TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI DERGİSİ TüLED
advertisement
TÜRK LEHÇELERİ VE EDEBİYATLARI DERGİSİ TüLED 2017 SAYI: 1 s. 15-34, TÜRKİYE. Bu makale iThenticate ile taranmıştır. İRAN MEŞHED KÜTÜPHANESİNDEKİ TÜRKÇE SATIRARASI KUR’AN TERCÜMELERİ VE 2229 NUMARALI TERCÜME Gökhan COŞGUN Geliş Tarihi: Mayıs, 2017 Kabul Tarihi: Haziran, 2017 Özet Tarih boyunca birçok dine inanan Türkler, inandıkları dinin kutsallarını kendi dillerine çevirme ihtiyacı duymuşlardır. Türklerde İlk çeviri Uygurlar döneminde başlamıştır. Daha sonra Müslüman olan Türkler İslam’ı daha iyi anlayabilmek için Kur’an-ı Kerim’i Türkçeye çevirmişlerdir. İlk çeviriler satırarası tercüme ve Doğu Türkçesiyle olmuştur. Makalemizde Farslar kadar Türk tarihi açısında da oldukça önemli olan İran coğrafyasında bulunan kültür varlıklarımızdan Meşhed Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesinde Tercüme Kur’anlar Bölümünde bulunan 1007 numarayla kayıtlı satırarası 343 yapraktan oluşan tam Kur’an tercümesi, 293 numarayla kayıtlı tercüme-tefsir usulüyle yazılmış 645 yapraklık eksik bir Kur’an tercümesi ve yine 2229 numarayla kayıtlı dördüncü cüzü ihtiva eden 150 yapraktan oluşan satırarası Farsça ve Türkçe Kur’an tercümesi olmak üzere Doğu Türkçesine çevrilmiş üç Kur’an nüshası tanıtılacak ve 2229 numaralı Kur’an tercümesi hakkında detaylı bilgi verilecektir. Bu nüshanın geç dönem Karahanlı Türkçesi özelliği taşıdığını gösteren bilgiler sunulacaktır. Anahtar Sözcükler: Satırarası Kur’an Tercümesi, İran Kütüphaneleri, Doğu Türkçesi TURKISH INTERLINEATION QURAN TRANSLATIONS AND QURAN TRANSLATION NUMBERED 2229 IN MASHHAD LIBRARY, IRAN Abstract Turks who have believed several religions tend to translate these religions' Holy Scriptures into their languages. First translations started in Uighurs period. After accepting Islam, they translated Quran to their language for better understanding. They made interlineation translation. East Turkish language was used for it. In our article, we introduce three Quran translations; one is interlineation translation which comprised of 343 pages. It is located Mashhad Astane Qudse Razavi Library which is important for Persians, it is important also for Turks. Its location number is 1007 at Astane Qudse Razavi Library. Second Quran with some missing pages has 645 pages and it's style a translation-exegetics and recorded as number 293. Last one is 150 pages of Quran translation recorded as 2229 and included third fascicle will be introduced. I will give details about number 2229 and present information which shows that this version has the feature of Turkish language of late Karakhanid period. Key Words: Interlineation Quran, Libraries of Iran, East Turkish language Giriş Tarih boyunca din, toplumların hayatında büyük bir yer edinmiştir. İnsanlar inançlarını daha iyi yaşayabilmek, inandıkları varlığa daha yakın olabilmek için birçok eser bırakmışlardır. Tarihten günümüze en güzel ve kalıcı eserler genelde dini eserlerdir. Örneğin camiler, kiliseler, Budist tapınakları vs. Yine dini en iyi şekilde anlayabilmek ve yaşayabilmek için yazılan ya da Yüce Yaratıcı tarafından gönderilen kitaplar da bir dilin en güzel örneklerindendir. Bu bağlamda Kur’an-ı Kerim Arap dilinin, Zerdüştlüğün ana kitabı olan Avesta Fars dilinin, Tevrat İbranicenin en önemli eseridir. Tahran Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi. E-posta: [email protected] Gökhan COŞGUN Tarih boyunca Gök Tanrı, Manihaizm, Budizm, Musevilik, Hristiyanlık gibi dinlere inanan Türkler, bu dinlerin kutsal kitaplarını ve dini mefhumlarını daha iyi anlamak için kendi dillerine çevirmişlerdir. Türklerde ilk dini metin çevirisi Uygurlarda görülür. Uygur Kağanı Bügü Kağan Miladi 762 yılının sonlarında Mani dinini resmi din olarak kabul eder (Tekin, 1988, s. 5). Uygurlar yeni dini anlamak ve daha iyi yaşamak için Mani dinine ait birçok eseri kendi dillerine çevirirler. Elimizde o güne ait birçok eser bulunmaktadır. 1 İslam’ın doğuşu ve farklı milletler arasında yayılmasıyla birlikte İslam’ın kutsal kitabı olan Kur’an-ı Kerim’in Araplarla birlikte diğer toplumlara da anlatılması ve açıklanması gerekiyordu. Bu bağlamda Kur’an’ın daha İslam’ın ilk yıllarında başka dillere çevrildiği söylenebilir. İslam Peygamberinin sahabesi Zeyd bin Sabit’ten yabancı dil öğrenmesini istemesi (Erul, 2013, s. 322), İranlı olan Selman-ı Farisi’nin Fatiha Suresini Farsçaya çevirdiğine dair bilgilerin olması (Yahaghi, 2010, s. 399 ), Sasani, Roma, Mısır Krallıkları gibi o dönemin büyük devletlerine gönderilen İslam’a davet mektuplarının içindeki ayetlerin çevirisi (Ünalan, 2007, s. 11-29) gösteriyor ki daha ilk yıllarda Kur’an ayetleri başka dillere çevriliyordu. Kaynaklarda Kur’an’ın ilk tam çevirisi Farsçaya yapılmıştır. 961-976 yılları arasında hüküm süren Samanî devleti hükümdarı Mansûr ibn Nûh’un buyruğuyla bir heyetle yapılan bu tercümede Taberi Tefsiri esas alınmıştır (Ata, 2004, s. IX). İslam’a giren ilk topluluklardan olan Türkler, Miladi VIII. Yüzyıldan başlayarak İslamiyet’i kabul etmişler ve X. Yüzyıldan itibaren resmi devlet dini haline getirmişlerdir. İslamiyet’i ve onun kutsal kitabı olan Kur’an’ı anlayabilmek ve hayatlarını onunla düzenleyebilmek için Kur’an’ı Türkçeye çevirmişlerdir. İlk Türkçe çevirinin ne zaman, nerede ve kim tarafından yapıldığı bilinmemekle birlikte ilk Türkçe çevirinin, Farsça ilk çeviriyle birlikte yapıldığı düşünülmektedir. Togan’a göre ilk Türkçe tercüme, ilk Farsça tercümeyle aynı zamanda ve Farsça tercümeyi yapan heyette yer alan bir İsbicaplı Argu Türkü tarafından yapılmıştır (1959-1960, s. 135). İnan ise ilk Türkçe çevirinin XI. Yüzyılda yapıldığını düşünmektedir ( 1961, s. 8). Karahanlılar döneminde yapılan çeviriler satırarası kelime çevirisi ve tercüme-tefsir olmak üzere iki şekilde yapılmıştır. Elimizde bulunan Doğu Türkçesiyle yapılmış Kur’an-ı Kerim çevirileri şunlardır: Türk İslam Eserleri Müzesi 73 numarada kayıtlı olan nüsha, İngiltere’de Manchester John Rylands Kitaplığı Arapça Yazmalar bölümü 25-3821 numarada kayıtlı olan nüsha, Özbekistan İlimler Akademisi El-Biruni Şarksinaslık Enstitüsü 2008 numarada kayıtlı olan nüsha, Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa Camii 2 numarada kayıtlı olan nüsha, yine tercüme-tefsir biçiminde yapılan Anonim Tefsir, Yakup Çerhî Tefsiri, Topkapı Sarayı III. Ahmet Nüshası gösterilebilir. Günümüzdeki bulgularda en eski çeviri üzerinde Aysu Ata’nın çalıştığı Rylands nüshasıdır. Gerek kelime zenginliği gerekse Türk dili tarihinin gelişmesine ışık tutan ekler, kökler ve bunların kullanışları bakımından bu eserler son derece önemlidir. 1 Geniş Bilgi İçin: Ahmet B. Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ, Ankara, 2004, s.217-280 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 16 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi Asırlar boyunca Türk hâkimiyetinde kalan İran coğrafyası, Fars tarihi kadar Türk tarihi, sanatı, kültürü, edebiyatı ve dili için de son derece önemli eserleri içinde barındıran güzide bir yerdir. Çok eski tarihten itibaren İran coğrafyasıyla kader birliği olan Türkler, bu coğrafyada hem mimari hem de edebi yüzlerce eser bırakmıştır. Günümüzde başta İran Milli Kütüphanesi, İran Meclis Kütüphanesi, Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi ve bu kütüphanenin şubeleri, Kum şehrinde bulunan Ayetullah Ma’aşí Necefí Kütüphanesi ve İmÀmzÀde 2 Türbelerinin mahzenlerinde binlerce Türkçe eser bulunmaktadır. Şadi Aydın tarafından hazırlanan İran Kütüphaneleri Türkçe Yazmalar Kataloğu 3 dışında İran kütüphanelerindeki Türkçe eserlerle alakalı kapsamlı bir çalışma yoktur. Bu çalışmada ise içerik yönüyle kütüphanelerdeki çoğu esere değinilmemiştir. 4 İran kütüphanelerindeki Türkçe el yazmalarının tasnifi ve kataloglanması başlı başına bir çalışma konusu olup orada bulunan eserlerin gün yüzüne çıkarılması Türk edebiyat ve dil tarihi açısından son derece önemlidir. İran’ın hem manevi hem de ilmi yönüyle başkenti sayılan Meşhed şehrinde bulunan Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi, içinde barındırdığı binlerce el yazması eserle İslam dünyasının nadide kütüphanelerinden biridir. “İçerisinde 15 000’den fazla el yazması Kur’an- Kerim 200 000’in üzerinde el yazması eser bulunmaktadır. Ayrıca hicri V.-XII. Yüzyılları arasında yazılmış Farsça, Türkçe ve Urduca 500 adet tercüme Kur’an-ı Kerim mevcuttur (Fekrat, 1363, s. 10). Kütüphanede üç adet ihtimalen Karahanlı veya Erken dönem Harezm Türkçesinde yazılmış satırarası Kur’an çevirisi bulunmaktadır. Bir tanesi tercüme-tefsir, diğer ikisi satırarası tercüme şeklinde kaleme alınmıştır. Nüsha Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi Tercüme Kur’anlar Bölümü 1007 numarayla kayıtlı satırarası çeviri Kur’an-ı Kerim’dir. Nüshanın Dış Özellikleri: 1007 numaralı kayıtlı Kur’an çevirisi tam bir çeviri olup, Fatiha Suresinden Zilzal Suresinin ilk üç ayetine kadar olan kısmı orijinal, Zilzal Suresinin son ayetleri, Adiyat Suresi ve Elkaria Suresinin ilk ayetlerini kapsayan son birkaç sayfa, daha sonra eklenmiş olup Türkçe çevirisi yapılmamıştır. 343 yapraktan (687 sayfa) oluşan eserin Fatiha suresi Farsça olarak çevrilmiş diğer surelerin çevirisi ise her Arapça kelimenin altına Türkçesi yazılmak suretiyle yapılmıştır. Dikkatle incelendiğinde eser bir onarım görmüş, orijinal metinin bulunduğu sayfaların tahrip olmuş kısımları yeniden yazılarak tamamlanmıştır. 5 Eserin içerisinde Türkçe çevirisi olmamış ya da Müstensih tarafından unutulmuş sayfalar Hz. Muhammed’in (s.a.v) soyundan geldiğine inanılan tarihi şahsiyetlere İran coğrafyasında verilen isim. Şadi Aydın, “İran Kütüphaneleri Türkçe Yazmalar Kataloğu”, Timaş Yayınları, İstanbul,2008 4 Görüldüğü üzere çalışmamıza konu olan üç önemli el yazması bu eserde yoktur. Bu gibi birçok önemli esere değinilmemiştir. 5 Bu onarım çoğu sayfanın kenarlarında görülmektedir. Bazen bir harf bazen bir kelime bazen de bir satır olarak yeniden yazılarak tahrip olan kısım tamamlanmış. 2 3 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 17 Gökhan COŞGUN mevcuttur.6 Eser nohut renginde, ilk iki sayfası (serlevha) lacivert, siyah ve turkuaz renklerle tezhipli olup, 352. syfada ise yine sarı, siyah ve mavi renklerin kullanıldığı dikdörtgen bir tezhip ve üzerinde şemseye benzeyen bir minyatür mevcuttur. Sure aralarında tezhipli serlevha yoktur. Yaprak ölçüsü:19 x 33 santim, yazı cetveli ölçüsü: 19 x 26 santimdir. Nüshanın Yazı Biçimi Nüsha,11 orijinal metin, 11 çeviri satırı olmak üzere 22 satırdan oluşmaktadır. Arapça orijinal metin siyah renkle Muhakkak hatla, çeviri metni ise yine siyah renkle Reyhani ile karışık Nesih hattıyla, sure isimleri ve ayet sayıları, cüzler ve cüz yarıları, secavendler kırmızı renkle Arapça olarak yazılmıştır. Arapça orijinal metin harekeli olup çok rahat okunmasına karşın çeviri yazıda hareke kullanılmamış, çoğu kelimenin noktaları konulmamıştır. Bu da okumayı güçleştirmektedir. Çoğu zaman çevrilen kelimeyi okumak için Arapça kelimenin anlamını bilmeye ihtiyaç duyulmakta ve ancak o zaman doğru okuma sağlanabilmektedir. Çeviri yazı geneli itibariyle eğik, bazen de iki kelimenin uçları birleştirilerek V biçiminde yazılmıştır. Resim 1: Fatiha Suresi ve Bakara Suresinin İlk Ayetleri Nüshanın Tarihi Nüshanın son sayfalarının eksik olmasından dolayı müstensihi ve yazım tarihi belli değildir. Eserin katalog kaydında “İhtimalen Hicri VI. yüzyılın sonu VII. yüzyılın başlangıcında (Miladi 12.-13. yy arasında) yazılmış olmalı.” notu düşülmüştür (Hashemi, Bu sayfalar geneli itibariyle tahrip olan kısım düzeltilirken kaybolan sayfaların yenisi yazılmış ve çevirisi yapılmamıştır. 238,430. sayfalar müstensihin unutup yazmadığı, 686 ve 687. Sayfalar ise yenilendiği için çevirisi yapılmamıştır. 6 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 18 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… 2008, s. 8). Eserin dili incelendiğinde erken dönem Harezm Türkçesiyle yazıldığı düşünülmektedir. Eser üzerinde daha sonra yapacağımız kapsamlı çalışmalar sonucu bu bilgiler netlik kazanacaktır. Nüshanın Dili Nüshanın dili incelendiğinde Harezm dönemi Türkçesi ile yazıldığı düşünülmekle birlikte sonuçlar nüsha üzerinde yapılacak çalışmalarla netlik kazanacaktır. Bu görüşü destekleyen bazı örnekler aşağıda verilmiştir: 1. Gök Türkçe metinlerinde geçen ‘d’ ünsüzünün yerine Karahanlı ve Harezm Türkçesinde görülen ‘ê ( ’)ذünsüzü kullanıldığı görülmektedir. “eêgü èamelerni7”, “iêmüz biz eşittük”8, “ol nirsedin kim koêtılar ana ata”9, “taúı aêaklarıÆızġa”10 2. Baştaki ‘y’ ünsüzü korunmuştur. “taúı yıġlasunlar öküş”11, “yıraú úılındı otdın”12 3. Gök Türkçedeki kelime içi ‘b’ sessizinin metinde ‘w’ şekli görülmektedir. “úınamaúġa iwmegen”13, “úılurlar yawuzluúnı”14, “úoêulġan iw”15 4. Metinde “bol-” yardımcı fiili kullanılmaktadır. “boldı úurtulġan, kÀfir bolursiz, kim kÀfir bolsa”16 5. Nüshada Türkçe kelimelerde kalın ‘s’ ve ‘t’ için ‘ ’صve ‘ ’طharfleri kullanılmamış her zaman ‘ ’سve ‘ ’تharfleri tercih edilmiştir. “taúıldılar”17, “úaytarulur”18, “andın soÆ”19, “sowuúluú bar”20 6. Nüshada ‘ñ’ harfi نve کharfleri ile gösterilmiştir. “taÆrı, saúınsaÆız, úorúuÆ”21 7. Geniş zaman ekinin olumsuzunda “mAz” ve “mAs” biçimide de kullanılmıştır. “yÀrí berilmesler” 22 “sewmezler sizlerni”23 8. Eski Türkçede görülen iç ve sondaki “g,ġ” sesleri korunmuştur. “úorúuġ, úamuġ, uluġ”24 9. Gelecek zaman eki “-ġay, -gey” dir. “bolġay siz könülgey siz”25 Nüshanın genel özelliklerini taşıyan, Nisa Suresinin ilk ayetlerini kapsayan 92. sayfası aşağıda verilmiştir: Nüsha 7. sayfa, الصالحاتkelimesinin çevirisi Nüsha 90. sayfa, ربنا اننا سعناçevirisi 9 Nüsha 93. sayfa, مما ترک الوالدانçevirisi 10 Nüsha 130. sayfa و ارجلکمçevirisi 11 Nüsha 232. sayfa و الیبکوا کثیراçevirisi 12 Nüsha 89. sayfa زحزح عن النارçevirisi 13 Nüsha 95. sayfa الحلیمçevirisi 14 Nüsha 96. sayfa یعملون السوءçevirisi 15 Nüsha 74. sayfa بیت وضعçevirisi 16 Nüsha 75. sayfa کان آمنا – تکفرون – من کفرçevirileri 17 Nüsha 76. sayfa تفرقواçevirisi 18 Nüsha 77. sayfa ترجع االمورçevirisi 19 Nüsha 77.sayfa ثمçevirisi 20 Nüsha 78. sayfa صرçevirisi 21 Nüsha 79. sayfa هللا – تتقوا – فاتقواçevirileri 22 Nüsha 77.sayfa ال ینصرونçevirisi 23 Nüsha 78. sayfa ال یحبونکمçevirisi 24 Nüsha 10.sayfa کبیر- جمیعا- خوفçevirileri 25 Nüsha 76. sayfa لعلکم تهتدونçevirisi 7 8 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 19 Gökhan COŞGUN “Sÿretü’n-nisÀ medeniyyetün mietün ve sittun ve sebèÿn Àyetün taÆrı atı birle başlayor men öküş raómetlik raómeti lÀzım. ey kişiler saúınıÆ iêiÆiz ol kim yarattı sizni bir tendin taúı yarattı andın cüftini taúı yaydı andın erenlerni köpni taúı tişilerni taúı sakınıÆ taÆrıdın ol kim tileşür siz anıÆ birle taúı yawuúluúlar birle óaúíúat üze taÆrı irdi siziÆ üze saúçı. taúı biriÆ öksüzlerke mÀllarını taúı tegşürmeÆ asıġsıznı yaòşı birle taúı yemeÆ mÀllarnı taúı öz mÀllarıÆız birle óaúíúat üze ol irdi uluġ yazuú. taúı eger úorúsaÆız kim èadl úılmasaÆız öksüzler içinde nikÀó úılıÆız anı kim óelÀl boldı sizke tişilerdin ikiz ikiz üçüz üçüz taúı törtüz törtüz taúı eger úorúsaÆız èadl úılunılmasaÆız birni yÀ ol nirse kim erklendi saġ eligleriÆiz ol yaúınraú kim küç úılmasaÆız taúı beriÆ tişilerke kÀbínlerini birmek eger òïş bolsalar sizke nirsedin andın bir tendin yeÆ anı siÆüt bolsun sizke.”26 Günümüz Türkçesi: “NisÀ Sÿresi Medine’de indirilmiştir. Yüz yetmiş altı ayettir. Allah’ın adıyla başlıyorum rahmeti çok ve gerekli. (Nisa 1. Ayet) Ey insanlar sizi bir nefisten yaratan, ondan eşini yaratan onlardan da birçok erkekler ve kadınlar yaratan ve yayan Rabbinizden sakının. Siz O’ndan dilekte bulunursunuz ve yakınlarınızla (bağlarınızı koruyun). Şüphesiz Allah üzerinizde gözeticidir. (Nisa 2. Ayet) Ve yetimlere mallarını verin ‘pis’i ‘iyi’yle değiştirmeyin. Kendi öz mallarınızla birlikte yemeyin. Şüphesiz o büyük günahtır. (Nisa 3. Ayet) Ve eğer yetimlerle nikah kılmaktan korkarsanız size helal kılınan kadınlardan iki tane veya üç tane veya dört tane nikah kılın. Eğer adaletli olmaktan korkarsanız bir (kadın) ile ya da sağ elinizin altında bulunanlarla nikahlanın. Bu zulüm etmemeye daha yakındır. (Nisa 4. Ayet) Kadınlara mehirlerini, verin. Eğer hoşlukla size verirlerse onu yiyin, afiyet olsun size.” Eser incelendiğinde mütercimin genelde Türkçe söz dizimine dikkat etmediği görülmektedir. Bu da Arapça söz diziminin esas alınmasından kaynaklanmaktadır. Genel itibariyle mütercim Türkçe kelime kullanmaya Resim 2: Nisa Suresi İlk Ayetleri özen göstermiş olup bazen Türkçe kelimelerin eş anlamlısını da 27 yazmıştır. Arapça, Farsça kelime kullanımı oldukça azdır. Eser kapsamlı bir araştırmanın ardından dil tarihimize önemli bir katkı sağlayacaktır. Aşağıda nüshadan birkaç sayfa verilmiştir: 26 27 Nüsha 92. sayfa Nüsha 90. sayfada منادیاkelimesinin çevirisini “ündegeni yaèní úaúırġanı” şeklinde yapmıştır. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 20 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… Resim 3:Orijinal Metnin Son Sayfası Resim 4:Meryem Suresi’nin İlk Ayetleri Resim 5:TÀhÀ Suresi’nin İlk Ayetleri Nüsha Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi Tercüme Kur’anlar Bölümü 293 numarayla kayıtlı tercüme-tefsir usulüyle yazılmış Kur’an’dır. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 21 Gökhan COŞGUN Nüshanın Dış Özellikleri: Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi Tercüme Kur’anlar Bölümü 293 numarayla kayıtlı tercüme-tefsir usulüyle yazılmış olan bu Kur’an nüshası SÀd Suresinden En-nÀs Suresine kadar olan kısmı ihtiva etmektedir. Bu yönüyle baş tarafından oldukça eksik bir nüshadır. 645 yapraktan (1290 sayfa) oluşan nüshada, sadece ayet ve surelerin çevirisi yapılmamış aynı zamanda ayet ve sure ile ilgili tefsirlere de yer verilmiştir. Eser bu yönüyle farklı bir nüshadır. Nüshanın kapak sayfasında altın yaldızlı ve lacivert renklerin kullanıldığı geometrik şekillerle süslü büyük bir şemse vardır. İlk iki sayfası serlevhalı olup yine yaldızlı ve lacivert renkli geometrik tezyinat bulunmaktadır. Bütün sure başları yaldızlı ve lacivert renkli serlevhalar ile ayrılmıştır. Sayfa kenarlarında birbirlerinden farklı birçok şemse ve tezhipler bulunmaktadır. Ayet araları küçük tezhipli motiflerle ayrılmıştır. Yaprak ölçüleri: 15x25 santim, yazı ölçüleri: 9x18 santimdir. Tercüme bölümleri 7 satır Arapça metin 7 satır tercüme olmak üzere 14 satırdan, tefsir bölümleri ise 13 satırdan oluşmaktadır. Resim 6: Sad Suresi’nin İlk Ayetlerinin Bulunduğu Nüshanın İlk Sayfası Nüshanın Tarihi: Müstensihi ve istinsah tarihi eserin son sayfasının altında dörtgen çerçevenin içine siyah renkle Arapçası, kırmızı renkle Türkçesi yazılmak suretiyle kaydedilmiştir. Bu kayda göre bu eser Hicri 10 Şa’ban 737 (Miladi 14 Mart 1337) tarihinde Şeyh Yusuf El-Ebariyy oğlu Muhammed tarafından Türkçenin diğer lehçelerinde düzeltmeler ve açıklamalar yapılarak istinsah edilmiştir. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 22 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… Resim 7:Ketebe Kaydının Bulunduğu Son Sayfa Nüshanın Dili:28 Nüshanın kayıtlı olduğu katalogda dilinin Çağatay Türkçesi olduğu (Fekrat, 1363, s. 230) söylense de eser incelendiğinde Çağatay Türkçesi değil Harezm Türkçesi olduğu görülmektedir. Tabiî ki bu, eser üzerinde yapılacak incelemeler sonucunda kesinlik kazanacaktır. Eser tefsir-tercüme şeklinde yazılmış olup Arapça metnin altına Türkçe çevirisi yapılmış bu çevirinin altına da Türkçenin diğer lehçelerine ait anlamları verilmiştir. “ taúı yaratmaduú, taúı türütmedimiz”29 “erklig úılġıl mini, anı menke birgil tep” 30 Eserden tercüme usulüne ait bir örnek: “kaçan kim kirdiler dÀvÿd üze (tepe) úorútı anlardın aydılar úorúmaġıl iki òaãm biz küç úıldı pÀremiz (bir erimiz) pÀre üze (birerimiz üze) óükm úılġıl (buyruú buyurġıl) aramızda rÀstlıú birle (könilik birle) taúı küç úılmaġıl taúı köndürgil bizni (yolçılaġıl) yolnıÆ tüzinke. óaúíúat üze bu er uyam turur (erkek úarındaşım) anka tokuz taúı toúsan yaèní toúsan toúuz saġlıú bar taúı menke bir saġlıú bar aydı erklig úılġıl mini (anı menke birgil tep) taúı yiÆdi mini (menke) sözleşmek içinde”31 Günümüz Türkçesi: “(Sad 22-23. ayetler) Davud’un yanına girdikleri zaman o korktu. Dediler, ‘Korkma! Biz birbirimize zulüm eden iki hasımız. Aramızda doğrulukla hükmet, zulmetme ve bizi doğru yola ilet. Gerçekten bu benim erkek kardeşimdir. Onun doksan dokuz koyunu var ve benim bir koyunum var. Onu da bana ver dedi. Konuşarak beni yendi.” Daha Fazla Bilgi İçin: Yaşar Şimşek, Osman Fikri Sertkaya, Horezm Türkçesi İle Yapılan Kur’ân Tercümelerinden Meşhed Nüshası Üzerine İlk Bilgiler – I, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/4 2015 s. 1382-1412, TÜRKİYE 29 2. Nüsha وما خلقناçevirisi 30 2. Nüsha اکفلنیهاçevirisi 31 2. Nüsha Sad Suresi 22 ve 23. ayetlerinin tercümesi 28 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 23 Gökhan COŞGUN Resim 8: Sad Suresi’nin 22-25. Ayetleri Eserden tefsir usulüne ait bir örnek: “bu tebbet sÿresi mekkede inmiş turur. Ebÿ lehebniÆ yime anıÆ úacuysınıÆ işlerinde ol vaút tÀ kim taÆrı èazze ve celle yarlıúamış erdi yalavaçúa. Ve enõir èaşírateke’l aúrabín ilÀ Àye. Bu Àyet keldi erse yalavaç èaleyhisselÀm yarlıúadı taġ başınka bardılar ün birdiler yÀ mekkelikler úamuġı eşittiler tiriştiler yalavaç aydı yÀ kişiler mini bilür mü siz aydılar ked bilürmiz aydı ne birle bilürsiz aydılar köniligde emÀnet küdermekde vaóydın burun muóammed ile min atamış erdiler yalavaç erdi mini hiç yawuz işde yalġan sözde körmişiÆiz bar mu aydılar yok aydı imdi biliÆler kim men taÆrınıÆ yalavaçı turur men menke Àyet keldi kim ve enõir èaşírateke’l aúrabín yaèní úaêaşlarıÆnı meniÆ dínimúa oúıġıl úaêaşlarım siler siz ayıÆlar lÀ ilÀhe illÀ allah andın burun kim kişi cevÀb birse ebÿ leheb kupa keldi aydı yÀ muóammed bizni bu iş içün mü okıdıÆ…”32 Günümüz Türkçesi: “Bu Tebbet Suresi Mekke’de inmiştir. Ebu Leheb ve onun karısının işlerini o zamana kadar Allah azze ve celle peygambere bildirmişti. ‘Ve enõir èaşírateke’l aúrabín’ ayeti geldiğinde Peygamber aleyhisselam dağ başına çıktı ve şöyle çağırdı: ‘Ey Mekkeliler!’ Bütün Mekkeliler işittiler ve toplandılar. Peygamber dedi: ‘Ey insanlar beni bilir misiniz?’ Dediler: ‘İyi biliriz’. Dedi: ‘Nasıl bilirsiniz?’ Dediler: ‘İyilikle ve emanette emin olmakla (biliriz.)’ Vahiden önce Muhammed böyle adlandırılmıştı. Peygamber, ‘Beni hiç kötü işte yalan sözde görmüşlüğünüz var mı?’ ‘Hayır.’ dediler. Peygamber, ‘Şimdi bilin ki ben Allah’ın elçisiyim bana ayet geldi. … kardeşlerini benim dinime çağır. Sizler La ilahe illallah deyin.’ Bundan önce Ebu Leheb ayağa kalktı ve ey Muhammed sen bizi bunun için mi çağırdın…” 32 2. nüsha Tebbet Suresinin tefsirinden bir sayfanın okunuşu. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 24 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… Resim 9: Tebbet Suresi’nin Tefsiri Görüldüğü üzere eserin tercüme-tefsir usulüyle yazılması nüshanın kıymetini bir kat daha arttırmaktadır. Araştırmacıların incelemesi ve çalışmaları sonucu eserin tarihi yönü, dil özellikleri, Türk dili açısından taşıdığı önem tespit edilecek ve Türk dili açısından önemi de ortaya konacaktır. Nüsha Çalışmamıza konu olan üçüncü eser Āstan-i Quds-i Razavi Kütüphanesi Tercüme Kur’anlar Bölümü 2229 numarayla kayıtlı Kur’an tercümesi, Farsça-Türkçe tercüme edilmiş bir nüshadır. Nüshanın Dış Özellikleri: 150 yapraktan (300 sayfa) oluşan bu nüsha 4. cüzün (Ál-èimran Suresi 92. Ayet ile Nisa Suresi 23. ayet arasını kapsar.) Farsça-Türkçe tercümesinden müteşekkildir. Esere bakıldığında sıradan bir eser olmadığı göze çapmaktadır. İlk sayfasında kufi hatla tezhipli bir şemsenin içerisinde “El mülkü lillah” yazılıdır. İlk iki sayfası tezhipli serlevhalardan oluşmaktadır. Bu serlevhaların kenarlarında küçük şemseye benzeyen tezhipler bulunmaktadır. Nisa Suresi’nin başlangıcında yine serlevha bulunmaktadır. Eserin çeşitli sayfalarında bu şemselerden görülmektedir. Nüshanın son iki sayfası da tezhiplidir. Yaprak ölçüsü: 29x20, satır ölçüsü:10 santimdir. Allah lafızları altın yaldızlı sarı renkle yazılmış olup ayet araları küçük, tezhipli daireler ile ayrılmıştır. Eser oldukça muntazam ve okunaklıdır. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 25 Gökhan COŞGUN Resim 30: Nüshanın Kapak Sayfası Resim 41: Nüshanın İlk Sayfaları Nüshanın Yazı Biçimi: Nüshanın her sayfası siyah renkli, Muhakkak hatla, üç satır Arapça metin, Arapça metnin altında kırmızı kalemle Nesih hatla Farsça tercümesi, yine siyah kalemle Nesih hatla Türkçesi yazılmıştır. Bu özelliği ile Rylands Nüshasının tercüme usulüyle benzerlik göstermektedir (Ata, 2004, s. XIII). Her sayfada ortalama dokuz on kelime bulunmaktadır. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 26 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… Nüshanın Tarihi: Eserin katibi ve ketebe kaydı yoktur. Eser büyük bir ihtimalle Rylands Nüshası gibi 30 cüzden oluşmaktaydı ve katibi ve ketebesi 30. cüzde yazılıydı ama elimizde sadece 4. cüzün bulunması nüshanın tarihinin bilinmesini güçleştirmektedir. Katalog kaydında eserin ihtimalen Hicri VI. yüzyıl olduğu söylenmektedir (Fekrat, 1363, s. 257). Nüsha incelendiğinde dil özelliklerinden geç Karahanlı erken Harezm Türkçesi ile yazılmış olduğu düşünülmektedir. Nüshanın Çeviri Usulü: Eser Rylands Nüshasında olduğu gibi üç dilli bir tercümedir. Arapça asıl metnin altına kırmızı renkle Farsça tercümesi, siyah renkle de Türkçe tercümesi yapılmıştır. Nüsha incelendiğinde genelde Arapça metinle Türkçe ve Farsça tercümeleri uyumludur 33 ama bazen Türkçe metinle Arapça metin uyumlu, Farsça metin uyumsuz 34 , bazen de hepsi birbiriyle uyumsuzdur.35 Eser incelendiğinde iki sayfasının Farsça tercümesi yoktur36. Bu da gösteriyor ki tercüme ilk önce Türkçe sonra Farsça olarak yapılmıştır. Bazı Türkçe kelimelerin yanına eşanlamlısının yazılması Türkçe tercümenin anlaşılma kaygısı taşıdığını göstermektedir.37 Resim 52: Nüshanın Son İki Sayfası Arapça هللاlafzı Türkçe ‘taÆrı’ Farsça ‘òudÀy’, Arapça العلیمTürkçe ‘bilge’ Farsça ‘dÀnÀ’ Arapça اتقواTürkçe ‘sakınıÆ’ Farsça ‘betersít’ 35 Arapça کان آمناTürkçe ‘boldı úurtulġan’ Farsça ‘ bÿd bí-bím’ 36 3. nüsha 61 ve 62. sayfaların Farsça tercümesi yoktur. 37 “úayıtsa yaèní tevbesin úabÿl úılsaé, “TaÆrı muùùalié úılsa yaèní bildürmek üçün ġaybını bizke”, “irig èahdni yaèní uluà” 33 34 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 27 Gökhan COŞGUN Nüshanın Dil Özellikleri: 1. Kelime ortasındaki ‘d’ sesi ‘ê’ ( )ذşeklinde korunmuştur. “eêgülük birle” 38 , “úoêulġan ewnüÆ ilki”39, “aêaúlarımıznı”40 2. Kelime içindeki ‘b’ sesi ‘w’ sesine dönüşmüştür. “yalawaçı” 41 , “öwkeke” 42 , “sowuúluú” 3. Kelime başı ‘b’ sesleri korunmuştur. “sowuúluú bar”43, “yÀrí birdi”44 4. Eserde yuvarlaklaşma görülmektedir. “ol nirsedin kim süwersiz”45, “sewünürler”, “yawuzluú” 5. ‘ñ’ sesi ‘ ’نve ‘ ’کharfleriyle gösterilmiştir. “yiÆ anı siÆüt bolsun sizke”46 6. Nüshada Türkçe kelimelerde kalın ‘s’ ve ‘t’ için ‘ ’صve ‘ ’طharfleri kullanılmamış her zaman ‘ ’سve ‘ ’تharfleri tercih edilmiştir. 7. Baştaki ‘y’ sesi korunmuştur. “yıraú úılındı”47 8. “bol-” yardımcı fiili kullanılmıştır. 9. Gelecek zaman eki ‘-gAy’dır. “örtmegey siz”48, “birgey miz”49, “bulmaġay siz”50 10. Görülen geçmiş zaman eki ‘DI’dır. “óarÀm úıldı”51, “çattı”52, “büttiler”53 11. Şart eki ‘sA’dır. “ãabr úılsaÆız taúı saúınsaÆız”54 12. Daha çok geniş zamanın olumsuzluk ekinde görülen ‘z-s’ değişimi vardır. “belgürtmesler sizke”55, “küç úılınmaslar”56 13. Ayrılma hali eki ‘-dın, -din’ dir. “yalawaçlarındın”, “arıġdın”, “mindin” 14. Yükleme hali eki ‘-nI’dır. “arıġsıznı” 15. Eski Türkçe devresinde görülen iç ve son sesdeki / ġ , g / ünsüzü korunmuştur. “yalġanġa”, “eligleriÆizni”, “uluġ” Yukarıda verilen özellikler eserin geç dönem Karahanlı Türkçesi olduğunu düşündürmektedir. Aşağıda Karahanlı Türkçesiyle yazılan ve tercüme usulü aynı olan Rylands Nüshası ile 2229 numaralı nüshanın bir ayetle karşılaştırması verilmiştir. Rylands Nüshası Al- İmran Suresi 153. ayet:57 3. nüsha بالمعروفçevirisi 3. nüsha اول بیت وضعçevirisi 40 3. nüsha اقدامناçevirisi 41 3. nüsha رسولهçevirisi 42 3 nüsha بغضبçevirisi 43 3 nüsha فیها صراçevirisi 44 3 nüsha نصرçevirisi 45 3. nüsha 8. sayfa مما تحبونçevirisi 46 3. nüsha 241. sayfa هنیا مریاçevirisi 47 3. nüsha 198. sayfa زحزح عن النارçevirisi 48 3. nüsha 203. sayfa ال یکتمونçevirisi 49 3. nüsha 108. sayfa تئوتهçevirisi 50 3. nüsha 8. sayfa 51 3. nüsha 10. sayfa 52 3. nüsha 11. sayfa 53 3. nüsha 59. sayfa 54 3. nüsha 66. sayfa 55 3. nüsha 30. sayfa 56 3. nüsha 149. sayfa 57 Aysu Ata, Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin - Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,2004 s. 5 38 39 Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 28 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… “ançada yorıyor erdiÆiz kıya bakmaz erdiÆiz híç kimerse üze yalavaç ündedi sizni kidiniÆizde yanut berdi sizke ġamnı ġam birle kaêġurmaÆ tep sizler anıÆ üze kim ötti yaèní keçti sizdin ol kim hem tegdi sizke ol taÆrı bilgen anı kim úılur sizler” 2229 numaralı nüshada aynı ayet şu şekilde tercüme edilmiştir: “Ol vaútin kim berürsün taúı küymen siz bir kim erse üze taúı yalawaç ündeyor sizni soÆ ökürüÆüz içinde cezÀ birdi sizke kaêġunı kaêġu birle munuÆ üçün kim kaêġurmasaÆız ol nirse üze kim fevt boldı sizdin taúı ol nirseke kim tegdi sizke taúı TaÆrı bilgen ol nirseni kim úılursuz” 58 Görüldüğü üzere tercüme usulü aynı olan iki nüshanın dili ve seçilen kelimeler bakımından birbirinden farklıdır. Bu da gösteriyor ki bu iki eser birbirinden farklı iki nüshadır. Nüshadan örnekler: Resim 63: ‘maúÀm’, ‘ İbrÀhím ornı’, ‘ki nişÀnhÀ-yı ibrÀhím’ Resim 74: “şehídün èalÀ mÀ taèmalÿn’- ‘tanuú ol nirse üze kim úılursuz’-‘ guvÀhest ber Ànç mí konít’ Resim 85: ‘ãırÀùın müstaúím’- ‘köni yolúa’- rÀhí rÀst’ 58 3. nüsha 123-126. sayfalar Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 29 Gökhan COŞGUN Nüshanın İçinde Geçen Allah’ın İsimleri: El- Alím Bilge Er- Rahím Raómet Úılġan El-Azíz YiÆen Er- Rağíb Saúçı El-Basír Körgen Er- Rabb İêi El- Habír Bilgen Es- Semíé Eşitgen ElHalím Úınamaúúa iwmegen SeríéülHisÀb Saúışı RevÀn El- Hasíb Saúış Úılġan Es- SübhÀn Arıġlıú El- Ğafÿr Yarlıúaġan Eş- Şehíd Tanuú El- Ğaní MuÆsuz Et- TevvÀb Tevbe úılġan El- Kadír Yaraġlıġ El- Vekíl Saúçı ElMuhíd Úapsaġan El- Velí YÀrí Birgüçi úabÿl Al- İmran Suresi 103-104. ayetler:59 (103. ayet) “Taúı yapuşuÆ TaÆrı urúanınúa úamuġ taúı tarılmaÆ taúı yÀd úılıÆ TaÆrınıÆ nièmetni siziÆ üze ol vaútin kim erdiÆiz düşmenler taúı yaraşıú kemişti köÆülleriÆiz arasında taúı bolduÆuz nièmeti birle uyalar taúı erdiÆiz çuúur úırıġı üze otdın taúı úurtġardı sizni andın anıÆ meÆizlig beyÀn úılur TaÆrı sizke Àyetlerni bolġay siz kim köndürülgey siz (104. ayet) Taúı bolsun sizdin bir ökür ündeyorlar yaòşılıú tapa taúı buyururlar eêgülüg birle taúı yıġarlar körksüz işdin taúı anlar anlar úurtulġanlar” Günümüz Türkçesi: “Ve hepiniz Allah’ın ipine tutunun, dağılmayın. Allah’ın sizin üzerinizdeki nimetlerini hatırlayın ki o zaman siz düşmandınız (Allah) kalplerinizi birleştirdi ve onun nimetiyle kardeş oldunuz. Ve siz bir ateş çukurun kenarındaydınız da Allah sizi kurtardı. Allah size ayetlerini böyle açıklıyor (umulur ki) siz hidayete erersiniz. Ve sizden iyiliği emreden kötülükten uzaklaştıran bir topluluk olsun. Ve onlar kurtulanlardır.” Al-İmran Suresi 119-120. ayetler: “(119. ayet) Uş siz erenler bu erenler sewersiz anlarnı taúı sewmezler sizni taúı bütersüz kitÀbġa kamuġınġa taúı ol vaútin kim satġaştılar sizke aydılar bütüÆ taúı ol vaútin kim (64) òÀlí boldılar ısırdılar sizniÆ üze barmaú uçlarını öwkedin ayġıl ölüÆ öwkeÆiz birle óaúíúat üze TaÆrı bilgen kögüsler iyesini 59 3. nüsha 28-33. sayfalar Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 30 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… (120. ayet) Eger tegse sizlerke eêgülük karġurtur anlarnı taúı tegse sizke yawuzluú sewünürler anıng birle taúı eger ãabr úılsaÆız taúı saúınsaÆız ziyÀn tegürmez sizke anlarnıÆ keydleri nirseni óaúíúat üze TaÆrı anı kim úılurlar úapsaġan”60 Günümüz Türkçesi: “(119. ayet) Şimdi siz onları seversiniz (ama) siz kitabın tamamına inanmanıza rağmen onlar sizi sevmezler ve sizle karşılaştıkları zaman ‘Biz de iman ettik.’ derler. Sizden ayrıldıklarında öfkelerinden parmaklarını ısırırlar. ‘Öfkenizle ölün.’ de. Şüphesiz Allah göğüsler içindekini bilir. (120. ayet) Eğer size iyilik dokunsa onları üzer. Ve size kötülük dokunsa onunla sevinirler. Eğer sabreder ve sakınırsanız onların hileleri size zarar vermez. Şüphesiz Allah onların yapmakta olduğunu kuşatıcıdır. Nisa Suresi 1-2. Ayetler: äÿret’ün-nisÀ (1. ayet) TaÆrınıÆ atı birle başlayor men öküş raómetlik raómeti lÀzım ey kişiler saúıÆ ol iêiÆizdin yarattı sizni bir tendin taúı yarattı andın cüftini taúı yaydı ol ikisindin öküş erenlerni taúı tişilerni taúı saúınıÆ TaÆrıdın ol kim tileşürle anıÆ birle taúı yawuúluú birle haúíúat üze TaÆrı erdi siziÆ üze saúçı (2. ayet) Taúı biriÆ öksüzlerke mÀllarını taúı tekşürmeÆ asıàsıznı yaòşı birle taúı yimeÆ mÀllarını öz mÀllarıÆız tapa óaúíúat üze ol erdi uluà yazuú61 Günümüz Türkçesi: “Çok merhametli ve rahmeti (kullarına) gerekli olan Allah’ın adıyla. Ey insanlar! Sizi bir nefisten yaratan, ondan da eşini yaratan, ve ikisinden birçok erkekler ve kadınlar yaratan Rabbinizden sakının. Siz O’ndan dilekte bulunursunuz ve yakınlarınızla (bağlarınızı koruyun). Şüphesiz Allah üzerinizde gözeticidir. (2. Ayet) Ve yetimlere mallarını verin pisi iyiyle değiştirmeyin. Kendi öz mallarınızla birlikte yemeyin. Şüphesiz o büyük günahtır.” Nüshanın dili incelendiğinde görülüyor ki nüsha geç Karahanlı dönemini yansıtmaktadır. Eserin üç dilli ve gayet muntazam oluşu sıradan bir nüsha olmadığını, özenle hazırlandığını ve devamının olduğunu yani 30 cüzlük bir tercüme olduğunu bize göstermektedir. Belki de Türkçe dil varlıkları yönünden hâlâ bakir olan İran kütüphanelerinde, cami ve türbelerin mahzenlerinde bu eserin devamını bulmak bizim daha da doğru bilgi vermemizi sağlayacaktır. Bu eser üzerinde metin, dizin ve sözlükten oluşan bir çalışmamız da bulunmaktadır. Bu çalışmamız tamamlandığında daha net sonuçlar elde edilecektir. 60 61 3. nüsha 62-67. sayfalar 3. nüsha 231-236. sayfalar Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 31 Gökhan COŞGUN Tıpkıbasımdan Örnekler: Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 32 İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229… Resim 96:Al- İmran Suresi 103-104. Ayetler (28-33. Sayfalar) Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 33 Gökhan COŞGUN KAYNAKÇA Argunşah, M. ve Yüksekkaya, G. S. (2015). Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları. Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş - Metin - Notlar - Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Aydın, Ş. (2008). İran Kütüphaneleri Türkçe Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Timaş Yayınları. Eckmann, J. (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (O. F. Sertkaya, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. Erul, B. (2013). “Zeyd Bin Sabit”. İslam Ansiklopedisi. C. 44 İstanbul: TDV Yayınları 321322. Fekrat, M. A. (1363). A Catalogue of the Manuscripts of The Holy Quran In Translation Preserved In The Library of Āstan-i Quds-i Razavi. Mashhad: Āstan-i Quds Razavi. Hashemi, S. M. R. F. (2008). Moarefi ve Barresi Vijegihaye Qoran Khati Movcud Der Ketabkhane Markezi Astane Qods Razevi. Shamseh, 1, 1-13. İnan, A. (1961). Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercümeleri Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Şimşek, Y. ve Sertkaya O. F. (2015). Horezm Türkçesi İle Yapılan Kur’ân Tercümelerinden Meşhed Nüshası Üzerine İlk Bilgiler-I. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4/4, 1382-1412. Tekin, Ş. (1988). Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı İle Birkaç Not. Ankara: TDAY Belleten 1962, 1-11. Togan, Z. V. (1959-1960) Londra ve Tahran’daki İslamî Yazmalardan Bazılarına Dair. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, III (1-2), 133-160. Ünalan, S. ve Öztürk, H. (2007). Hz. Muhammed’in Hıristiyanlarla Yapmış Olduğu Diplomatik Münasebetlerin Evrensel Boyutu. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (2), 11-31. Ünlü, S. (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. Üşenmez, E. (2013). Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Satırarası Türkçe - Farsça Tercümeli (Giriş - İnceleme - Metin - Sözlük - Ekler Dizini - Tıpkıbasım). İstanbul: Akademik Kitaplar. Yahaghi, M. C. (2010). İlk Dönem Farsça Kur’an Tercümelerine Giriş. (M. Özel, Çev.) C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV (1)-2010, 399-403. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi- TüLED Sayı: 1 2017 34
