Hochqualifizierte Türkischstämmige und ihre Rückkehrabsichten

Almanya’da Yaşayan Yüksek Nitelikli
Türkiye Kökenlilerin Mesleki Durumu ve
Göç Eğilimleri
- Geçici Değerlendirme –
Türkiye ve Uyum Araştırmaları Merkezi Vakfı ile
Bayburt Üniversitesi’nin (Türkiye)
Ortak Çalışması
Caner Aver
Atakan Durmaz
Essen, Haziran 2016
Almanya’daki Türkiye kökenlilerin yükselen eğitim seviyesi ve bununla uyumlu
olarak yüksek okula başlayanların sayısındaki artış, mesleki entegrasyon
alanında değişen bir ulusaşırı yönelime yol açıyor. Burada sunulan deneysel
(ampirik) araştırma bu nedenle mesleki durumun sınır ötesi göç eğilimleri ile
bağlantısını ele almaktadır.
1. Giriş
Diasporadaki Türkiye kökenliler arasında, Alman vatandaşı1 olanların oranındaki artış
gibi, Almanya’da yaşayan Türkiye kökenlilerin eğitim seviyeleri de zaman içinde
yükselmiştir. Buna rağmen halen toplumun çoğunluğuna kıyasla hem eğitim
sisteminde hem de iş piyasasına entegrasyonda yapısal dezavantajlar mevcuttur.
Yine de Türkiye kökenli üniversite öğrencilerinin ve yüksek niteliklilerin sayısı2,
bilhassa „misafir işçi olarak gelen neslin“ düşük eğitim seviyesi dikkate alındığında,
Almanya’da kayda değer bir artış göstermiştir. 2007 ile 2014 yılları arasında
Almanya’da üniversiteye girme hakkı3 kazanan Türkiye kökenlilerin oranı % 8,5‘ten %
11,1’e, akademik mesleki eğitim görenlerin oranı ise % 2,7’den % 3,1’e4 yükselmiştir.
Bu arada Almanya’da entegrasyon ve katılım tartışmalarında menteşe görevi
üstlenen, ancak haksızlığa karşı da duyarlılık gösteren, iyi eğitim almış Türkiye
kökenli bir tabaka oluşmuştur. Bu açıdan iş piyasasına girişleri ve aynı zamanda olası
göç niyetleri büyük önem taşımaktadır. Bu bilgilerin ışığında diasporadaki yüksek
nitelikli Türkiye kökenliler, Bayburt Üniversitesi ile Türkiye ve Uyum Araştırmaları
Merkezi Vakfı (TAM Vakfı) tarafından gerçekleştirilen ve TÜBİTAK (DFG – Alman
Araştırma Cemiyeti muadili) tarafından finanse edilen araştırmanın konusu olmuştur.
2. Araştırma Hakkında
Kasım 2015 ile Nisan 2016 arasında yapılan ankete Almanya genelinde 1.126
Türkiye kökenli katılmıştır; bunlardan 450’si üniversite öğrencisi (% 40) ve 676’sı
yüksekokul mezunudur (% 60). Hedef kitleye iki iletişim kanalı vasıtasıyla ulaşılmıştır:
Bir yandan sosyal medyada ve TvUAM internet sayfasında Almanca ve Türkçe bir
bildiri ile yayılan iki dilli bir online giriş maskesi hazırlanmış, diğer yandan ise
Almanya genelinde basılı anket formları Türkiye kökenli üniversite öğrencileri ile
yükekokul mezunlarının network toplantılarında dağıtılmıştır.
1
2015 senesinde yapılan nüfus sayımına göre bugün Almanya’da bulunan toplam 2,86 milyon Türkiye kökenlinin ancak 1,46
milyonu Türk vatandaşlığına sahip iken, (% 51,1), 595.000’i (% 20,8) Alman vatandaşlığına geçmiş, 803.000’i (% 28,1) Alman
kimliğine doğuştan gelen hak ile sahip ve 215.000’i de (% 7,5) çifte vatandaşlık sahibidir.
2
Federal İstatistik Dairesi, yüksek niteliklileri „Doktorası olan ve olmayan uygulamalı bilimler üniversitesi/yüksekokul mezunları“
olarak tanımlıyor; bkz. Krenner, Daniela/Horneffer, Birgit: Hochqualifizierte in Deutschland. Erhebung zu Karriereverläufen und
internationaler Mobilität von Hochqualifizierten. Federal İstatistik Dairesi (yayımcı), Wiesbaden, 2011. Göç Yasası, İkamet
Kanunu’nun 18. maddesi (AufenthG.) ve Nitelikli Eleman ve Akademisyenler için Yerleşim İzni’nin 19. maddesinde yüksek
nitelikliler şöyle tanımlanıyor: 1. Özel nitelikli bilgiye sahip bilim insanları, 2. Önemli fonksiyonda eğitim personeli veya önemli
fonksiyonda bilimsel çalışanlar ve 3. Kalifiye uzmanlar ve benzer eğitime sahip nitelikli elemanlar.
3
Lise mezuniyeti (Abitur) % 7,8 ve uygulamalı bilimler üniversitesine giriş yeterliliği % 3,3 (2014).
4
Almanya’da Türk kökenli olup göçmen kökenli olmayan nüfus (Bevölkerung mit türkischem und ohne Migrationshintergrund in
Deutschland). 2014 nüfus sayımı, dizi 1, sıra 2.2. Wiesbaden 2015.
3. Merkezi Sonuçlar
3.1.
Demografi
Ankete katılanlar arasında yaşa göre en büyük grupları % 31 ile 18-25 yaş
arasındakiler (çoğunlukla üniversite öğrencileri, genç mezunlar) ve % 40 ile 26-34
yaş arasındakiler (çoğunlukla mezunlar, meslek hayatına yeni girenler)
oluşturmaktadır. Cinsiyet dağılımı % 51 kadın ve % 49 erkek ile dengelidir. Bu oran,
yaklaşık olarak toplam Almanya nüfusundaki cinsiyet dağılımına tekabül etmektedir.
Ankete katılanların % 69’u okul eğitimini Almanya’da, % 20’si her iki ülkede, ve
sadece % 7’si Türkiye’de tamamlamıştır; böylece Almanya ağırlıklı bir eğitim ve
sosyalizasyondan bahsetmek mümkündür. Fakat çift eğitime sahip % 20’lik kesim,
yüksek nitelikli Türkiye kökenlilerin pek çoğunda mevcut olan ulusaşırı yönelime dair
bir emare sunmaktadır.
Şekil 1: Ankete katılanların yaş dağılımı (n=1.126)
40%
40%
31%
30%
20%
20%
10%
6%
2%
0%
18-25
26-34
35-44
45-54
55-64
Tüm anket katılımcılarının % 13’ü yedi veya daha az yıl önce Almanya’ya gelmiştir.
Üniversite öğrencilerinin % 83’ü ve mezunların da sadece % 50,4’ü Almanya’da
doğmuştur. Öte yandan üniversite öğrencilerinin % 10’u ile mezunların % 13’ü yedi
veya daha az yıl önce Almanya’ya göç etmiştir.
Şekil 2: Üniversite öğrencilerinin ve mezunların Almanya’da kalış süreleri (n=1.126)
90%
83%
80%
70%
60%
50%
50%
Üniversite öğrencisi
40%
30%
30%
20%
7% 7%
10%
0%
Almanya'da
doğmuş
1-3 yıldır
Almanya'da
2% 6%
4-7 yıldır
Almanya'da
3%
6%
8-12 yıldır
Almanya'da
4%
Diğer
Mezun
3.2.
Vatandaşlığa Alınma
Ankete katılanların ülke vatandaşlıklarına bakıldığında, % 42’sinin Alman, % 44’ünün
Türk ve % 13’ünün de çifte vatandaş olarak dağıldığı görülmektedir. Almanya
doğumlu katılımcıların Alman ve çifte vatandaşlık oranları % 51 ve % 15 ile belirgin
bir şekilde daha yüksektir.5 Ancak uzun süredir Almanya’da yaşamalarına rağmen
hala Türk vatandaşlığını koruyan katılımcıların yüksek oranı, 2000 yılından bu yana
tüm Türkiye kökenli vatandaşlar arasında Alman vatandaşlığına geçme konusundaki
çekingen eğilim ile bağdaşmaktadır6. Öyle ki, vatandaşlığa geçme hakkı olanların
sayısını artırmak amacıyla yapılan reformlara rağmen yıllık vatandaşlığa geçiş oranı
gerilemektedir.7
3.3.
Mesleki Durum
Almanya genelinde yüksekokul mezunları arasındaki işsizlik oranı % 2,58 iken,
Almanya’da mesleki eğitim görmüş yüksekokul mezunu Türkiye kökenliler arasındaki
işsizlik oranı % 8,99 ile daha yüksektir. Bu araştırmaya katılan mezunlar arasında ise
işsizlik oranı sadece % 2 seviyesindedir. Buna karşın, ankete katılan yüksekokul
mezunlarından % 49’u mezuniyetlerinden hemen sonra ve % 23’ü de üç ay içerisinde
iş gücü piyasasına dağıl olmuşlarken; yalnızca % 6’sı iş bulana kadar bir yıl veya
daha fazla beklemek zorunda kalmıştır. Bu noktada ankete katılanlar tarafından
gönderilen iş başvuruları ve mülakata çağrılma sayısı da kayda değerdir. Araştırmaya
katılanların % 65’i üniversite mezuniyeti sonrasında onbirden az iş başvurusu
göndermiş, % 17’si 11 ile 30 arasında ve sadece % 7’si 100’den fazla başvuru
göndermiştir. Benzer bir sonuç, mülakata davet edilip mülakat sonrası işe alınanların
sayısından da ortaya çıkmaktadır (n=630). Ankete katılanların % 89’u 10 veya daha
az sayıda mülakata davet edildikten sonra iş bulabilmişken, sadece % 2’lik bir kısım
ancak 30 mülakattan sonra iş gücü piyasasına dahil olabilmiştir. Buna rağmen
süreçler dahilinde edinilen ayrımcılık tecrübeleri çelişkili bir tablo ortaya koymaktadır
(n=661). Başvurular sırasında böyle bir tecrübe yaşamadığını belirten % 54’lük kısma
karşı katılımcıların % 28’i bu soruya evet cevabı vermiş ve % 18’i herhangi bir yanıt
vermemiştir. Ancak toplamda alınan neticeler, (Türk) göçmen kökenli yüksekokul
mezunlarının akademik eğitimleri sonunda iş piyasasına girişlerinin uzun bekleme ve
arama süreçleri yaşanmadan da gerçekleşebileceğini göstermektedir ki; burada
yapısal (demografik gelişme, nitelikli personel eksikliği, ekonomik büyüme) ve
5
2000 yılından bu yana Almanya’da doğan yabancı kökenli ebeveynlerin çocuklarına, anne babalarının ülke vatandaşlıklarının
yanı sıra Alman vatandaşlığı da verilmekte. Bu kişilerin şimdi çifte vatandaşlık hakları var.
6
Sauer, Martina: Integrationsprozesse, wirtschaftliche Lage und Zufriedenheit türkeistämmiger Zuwanderer in NordrheinWestfalen. Çok konulı anketin sonuçları, 2013. Kuzey Ren-Vestfalya Çalışma, Uyum ve Sosyal İşler Bakalığı ile ortak bir analiz.
Essen 2014, s. 104 vs.
7
2012 yılında prensipte Alman vatandaşlığını alma hakkı bulunanlar arasında yapılan bir ankette Türkiye kökenliler Alman
vatandaşlığına geçmemelerinin temel sebepleri olarak mevcut vatandaşlıklarından feragat etmeyi (% 40) ve yetersiz
cezbediciliği (% 40) belirtmiştir. Almanya’ya karşı aidiyet duygusunun bulunmama sebebini sadece % 5’i vatandaşlığa geçmeye
engel olarak belirtmiştir; bkz. Sauer, Martina: Einbürgerungsverhalten türkeistämmiger Migrantinnen und Migranten in
Nordrhein-Westfalen. 13. Ergebnisse der Mehrthemenbefragung 2012. Kuzey Ren-Vestfalya Çalışma, Uyum ve Sosyal İşler
Bakalığı ile ortak bir analiz. Essen 2013.
8
Hausner, Karl Heinz/Söhnlein, Doris/Weber, Brigitte; Weber, Enzo: Qualifikation und Arbeitsmarkt. Bessere Chancen mit mehr
Bildung. IAB Kısa rapor 11/2015, S. 2ff.
9
Aynı yerde, s. 45
başvuranlara yönelik
sağlamaktadır.10
şartlar
(güçlü
sosyal
sermaye)
da
destekleyici
etki
Şekil 3: Eğitim bitimi ile iş piyasasına giriş arasında geçen süre (n=608)
25%
21%
20%
20%
15%
12%
10%
10%
6%
5%
2%
0%
Hemen
3.4
< 1 Ay
1-3 Ay
4-6 Ay
7-12 Ay
> 1 Yıl
İyi Eğitimli Türkiye Kökenli Nüfus Oranı
Bu araştırma, iyi eğitim almış ve belirli çevresel özelliklere sahip Türkiye kökenli bir
kesimin oluşumunu belgelemektedir. Buna göre ankete katılanların % 63’ü bekar, %
35’i evli ve katılımcı eşlerinin % 68’i en az lisans diploması sahiptir. Dolayısıyla aile
kuranların eşlerini daha sık kendi sosyal çevrelerinden seçtikleri söylenebilmektedir.
Üniversite öğrencileri ve mezunlar arasında bakıldığında, mezunların % 54’ünün,
üniversite öğrencilerinin ise sadece % 7’sinin evli olduğu görülmektedir. Burada
geleneksel rol dağılımının da gerileme gösterdiği söylenebilmektedir. Ankete katılan
tüm mezunların % 12’si araştırmacı ve % 19’u da bilim adamı olarak çalıştığını
belirtmektedir. Ayrıca katılan mezunların % 23’ü doktora yapmıştır. Gelecekte ise
eğitim seviyesinin yükselmesine paralel olarak, Türkiye kökenli yüksekokul
mezunlarının akademik hayata geçişlerinde önemli bir artış yaşanacağı
beklenmektedir.
3.5. Göç Niyetleri
Günümüzde Almanya ile Türkiye arasındaki ulusaşırı göç her iki istikamette de
gerçekleşmektedir. Federal İstatistik Dairesi’nin verilerine göre 2005 ile 2014 yılları
arasında toplam 304.501 kişi Türkiye’den Almanya’ya göç ederken, 335.248 kişi de
Almanya’dan Türkiye’ye taşınmıştır (Bu zaman içerisinde Türkiye istikametinde
+30.747 kişi göç etmiştir). Yüksek niteliklilerin taşınmaya ve seyahat etmeye daha
eğilimli olduğu düşünüldüğünde, bu süre içerisinde tutucu bir tahmin ile 35.000
yüksek nitelikli Almanya’dan Türkiye’ye göç ettiği düşünülmektedir.11 Ancak aynı
10
İş piyasalarına başarılı bir giriş için (araştırmada derlenmemiş) geçerli faktörler; örneğin mezuniyet diploması, üniversite
eğitim süresinde dayanıklı ağlar, yabancı dil bilgisi, yurt dışı tecrübeleri, sosyal beceriler, üniversite dışı angajman, vasıflı
personel eksikliği bulunan şirketlere yoğunlaşma ve seyahat/taşınma engelinin bulunmaması. Bkz. örn. Gaedt, Martin: Mythos
Fachkräftemangel. Was auf Deutschlands Arbeitsmarkt gewaltig schief läuft. Weinheim, 2014; Weiss, Felix/Klei, Markus:
Soziale Netzwerke und Jobfindung von Hochschulabsolventen. Yayınlandığı yer: Zeitschrift für Soziologie (Sosloyoji Dergisi), Yıl
40, Sayı 3 2011, s. 228 vs.
11
Mevcut veriler temel alındığında, dışarıya göç eden yüksek niteliklilerin sayısı ancak tahminlere dayalı olarak verilebilir. 2005
yılından bu yana Almanya’dan Türkiye’ye göç eden yıllık ortalama 35.000 kişiden, (2012) nüfus sayımına göre 4.500 Alman
zamanda Türkiye’den gelen göçmenler arasında Almanya’da sürekli veya geçici
kalma niyetinde olan üniversite öğrencileri ve yüksekokul mezunları da mevcuttur.
Tüm katılımcıların % 40’ı bir gün Türkiye’ye göç etmeyi düşünebileceğini belirtirken,
% 23’lük bir kesim bunu henüz bilmediğini, % 28’lik bir kesim ise Almanya’da kalmak
istediğini ifade etmiştir. Dönme niyeti olanların ancak % 13’ünün önümüzdeki beş yıl
içerisinde dönmek için somut bir planı bulunmaktadır. Dönme niyeti olanların %
44’ünü yüksekokul öğrencileri oluştururken, % 56’sı da yüksekokul mezunları
oluşturmaktadır. Meslek gruplarına göre ayrıldığında ise, dönme niyeti olan mezunlar
arasındaki en büyük grubu % 27 ile mühendisler ve % 19 ile bilim insanları ve
araştırmacılar oluşturmaktadır. Ayrıca göç etme isteği bulunanların büyük bir
bölümünün Almanya doğumlu olması (% 60) ve sadece % 13’lük bir kesimin yedi
veya daha az yıldır Almanya’da yaşıyor olması şaşırtıcı bir sonuçtur. Türkiye’ye
dönüş için en önemli sebepleri sorulan ve birden fazla cevap verme olanakları
bulunan katılımcıların cevapları ağırlıklı olarak; daha iyi iş ve yaşam olanakları,
nispeten daha yüksek bir reel gelir ve ailevi sebepler olmuştur. Bununla birlikte
Almanya’nın uyum ve göç politikası da % 44 ile sık verilen cevaplar arasındadır. Şekil
4’te de görüldüğü gibi Türkiye’ye olası bir geri dönüş için çeşitli motifler
bulunmaktadır.
Şekil 4: Türkiye’ye göç etme isteğinin en önemli sebepleri (n=450)
48%
50%
44%
45%
40%
40%
35%
32 %
29%
30%
25%
20%
17%
14%
15%
10%
6,80%
5%
0%
1
2
3
4
5
6
7
8
1: Proje tamamlandı
2: Ekonomik durum, Almanya’da işsizlik
3: Türkiye’de daha iyi çalışma koşulları
4: Türkiye’de nispeten daha yüksek bir reel gelir
5: Almanya’nın uyum ve göç politikası
6: Ailevi nedenler
7: Türkiye’de çocuk eğitimi
8: Diğer
vatandaşı bulunmakta; ki bunların büyük bir kısmının Türk asıllı olma ihtimali bulunuyor. Türkiye kökenliler arasında % 10,5’luk
yüksekokul mezunu oranına göre, nispi olarak 3.000-4.000 kişi Türkiye’ye göç etmiş olabilir. Ancak daha yüksek seyahat ve
taşınma eğilimi dikkate alındığında bu oranın daha da yüksek olabilmesi mümkündür.
Dönme isteği bulunan mezunların % 41’i iş piyasasına girişte ayrımcılığa maruz
kaldıklarını belirtirken, % 44’ü bu tür bir olayla karşılaşmadıklarını ve % 15’i ise bu
konuda bir fikirlerinin olmadığını belirtmiştir (n=252). İş piyasasına giriş sürecinin ne
kadar sürdüğü sorusuna cevaben dönme isteği bulunan mezunların % 41’i hemen bir
iş bulduklarını, % 3’ü bir aydan az bir süre iş aradıklarını ve % 23’ü 3 aya varan bir
süre iş aradıklarını ifade etmişlerdir. Ayrıca dönme isteği bulunan mezunların
mülakata çağrılıncaya kadar gönderdikleri iş başvurularının sayısı, bu grubun yarıdan
fazlasının 11’den az iş başvurusu sonrasında mülakata çağrıldığını göstermektedir.
Şekil 5: Dönme isteği bulunan mezunların gönderdikleri iş başvurusu sayısı (n=237)
60%
56 %
50%
40%
30%
21%
20%
13%
10%
3%
0%
11-30 arası
10 veya daha az
71-100 arası
100'den fazla
Genel olarak bakıldığında, iş gücü piyasasına girişte yaşanan başarısızlığın,
Türkiye’ye göç etme niyetinin oluşmasında baskın bir etmen olduğu varsayımı burada
çürütülmektedir. Dönme isteği bulunanların yarısından fazlasının 30’dan az iş
başvurusu gönderdikten sonra bir mülakata çağrıldıkları Şekil 5’de gösterilmektedir.
Yukarıda belirtilen varsayımın aksine, Türkiye’ye göç edip etmeme kararında birçok
çeşitli etmen etkilidir; ulusaşırı bir yönelim, öncelikle maruz kalınan ayrımcılığa veya
iş piyasasına girişte yaşanan başarısızlığa karşı bir tepki değildir. Buna karşılık
Almanya’da kalma sebepleri olarak; hayat ve iş şartları, yaşam tarzı ve çocuk eğitimi
gibi benzer cevaplar verilmiştir. Ayrıca Şekil 6’da da gösterildiği gibi katılımcıların
üçte biri Türkiye’yle olan (ailevi) bağların kopmasını (% 12) ve Almanya’da
akrabalarının yakınında yaşama isteğini (% 21) neden olarak belirtilmiştir.
Şekil 6: Almanya’da kalmak için en önemli sebepler (n=409)
70%
63%
67%
60%
50%
46%
36%
40%
30%
21%
20%
12%
10%
4%
0%
1
2
3
1: Almanya’daki iş piyasası şartları daha iyi
2: Almanya’daki istihdam şartları daha iyi
3: Almanya’daki yaşam tarzını tercih ediyorum
4: Türkiye’yle pek bağım yok
5: Yakın akrabalarım Almanya’da yaşıyor
6: Çocuklarımı Almanya’da büyütmek istiyorum
7: Diğer
4
5
6
7
Türkiye’ye göç etme isteğinin varlığı ve bunun sebeplerinden bağımsız olarak ankete
katılan Türkiye kökenli yüksekokul öğrencilerinin ve mezunların % 86’lık büyük bir
bölümü, ortak projeler ve bilgi/deneyim transferi ile Türkiye’nin gelişmesine katkıda
bulunmaya hazır olduklarını belirtmişlerdir. Böylece bu araştırma, katılımcıların hayatlarının odak noktası olarak nereyi seçtiklerinden bağımsız olarak- kendilerini
ulusaşırı konumlandırdıklarına ve menşe ülkeleriyle halen bağlarının olduğuna dair
bir emare sunmaktadır.
4. Sonuç
Eğitim seviyelerindeki artış ile birlikte Almanya’daki Türkiye kökenliler arasında
yaşam tarzları değişen, daha ziyade kendi sosyal çevresinden kişilerle evlenen ve
ulusaşırı yönelimini koruyan iyi eğitimli bir tabaka oluşmuştur. Bu yönelimin sebebi
sadece maruz kalınan ayrımcılığın veya iş gücü piyasasına girişte yaşanan
sorunların altında gizli değildir. Zira gerekli şartların mevcut olması halinde, iyi eğitimli
Türkiye kökenlilerin büyük bir bölümü Alman iş gücü piyasasına erişim
sağlamaktadırlar. Gönderilen iş başvurularının sayısına, çağrılan mülakatlara ve iş
gücü piyasasına giriş süresine bakıldığında bu açıkça görülmektedir. Elde edilen bu
bulguların yorumlanmasında ekonomik büyüme ve demografik değişim dikkate
alınmalıdır. Yüksek nitelikli birçok Türkiye kökenlinin ulusaşırı yönelimi, siyaset ve
ekonomi kurumlarına yeni görevler yüklemektedir. Uygun koşulları oluşturarak
diasporadaki nitelikli insanların sınıraşırı ağlarında yatan potansiyelleri kendi lehine
kullanabilme imkanları söz konusudur.
Kaynakça
BA 2020. 2020 Fachkräfte für Deutschland. Zwischenbilanz und Fortschreibung.
Bundesagentur für Arbeit. Nürnberg, Ocak 2016.
Gaedt, Martin: Mythos Fachkräftemangel. Was auf Deutschlands Arbeitsmarkt
gewaltig schief läuft. Weinheim, 2014.
Hausner, Karl Heinz; Söhnlein, Doris; Weber, Brigitte; Weber, Enzo: Qualifikation und
Arbeitsmarkt. Bessere Chancen mit mehr Bildung. IAB Kısa Rapor, 11 / 2015.
Kaas, Leo; Manger, Christoph: Ethnic Discrimination in Germany’s Labour Market: A
Field Experiment, Discussion Paper No. 4741 Forschungsinstitut zur Zukunft der
Arbeit Institute for the Study of Labor, 2010.
2014 Nüfus Sayımı: Bevölkerung mit (türkischem) und ohne Migrationshintergrund in
Deutschland. Fachserie 1, Reihe 2.2.. Wiesbaden, 2015.
Sauer, Martina: Integrationsprozesse, wirtschaftliche, Lage und Zufriedenheit
türkeistämmiger Zuwanderer in Nordrhein-Westfalen. Ergebnisse der
Mehrthemenbefragung 2013. Eine Analyse in Kooperation mit dem Ministerium für
Arbeit, Integration und Soziales des Landes Nordrhein-Westfalen. Essen, 2014.
Sauer, Martina: Einbürgerungsverhalten türkeistämmiger Migrantinnen und
Migranten
in
Nordrhein-Westfalen.
Ergebnisse
der
dreizehnten
Mehrthemenbefragung 2012. Eine Analyse in Kooperation mit dem Ministerium für
Arbeit, Integration und Soziales des Landes Nordrhein-Westfalen. Essen, 2013.
Sauer, Martina: Partizipation und Engagement türkeistämmiger Migrantinnen und
Migranten in Nordrhein-Westfalen. Mehrthemenbefragung 2010, Essen: Türkiye
Araştırmalar Merkezi. Essen, 2011.
Federal İstatistik Dairesi 2016 Weiss, Felix; Klei; Markus: Soziale Netzwerke und
Jobfindung von Hochschulabsolventen. Yayınlandığı yer: Zeitschrift für Soziologie,
Yıl 40, Sayı 3, Haziran 2011.