INTRO SB.indd

Destek ve Hareket Sistemi
Anahtar Kavramlar
kemik
kıkırdak
eklem
kas
Salıncakta sallanmak hepimizin çok hoşuna
gider. Bizi sallayan biri olduğu zaman daha
eğlenceli olur. Bu kişi kollarını hiç bükmeden
omuz seviyesinde dümdüz kaldırsaydı, bizi
sallayabilir miydi? Vücudumuz resimde
görüldüğü gibi sadece kemikten veya sadece
kastan oluşsaydı hareketlerimiz nasıl olurdu?
Elimize bir mandal alal›m ve onu parmaklarımızla aç›p
kapayal›m. Mandalı kolaylıkla hareket ettirebildik, değil mi? Şimdi
parmaklarımızı hiç bükmeden tek elimizle mandalı aç›p kapamay›
deneyelim. Başarabilir miyiz? Mandalı aç›p kapatabilmek için elimizdeki hangi
yapılar çalışır?
Vücudumuzda bulunan kemiklerin uzun, kısa ve yassı olmak üzere üç
çeşit olduğunu biliyoruz. Örneğin, kafatasımızda yassı, bacaklarımızda uzun,
bileklerimizde ise kısa kemik bulunur. Vücudumuzda bulunan kemikler eklemlerle
birlikte iskeletimizi oluflturur. ‹skeletimiz ve kaslar›m›z destek ve hareket sistemini
meydana getirir. Hareketlerimizde çok önemli yeri olan kemiklerimizin yapısı
nasıldır?
150
1. Etkinlik
Hipotezi Test Edelim
Kemi¤in Yap›s›
Araştırma Sorusu
• Kemiğin içinde neler olabilir?
Hipotez
• Kemiğin içi boştur.
Değişkenleri Kontrol Etme ve Değiştirme
• Ba¤›ms›z değişken: Kemiğin içine atıldığı sıvı (su ve
sirke)
• Ba¤›ml› değişken: Kemiğin yap›s›
• Sabit tutulan değişken: Kemik
lerç
eçre
GerGe
ç-ve
A
Arraaç
◆ bir su bardağı sirke
◆ bir su bardağı su
fl,
◆ üç adet piflirilmemi
ış,
rılm
ay
en
nd
etleri
tavuk bacak kemiği
◆ iki adet kapaklı
cam kavanoz.
◆ büyüteç
◆ eldiven
◆ diseksiyon küveti
◆ çekiç
Deney Yapma
• S›n›fta dörder kiflilik gruplar olufltural›m.
• Gruplar›n her biri üçer adet etlerinden ayr›lm›fl ve piflirilmemifl tavuk bacak kemi¤i
getirsin.
• Getirdi¤imiz tavuk baca¤› kemi¤ini diseksiyon küvetinin içine koyal›m ve bu kemi¤i
bükmeye çalışalım.
• Aynı kemiği büyüteçle gözlemleyelim.
• Gözlemlediğimiz bu kemiği çekiç ile kırarak iç kısmını büyüteçle inceleyelim.
• K›r›lmam›fl olan kemiklerin birini sirke dolu kavanozun, di¤erini su dolu kavanozun
içinde yedi gün süreyle bekletelim.
• Bu sürenin sonunda kavanozlardan çıkardığımız kemikleri yıkadıktan sonra bükmeye
çalışalım.
• Bu iki kemiği kır›p iç k›s›mlar›n› büyüteçle inceleyelim.
• Kemiklerle ilgili gözlem sonuçlar›m›z› karfl›laflt›ral›m.
Veri Toplama ve Veri Analizi
• Sirkede ve suda beklettiğimiz kemiklerde bir de¤ifliklik oldu mu? Neden?
• Kemiğin iç yap›s›n› inceledi¤imizde neler gördük?
• Kemiğin içi, dış kısmından farklı mı?
Bulgular
• Bulduğumuz sonuçlar hipotezimizi destekliyor mu, yoksa çürütüyor mu?
Sonuç ve Tartışma
• Kemiğin yapısı nasıldır?
• Sirke, kemi¤in hangi özelli¤ini de¤ifltirmifltir? Neden?
151
“Kemi¤in Yap›s›” adl› etkinlikte gözlemledi¤imiz gibi kemikler oldukça sert olmalar›na
ra¤men esnek bir yap›ya da sahiptir. Kemi¤e sertlik kazand›ran, kemi¤in yap›s›ndaki
kalsiyum ve fosfor mineralleridir. Etkinlikte kullan›lan sirke, kemikteki kalsiyumu uzaklaflt›rd›¤›
için kemik bükülebilir hâle gelmifltir.
Kemiklerin canl› olmad›¤›n› düflünebiliriz. Fakat kemik, kan damarlar›, sinirler ve kemik
hücrelerinden oluflan canl› bir dokudur. ‹skeletimizi oluflturan kemikler uzun, k›sa ve yass›
olmak üzere üç çeflittir.
Afla¤›daki flekilde uzun kemi¤in yap›s› gösterilmifltir. fiekil üzerinden bu yap›lar›n
görevlerini birlikte inceleyelim.
Kan damarlar›
K›k›rdak
K›rm›z›
kemik ili¤i
Sar› kemik ili¤i
Kemik Zar›:
Kemi¤in en d›fl k›sm›nda
yer al›r. Kemi¤in
enine büyümesi ve
beslenmesinde rol oynar.
Ayr›ca k›r›lan kemi¤in
onar›lmas›nda görevlidir.
3
97. s
152
Sert Kemik Dokusu:
Kemi¤in güçlü ve sa¤lam
olan bölümüdür. Sert kemi¤in
ortas›nda sar› kemik ili¤i
bulunur. As›l görevi ya¤
depolamak olan sar› kemik
ili¤i, k›rm›z› kemik ili¤inin
yetersiz kald›¤› durumlarda
kan hücreleri üretir.
Süngerimsi Kemik Dokusu:
Süngerimsi kemik dokusunda
düzensiz boflluklar oldu¤u
için gözenekli bir yap›s›
vard›r. Süngerimsi kemik
boflluklar›nda k›rm›z› kemik
ili¤i bulunur. K›rm›z› kemik
ili¤inde kan hücresi üretilir.
Yass› ve k›sa kemiklerin yap›s› uzun kemiklerden biraz farkl›d›r. Yass› ve k›sa
kemiklerin ortas›nda sar› kemik ili¤i bulunmaz. Uzun kemiklerde oldu¤u gibi yass› ve k›sa
kemiklerin d›fl› da kemik zar›yla örtülür. Kemik zar›n›n hemen alt›nda sert kemik dokusu
bulunur.
‹skeletimizi oluflturan kemikler vücudumuzun dik durmas›n› sa¤lar. Böylece
vücudumuza destek olur. Kaslara ve di¤er organlara tutunma görevi yapar. Kan yap›m›nda
görevlidir. Vücudumuz için gerekli kalsiyum, magnezyum ve fosfor gibi mineraller
kemiklerde depo edilir.
Destek ve Hareket Sistemi
Vücudumuzda Sistemler
Afla¤›daki röntgen görüntülerini inceleyelim. Bu görüntüler aras›ndaki farkl›l›klar›n
sebebi ne olabilir? Elimizin röntgen filmi çekilseydi, bunlardan hangisine benzerdi?
Yeni
do¤mufl
Sekiz
yafl›nda
On iki
yafl›nda
On yedi
yafl›nda
Kemiklerin birleflme noktalar›nda k›k›rdak ad› verilen kemik kadar sert olmayan esnek
bir yap› bulunur. Vücudumuzun hangi bölgelerinde k›k›rdak bulunur? Parmaklar›m›z›n
sertli¤i ile burnumuzun uç k›sm› ve kulak kepçemizin sertli¤i ayn› m›d›r?
Embriyonun iskeleti k›k›rdaktan oluflur ve zamanla geliflmeye ba¤l› olarak yerini
kemik dokuya b›rak›r. Embriyonun iskeleti gibi bizim iskeletimiz de tamamen k›k›rdaktan
oluflsayd› ne olurdu?
K›k›rdak doku burnumuza ve kula¤›m›za flekil verir. Eklem yüzeylerinde bulunduklar›
için kemiklerin hareketini kolaylaflt›r›r. Uzun kemiklerde kemi¤in büyümesini sa¤layarak
boyca uzamaya yard›mc› olur. Yemek ve soluk borumuz da k›k›rdaktan oluflmufltur.
K›k›rda¤›n esnekli¤i bu borular›n duvarlar›n›n birbirine yap›flarak kapanmalar›na engel
olur.
K›k›rdaktan baflka, hareketlerimizi etkileyen bir di¤er yap› eklemlerimizdir. Eklemlerimiz
olmasayd› vücudumuz nas›l görünürdü? Hareket edebilir miydik? Hareketlerimizde
eklemlerin rolünü anlayabilmek için “Eklemler” etkinli¤ini yapal›m.
2. Etkinlik
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
Eklemler
eçler
ç-G
raaç
AAr
veerGereç
Bunları Yapalım
• Bir kâğıt üzerine eğri bir çizgi çizelim.
◆ pipet
• Pipeti çizdiğimiz eğrinin üzerinde hareket ettirelim.
• Elimizdeki pipeti makasla birkaç parçaya bölüp parçaları ◆ ip
ipe geçirelim. ‹pi geçirdi¤imiz pipeti tekrar aynı eğri ◆ kâğıt
◆ kalem
üzerinde hareket ettirelim.
◆ makas
Sonuca Varalım
• Pipetin kesilmeden önceki ve kesildikten sonraki
hareketlerini karşılaştıralım. Pipet hangi durumda daha
kolay hareket etti?
• Kesilmiş pipet parçaları arasındaki boşluğu iskeletimizdeki
hangi yap›lara benzetebiliriz? Bu yap›lar›n hareketlerimiz
üzerindeki etkisi hakkında ne söyleyebiliriz?
153
4
97. s
Kemiklerin bir araya geldiği yere eklem adı verildiğini biliyoruz. Aşağıdaki iskelet
resmi üzerinde eklemin yap›s›n› ve çeşitlerini inceleyelim.
Yarı Oynar Eklem:
Bu eklemlerde, eklemi
oluflturan iki kemik
arasında kıkırdak bulunur. Aradaki yapının
esnekliği oranında kemikler hareket edebilir.
Omurgadaki eklemler,
bu tür eklemlerdir. Bu
eklemlerin hareketi
s›n›rl›d›r.
5
98. s
154
Oynar Eklem: Kol ve bacaklardaki
eklemler bu tür eklemlerdendir. Bu
eklemlerde kemikler arasındaki boşluk
eklem s›v›s›yla doludur. Eklem sıvısı ve
k›k›rdak kemiklerin aşınmasını önler ve
hareketi kolaylaştırır. fiekilde bir oynar
eklemin yapısı görülmektedir.
Oynamaz Eklem:
Bu
eklemlerde kemikler birbirine çok s›k› ba¤land›¤› için
bunlar›n aras›nda boflluk
yoktur. Bu yüzden oynamaz
eklemler hareket etmez. Kafatas› kemikleri ve kuyruk
omurlar› aras›ndaki eklemler
bu tür eklemlerdir.
K›k›rdak
Eklem
s›v›s›
Kemik
Destek ve Hareket Sistemi
Vücudumuzda Sistemler
Hareket etmemizi sağlayan yapılar sadece kemiklerimiz ve eklemlerimiz değildir.
Bütün vücudumuz kaslarla kaplıdır. Kaslarımız sayesinde kemiklerimizi hareket ettiririz.
Hareketimizi sa¤layan kaslar›m›z nas›l çal›fl›r?
3. Etkinlik
Model Olufltural›m
Kaslar›m›z
Kolumuzu dirse¤imizden bükerek tekrar eski hâline
getirdi¤imizde kaslar›m›z kas›l›p gevfleyerek hareketlerimizi
kolaylaflt›r›r. Resimlerde hareketlerimiz s›ras›nda kol kaslar›n›n
nas›l çal›flt›¤› görülmektedir. Kaslar›m›z›n çal›flmas›n› gösteren bir
model oluflturabilir miyiz?
Bunları Yapalım
• Verilen araç ve gereçlerle kolumuzdaki kasların kas›l›p
gevfleme hareketini
gözlemleyebilece¤imiz bir model haz›rlayal›m.
• Bu modelle kolumuzdaki kaslar›n çal›flmas›n›
aç›klayal›m.
lerç
eçre
ç-G
A
veerGe
Arraaç
◆ bir adet balon
◆ aynı uzunlukta iki
tane tahta cetvel
◆ bant
◆ ip
◆ makas
Sonuca Varalım
• Modelimizde kullan›lan balon, tahta cetvel
ve bant, kolumuzdaki hangi yapıları temsil
etmektedir?
• Oluflturdu¤umuz modelde tahta cetvelleri hareket ettirdi¤imizde balonda nas›l bir
de¤iflim gözlendi?
• Kaslar›m›z nas›l çal›fl›r?
Öndeki
kaslar
gevfler.
6
98. s
Öndeki
kaslar
kas›l›r.
Vücudumuzdaki bütün yapılar gibi kaslarımız da
hücrelerden oluşur. Kas hücreleri kasılıp gevşeyerek hareket
etmemize yard›mc› olur. Hareketimizi sa¤layan kaslar
vücudumuzda çift olarak bulunur. Ayn› anda kas›lan ve
gevfleyen kaslar oldu¤u gibi birbirine z›t kas›l›p gevfleyen
kaslar da vard›r. Örne¤in; yandaki resimlerde görüldü¤ü gibi
kolumuzu dirse¤imizden büktü¤ümüzde öndeki kaslar kas›l›r
ve ba¤l› oldu¤u kemi¤i çeker. Bu s›rada arkadaki kaslar gevfler.
Kolumuzu eski hâline getirdi¤imizde ise öndeki kaslar gevfler,
arkadakiler kas›l›r. Bu flekilde z›t çal›flan kaslar›n birbiriyle
uyumu, hareketlerimizin daha kolay gerçekleflmesini sa¤lar.
Z›t çal›flan kaslar›n hareketlerimizdeki önemini baflka hangi
örnekle aç›klayabiliriz?
Bir topa vurduğumuzda veya başımızı çevirdiğimizde
yaptığımız hareketler isteğimize bağlıdır. Bunun yanında
isteğimiz dışında gerçekleşen hareketler de vardır. Soluk
al›p vermemiz, kalbimizin çalışması vb. isteğimiz dışında
gerçekleflir.
155
‹steğimizle ya da isteğimizin dışında gerçekleşen hareketleri sağlayan bütün kasların
yapısı aynı mıdır? Kaslar özelliklerine ve vücutta bulunduklar› yerlere göre çizgili kas, düz
kas ve kalp kas› olmak üzere üç çeflittir.
1
3
2
1. Çizgili Kas: ‹steğimizle çalışır.
‹skelete bağlı kasların yapısında
bulunur.
2. Düz Kas: ‹steğimiz dışında
çalışır. ‹ç organların yapısında
bulunur.
7
99. s
3. Kalp Kası: ‹steğimiz dışında
çalışır. Sadece kalpte bulunur.
Çizgili kas görünümünde
olmasına rağmen düz kas gibi
çalışır.
Sağlıklı Kemikler ve Kaslar
Kemiklerin sa¤l›¤› için neler yapmal›y›z? Kemik sa¤l›¤› neden önemlidir? Egzersiz
yapmak kaslar› nas›l güçlendirir? Spor yapmak kemik ve kas sa¤l›¤›m›z› nas›l etkiler?
4. Etkinlik
Sorgulayal›m, Araflt›ral›m
Hareket ve Sa¤l›k
Araştırma Sorusu: Destek ve hareket sisteminin sağlığını
etkileyen olumlu ve olumsuz hareketler nelerdir?
Bunları Yapalım
• Çevremizdeki oturan, masa başında çalışan, spor yapan, yük
taşıyan veya yük kaldıran insanları gözlemleyelim ve bu
insanlar›n hareketlerini defterimize kaydedelim.
ereçler
ç-G
AArraaç
ve Gereç
◆ defter
◆ kalem
• Gözlemledi¤imiz insanların destek ve hareket sistemlerini etkileyen, yandaki afiflte görülene benzer olumlu
ve olumsuz hareketleri belirleyelim.
• Gözlemledi¤imiz kişilerin doğru ve yanlış hareketlerini
defterimize yazal›m.
Sonuca Varalım
• ‹nsanlar›n destek ve hareket sisteminin sağlığını
bozabilecek yanl›fl hareketler nelerdir? Bu hareketlerin
yap›lmas› insan sa¤l›¤›n› zamanla nas›l etkiler?
Ders çal›fl›rken sandalyede dik oturmamam›z, çantam›z› sürekli tek omzumuzda
tafl›mam›z ve a¤›r yükleri dizlerimizi bükmeden kald›rmaya çal›flmam›z destek ve hareket
sistemimizin sa¤l›¤›n› olumsuz yönde etkiler. Bunun yan› s›ra ani bir darbe ya da zorlama,
kemiklerimizin k›r›lmas›na yol açabilir.
156
Destek ve Hareket Sistemi
Vücudumuzda Sistemler
Sa¤da k›r›k bir kemi¤in röntgen filmi görülmektedir. Kırılarak
zarar gören kemik genellikle alçıya al›narak tedavi edilir. Teknolojik
geliflmeye bağlı olarak kırıkların tedavisi için farklı yöntemler
geliştirilmiştir. Örne¤in, doku mühendisliği uygulamaları ile
kırık bölgenin kemik yamalarla onarımı son yıllarda kullanılan
yöntemlerdendir. Bundan baflka platin çubuklarla kemiklerin
kaynaştırılması da sa¤lanmaktad›r.
Teknolojiye ba¤l› olarak gelifltirilen
uygulamalardan biri de protez kullan›m›d›r.
Engelli kifliler protez kol veya bacaklar
sayesinde günlük yaflamlar›n› daha rahat
sürdürürler.
Düzenli olarak egzersiz yapmak,
sporla u¤raflmak kemik ve kas sa¤l›¤›m›z
aç›s›ndan çok önemlidir. Koflmak, yürümek ya da tenis oynamak
gibi egzersizler kemikleri güçlendirir. Afla¤›da görülen besinleri
tüketmek destek ve hareket sistemimizin sa¤l›¤›n› nas›l etkiler?
Kemiklerimizin sa¤l›kl› geliflmesi ve sa¤l›kl› kalmas› için dengeli
beslenmeli, yeterli miktarda kalsiyum ve D vitamini almal›y›z.
Protez kol
Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m
Mert’in arkadaşı Ahmet, iki yıl önce trafik kazası geçirdiği için tekerlekli
sandalye kullanıyordu. Ahmet’i her gün okuldan annesi ve babası alıyordu. Bir gün
eve Mert’le birlikte gitmeye karar verdiler. Okulun kapısından çıktıklarında Ahmet
tekerlekli sandalyesini kaldırım çok dar olduğu için ilerletemiyordu. Karşıdan karşıya
geçerken kaldırımdan inmek ve kaldırıma çıkmak çok zor oluyordu. Ahmet otobüse
binemediği için eve taksiyle gitmek zorunda kalmışlardı. Mert eve döndüğünde
kendisini arkadaşının yerine koyarak engelli insanların yaşamlarını rahat bir şekilde
sürdürebilmeleri için neler yapılabileceğini düşündü.
- Yaşadığımız çevre, engellilerin hayatını zorlaştırmakta mıdır? Neden?
- Engellilerin ihtiyaçlarını kendilerinin karşılayabilmesi için ne tür düzenlemeler
yapılabilir?
- Yetmiş milyon nüfusa sahip ülkemizde yaklaşık iki buçuk milyon engelli
bulunmaktadır. Engellilerin sesini ülke çapında duyurabilmek için bir slogan
hazırlamamız istenseydi, bu slogan ne olurdu?
- Engellilerin hayatını kolaylaştırmak için nasıl bir teknolojik ürün tasarlayabiliriz?
- Destek ve hareket sistemindeki rahatsızlıkların tedavisinde teknolojik
gelişmelerden nasıl yararlanıldığını araştıralım.
157
KendimiziDe¤erlendirelim
De¤erlendirelim
Kendimizi
Aşağıdaki kavram haritasında boş
kullanarak tamamlayalım.
bırakılan yerleri kutu içindeki sözcükleri
Sert Kemik, Eklem, Kemik Zarı, Kafatası, Kasılma, Egzersiz, Düz, Yarı Oynar,
Kırmızı Kemik iliği, Röntgen Filmi, Kas, Yanlış Duruş, Yetersiz ve Dengesiz Beslenme
›
158