türkiye`nin uçucu yağ sektörü dış ticareti

TÜRKİYE’NİN UÇUCU YAĞ SEKTÖRÜ DIŞ TİCARETİ
Mustafa ÖZTÜRK
[email protected]
Mükremin TEMEL
[email protected]
Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü-Yalova
ÖZET
Uçucu yağlar doğru teşhis edilmiş aromatik bitkilerden standart bir işlemle elde edilen kokulu
sıvılardır. Tıbbi ve aromatik bitkilerden elde edilen uçucu yağların sentetik yolla elde edilenlere
nazaran etkisinin çok yönlü olması, çevre ve insan sağlığına zararlı etkilerinin olmaması, ilaç
sanayi yanında, gıda ve meşrubat, parfüm ve kozmetik endüstrisi ile aromaterapi gibi pek çok
alanlarda kullanılması nedeniyle, dünyada her geçen yıl tüketimi artmakta, buna paralel olarak
ülkemizde de gelişmekte olan bir sektör konumunda bulunmaktadır. Türkiye uçucu yağ içeren
bitkiler bakımından oldukça zengin bir floraya sahiptir ve yüzlerce farklı uçucu yağ bitkisi
doğal olarak yetişmektedir. Türkiye’nin uçucu yağlar dış ticareti yıllar itibariyle dalgalanmalar
göstermekte birlikte; sektör dış ticaret fazlası veren bir yapıya sahiptir. Türkiye’nin uçucu yağ
ihracatı son 10 yıl içerisinde (2005-2014) %117,0’lik artışla 32 milyon 263 bin $’a yükselmiştir.
Uçucu yağ ihracatında gül ve kekik uçucu yağları önemli bir paya sahip bulunmaktadır. Uçucu
yağ ithalatımız 2005-2014 yılları arasında %174,4 oranında artış göstererek 23,3 milyon $’a
ulaşmış olup; ithalatta nane, portakal ve limon uçucu yağları ilk sıralarda yer almaktadır.
Türkiye’nin uçucu yağ ihracatının dış pazar istekleri ile kalite özellikleri belirlenmiş standart
ve sürdürülebilir üretim modelinin hayata geçirilmesiyle ivme kazanması kaçınılmazdır.
Anahtar Kelimeler: Türkiye, uçucu yağ, dış ticaret, ihracat, ithalat
FOREIGN TRADE OF TURKEY'S ESSENTIAL OIL SECTOR
ABSTRACT
Essential oil is fragrant fluid which is derived by a standard process from correctly identified
aromatic plants. Essential oil obtained from medicinal and aromatic plants had multidirectional
effects and no harmful effects on human health and environment so that they had preferred
more than synthetically obtained. It is also used in pharmaceutical, food, beverage, perfume
and cosmetics industry. Because it is used in many fields world consumption is increasing every
year, it is located in a sector emerging in parallel to our country. Turkey has a very rich flora in
terms of hundreds of different plants contain essential oils and essential oil plants are naturally
grown. Foreign trade of Turkey's essential oils shows fluctuations and foreign trade sector has
a structural surpluses. Turkey's essential oil exports increased 117,0%
2155
and reached to 32 million 263 thousand $ in the last 10 years (2005-2014). Essential oil of
thyme and rose exports has a significant share. Essential oil imports have increased by 174.4
and reached to 23,3 million $ between the years 2005 to 2014. Mint, orange and lemon essential
oils are located in the first row of import. Turkey's essential oil export will be accelerated by
established standard quality characteristics according to demands of foreign markets and
sustainable production model.
Keywords: Turkey, essential oil, foreign trade, export, import
1. GİRİŞ
Uçucu yağlar aromatik bitkilerden su buharı damıtması ile elde edilen, oda sıcaklığında
sıvı olan, bazen donabilen, uçucu, kuvvetli kokulu ve yağımsı karışımlardır. Uçucu yağlar
açıkta bırakıldığında oda sıcaklığında bile buharlaşabildiğinden bunlara uçucu (eterik) yağ
denilmektedir. Bugün doğada yetişen 300’e yakın bitki familyasından yaklaşık 1/3’ü uçucu yağ
içermektedir (Anonim, 2013).
Uçucu yağ içeren bitkiler bakımından oldukça zengin bir floraya sahip olan ülkemizde
yüzlerce farklı uçucu yağ bitkisi doğal olarak yetişmekle birlikte bazı bitkilerin tarımı da
yapılmaktadır.
Uçucu yağlar ve aromatik ekstreler, koku ve tat endüstrileri tarafından parfüm, gıda
katkıları, temizlik ürünleri, kozmetikler ve ilaçların terkibinde, aroma kimyasallarının kaynağı
olarak, yada doğala özdeş ve yarı-sentetik yararlı aroma kimyasallarının sentez başlangıç
maddesi olarak kullanılırlar (Başer, 1998).
İlaç, gıda, meşrubat, parfüm ve kozmetik sanayi yanında, özellikle son yıllarda
aromaterapi uygulamaları ve tarımsal üretimde de kullanılmaya başlaması, uçucu yağlara olan
talebi artırmaktadır. İnsektisit, fungisit, herbisit ve nematosit olarak, doğal mücadele kaynağı
şeklinde kullanımlarının yanında; hayvansal üretimde, kanatlılarda ve arıcılıkta son zamanlarda
kullanım alanı bulmuştur (Başer, 2000).
Gıda korumada kullanılan kimyasal maddelere yasal sınırlamalar getirilmesi nedeniyle,
bitkilerden elde edilen ve antioksidan olarak kullanılabilen uçucu yağlara olan talep her geçen
gün artmaktadır.
Dış pazar istekleri göz önüne alındığında kalite özellikleri belirlenmiş standart ve
sürdürülebilir üretim modelinin hayata geçirilmesi önem kazanmaktadır. Bunu sağlayabilmenin
ana yolu da doğal kaynaklarımız olan uçucu yağ bitkilerini kültüre alarak ıslah çalışmaları
yürütmek, böylece verim ve kalite artışı sağlanmış standart materyaller ile uçucu yağ üretimi
yapmaktır (Öztürk ve ark., 2008).
Tarla tarımı şeklinde yapılan üretim bir taraftan flora üzerindeki baskıyı azaltırken, diğer
taraftan da bu ürünlerden elde edilen uçucu yağların dış pazarlarda daha yüksek fiyatlarla alıcı
bulmasını sağlayacaktır. Aynı zamanda iç pazarda gereksinim duyulan ve şu anda ithalat yolu
ile karşılanan bazı uçucu yağların da ülkemizde üretilmesi sonucu döviz kaybının da önüne
geçilebilecektir.
2156
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Çalışmada, Türkiye İstatistik Kurumu’ndan elde edilen uçucu yağlar dış ticareti ile ilgili
istatistiksel veriler ve konu ile ilgili diğer yayınlar materyal olarak kullanılmıştır. Makro
düzeyde çeşitli kaynaklardan derlenen verilerin analizinde yüzde hesapları ve ortalamalardan
yararlanılmıştır.
3. ARAŞTIRMA BULGULARI
3.1 Türkiye’nin Uçucu Yağlar İhracatı
Türkiye önemli bir potansiyele sahip olduğu halde, koku ve tat endüstrisi, alkolsüz içkiler
ile ilaç sanayiinde kullanılan uçucu yağlar üretim ve ihracatında henüz istenilen seviyelerde
değildir.
Uçucu yağ üretim ve ihracatının büyük bir kısmını gülyağı oluşturmaktadır. Gülyağı ve
gül konkreti aynı Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon (GTİP) numarası ile ihraç edilmektedir.
Türkiye gülyağı üretiminde dünyada söz sahibi ülkelerin başında gelmektedir.
Su buharı distilasyon sistemi ile yaklaşık 3,5-4,0 ton gül çiçeğinden 1 kg gülyağı elde
edilebildiğinden gülyağı en pahalı uçucu yağlar arasında bulunmaktadır. Gül çiçeğinin
ekstraksiyon yöntemiyle işlenmesinden gül konkreti üretilmektedir. 1 kg gül konkreti elde
etmek için yaklaşık 350 kg gül çiçeği işlenmesi gerekmektedir. Üretilen gül yağı ve gül
konkretleri parfüm ve kozmetik sanayiinde kullanılan en pahalı hammaddelerdendir. Gül
yağının %95’i ve gül konkretinin ise tamamı ihraç edilmektedir (Anonim, 2015a).
Ülkemiz gülyağı dışında, diğer uçucu yağlarda dünyada önemli bir etkinliğe sahip
bulunmamaktadır.
Türkiye’nin yıllar itibariyle, başlıca uçucu yağlar ihracatının verildiği çizelge 1
incelendiğinde, toplam uçucu yağlar ihracat değerlerinde dalgalanmalar olduğu dikkati
çekmektedir. Bu dalgalanmaların büyük ölçüde gülyağı ve stearopten uçucu yağlarındaki artış
ve azalışların sonucu olduğu söylenebilir.
Türkiye’nin 2005 yılında 15 milyon dolar seviyelerinde olan uçucu yağ ihracatı 2013
yılında %69,2 oranında artarak 25 milyon dolar seviyelerine yükselmiş, 2014 yılında bir önceki
yıla göre %28,3’lük artışla 32 milyon 263 bin $’a ulaşmıştır. 2014 yılında uçucu yağlar
ihracatının değer olarak %43,3’ünün gülyağı, %11,8’inin stearopten yağı ihracatından elde
edildiği dikkati çekerken, kekik yağı ihracatının son yıllarda önemli artış göstererek 32 milyon
dolar civarında olan toplam uçucu yağ ihracatından %9,7 oranında pay aldığı görülmektedir
(Anonim, 2015b).
Ülkemizden ihraç edilen uçucu yağların bazıları, Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu’nun
“diğerleri’’ kapsamında yer aldığı için, adları ve ihraç değerleri tam olarak
belirlenememektedir. Diğerleri faslında ihraç edilen uçucu yağların neler olduğunun ortaya
2157
konulabilmesi için, tüm uçucu yağ ihracatlarının ayrı ayrı kalemler halinde kayıtlara geçirilmesi
gerekmektedir.
Dünyada uçucu yağ üretim potansiyeli gelişmekte olan ülkelerde olmakla birlikte, uçucu
yağ pazarlarının çoğunluğu sanayileşmiş ülkelerdedir.
Uçucu yağ pazarları çok tutucu olduğundan yeni üreticilerin bu pazarlara girip, güvenli
bir yer edinmeleri için entegre bir pazarlama stratejisi oluşturup uygulamaları gerekmektedir.
Bu stratejinin temel unsurları ürün verim ve kalitesinin kararlılığı, düzenli arz ile pazar
gereksinimleri ve fırsatları konusunda gerekli bilgi akışının sağlanmasıdır.
Ürün kalitesinin kararlılığını ve verimini garanti altına almak için doğru bitki türünün
organize biçimde sistemli tarımı, uygun teknoloji, güvenli hammadde, ürün depolama ve
nakliye imkânları ile etkin bir yönetim sisteminin var olması gerekmektedir.
Dünyada uçucu yağ üretiminin %65’i odunlu bitkilerden yani ağaç ve çalılardan temin
edilmekte olup; bunlar arasında yükte ağır-pahada hafif narenciye yağları ile yükte hafif-pahada
ağır gül ve yasemin yağlarının önemli olduğu bildirilmektedir (Başer, 2000).
Dünya uçucu yağ üretiminin %3’ü ilaç sanayi, %34’ü alkolsüz içkiler ve %63’ü ise koku
ve tat endüstrileri tarafından kullanılmaktadır (Başer, 1997).
Çizelge 1. Türkiye’nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ihracatı (Değer: $)
Yıllar
Uçucu
Yağ Adı
2005
2008
2010
2011
2012
2013
2014
Portakal
2791
30391
33982
-
4844
489129
256178
Limon
Diğer
Turunçgiller
Yasemin,
Güveotu, Itır
Lavanta
1362
10927
98285
97329
149981
198692
272343
11289
29729
29498
167399
237122
17652
14709
-
-
-
-
347
-
1586
-
-
3061
41373
14082
9756
18562
683
587
26044
1345
208040
51153
37173
-
118
196
854
4121
-
546
Kekik
1104060 1584084 1233420
1050075
1294381
2561309
3128775
Gül
7174393 11210148 9157202 10300738 12613231 10748439 13961163
Nane
Karanfil
Oğulotu
Stearopten
Toplam
Diğerleri
-
16563
-
-
-
603
137
3117897 3736722
358924
1100385
896372
1420055
3814944
11412475 16619269 10940612 12759498 15422521 15496788 21506116
3455946 8019127 6.551888
9417218
9371365
9657352 10757194
Genel Top. 14868421 24638396 17492500 22176716 24793886 25154140 32263310
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara 2015.
2158
32,3 milyon dolar civarında gerçekleşen 2014 yılı uçucu yağ ihracatının %67,2’si Fransa,
%6,1’i İngiltere, %5,4’ü Almanya, %4,5’i İsviçre %3,3’ü Kanada ve %2,0’si ABD ve %1,0’i
Bahreyn’ne yapılmıştır (çizelge 2).
Uçucu yağlar ihracatımızın önemli bir kısmının Avrupa Birliği ülkelerine yönelik olduğu
ifade edilebilir. 2014 yılında Fransa, Almanya, İsviçre ve İngiltere gülyağı ihracatı yapılan en
önemli ülkeler olarak dikkati çekerken, Kanada, İsviçre ve ABD kekik yağı ihracatı yapılan
önemli ülkeler olarak görülmektedir (Anonim, 2015b).
Çizelge 2. Türkiye’nin yıllar itibariyle önemli ülkelere göre uçucu yağlar ihracatı*
(Değer: $)
Yıllar
2014
Ülkeler
%
2010
2011
2012
2013
2014
Fransa
9.959.643 14.496.813 16.219.521 16.617.401
21.696.486
67,2
İngiltere
1.024.687
1.150.300
1.750.136
1.355.279
1.964.568
6,1
Almanya
2.789.648
3.139.140
2.092.724
1.333.227
1.742.960
5,4
İsviçre
754.602
333.475
984.655
905.648
1.457.410
4,5
Kanada
247.068
297.472
349.262
720.436
1.064.316
3,3
ABD
762.330
873.190
723.051
1.143.267
812.557
2,5
İspanya
78.180
74.862
65.362
68.143
638.664
2,0
Bahreyn
221.173
124.087
287.897
342.425
324.884
1,0
Hindistan
294.954
419.325
906.128
45.172
240.742
0,7
Macaristan
238.439
76.007
17.769
384
174.352
0,5
16.370.724 20.984.671 23.396.505 22.531.382
30.116.939
93,3
2.146.371
6,7
Genel Toplam 17.492.500 22.176.716 24.793.886 25.154.140 32.263.310
* Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır.
100,0
Toplam
Diğerleri
1.121.776
1.192.045
1.397.381
2.622.758
3.2 Türkiye’nin Uçucu Yağlar İthalatı
Türkiye’nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ithalatı çizelge 3’te verilmiştir. Çizelge
3 incelendiğinde, son üç yılda uçucu yağlar ithalatında artış olduğu görülmektedir.
Ülkemizin 23,3 milyon dolar civarında gerçekleşen 2014 yılı uçucu yağlar ithalatının;
%12,0’si nane, %9,8’i portakal, %.6,4’ü limon, %5,1’i diğer turunçgiller ve %2,6’sı oğulotu
yağları olup, adı geçen uçucu yağlar Türkiye uçucu yağ ithalatında önemli kalemler olarak
dikkati çekmektedir (Anonim, 2015b). Çizelge incelendiğinde uçucu yağlar ithalatının önemli
bir kısmının “diğerleri” faslı altında gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu nedenle “diğerleri”
faslı altında hangi uçucu yağların ithalatının yapıldığı tam olarak ortaya konulamamaktadır.
2159
Çizelge 3. Türkiye’nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ithalatı (Değer: $)
Yıllar
Uçucu
Yağ Adı
2005
2008
2010
2011
2012
2013
2014
Bergamut
262560
-
-
-
-
-
-
Portakal
663683
650989
788128
1655148
1597893
1681796
2283784
Limon
377504
863047
709787
955512
681183
848235
1479481
57450
-
-
-
-
-
-
120790
920013
702671
1298059
929032
1027713
1194730
220515
121061
133955
153880
95812
142888
210884
2726973
3282108
1850601
3667007
2801685
2631500
2787061
Güve Otu
26327
-
-
-
-
-
-
Karanfil
31255
98009
158590
75239
125154
144017
93608
Yasemin
Yasemin,
Güveotu, Itır
Oğulotu
10753
-
-
-
-
-
-
58298
28692
19877
53042
42758
15483
116331
225381
473562
226012
368612
216625
260403
604869
Kekik
1507
2223
28133
1520
3924
20848
28810
Gül
2542
20364
151156
296760
332968
195291
330449
43547
95743
45300
140606
91377
89353
186909
-
-
-
-
271488
489708
176908
Toplam
4829085
6555811
4814210
8665385
7189899
7547235
9493824
Diğerleri
3649559
7088500
7341149 10811733 10858552 11735114 13769659
Küçük Limon
Diğer
Turunçgiller
Lavanta
Nane
YılangYılang
Stearopten
Genel Toplam 8478644 13644311 12155359 19477118 18048451 19282349 23263483
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara 2015.
Türkiye’nin uçucu yağ ithalatı yaptığı ülkeler ve değerlerinde yıllara göre önemli
değişiklikler söz konusudur. İthalat yaptığımız ülkelerin payları yıllara göre değişmekle
beraber, 2014 yılında uçucu yağlar ithalatımızın değer olarak %15,3’ü Almanya, %15,2’si
Hindistan, %11,9’u Fransa, %11,7’si İspanya ve %10,8’i ABD’den yapılmıştır (çizelge 4).
Sri Lanka’dan yaptığımız ithalatın değer olarak yıllar itibariyle artmakta olduğu dikkati
çekerken; Çin, İtalya, Endonezya, İngiltere ve Brezilya ithalat yaptığımız diğer önemli ülkeler
olarak göze çarpmaktadır. Portakal uçucu yağında; ABD, Brezilya, Almanya ve İngiltere, limon
uçucu yağında İspanya, İngiltere ve İtalya, nane uçucu yağında ABD, Almanya ve Fransa,
gülyağında Bulgaristan, lavanta uçucu yağında İspanya ve Almanya, oğulotu uçucu yağında
Endonezya en fazla ithalat yaptığımız ülkeler arasındadır (Anonim, 2015b).
2160
Çizelge 4. Türkiye’nin yıllar itibariyle önemli ülkelere göre uçucu yağlar ithalatı*
(Değer: $)
Yıllar
2014
Ülkeler
%
2010
2011
2012
2013
2014
Almanya
1.839.449 4.221.535 2.850.606 3.467.250
3.558.238
15,3
Hindistan
2.182.180 4.358.007 3.505.191 3.621.544
3.540.531
15,2
Fransa
1.522.725 1.790.651 1.778.491 1.773.805
2.774.379
11,9
İspanya
1.262.807 1.960.176 1.593.991 1.592.763
2.713.835
11,7
ABD
733.861 1.315.521 1.380.701 1.529.049
2.516.410
10,8
Çin
558.599
650.320 1.917.107 2.426.939
1.623.243
7,0
İtalya
721.825 1.215.344
611.245
815.198
1.072.349
4,6
Endonezya
426.035 1.123.100
726.535
678.893
1.065.628
4,6
İngiltere
946.304
973.547
861.456
727.638
990.910
4,3
Brezilya
334.184
322.254
822.732
442.928
726.085
3,1
Bulgaristan
78.341
4.273
645.157
234.459
386.742
1,7
Sri Lanka
8.681
8.167
11.952
17.578
377.851
1,6
Mısır
274.559
337.760
235.149
181.803
275.289
1,2
Toplam
10.889.550 18.280.655 16.940.313 17.509.847 21.621.490
92,9
Diğerleri
1.265.809 1.196.463 1.108.138 1.772.502
1.641.993
7,1
Genel Toplam 12.155.359 19.477.118 18.048.451 19.282.349 23.263.483
100,0
* Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır.
Türkiye’nin uçucu yağlar dış ticaretinde ihracat lehine bir durum söz konusu olmakla
birlikte (çizelge 5), Türkiye’nin potansiyeli dikkate alındığında uçucu yağ sektöründe dış ticaret
dengesinin gelecek yıllarda ihracat lehine daha da artarak gelişmesi için sektörün desteklenmesi
yönünde adımlar atılmalıdır.
Çizelge 5. Türkiye’nin yıllara göre uçucu yağlar dış ticareti* (Değer: $)
Yıllar
Uçucu Yağ
2005
2010
2011
2012
2013
2014
İhracat
14.868.421
17.492.500
22.176.716
24.793.886
25.154.140
32.263.310
İthalat
8.478.644
12.155.359
19.477.118
18.048.451
19.282.349
23.263.483
Fark
+6.389.777 +5.337.141 +2.699.598 +6.745.435 +5.871.791 +8.999.827
*Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır.
4. SONUÇ
Uçucu yağlarda ürün kalitesinin kararlılığını ve verimini garanti altına almak, kalite
özellikleri belirlenmiş doğru bitki türlerinin kültüre alınarak, organize bir biçimde tarımının
yapılması ile mümkün olacaktır.
2161
Ülkemizin doğal florasında bulunan, ticari öneme sahip, zengin içerikli uçucu yağ
bitkilerinin kalite özelliklerinin belirlenerek, ihtiyaç duyulan sektörlere kazandırılması, dünya
uçucu yağ ticaretinde kaliteli ve standart ürünlerle daha büyük bir pay alması amacıyla bu
konuda yapılacak olan çalışmalara hız kazandırılmalıdır.
Tıbbi ve aromatik bitkilerin doğadan bilinçsizce toplanmalarının kontrol altına alınması
için gerekli önlemler alınmalıdır. Kültürü yapılan türlerden uçucu yağ sektörüne uygun yeni
çeşitler ıslah edilmelidir.
Ülkemiz uçucu yağ sanayinin gelişmesi ve uçucu yağ ihracatında diğer rakip ülkelerle
rekabet edebilmek için uçucu yağ bitkisi yetiştiriciliği ile uçucu yağ ihracatının teşvik edilmesi
gerekmektedir.
KAYNAKLAR
Anonim, 2013. “Antalya İli Tıbbi Aromatik Bitkiler Florası”, Antalya Ticaret Borsası,
Antalya.
Anonim, 2015a. T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü,
2014 Yılı Gül Çiçeği Raporu, Ankara.
Anonim, 2015b. Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara.
Başer, K. H. C. 1997. Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin İlaç ve Alkollü İçki Sanayilerinde
Kullanımı, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1997-39, İstanbul.
Baser, K. H. C. 1998. “Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Endüstriyel Kullanımı”. Tıbbi ve
Aromatik Bitkiler Bülteni, Sayı:13-14, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve İlaç
Araştırma Merkezi, Eskişehir.
Başer, K. H. C. 2000. “Uçucu Yağların Parlak Geleceği”. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler
Bülteni, Sayı:15, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve İlaç Araştırma Merkezi,
Eskişehir.
Öztürk, M., Karik, Ü., Tınmaz, A. B. 2008. Uçucu Yağ Sektörünün Ulusal
Ekonomimizdeki Yeri, Sorunları ve Çözüm Önerileri, Türkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi,
Hatay.
2162