TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

SEM'ANI, AbdülkerTm b. Muhammed
eserdir (nşr. Max Weisweiller, Le iden 1952;
Beyrut 1981 , 1404/ 1984; nşr. Ahmed Muhammed Abdurrahman Muhammed Mahmud , l-ll, Cidde l414/l993) Abdullah Aydınlı "İmla Usülü ve es-Sem'anl'nin Edebü'I-İmla ve'l-istimlaı" (Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 5
[Erzurum 1982], s. 175-188). Mustafa Receb Beyyumi "es-Sem'ani ve kitabühu
Edebü'l-imla, ve'l-istimla'" ('Alemü '1-kütüb,
XV!l/2 [Riyad 1416/ 1996], s. 119-123) adlı
makalelerinde eseri eğitimdeki önemi açı­
sından incelemişlerdir. Ali Zey'ur, et-Terbiye ve'l-adabiyye ve't-tevaşul fi ]fıta'i
ehli'l-J:ıadiş ve'l-fı]fh ve'l-'ibclre, kita bü's-Sem'ani: Edebü'l-imla' ve'l-istimla' adlı çalışmasında (Beyrut 141 3/1993)
Edebü'l-imld' ve'l-istimld'dan hareketle dini ilimlerle meşgul olanların bilmesi
gereken kuralları tesbit etmeye çalışmış­
tır. S. Edebü'l-]fö.çl.i. Medine'de (Brockelmann , VI, 66) ve Mısır'da yazmaları bulunmaktadır. 6. Feza'ilü 'ş-Şdm (nşr. Amr
Ali Ömer, Beyrut 1412/ 1992; Dımaşk 1993).
7. Şalavdtü'n-nebi. Farsça tercümesinin
bir nüshası Berlin'de bulunmaktadır (Königlichen Bibliothek, FY, nr. 53) . 8. Cdmi'u'l-behi li-da'avdti'n-nebi (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 1588). Sem'anl'nin günümüze ulaşmayan eserlerinden bazıları
şunlardır : Tırdzü'ı -ıeheb fi edebi't-taleb (EdebüHaleb) , Elf f:ıadiş 'an mi'eti
şey}], Tdri}]u Merv, Tdri}]u'l-vefdt li'lmüte'ehhirin mine'r-ruvdt, Fartu'l-gardm ila sakini bilddi'ş-Şdm, Mu'cemü'l-bülddn, ed-Da'avdtü'l-merviyye
'ani'l-J:ıazreti 'n-ne beviyye, el-Emdli'l}]ams mi'e, el-İsfdr 'ani'l-esfdr, Refu'lirtiydb 'an kitdbeti'l-kitdb, Ma]famü '1'ulemd' beyne yedeyi'l-ümerd', Tebyinü me'ddini'l-me'dni.
Sem'ani'nin eserleri ve fikirleri günümüzde birtakım çalışmalara konu olmuş. tur. Şefik Muhammed Zey'ur. 'Abdülkerim b . Mu]J.ammed es-Sem'dni fi kitdbihi "Edebi'l-imld' ve'l-istimld'" adlı
eserinde (Beyrut 1404/l984) . Abdülemir
Şemseddin, el-Fikrü't-terbevi 'inde 'Abdilkerim b . Mu]J.ammed es-Sem'dni fi
kitdbihi "Edebi'l-imld' ve '1-istimld'"
isimli doktora tezinde (Beyrut 1404/l984:
Beyrut, ts . [eş-Ş er iketü'l-alemiyye li 'l-kitab[) onun görüşlerini eğitim felsefesi açı­
sından incelemişlerdir. Münire Nacl Salim,
"ei-Beytü's-Sem'ani mine'l-büyCıtati' l- 'Arabiyye bi-ljorasan" (el-Meurid, V/4 ı B ağdat
1397/ 1976 ]. s. 29-58). Muhammed b. Süleyman b. Salih er-Racihi "Cühudü's-Sem'aniyyin fi meyadlni'H:ıayati'l- 'ilmiyye fi'lmeşri15J'l-İslaml" (Mecelletü'l-İmam Muf:ıam-
462
med b. Su'Qd el-İslamiyye, XXXIV [ !422/
2001], s. 629-732) isimli makalelerinde
Sem'anller'in yetiştirdiği alimleri, yaptık­
ları hizmetleri ve bıraktıkları eserleri ele
almışlardır. Casim Yasin ed-Derviş ve İbra­
him Cedu' el-Busüveylim "Ebu Sa'd esSem'ani cografıyyen" adıyla bir makale yazmışlardır (Müte li'l-buf:ıüş ue'd-dirasat, XII
2 [Ürdün 1416/1996]. s. 83-124) .
BİBLİYOGRAFYA :
Sem'ani. el-Ensab [nşr. Abdurrahman b. Yahya
el-Muallimt). neşredenin girişi , I, 5-34; a.mlf.. etTa/:ıbfr fi'l-Mu'cemi 'l-keblr [n ş r. Mü ntre Nacl Salim ). Bağdad 1395/ 1975, ı , 19-65; a.mlf.. Edebü 'l-imla' ve 'l-istimla' (n şr. Ahmed M. Abdurrahman M. Mahmud). Cidde 1414/ 1993, neşredenin
girişi, I, 14-75; a.mlf .. el-Münte}Jab min Mu'cemi ş üyül]i Ebl Sa'd es-Sem'anr [nş r. Muvaffak
b. Abdullah b Abdülkadir). Riyad 1417/1996, neş­
redenin girişi, I, 9-98; İbn Asakir, Tar!}] u Dımaşk
[Amrl) . XXXVI, 447-449; İbnü ' I-Cevzi, el-Munta?am, X, 224-225; İbnü'I-Es1r. el-Lübab, I, 13-16;
İbn Hallikan. Ve{eyat, ll, 209-212; Zeheb1, Te;;:kiretü'l-J:ıuffti?, N, 1316-1319; a.mlf., A'lamü'n-nübela', xx, 456-465; Ahmed b. Aybek ed-Dimyati.
el-Müstefad min :!;eyli Tarfl;i Bagdad [n ş r. M.
Mevlud Hal e!) . Bey rut 1406/ 1986, s. 308-310;
Sübk1. Tabaka!, VII , 180-185; Safed1, el-Vti/i, XIX,
88-92; İbn Kact1 Şühbe , Tabakatü 'ş-Şafl'iyye, ll,
12-13; Keşfü'?·?unün, I, 288; Brockelmann. GAL
[Ar.). VI , 63-66; Naciye Abdullah İbrahim. "elM er e fı menahici'l-mü,erri)J.in", Buf:ıüş mühdat
li'l-Üstti;;: Duktür Seyyid Makbül Atımed 19191998 [n ş r Faruk ömer Fevzi- Hi nd Cassa n Ebli 'ş­
Şa'r), Mefrak [Ürdün) 1420/1999, s. 534-559; Ahmed Ramazan Ahmed, er-Ri/:ıle ue 'r-raf:ıtıaletü 'l­
müslimün, Cidde, ts. (Darü' l-beyan i'l-Arab!) . s.
265-269; Muhammed b. Süleyman b. Salih er-Racih1. "Cühüdü's-Sem'aniyyin fı meyaclini'1-l).ayati'l-CUmiyye fi ' l-meşril5ı ' l-is1aml (400-6 ı 8/ l 009122 1)", Mecelle tü Cami'ati'l-imam Mutıammed
b. Su'üd el-islamiyye, sy. 34, Riyad 1422/ 2001 ,
s. 629, 632, 651 , 676, 687, 706; R. Sellheim, "a1Sam'ani", EP (İ ng. ). VIII, 1024-1025; Samı es-Sakkar. "ibnü'n-Neccar el-Bağdadi" , DiA, XXI , 169.
li]
MEHMET
EFENDİOGLU
SEM'ANi,
Abdürrahim b.
Abdülkenın
( ~ı...a...JI ~.fJI ~ 0-! ~}l...w:)
Ebü'l-Muzaffer Fahrüddin Abdürrahfm
b. Abdilkerim b. Muhammed es-Sem'imf
(ö. 618/1221 [?])
L
Hadisçi ve
Şafii fıkıh
alimi.
_j
17 Zilkade 53Tde (3 Haziran !143) Nlşa­
bur'da dünyaya geldi. Merv'de doğduğu­
na dair bilgiler isabetli bulunmamıştır. Babası , yetiştirdiği illimlerle meşhur Sem'ani ailesinin en tanınmış ismi olan Ebu Sa'd
es-Sem'anl'dir. Arap asıllı Temim kabilesine mensup olduğu için Temiml, Merv'de
yaşadığı ve burada vefat ettiği için Mervezi nisbeleriyle de anılmıştır. 540-546 (1 145-
1151 ) yılları arasında Nişabur, Herat. Belh
ve Nesa'ya ilmi seyahate çıkan babası henüz üç yaşında olan Abdürrahim 'i de beraberinde götürdü. Abdürrahim'in ilk hadis hacası Ebu Temmam Ahmed b. Ebü'lİz en-Nisaburi'dir. Babası altı yıl süren bu
seyahati sonunda Merv'e dönünce Abdürrahim burada başta babası olmak üzere
birçok kimseden hadis yanında fıkıh ve
edebiyat okudu. 549-552 (1154-11 57) yıl­
larında Maveraünnehir taraflarına yeni bir
seyahate çıkan babasına o da eşlik etti.
Semerkant, Buhara ve Nesef çevrelerinde
yaşayan alimierin meclislerine katılarak
Hüseyin b. Ali eş-Şehharni, Muhammed
b. İsmail ei-Mukri el-Müezzin , zahid Muhammed b. Abdurrahman el-Küşmlhenl,
Muhammed b. Ebu Bekir es-Sinci, Abdullah b. Muhammed el-Furavi. Abdülhalik b.
Zahir eş-Şehhami, zahid Ömer b. Ahmed
İbnü's-Saffar, Ebü'l-Vakt ve Abdülvehh§.b
b. Hasan el-Kirmani gibi şahsiyetlerden
faydalandı. Küçük yaşına rağmen bu hocalardan Buhar! ve Müslim ile Tirmizi'nin
el-Cdmi'u'ş-şaf:ıif:ı, Ebu Davud ve Nesal'nin es-Sünen, Ebu Avane el-İsferaylnl, Heysem b. Küleyb eş-Şaşi ve Muhammed b.
İshak es-Serrac'ın el-Müsned, Fesevi'nin
el-Ma'rife ve't-tdri}], Ebu Nuaym el-İs­
fah§.nl'nin lfilyetü'l-evliyd' adlı kitaplarını okudu.
Babasının vefatından (562/1 166) sonra
Merv'e yerleşen Abdürrahim es-Sem'ani, Arnidiye Medresesi'nde ders akutmaya
başladı . 57S'te (ı ı 79). bazı kaynaklara göre ise 576 veya 57Tde hacca gitti. Dönüş­
te Bağdat'a uğradı ve burada bir süre ders
okuttu. Daha sonra şöhreti yayılınca ilminden istifade etmek için İslam dünyasının
uzak yerlerinden birçok kişi Merv' e gelmeye başladı. Talebeleri arasında Hazimi, Yaküt el-Hamevl, Ebu Abdullah Zekiyyüddin
Muhammed b. Yusuf el-Birza!I, İbnü's-Sa­
lah eş-Şehrezuri. Ziyaeddin el-Makdisi, İb­
nü'n-Neccar ei-Bağdacti , Şerefeddin Muhammed b. Abdullah el-Mürsi gibi isimler bulunmaktadır. Sem'ani ailesinin son
halkası olan Abdürrahim es-Sem'ani, Zehebl'nin kaydettiğine göre 617 yılı sonunda ( 1220) veya 618 yılı başında (ı 22 ı) Moğollar'ın Merv'i istilası esnasında idam edildi (el-'İber, lll, ı 74) . Onun 614 (1217). 615 ve
616 tarihlerinde öldüğü de zikredilmiştir.
Faziletli ve güzel ahlak sahibi bir kişi olarak nitelendirilen Abdürrahim es-Sem'ani imam, allam, muhaddis gibi ifadelerle
övülmüştür. Zehebi ondan "Horasan bölgesinin müsnidi" (a.g.e., a.y. ) ve "Merv'in
müftüsü" (Te?kiretü'l-f:ıuff~. IV, 13 16) diye
bahsetmektedir. Mezhepleri ve özellikle
SEM 'ANl. Ebü ' I-Muzaffer
Şafii
mezhebini iyi bilir, Merv'de en büyük
alimi sayılırdı . Pek çok talebe yetiş­
tirdiği halde bir kırk hadis derlernesi dı ­
şında (isnevl, ll , 62) eser yazmadığı anlaşılmaktadır. Bazı müellifler tarafından kendisine nisbet edilen kitaplar aslında onun
telifi olmayıp babası tarafından kendisi adı­
na kaleme alınmıştır. Bunlardan biri Mu'cemü 'ş -ş üyu.l] olup çocukluğunda babasıyla çıktığı ilmi seyahatlerde görüştüğü
ve kendilerinden istifade ettiği hocalarını
tanıtmaktadır (ibnü'd-Dübeysl, IV. 93). Diğeri ise babasının kendi hacası Muhammed b. Fazı el-Furavl'den all isnadla naklettiği hadisleri oğlu için deriemek suretiyle meydana getirdiği el-'A vô.li min m esmu'ô.ti'l-Furô.vi'dir ( Keş{ü ':;;-:;; unun, ll ,
1179). Sem'anl'nin öğrencilikyıllarında okuduğu kitapların da babası tarafından bir
cüzde toplandığı nakledilir (ibn Nukta, s.
359) İbnü'n-Neccar ei-Bağdadl. Abctürrahim es-Sem'anl'nin kendilerinden icazet almadığı ve sema kayıtlarında isminin bulunmadığı bazı hocalara talebelik etmiş
gibi kendi adını bunlara ilave ettiğini. hocalardan duymadığı bazı hususları duymuş gibi naklettiğini . bundan dolayı babasının ve güvenilir muhaddislerin hattıyla
yazılan eserlerden aktardıklarının doğru
olduğunu , fakat kendi eliyle yazdıklarına
güvenilemeyeceğini söylemiş. ancak İbn
Hacer ei-Askalanl. adaleti ve güvenilirliği
herkes tarafından kabul edilen Abdürrahlm'in bu şekilde itharn edilemeyeceğini ,
ismini ilave ettiği sema kaydında yer alması gerektiği halde isminin yazılmamış
olmasının da muhtemel bulunduğunu belirterek onu savunmuştur (Lisanü '1-M'ızan,
IV, 6-7)
r
Şafii
BİBLİYOGRAFYA :
İbn Nukta, et-Takyid li-ma' rifeti ruvati's-sünen
ve 'l-mesanid (nşr. Kemal Yusuf e l-HOt ). Beyrut
1408/1988, s. 358-359; İbnü'd-Dübeysl, :teylü Taril]i f\1edineti's-selam (nşr. Beşşar Awad Ma'rQf).
Beyrut 1427/ 2006, IV, 92-93; İbn Hallikan, Ve{eyat, lll , 212; Zehebl. Te?kiretü'l-f:ıufftı?, IV, 1316;
a.mlf., A'lamü'n-nübela' , XXII, 107- 109; a.mlf.,
el-'iber, lll , 174; a.mlf .. f\1izanü 'l-i'tidal, ll, 606;
Ahmed b. Aybeked-Dimyatl. el-fl1üstefad min :teyli Taril]i Bagdad ( n ş r. M. MevlOd Ha lef) , Beyrut
1406/ 1986, s. 287-289 ; İsnevl. Tabakatü'ş-Şa ­
fi ' iyy e, ll , 62-63; İbn Hacer ei-Askalan!, Lisanü'lfl1izan, Beyrut 1390/1971,1V, 6-7; Keş{ü'?-?Unün,
ll, 1179; Hediyyetü'l-' arifin, ı , 560; Mün!re Nacl
Salim, "el-Beytü 's-Sem'arii mine 'l -büyfıtati' l­
'Arabiyye b i-tıorasan " , el-f\1evrid, V/ 4, Bağdad
1397/ 1976, s. 29-58; Muhammed b. Süleyman b.
Salih er-Racih!, "Cühfıdü 's-Sem'aniyyln fi meyadlni ' Hı.ayati ' l-'ilrniyye fi'l-meşril5J ' l-islaml (40061811 009- 122 1) ", f\1ecelletü Cami'ati'l-imam
fl1u/:ıammed b. Su'üd el-islamiyye, sy. 34, Ri yad 1422/ 2001, s. 629-732.
li!
MEHMET
EFENDİOGLU
SEM' ANi, Ebü'l-Muzaffer
(
. ı........Jf )ı.:....ıt
ı4
~
ı
Şafii
i)
fakihi , kelam ve tefsir alimi.
_j
426 Zilhiccesinde (Ekim 1035) Merv'de
Burada bulunan
Beni Temlm kabilesinin Sem'an koluna
ve bir ulema ailesine mensuptur. el -Ensô.b müellifi Abdülkerlm b . Muhammed
es-Sem'anl onun tarunu olup her ikisi
de İbnü 's-Sem'anl diye anılır. İlk eğitimi­
ni Hanefi fakihlerinden olan babasından ,
Ebu Ganim Ahmed b. Ali b. Hüseyin ei-Küral ve İbn Ebu Heysem diye tanınan Muhammed b. Abdüssamed et-Türabi'den
aldı. 461 'de ( ı 068) gittiği Bağdat'ta fıkıh
ve hadis dersleri aldı. Ebu İshak eş-Şirazl
ve Ebu Nasr İbnü's-Sabbağ gibi Şafii alimleriyle müzakerelerde bulundu . Ertesi yıl
Bağdat'tan Hicaz'a giderken yolunu kesen
bir grup bedevi tarafından esir alındı. Bir
süre onların develerine çobanlık yaptı. Bed evlierin ileri gelenlerinden birinin nikahını kıyacak bir alim aranınca Sem'anl'yi
tanıyan bir esir onun Horasan'ın fakihi olduğunu söyledi. Bunun üzerine Mekke'ye
götürüldü. Mekke'de altı yıl kalan Sem'anl. Ebü'I-Kasım Sa'd b. Ali ez-Zencanl ve
başka alimlerden ders aldı. Burada Hanefi mezhebinden Şafii mezhebine geçti.
Bunda Bağdat ve Mekke'de ders aldığı Şa­
fii hocalarının etkisi olduğu anlaşılmakta­
dır. Ayrıca kardeşine yazdığı bir mektupta
Merv halkının itikadda kaderciliği benimsediğini, kendisinin mezhep değiştirerek
Kaderiyye'yi terkettiğini söylemiştir. Merv'e
döndüğünde (468/1075-76) Şafılliği benimsediğini açıklayan Sem'anl'ye kardeşi Ebü'IKasım Ali ve ailesi şiddetle tepki gösterdi,
halk tarafından kınandı. Merv'de oluşan
huzursuzluk sebebiyle Tüs'a gitmek zorunda kaldı. Oradan Nlşabur' a geçip medreselerde ders vermeye başladı , kısa zamanda bölgede şöhreti yayıldı. 479'da
(ı 086) Merv'e dönüp Şafıller'e ait bir medresede talebe yetiştirmekle meşgul oldu.
23 Reblülewel489 (21 Mart 1096) tarihinde burada vefat etti.
(Merveşşah ica n ) doğdu.
Fıkıh,
hadis. tefsir, kelam ve Arap edeiyi bir eğitim alan Sem'anl otuz yaşına gelmeden önce Hanefi fakihi olarak temayüz etmiştir. Bundan dolayı Horasan müftüsü diye anılır. Meclisinde ilmi tartışmalara katıldığı İmamü ' I­
Haremeyn ei-Cüveynl onu övmüş ve, " Fıbiyatı alanlarında
elbise olsaydı Ebü'I-Muzaffer onun naolurdu" demiştir. Sem'anl hayatı boyunca Mürcie, Kaderiyye. Mu'tezile, Şla gibi Ehl-i sünnet dışı mezheplerin görüşleri­
ni eleştirmiş ve Selef akldesini ortaya koymaya çalışmıştır. Bağdat ve Mekke'den
başka Cürcan, İsfahan . Hemedan, Kazvin
ve Nlşabur ' da önde gelen muhaddislerinden hadis almış . medrese hocalığı sırasın­
da seksenden fazla mecliste hadis imla
edip pek çok talebe yetiştirmiştir. Bunların arasında başta oğlu Ebu Bekir Muhammed ve Kıvamüssünne olmak üzere Ebü'IKasım İsmail b. Muhammed et-Teyml eiİsfahanl. Sultan Sencer'in veziri Ebü'I-Meall Abdürrezzak b. Abdullah et-Tüsl, Vezir
Ebü'I-Kasım Mahmud b. Muzaffer ei-Mervezl. Ebü'I-Feth Es'ad b. Muhammed eiMihenl, süfi Ebü'I-Kasım Cüneyd b. Muhammed ei-Kayenl. Ebu Abdullah Hüseyin b. Ahmed ei-Beyhaki, Ebu Hafs ömer
b. Muhammed es-Serahsl, Ebu İshak İb­
rahim b. Ahmed b. Muhammed ei-Mervezl ve Ebu Bekir Ahmed b. Muhammed
ei-Büşend anılabilir. Selef akldesinin önemli temsilcilerinden olan Sem'anl istiva, vech,
yed gibi müteşabihler konusunda kişiye düşen görevin bunlara iman etmek olduğu­
nu, üzerlerinde düşünmenin gerekmediğini. bunlar hakkında soru sormanın bid'at
olduğunu söyler. Fakat tefsirinde bu ayetlerle ilgili farklı yorumlara yer verir. Namazla ilgili olan, "Allah imanınızı boşa çı­
karacak değildir" ayetini (ei-Bakara 2/ ı 43)
delil göstererek arnelin imandan ayrı olmadığını belirtir. "Gerçek mürninler ancak
o kimselerdir ki yanlarında Allah anılınca
kalpleri ürperir, kendilerine O'nun ayetleri
okununca bu onların imanlarını arttırır ve
yalnız rablerine güvenip dayanırlar " ayetinden hareketle (ei-Enfal8/2) imanın artıp eksileceğini ileri sürer.
kışı
Ebü'I-M uzaffer Mansur b . Muhammed
b. Abdilcebbar et-T e m fml
e l-Mervezl es-Sem 'anl
(ö. 489/ 1096)
L
kıh
Eserleri. 1. Tefsirü'l-Kur'ô.n (Kitabü'tTefsir) . Daha çok rivayet metoduna daya-
nan eserde kelaml izahlara, Arap dili ve
ile şiire geniş ölçüde yer verilmiştir. Sadece Bakara süresinin tefsirinde
100 kadar şiirden istifade edilmiştir. Kaffal eş-Şaşl. Ebu Bekir en-Nakkaş , Ebu Mansur ei-Ezherl. Ebu Ubeyd ei-Herevl, İbn Kuteybe, Müberred, Taberi belli başlı kaynaklarıdır. Eserin en önemli özelliği ayetlerin açıklanmasında akaid ve kelamla ilgili konulara genişçe değinilmesi , Mu'tezile, Mürcie, Hariciye, Şla gibi mezheplerin
görüşlerini dayandırdıkları ayetlerin aslın­
da onların görüşlerine delil olamayacağı­
nın ortaya konmaya çalışılması ve kendilerine Ehl-i sünnet akldesi doğrultusunda
cevaplar verilmesidir. Bu bölümlerde Eş'aedebiyatı
463