔrğan ašıl säskähĭ ul. (DY, s.65) Halk dili
onun bütün manevi hayatının o, en güzel, ebedi, sonsuza kadar solmayan
gerçek çiçeği.
177
SONUÇ
Başkurt Türkçesi gramerlerinde yer alan sıfat-fiil ekleri; –ğan/ -gän; qan/ -kän; -r; -ır/ -ĭr; -ǔr/ -ǚr; -maš/ -mäš; –ržäy/ -ržäy; -ǔržay/ -ǚržäy; -rlıq/ ĭrlĭk; -rlǔq/ -rlǚk; -ǔrlǔq/ -ǚrlǚk; -wsı/ -wsĭ; -ǔwsı/ -ǚwsĭ; -a/ -ä/ -y tǔrğan; -ašaq/
-äsäk; -ahı/ -ähĭ, -yhı/ -yhĭ; -yhǔ/ -yhǚ’dür.
Ayrıca
Başkurt
gramerlerinde
yer
almayıp
tarama
yaptığımız
metinlerden –wlı/ -wlĭ; -ǔwlı/ -ǚwlĭ; -gu kil-/ -gü kil- sıfat-fiillerini tespit ettik.
Çalışmamızda ulaştığımız sonuçlar şunlardır:
1. Başkurt Türkçesinde Yer Alan Sıfat-Fiil Ekleri En Sıktan En Aza Doğru
Sıralanmıştır.
–ğan/ -gän; -qan/ -kän
-wsı/ -wsĭ; -ǔwsı/ -ǚwsĭ
-asaq/ -äsäk
-ahı/ -ähĭ, -yhı/ -yhĭ; -yhǔ/ -yhǚ
-r; -ır/ -ĭr; -ǔr/ -ǚr
-maš/ -mäš
-a/ -ä/ -y tǔrğan
–ržäy/ -ržäy; -ǔržay/ -ǚržäy
-rlıq/ -ĭrlĭk; -rlǔq/ -rlǚk;-ǔrlǔq/ -ǚrlǚk
–wlı/ -wlĭ; -ǔwlı/ -ǚwlĭ
-gu kil-/ -gü kil2. Başkurt Türkçesindeki Sıfat-Fiillerin Türkiye Türkçesindeki SıfatFiillerle Benzer ve Farklı Olma Bakımından Karşılaştırılması:
2.1. Ses Yapısı Bakımından:
Benzer Olanlar
178
Başkurt
Türkçesindeki
Türkçesindeki
–acak/
-ecek
-asaq/
sıfat-fiil
-äsäk
eki
sıfat-fiil
ses
eki
yapısı
ile
Türkiye
bakımından
benzemektedir. Farkı ise; Başkurt Türkçesindeki kelime içinde oluşan ç>s
değişmesi ve kalın ünlülerin yanında arka damak “q” sının yer almasından
kaynaklanmaktadır.
Başkurt Türkçesindeki -ahı/ -ähĭ, -yhı/ -yhĭ; -yhǔ/ -yhǚ sıfat-fiil eki
Türkiye Türkçesindeki –ası/ -esi sıfat-fiil ekiyle benzerlik gösterir. Aralarında
ses yapısı bakımından şu farklar bulunmaktadır:
a) Eski Türkçedeki kelime başı “s” sesi, Başkurt Türkçesinde “h”
olurken Türkiye Türkçesinde korunur.
b) Başkurt Türkçesinde ünlü ile biten fiillere ek ilave edilirken bazı ses
olayları neticesinde ek, -yhı/ -yhĭ; -yhǔ/ -yhǚ şekline girerken Türkiye
Türkçesinde her hangibir değişikliğe uğramaz.
Başkurt Türkçesindeki -r; -ır/ -ĭr; -ǔr/ -ǚr; -maš/ -mäš sıfat-fiil ekleri
Türkiye Türkçesindeki –r, -ar/ -er;-ır/ -ir, -ur/- ür; -maz/ -mez sıfat-fiil eklerine
ses yapısı bakımından benzemektedir. Ayrıldığı noktalar ise; Türkiye
Türkçesinde
sıfat-fiilin
–ar/
-er
şekli
bulunmasına
rağmen
Başkurt
Türkçesinde bu şekil arkaikleşmiş ve kullanımdan kalkmıştır. Bu sebeple ekin
bu şekline günümüz Başkurt Türkçesi sıfat-fiil ekleri içerisinde rastlanmaz.
Başkurt Türkçesindeki “ĭ”, “ǔ”, “ǚ” ünlülerini Türkiye Türkçesinde karşılayan
bir ses yoktur. Ayrıca Başkurt Türkçesinde sıfat-fiilin olumsuz şeklinin son
sesi olan “z” ses değişmeleri neticesinde “š” olurken; Türkiye Türkçesinde “z”
sesi muhafaza edilmiştir.
Başkurt Türkçesindeki –ğan/ -gän; -qan/ -kän sıfat-fiil eki Türkiye
Türkçesindeki –an/ -en sıfat-fiil ekine ses yapısı bakımından benzemektedir.
Eski Türkçe döneminde kelime başındaki –g sesi düşer. Türkiye Türkçesinde
bu ek –An olurken, Başkurt Türkçesinde –g sesi korunmaktadır.
179
Türkiye Türkçesindeki IcI /- UcU fiilden isim yapma ekine ses yapısı
bakımından benzemektedir. Başkurt Türkçesindeki -wsı/ -wsĭ, -ǔwsı/ -ǚwsĭ
sıfat-fiil eki, aslında Eski Türkçede yer alan –gUçI sıfat-fiil ekidir. Eski Türkçe
döneminde kelime başındaki –g sesinin düşmesi sonucunda Başkurt
Türkçesinde ses diş dudak “w” sine dönüşür. Türkiye Türkçesindeki c’ler
aslında ç olduğu için, bizim kullandığımız Türk aslılı kelimelerdeki bütün c ve
ç ‘ler Başkurtça’da s’dir. Başkurt Türkçesinde birinci hecedeki ǔ, ǚ seslerini
takip eden dar ünlüler u, ü değil, ı, ĭ’dir.
Farklı Olanlar:
Başkurt Türkçesindeki -a/ -ä/ -y tǔrğan; –ržäy/ -ržäy, -ǔržay/ -ǚržäy; rlıq/ -ĭrlĭk, -rlǔq/ -rlǚk, -ǔrlǔq/ -ǚrlǚk; –wlı/ -wlĭ, -ǔwlı/ -ǚwlĭ; -gu kil-/ -gü kilsıfat-fiil ekleri Türkiye Türkçesinde bulunmamaktadır.
2.2. Fonksiyonları Bakımından Karşılaştırılması:
Benzer Olanlar:
-ašaq/ -äsäk; sıfat-fiil eki her iki lehçede de aynı fonksiyonda kullanılır.
Her iki lehçede de iyelik eki almadan fiillerin sıfat şeklini yapar, isim olarak
kullanılır ve bu durumda iyelik ve hâl eklerini üzerine alabilir. Bu sıfat-fiil eki,
ǚsǚn (için) edatıyla kullanıldığında sebep bildirir.
-ahı/ -ähĭ, -yhı/ -yhĭ; -yhǔ/ -yhǚ sıfat-fiil ekinin ortak özelliği işlevlerinin
her iki lehçede de benzer olmasıdır. Bu sıfat-fiil, fiillerin sıfat, isim şekillerini
yapar ve Türkiye Türkçesinde –AcAk sıfat-fiil eki ile karşılanır.
-r; -ır/ -ĭr; -ǔr/ -ǚr sıfat-fiil ekinin ortak özelliği her iki lehçede de isim,
sıfat ve zarf işlevlerinde kullanılmasıdır. Türkiye Türkçesinde ise –AcAk, –An
yapısıyla karşılanır.
Bu sıfat-fiil eksiz kullanıldığı gibi, nitelediği isim, isim çekim eklerini de alabilir.
Başkurt Türkçesinde “sıfat-fiil +isim +iyelik eki” şeklindeki yapı, Türkiye
180
Türkçesine aktarırken “sıfat-fiil +iyelik eki +isim” yapısı ile karşılanır. “Kilǐr
yuldarıña“ örneğinde olduğu gibi.
Diğer bir farklı özelliği ise; ǚsǚn edatıyla kullanımında görülür. Başkurt
Türkçesinde -r; -ır/ -ĭr; -ǔr/ -ǚr sıfat-fiil eki “ǚsǚn” şeklinde kurulan yapı,
Türkiye Türkçesinde “–mak/ -mek isim-fiil eki için” şeklindedir. Kalıcı isimler
yapar (başkišär, ilgižär, urınbašar).
Farklı Olanlar:
–ğan/ -gän; -qan/ -kän sıfat-fiili işlev olarak, Türkiye Türkçesindeki –An,
-Dık, -mIş sıfat-fiillerini karşılamaktadır.
–ğan/ -gän; -qan/ -kän sıfat-fiili, -dık/ -dik fonksiyonunda ise nitelediği
isim iyelik eki alır. “hǚygän yĭgǐtǐñ, tıwğan yılım” örneklerinde olduğu gibi.
İsim olarak kullanılırken “bar” ve “yuq” kelimeleri ile birlikte görülen
geçmiş zaman ifadesi verir. Başkurt Türkçesindeki “Esas Fiil –Sıfat-Fiil {ĞAn/-QAn} +iyelik eki bar ~ yuq” yapısı Türkiye Türkçesindeki “Esas Fiil Görülen geçmiş zaman eki +iyelik kökenli şahıs eki” yapısı ile kaşılanır.
Bu sıfat-fiil eki hımaq, kĭwĭk, kürä, tiklĭm, hayın, ǚsǚn, +day çekim
edatlarıyla birlikte kullanılarak edat grupları oluşturur.
kürä (göre) çekim edatı, sadece – ĞAn/ -QAn ekini ve yönelme hâl ekini
alan sıfat-fiiller üzerine gelir. Türkiye Türkçesinde sebep bildiren –dIğInA
göre/ -dUğUnA göre; –dIğI için/ -dUğU için yapılarıyla karşılanır.
tiklǐm (kadar) çekim edatıyla birlikte kulanılırken üzerine yönelme hâl eki
alabilir. Bu yapı Türkiye Türkçesinde yönelme hâl ekini alan –An ekli sıfat-fiil
ve kadar edatından oluşan –An +A kadar yapısıyla karşılanır. Eğer sıfat-fiil ek
almadan tiklǐm (kadar) edatıyla kulanılırsa Türkiye Türkçesinde –dIğI kadar/ dUğU kadar veya zarf-fiilin oluşturduğu –IncAyA kadar yapılarıyla karşılanır.
181
kĭwĭk (gibi) çekim edatıyla kullanıldığında harekete benzerlik ifadesi
katar. Türkiye Türkçesinde - mIş/ -mUş sıfat-fiilin, gibi edatıyla oluşturduğu –
mIş/ -mUş gibi yapısı ile karşılanır. Ayrıca -Ir/ -Ur gibi; -yormuş gibi ve –dIğI/ dUğU gibi şeklindeki yapılarla karşılanan şekilleri de mevcuttur.
ǚsǚn çekim edatı ile kullanılırken hareketin sebebini bildirir. Ayrıca söz
konusu sıfat-fiil, üzerine +lIk isimden isim yapma ekini alarak genişleyebilir.
Sıfat-fiil yalın hâlde kullanıldığında Türkiye Türkçesine –dığı için/ -diği için
şeklinde
çevrilir.
“hǚygän
ǚsǚn,
quymağan
ǚsǚn,
barğanlığı
ǚsǚn”
örneklerinde olduğu gibi.
hayın çekim edatıyla oluşturulan sıfat-fiilin işlevini, Türkiye Türkçesinde
umumiyetle “–DIkçA zarf-fiil eki” ve “her edatı + Esas Fiil+ -DIk sıfat-fiil eki +
İyelik eki + Bulunma hâl eki” yapısı karşılar. Bu kullanım sıfat-fiilin ifade ettiği
hareketin tekrarlanarak yapıldığını bildirir.
+DAy edatı ile kullanılan sıfat-fiilini, Türkiye Türkçesinde –DIk ~ -mIş~
-r, -Ar, -Ir sıfat-fiili + gibi edatı yapılar karşılamaktadır. Bu edat, eklendiği
sıfat-fiilin belirtme vasfını kuvvetlendirip eşitlik hâl eki olarak kullanır. –
ĞanDAy/ -QAnDAy sıfat-fiili “bol-“ yardımcı fiili ile kullanıldığında Türkiye
Türkçesinde –DIk ~ -mIş~ -r, -Ar, -Ir sıfat-fiili + gibi yap-, “ol-“ yardımcı fiili ile
kullanıldığında –DIk ~ -mIş~ -r, -Ar, -Ir sıfat-fiili + gibi it- yapısı ile karşılanır.
hımaq (gibi) çekim edatıyla kullanılan sıfat-fiilin Türkiye Türkçesinde
karşılığı -Ir gibi, -mIş gibi yapısıdır.
–ĞAn/ -QAn sıfat-fiil eki, fiil tabanına –p zarf-fiil eki aracılığıyla
bağlanarak ve iki fiil arka arkaya getirilerek tekrar yapar. “tıwıp üškän äžiptär”
örneğinde görüldüğü gibi.
–ĞAn/ -QAn sıfat-fiil eki kalıcı isimler yapar. “Tuğan tĭl”, “Yanğantaw”
örneklerinde olduğu gibi.
–ržäy/ -ržäy; -ǔržay/ -ǚržäy sıfat-fiilini, Türkiye Türkçesinde işlev olarak,
–ması mümkün/ -mesi mümkün; –AcAk; - mIş; -Ir sıfat-fiilli gibi edatı karşılar.
182
Sıfat-fiilin bildirdiği harekete gelecek zaman ifadesi ve mümkün olma ifadesi
verir.
-rlıq/ -ĭrlĭk; -rlǔq/ -rlǚk; -ǔrlǔq/ -ǚrlǚk sıfat-fiil ekinin işlev olarak Türkiye
Türkçesinde karşılığı –ması mümkün/ -mesi mümkün ve –AcAk sıfat-fiil
ekli yapısıdır. Gelecek zamanı ve hareketin mümkün olma durumunu
bildiren sıfat-fiiller oluşturur.
-wsı/ -wsĭ; -ǔwsı/ -ǚwsĭ ekli sıfat-fiilin Türkiye Türkçesinde işlev olarak
karşılığı –An sıfat-fiil ekidir. Bu sıfat-fiil isim olarak kullanılır ve kalıcı isimler
yapar. “kǚtǚwsǐ”, “uqıtıwsı” örneklerinde olduğu gibi. Ayrıca isim olarak
kullanımında yapılan işi de belirler (kǐr yıwıwsı).
-a/ -ä/ -y tǔrğan ekli sıfat-fiiller, Türkiye Türkçesinde –mAk
mastarlarına +DA bulunma durum ekinin getirilmesi ile oluşan şekil ve zaman
kalıbı ile karşılanır. Süreklilik bildiren sıfat-fiiller yapar.
–wlı/ -wlĭ; -ǔwlı/ -ǚwlĭ sıfat-fiil eki, eklendiği fiil tabanlarında kalıplaşmış
isim yapar. “asıwlı”, “bǔrsǔwlı” örneklerinde olduğu gibi.
-gu kil-/ -gü kil- sıfat-fiil eki, gereklilik ve istek fonksiyonu verir. Türkiye
Türkçesinde karşılığı –mak iste-/ -mek iste-; -ası gel-/ -esi gel- yapısıdır.
183
KAYNAKÇA
AGAR,
M.
Emin,
“Kıpçak
Türkçesi’nde
İsim-Fiiller”,
Türk
Dünyası
Araştırmaları, sayı:120, Haziran, 1999, s.203-205.
AGİŞEV, İ. M., BİYİŞEV, Ä. Ğ., ZÄYNULLİNA, G. D., İŞMǗXÄMMÄTOV, Z.
Q., KUSİMOVA, T. X., URAQSİN, Z. Ğ., YARULLİNA, U. M., Başqǔrt
Tĭlĭnĭñ
Hüžlĭgĭ
I-II,
Rossiya
Fändär
Akademiyahı
Ural
Bülĭgĭ
Başqǔrtǔstan Ğilmi Üžägĭ Tarix Tĭl Häm Äžäbiyät İnstitutı, Mäskäw,
1993.
ARAT, Reşid, Rahmeti, Makaleler C. I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
Ankara, 1987.
, Kutadgu Bilig I Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1979.
ATALAY, Besim, Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, Türk Dil Kurumu
Yayınları, C.IV, Ankara, 1985.
AYYILMAZ, Cengiz, Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Atatürk Üniversitesi
Yayınları, Erzurum, 1994.
AXMEROV, K., Z., BAİŞEV, T., G., BİKMURZİN, Ä., M., QÄYUMOVA,U., M. ,
SÄYÄRGÄLİEV, B., S., TEREGULOVA, R., N., Başqǔrtsa-Russa
Hüžlĭk, SSR Fändär Akademiyahı Başqǔrtǔstan Filialı Tarix, Tĭl häm
Äžäbiät İnstitutı, Mäskäw, 1958.
BANGUOĞLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 2000.
BAYRAKTAR, Nesrin, Türkçede Fiilimsiler, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 2004.
184
BAYRAM, Ali, STOLETNEYA, Galina, Rusça-Türkçe/ Türkçe- Rusça
Sözlük, Fono Yayınları, İstanbul, 2002.
BOZKURT, Fuat, Türkiye Türkçesi, Cem Yayınevi, İstanbul, 1995.
CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu
Yayınları, İstanbul, 1968.
DEMİR, Bekir, “Başkurdistan: Tarihi, Nüfusu, Etnopolitik Durumu ve Millî
Gelişmeler”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.20, 2002, s.73.
DİMİTRİYEV,
N.,
K.,
Gramatika
Başkirskogo
Yazıka,
İzdatelЬstvo
Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad, 1984.
ECKMANN, J., “Çağatacayda İsim-Fiiller”, TDAY Belleten, 1962, TTK,
Ankara, 1998, s.51-52.
, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Türk
Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1996.
, Çağatayca El Kitabı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, İstanbul, 1988.
EDİSKUN, Haydar, Türk Dil Bilgisi, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1999.
ERASLAN, Kemal, Eski Türkçe’de İsim-Fiiller, İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1980.
ERCİLASUN, Ahmet B., Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Gazi Üniversitesi,
Ankara, 1984.
ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım, İstanbul, 2000.
185
ERSOY, Yazıcı, Habibe, “Başkurt Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ
Yayınları, Ankara, 2007, s.753-754.
GABAİN, A.V., Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 1996.
, Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, Ankara, 1997.
HAMİLTON, James, Russell, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, çev. Vedat Köken,
TDK Yayınları, Ankara, 1998.
HENGİRMEN, Mehmet, Türkçe Dil Bilgisi, Engin Yayınevi, Ankara, 1995.
ILISHEV, Ildus G., “Sovyetler Birliği’nden sonra Başkurtdistan ve Rusya”,
Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.20, Ankara, 2002, s.64-69.
İMLÂ KILAVUZU, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1996.
İŞBULATOV, N. X., ZÄYNULLİN, M. V., Xäžĭrgĭ Başqŭrt Äžäbi TĭlĭFonetika, Morfologiya, Başkurt Devlet Üniversitesi Yayınları, Üfü,
1987.
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 1994.
KORKMAZ, Zeynep, “Türkçede Ek Yığılması Olaylarının Meydana Gelişi
Üzerine”, TDAY Belleten, 1960, TTK, 1988, s.178-179.
, Türkçede Eklerin Kullanış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Dil
Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, 1969.
186
, Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992.
, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 2003.
, “Türkçede –acak/-ecek Gelecek Zaman (Futurum) Ekinin Yapısı
Üzerine”, DTFC Dergisi, C.XVII, S. 1-2 (Mart-Haziran 1959), s.161
, “-ası/ -esi Gelecek Zaman İsim-Fiil (participium) Ekinin Yapısı
Üzerine”, TDAY Belleten, 1968, TTK, Ankara, 1989, s. 33.
MANSUROĞLU, Mecdut, “Türkçede –ġu Ekinin Fonksiyonları”, Türkiyat
Mecmuası, c.X, İstanbul, 1953, s.341-348.
, “Türkçede –ġay/ -gey Eki ve Türemeleri”, Jean Deny Armağanı, TDK
Yayınları sayı: 173, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1958, s. 171183.
NASKALİ, Emine Gürsoy, Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, Türk
Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.
ÖNER, Mustafa, “Başkurt Türkçesinden Metinler”, E.Ü. Türk Dili ve
Edebiyatı Dergisi, 8 (İzmir), 1994, s.114.
, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
PARLATIR, İsmail, GÖZAYDIN, Nevzat, ZÜLFİKAR, Hamza, Türkçe Sözlük
1-2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998.
RÄSÄNÄN, M., Materialien Zur Morphologie Der Türkischen Sprachen,
Studia Orientalia, Edidit Societas Orientalis Fennica XXI, Helsinki, 1957.
RUDENKO, Sergey İvanoviç, Başkurtlar, Kömen Yayınları, 2001.
TAYMAS, Abdullah Battal, Kazan Türkleri, Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1988.
187
TEKİN, Talât, Orhon Yazıtları, Ankara, 1988.
TOGAN, Zeki Velidi, “Başkırt”, İslâm Ansiklopedisi, C.II, MEB Yayınları,
İstanbul, 1993, s.328-322.
, Başkurtların Tarihi, Türksoy Yayınları, Ankara, 2003.
TOKATLI, Suzan, “Başkurt Türkleri”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.20,
Ankara, 2002, 81-85.
URAKSİN, Z.Ğ., İŞBAYEV, K.Ğ., Xäžĭrgĭ Başqǔrt Tĭlĭ, Başkurdistan Kitap
Neşriyatı, Ǚfǚ, 1986.
ZÄYNULLİN, G. D., Türkükse-Başkurtsa/ Başkurtsa –Türükse Hüzlik,
Üfü, 1986.
ZÄYNULLİN, M.V., ZARİPOV, R.F., Xäžĭrgĭ Başqǔrt Äžäbi Tĭlĭnĭñ
Morfologiyahı, Başqǔrt Dävlät Üniversitesĭ, Ǚfǚ, 1979.
188
ÖZET
ERTÜRK Fatma, Başkurt Türkçesi’nde Sıfat-Fiil Ekleri ve İşlevleri, Yüksek
Lisans Tezi, Ankara, 2008.
Çalışmamıza Başkurt Türklerinin tarihi ve dili hakkında bilgi vererek
başlanıldı. Daha sonra Başkurt ve Türkiye Türkçesi gramer kitaplarındaki
sıfat-fiil tanımlarından ve işlevlerinden bahsedildi.
Başkurt Türkçesine âit sıfat-fiil eklerini tespit ederek, bunların Türkiye
Türkçesindeki karşılıklarını vermeye çalışıldı. Bunun için, öncelikle Başkurt
Türkçesiyle yazılmış edebî ve ilmî metinlerden sıfat-fiil eki örneklerini içinde
geçtiği cümlelerle birlikte belirlendi. Belirlediğimiz bu sıfat-fiil eki örneklerini
içinde geçtiği cümlelerle birlikte Türkiye Türkçesine aktarıldı.
Tespit ettiğimiz ve Türkiye Türkçesine aktardığımız sıfat-fiil eklerini
tasnif ederek bu sıfat-fiil eklerinin ses düzenlerini, çeşitli kullanılış şekillerini
ve işlevlerini ele aldık. Böylece Başkurt ve Türkiye Türkçesinde sıfat-fiil
eklerinin kullanım özelliklerini ortaya koyulmuş olundu. Başkurt Türkçesindeki
sıfat-fiiller Türkiye Türkçesinde olduğu gibi cümle içerisinde isim, sıfat olarak
kullanıldıkları gibi zarf-fiil ve edatlarla da kullanılırlar. Ayrıca sıfat-fiil eklerinin
tarihî seyri ve bu ekler hakkındaki görüşlere de yer verildi.
Çalışmadan elde ettiğimiz neticeleri ise tezimizin Sonuç bölümünde
özetlenildi.
Anahtar kelimeler:
1) Başkurt Tarihi
2) Başkurt Türkçesi
3) Türkiye Türkçesi
4) Sıfat-Fiil
5) Sıfat-Fiillerin İşlevleri
189
ABSTRACT
ERTÜRK Fatma, The participle and their functions in Bashkir Turkish,
Master Teziz, Ankara, 2008.
This study starts with background information on the history of Bashkir
Turks and the Bashkir Turkish. Later, the definitions and functions of
participles in the grammar books in Bashkir Turkish and Turkish of Turkey
are given.
The participle affixes in Bashkir Turkish were determined and their
equivalent forms in Turkish of Turkey were presented. To achieve this, firstly
examples of participle affixes were selected with the sentences they appear
in from literary and scientific texts written in Bashkir Turkish. Then, these
examples of participle affixes with the sentences they appear in were
translated into Turkish of Turkey. By categorizing the selected and translated
participle affixes, we studied their vocality, various usages and functions.
Thus, the characteristics of the use of participle affixes in Bashkir Turkish and
Turkish of Turkey language were identified. Just like in Turkish of Turkey, in
Bashkir Turkish the participle affixes can be used in sentences in noun and
adjective forms and with gerunds and prepositions. This study also
comprises the chronological progress of participle affixes and some views on
these affixes.
The results of the study are summarized in the conclusion part.
Key words:
1) The History of Bashkirs
2) Bashkir Turkish
3) Turkish of Turkey
4) Participle
5) Functions of participles.
