tarhte yapılmış arnavutça kur`an mealler

marife, y l. 6, say . 2, güz 2006, s. 241-247
TAR HTE YAPILMI7
ARNAVUTÇA KUR’AN MEALLER
Zymer RAMADAN
*
ArnavutlarSn tarihine bir göz atarsak onlarSn –özellikle de Kosova ArnavutlarSnSn– SSrplar tarafSndan uzun ySllar boyunca a2Sr baskSlara maruz bSrakSldSklarSnS görürüz. Buna ra2men Arnavutlar dini ve kültürel de2erlerini korumak u2runa büyük gayretler sarf etmiYler; oldukça sSkSntSlS dönemlerden geçmelerine ra2men bütün dünya müslümanlarS gibi onlar da Allah’Sn kelamSnS kendi dillerine
aktarma yönünde hatSrS saySlSr bir baYarSya imza atmSYlardSr. lk önceleri parça
parça müstakil sureler üzerinde meal çalSYmalarS yapSlSrken daha sonra gelen ve
çok da uzun sürmeyen bir dönemde tüm Kuran’Sn 5 - 6 farklS meali Arnavut halkSna kazandSrSlmSYtSr. Söz konusu çalSYmalarS kSsaca özetlemek gerekirse Yunlar
söylenebilir:
KISM MEAL ÇALI7MALARI
Arnavutlar arasSnda ilk defa Kuran meali üzerinde çalSYmalar yapmSY bulunan ilim adamS Naim Frashëri’dir. “Thelbi i Kuranit (Kuran’ n Özü)” adSnS verdi2i
bu küçük çaplS meal çalSYmalarSnS “Mesime (Dersler)” adlS kitabSnda derlemiY ve
1894 ySlSnda BükreY’te bastSrmSYtSr.1
Daha sonra bir HSristiyan Arnavut olan lo Mitko Qafzezi, ilk altS sureyi
George Sale’nin ngilizce mealinden Arnavutçaya çevirmiYtir.2 Çeviri esnasSnda
M.Savary’nin FransSzca mealinden de faydalanmSYtSr.3 Çeviri, “Kur’ani Këndimi
*
KatkSlarSnda dolayS öncelikle hocam Doç. Dr. Fethi Ahmet POLAT’a ve arkadaYSm Huzeyfe ÇEKER’e
teYekkürü bir borç bilirim.
1
Nexhat S. brahimi, Dimensione Kur’anore, Logos- A yaySnevi, Üsküp, 2003, s. 44; Liridon Kadriu,
“Historia e Përkthimit të Disa Pjesëve të Kur’anit në Gjuhën Shqipe”, PriYtina.
2
Muhammed Hamidullah, Kur’an- Kerim Tarihi, çev. Prof. Dr. Salih Tu2, stanbul, 1993, s. 137;
Qazim Qazimi, Hyrje në Shkëncat e Kur’anit, Medreseja e Mesme Alauddin yaySnevi, PriYtina, 1993,
s. 132.
3
Ramadan Shkodra, “80 Vjet të Përkthimit të Kur’anit në Gjuhën Shqipe 1921-2001” adlS makalesi,
Takvim – Kalendar 2002, s. 261; Qazim Qazimi, Hyrje, s. 132-133; Dr. smail Bardhi, 0brahim Dalliu
dhe Ekzegjeza e tij Kur’anore, Logos-A YaySnevi, Üsküp, 1998, s. 80.
242
Zymer Ramadani
(Kuran Okuma)” adSyla 1921’de Romanya’nSn PloieYti Yehrinde basSlmSYtSr.4 126
sayfadan oluYmaktadSr. lo Mitko Qafzezi, yaptS2S tercümenin Kuran’Sn orijinal
Arapça metninden de2il de baYka bir dilden yapSldS2S için eksik olabilece2ini, bu
çalSYmayS sonraki müslüman Arnavut kardeYlerine örnek olsun diye yaptS2SnS,
onlarSn Kuran’S aslSndan tercüme etmelerini istedi2ini söylemiY, tercümenin eksikliklerinden dolayS müslümanlardan kendisini mazur görmelerini istemiYtir.5
Qafzezi’nin tercümesinde HSristiyan izleri de görülür. Bir sayfasSnda Hz. Peygamberi, Hz. Ebubekir’i ve Halid b. Velid’i Medine’ye giderken tasvir eden bir
resim bulunmaktadSr.6
Daha sonra gelen HafSz Ali Korça, Kuran’S Bakara Suresinin 37. ayetine kadar tercüme etmiY ve bu tercümesi “Kurani i Madhërueshem dhe Thelbi i Tij (Yüce
Kuran ve Onun Özü)” adSyla Ykodra’da Ora e Shkodrës yaySnevinde 1926 ySlSnda
basSlmSYtSr.7 Daha fazlasSnS –hatta tamamSnS– tercüme etti2ine dair söylentiler de
bulunmaktaysa da, maalesef bunu net bir Yekilde do2rulayan herhangi bir materyale ulaYmSY de2iliz. Bu bilgiyi destekleyebilecek tek bilgi, Ali Korça’nSn “Lindja e
Muhammedit (Hz. Muhammed’in Do&umu)” adlS bir mevlid çalSYmasSnda 2000 sayfalSk bir meal hazSrladS2SnS söylemiY olmasSdSr. Fakat Ali Korça, bu geniY çalSYmasSnS maddi sSkSntSlar nedeniyle bastSramamSYtSr.8
KSsmi tercümeler arasSnda Bekir Malokou’nun 1982 de yaptS2S çalSYmalar
da bulunmaktadSr. Roma’daki müslümanlara imamlSk yapan Malokou, Kuran’Sn
60 sayfasSnS Arnavutçaya aktarmSYtSr.9 Bu sureleri tercüme etmiYtir: Leyl (92), Tin
(95), Zelzele (99) En Nas (114) suresine kadar ve bazS kendi seçti2i ayetler çevirmiYtir.10
stanbul’da iki ySl e2itim almSY olan büyük âlim brahim Dalliu da (18781952) Fatiha Suresinden Tevbe Suresi 16. ayete kadar Kuran’S tercüme etmiY ve
bu ayetlere bir de tefsir ekleyerek “Ajka e Kuptimeve të Kur’ani Qerimit (Kur’anKerim’in Meallerinin Özü)” adSnda 1572 sayfalSk bir çalSYma yapmSYtSr. Bu çalSYmasS Arnavutça ilk tefsir saySlSr.11 1929 ySlSnda Ora e Shkodrës yaySnevinde basSlmSYtSr.12
ÇalSYma üç bölümden oluYmaktadSr:
4
slam Dizdari, Pse u vonua përkthimi i Kur’anit tek Shqiptaret? adlS makalesi; Feti Mehdiu, Dituria
0slame, nr.39, 1992, f. 18-19; F. M. Përkthimet e Kur’anit në Gjuhen Shqipe, Logos-A, Üsküp, f. 13-14,
18, 1996; Ramadan Shkodra, D. slame, Kronologji e përkthimeve të Kur’anit në Gjuhen Shqipe, f. 32.
5
Dr. smail Bardhi, 0. Dalliu, s. 81; Ramadan Shkodra, Përkthimit të Kur’anit, s.263.
6
Dr. smail Bardhi, 0. Dalliu, s. 82.
7
Muhammed Hamidullah, Kuran Tarihi, s. 137.
8
Qazim Qazimi, Hyrje, s. 134.
9
F. Mehdiu, Përkthimet e Kur’anit në Gjuhen Shqipe, Logos-A, Üsküp, f. 13-14, 18, 1996
10
Feti Mehdiu, Dituria 0slame, nr.39, 1992, f. 18.
11
smail Bardhi, “HafSz brahim Dalliu”, D A, XV, 92; Resul Rexhepi, “Hafiz Ibrahim Dalliu dhe
Kontributi i Tij në Fushën e Jurisprudencës slame” adlS makalesi, Takvim – Kalendar, 2005, s. 201204; Hamidullah, Kuran Tarihi, s. 137.
12
Dr. smail Bardhi, 0. Dalliu, s. 66,83.
Tarihte Yap lm A Arnavutça Kur’an Mealleri
243
1. Fatiha Suresi – Ali mran Suresi, 0-699. sayfalar arasS (699 sayfa)
2. Nisa Suresi – En’am Suresi, 701-1316. sayfalar arasS (616 sayfa)
3. Araf Suresi – Tevbe Suresi 16. ayet, 1317-1572. sayfalar arasS (256 sayfa)
Tefsirin Tevbe Suresi 16. ayetle bitmedi2i de söylenmektedir; ancak bahsedilen bu bölümler elimizde mevcut de2ildir.13 Muhammed Hamidullah, III. bölümün Tevbe Suresi’nin 25. ayetine kadar devam etmekte oldu2unu fakat Rifat
Kolgjini tarafSndan Brüksel’de foto2raf tekni2iyle yapSlan yeni baskSsSnda çalSYmanSn son sayfalarSnSn eksik oldu2unu ve Tevbe Suresinin son 9 ayetine yer verilmedi2ini söylemektedir.14
AyrSca brahim Dalliu’nun “Libri i Së Falmes (Namaz Kitab )” adlS kitabSnda
son 22 surenin tercümesini verdi2i görülmektedir.15 HafSz brahim Dalliu, tefsirine adSnS yazmamSYtSr; fakat “Libri i Së Falmes” adlS kitabSndan bu tefsirin ona ait
oldu2u anlaYSlmaktadSr16. Tefsirinde Arap-OsmanlS tefsir gelene2inin izleri
görülmektedir. Ehli Sünnet çizgisini takip etmiYtir. Kelam ekollerinden Mutezili,
EYari ve Maturidi görüYlere tefsirinde yer vermiYtir. Tefsirini yazarken Taberî,
Fahruddin er-Râzî, ZemahYerî, Kâdî Beydâvî, Nesefî, Nimetullah Efendi,
Ebussuud Efendi, smail HakkS Bursevî ve Muhammed Vehbi Efendi’den
yararlanmSYtSr. Daha çok Râzî ve Beydâvî’den referans vermektedir. Hatta
kimilerine göre HafSz brahim Dalliu, yeni bir tefsir yazmamSY, Râzî ve
Beydâvî’den aldS2S bilgileri tercüme etmiYtir. Fakat ABD’de yaYayan mam Vehbi
smaili, HafSz brahim Dalliu’nun çalSYmasSnSn kendisine ait özgün bir tefsir
çalSYmasS oldu2unu kaydeder.17
mam Vehbi smaili tarafSndan ABD’de de bir meal çalSYmasS yapSlmSYtSr.
Fatiha, Yasin, Fil ve Nas surelerinin meallerini “ slamizmi dhe Lutjet ( slam ve
badet)” adlS kitabSnda vermektedir. YaptS2S tercüme nüshalarSnS bir seyahat esnasSnda kaybeden mam Vehbi smaili yeni baYtan tercüme etmeye baYlamSYtSr.18
Bu kSsmi meal çalSYmalarSnS takip eden süre içinde 6 farklS tam meal çalSYmasS karYSmSza çSkmaktadSr. Bu tam meal çalSYmalarSnS yapanlar genellikle Ehl-i
Sünnet çizgisini gözetmeye çalSYmSYlardSr.
TAM MEAL ÇALI7MALARI
Feti Mehdiu 1977 ySlSnda Kuran’S Arnavutça’ya aktarma çalSYmalarSna baYlamSY ve nihayet 1985 ySlSnda tüm Kuran’S tercüme etmeyi baYarmSYtSr. Böylece
13
Dr. smail Bardhi, 0. Dalliu, s. 67.
Hamidullah, Kuran Tarihi, s. 137.
15
Qazim Qazimi, Hyrje, s. 134-135; Dr. smail Bardhi, 0. Dalliu, s. 83; Resul Rexhepi, Kontributi i
Dalliut, f. 206
16
Dr. Feti Mehdiu, “Përkthimi i dytë i Kur`anit në gjuhen shqipe (2)” adli makalesi, Dituria Islame, nr.
73, 1992, s. 26, Pristina. AyrSca bkz. Dr. smail Bardhi, 0. Dalliu, s. 66, 112.
17
smail Bardhi, 0. Dalliu, s. 66.
18
Hamidullah, Kuran Tarihi, s. 138.
14
244
Zymer Ramadani
Kuran’Sn tamamS üzerinde meal çalSYmasS yapmSY ilk kiYi olarak Arnavut Kuran
tarihine geçmiYtir. Bu tam meal çalSYmasS, Bashkesia slame e Kosovës (Kosova
slam Birli2i) tarafSndan neYredilmiYtir.19 878 sayfadan oluYan bu baskSsSnda eser
için “Kur’an-i (Kuran)” adS kullanSlmSYtSr. Fatiha, hlas, Felak ve Nas Sureleri hariç
di2er surelerin Arapça metni bulunmamaktadSr.20 Secde ayetleri belirtilmiYtir.
Fazlurrahman’dan alSntSladS2S bazS açSklamalarS çalSYmanSn baYSnda zikretmiYtir.
Tercümenin son kSsmSnda geçen ayetlerle ilgili 258 açSklama dipnotu bulunmaktadSr. Bu dipnotlar Besim Korkuti’nin BoYnakça açSklamalarSndan tercüme edilerek eklenmiYtir. DipnotlarSn ardSndan Hz. Peygamber ve ailesinden bahseden bir
bölüm gelir. Bu bölüm de BoYnakça “Kuran qasni” adlS kitaptan tercüme edilmiYtir.21 Feti Mehdiu, bu çalSYmasSnda sure isimlerindeki lamu’t-Ta’rifleri “Al” Yeklinde (mesela “el-Fatiha” yerine “Al-Fatiha”) yazmSYtSr. Lamu’t-Ta’riflerin “Al” Yeklinde yazSlmasS bu çalSYmada Avrupa dillerindeki meallerin etkisinin oldu2unu
göstermektedir. Tercüme ederken orijinale sadSk kalmak maksadSyla parantez
kullanmamayS tercih etmiYtir. Tercüman, ikinci baskSsS 1999 ySlSnda HH stanbul Derne2i tarafSndan Üsküp’te yapSlmSY ve savaY esnasSnda Kosova mültecilerine ücretsiz da2StSlmSYtSr. kinci baskSda ismi de2iYtirilmiY ve “Kur’an-i” yerine
“Kur’an-i dhe Hija e Tij Shqip (Arnavutça Kuran ve Gölgesi)” ismi tercih edilmiYtir.
603 sayfadan meydana gelen bu baskSda meale Arapça metni de eklenmiYtir.22
Tam meal çalSYmasS yapanlarSn ikincisi Sherif Ahmeti’dir. Feti Mehdiu’dan
üç ySl sonra 1988 ySlSnda mealini tamamlayan Sherif Ahmeti’nin çalSYmasS,
“Kur’an-i Përkthim me Komentim në Gjuhën Shqipe (el-Kuranu’l-Kerim ve Tercemetu
meânîhi ila’l-Lugati’l-Elbaniyyeti)” adSyla PriYtina’da basSlmSYtSr. ÇalSYmada surelerin meali verilmeden önce ilgili surenin Arapça ismi, bu ismin Arnavutça karYSlS2S,
ayet saySsS, surenin nüzul sebebi, Mekki mi Medeni mi oldu2u, hangi sureden
sonra nazil oldu2u ve genel muhteviyatS hakkSnda bilgi verilir. Mealle beraber
aynS sayfada Arapça metin ve dipnot Yeklinde açSklamalar mevcuttur. Mealinde
sSk sSk parantez kullanmSYtSr. Bu çalSYma daha sonra müteaddid defalar basSlmSYtSr. Suud prensi Velid b. Talal b. Abdilaziz es-Suud’un finansörlü2ünde 1992 ySlSnda Kahire ez-Zehra yaySnevinde bir milyon adet bastSrSlmSYtSr.23 Bu meal birkaç
defa da Kral Fahd b. Abdilaziz tarafSndan da2StSlmak üzere Medine’de de
tab’edilmiYtir. Bu baskSnSn 6-9. sayfalarSnda Jetish Bajrami’nin önsözü bulunmaktadSr. ArdSndan 10-20. sayfalarda Kuran hakkSnda genel bilgiler vardSr. Meal 26.
19
Kur’an-i, përktheu, Feti Mehdiu, 1985; Qazim Qazimi, Hyrje, s. 136; Liridon Kadriu, Historia e
Përkthimit.
20
Emin Behrami, Qasje Studimore, s. 15. Kur’an-i, përktheu, Feti Mehdiu, 1985
21
Kur’an-i, përktheu, Feti Mehdiu, 1985; Emin Behrami, Qasje Studimore, s. 15-16; Qazim Qazimi,
Hyrje, s. 136-137.
22
Kur’ani dhe Hija e Tij Shqip, përktheu Dr. Feti Mehdiu, boton IHH, stanbul 1999; Liridon Kadriu,
Historia e Përkthimit.
23
Qazim Qazimi, Hyrje, s. 138.
Tarihte Yap lm A Arnavutça Kur’an Mealleri
245
sayfada baYlaySp 742. sayfada sona ermektedir. 743-747. sayfalar arasS Hz. Peygamber dönemindeki bazS tarihi olaylar hakkSnda bilgiler vardSr. 748-750. sayfalarda çevirenin bir açSklamasS mevcuttur. Bu açSklamada mütercim faydalandS2S
kaynaklardan da bahsetmiYtir. Bu kaynaklar YunlardSr:
1. Safvetü’t-Tefâsîr, Muhammed Ali Sâbûnî
2. Fethu’l-Beyân fî Mekâsidi’l-Kur’ân, Muhammed Hasan Han
3. el-Mushafü’l-Müfesser, Ferid Vecdi
4. Kâmûs Kur’ânî, Hasan Muhammed Musa
Bunlar dSYSnda ikinci derecede müracaat etti2i tefsirlerden Râzî’nin
Mefâtihu’l-Gayb’S ve bn Kesîr’in Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm’ini de zikretmek gerekir.
751-760. sayfalar arasS tecvid vb. konularda Arapça açSklamalar bulunmaktadSr. 761-762. sayfalar arasSnda Arapça; 763-766. sayfalar arasSnda ise Arnavutça
fihrist mevcuttur.24
Sherif Ahmeti ile aynS ySlda (1988) meal çalSYmasS yapan bir isim de Hasan
. Nahi’dir.25 ÇalSYmasSna “Kur’an-i i Madhëruar (Yüce Kuran)” adSnS vermiYtir. Eser
PriYtina’da 1988 ySlSnda basSlmSYtSr. AynS sayfada mealle beraber Arapça metin de
bulunmaktadSr.
Emin Behrami’ye göre Hasan Nahi bazS hatalarSna ra2men Kuran’Sn mesajSnS en iyi Yekilde aktarmayS baYarmSYtSr. ÇalSYma, çevirmenin slami konular hakkSnda bilgili oldu2unu göstermektedir.26 Tercümede Hz. Peygamberin hayatSyla
ilgili bazS olaylara yer vermiYtir. Surelere numara vermiY, bazS surelerin ismini
Arnavutça’ya çevirmemiYtir. Cüzleri belirtmiYtir, parantez kullanmSYtSr,27 secde
ayetlerine iYaret etmiYtir. BazS özel Arapça terimleri açSklamSYtSr. Mealinde “ü”
harfine sSk sSk yer vermiYtir. Mesela “xhuzi (cüz)” kelimesini “xhüzi”, “Huxhurat
(Hucurat)” Suresinin adSnS “Hüxhürat” Yeklinde yazmSYtSr. Bu da OsmanlS-Türk
kSraatinden etkilendi2ini göstermektedir. Eser, çeYitli düzenlemeler yapSlarak
birkaç defa bastSrSlmSYtSr.
Bir di2er meal çalSYmasS da ne Arapça’yS ne de Arnavutça’yS iyi bilmekte
olan Muhammed Zakarija Khan tarafSndan yapSlan “Kur’ani i Shenjtë (Kutsal
Kuran)”tir. Tercüme, PakistanlS Kadiyanî-Ahmedî tarikatSnSn 4. halifesi Mirza
Tahir Ahmed’in teYvikiyle yapSlmSYtSr. Muhammed Aliu tarafSndan ngilizlerin
iste2ine uygun bir Yekilde yapSlmSY olan ngilizce mealin Arnavutça’ya tercüme
edilmesi suretiyle bu çalSYma meydana gelmiYtir. ngilizce mealdeki açSklamalar
24
Sherif Ahmeti, Kur’an-i Përkthim me Komentim në Gjuhën Shqipe, Medine, hicri 1413.
Qazim Qazimi, Hyrje, s. 138.
26
Emin Behrami, Qasje Studimore, s. 16.
27
Hasan Nahi, Kur’ani i Madheruar, 1988, PriYtina. Qazim Qazimi, Hyrje, s. 139.
25
246
Zymer Ramadani
da aynen bu çalSYmaya aktarSlmSYtSr.28 1990 ySlSnda slamabad’da slam
International Publicitions YaySnevinde basSlmSYtSr.29 922 sayfadan müteYekkil bu
çalSYma teknik açSdan iyi hazSrlanmSY olup 1423 adet açSklama içermektedir.
Arapça metin de meale eklenmiYtir.30
Mealde ayetler tarikatSn görüYlerini savunacak Yekilde tercüme edilmiY ve
açSklanmSYtSr. ngilizlere yakSnlaYmak için HSristiyan izleri çalSYmaya eklenmiYtir.
Mesela slam’Sn tevhid inancSna teslis fikri karSYtSrSlmSYtSr. Ahiret, mucizeler,
cihad vb. Yeyler inkâr edilmiYtir. Hak çizgide olsun veya olmasSn bütün fSrkalarSn
saygSn oldu2u, fSrka çeYitlili2inin Allah’Sn bir lütfu oldu2u savunulmaktadSr. Bu
fikre göre iYgal için gelmiY ngilizlere de saygS gösterilmelidir. Mütercim ayetleri
kendince yorumlayarak bu görüYlerini temellendirmeye çalSYmSYtSr.31
Daha sonra TiranalS HacS Selim Stafa tarafSndan yapSlmSY olan bir meal çalSYmasS elimizde mevcuttur. “Përzgjedhje në Komentimin e Kur’ani Kerimit (Kur’ân
Tefsirinden Seçkiler)” adlS bu çalSYma 1996 ySlSnda Komuniteti Musliman i
Shqipërisë-Komiteti i Botës slame tarafSndan basSlmSYtSr. Bir baYka baskSsS da
yine 1998 ySlSnda Kahire’de basSlmSYtSr. Eser 10 ciltten meydana gelmiYtir. 1. ciltte
bazS açSklamalar, teYekkür ve Fatiha ile Bakara Suresi bulunmaktadSr. 2-9. ciltlerin
her birinde müellifin önsözü ile di2er sureler mevcuttur. 10. ciltte ise müellifin
açSklamasS, Kuran’la ilgili bazS bilgiler, fihrist bulunmaktadSr. Dr. Feti Mehdiu, bir
makalesinde bu meali eleYtirmekte ve bazS büyük hatalarSna dikkat çekmektedir.32
Bir di2er meal de Medine’de okuyan bazS ö2renciler tarafSndan yapSlmSYtSr.
Dr. Muhammed Takiuddin el-Hilali ve Dr. Muhammed Muhsin Khan adlS hocalarSnSn da deste2iyle yapSlan bu çalSYma, aslSnda yeni baYtan bir tercüme olmaySp
Sherif Ahmeti’nin mealine ve açSklamalarSna ilaveler yapmak suretiyle meydana
getirilmiYtir. Bu ilavelerin ciddi bir yekûn tutmasS sebebiyle bu çalSYmayS ayrS bir
meal olarak zikretmeyi uygun olduk. ÇalSYmanSn ismi “Shpjegimi i Kuptimeve të
Kur’anit të Lartë në Gjuhen Shqipe (Kur’ân’ n Arnavut Dilinde Tefsiri)” olarak de2iYtirilmiYtir. 1999 ySlSnda Riyad’da Darusselam YaySnevinde basSlan bu çalSYma bir
sene sonra (2000) tekrar basSlmSYtSr. Her iki baskS da küçük ve büyük olmak üzere
iki boyda yapSlmSYtSr. Küçük baskSda Arapça metin bulunmamakta, sadece Arnavutça meal ve açSklamalar kSsmS bulunmaktadSr. Büyük baskSda ise Arapça metin
mevcuttur. laveler yapSlSrken Taberî, bn Kesîr, Kurtubî ve Sahîh-i Buhârî’den
28
Kur’ani i Shenjtë, përktheu Muahmmed Zakaria Khan, Published by: slam nternational
Publications Ltd. slamabad, Sheephatch Lane, Tilford, Surrey, GU 10 2AQ, U.K. 1990; Emin
Behrami, Qasje Studimore, s. 583-585.
29
Dr. Feti Mehdiu, Perkthimët e Kuranit në Gjuhen Shqipe, Logos-A YaySnevi, Üsküp, 1996, s. 79; Emin
Behrami, Qasje Studimore, s. 13-14; Qazim Qazimi, Hyrje, s. 139-140.
30
Kur’ani i Shenjtë, përktheu Muahmmed Zakaria Khan, Published by: slam nternational
Publications Ltd. slamabad, Sheephatch Lane, Tilford, Surrey, GU 10 2AQ, U.K. 1990Emin
Behrami, Qasje Studimore, s. 14.
31
Emin Behrami, Qasje Studimore, s. 587-588.
32
Dr. Feti Mehdiu, “Studime Orientale 2”, PriYtina, 2002; Liridon Kadriu, Historia e Përkthimit.
Tarihte Yap lm A Arnavutça Kur’an Mealleri
247
istifade edilmiYtir. ÇalSYma, soldan sa2a yazSlan dillerdeki kitaplar gibi soldan
baYlar. 8-907. sayfalar arasSnda meal bulunmaktadSr. Mealde sure adlarSnSn bir
kSsmSnSn ismi Arnavutça’ya çevrilmiYtir. 908-957. sayfalarda bazS dini bilgiler
verilip açSklamalar yapSlmSYtSr.
ÇalSYmayS yapan ö2renciler isimlerini vermemiY, ancak tercümenin sonunda uyarS niteli2inde bir açSklama yapmSYlar ve ArnavutlarSn kendileri hakkSnda
önyargSda bulunmamalarS için bu çalSYmada Muhammed b. Abdulvehhab’Sn etkisinin olmadS2SnS belirtmiYlerdir.33
KSsaca tanStmaya çalSYtS2SmSz bu mealler içerisinde en çok dikkat çeken
kendisinden yaygSn bir Yekilde istifade edileni Sherif Ahmeti’nin Kuran mealidir.
Bilimsel alanda yapSlan çalSYmalarda da Sherif Ahmeti’nin mealinden istifade
edilmektedir. Son zamanlarda Sherif Ahmeti’nin meali üzerine Medine’de yapSlmSY ilaveli çalSYma daha da yaygSnlSk kazanmaya baYlamSYtSr. Muhammed
Zakarija Khan’Sn meali, genel müslüman halk kütlesinin kabullerine uymayan bir
muhtevaya sahip olmasS sebebiyle müslüman Arnavutlar arasSnda itibar görmemektedir. Fakat HSristiyan Arnavutlar slam’a karYS saldSrSlarSnda bu mealden
istifade etmektedirler. Feti Mehdiu ve Hasan Nahi’nin mealleri de Arnavutlar
arasSnda kullanSlmaktadSr, ancak Sherif Ahmeti’nin meali kadar yaygSn de2ildir.
33
“Shpjegimi i Kuptimeve të Kur’anit të Lartë në Gjuhen Shqipe” adlS meal, Darusselam YaySnevi,
1999, Riyad.