) ı-ı {b 1

-~) .·\ 1 ~7
"''""'-~·.._...-
/
~
.....
)
)ı-ı {b 1
lll
lll
1
1
1. Hz. iBRAHiM SEMPOZYUMU BiLDiRiLERi
.
TY~~I~tl P'lb'tiH~
Islam
Editör
Prof.
Dr. Ali BAKKAL
Aı·aşmm:darı
KUtUphaneı-i
Dem. No:
Tas. No:
17-18 Ekim 1997
Şanlıurfa
Ş UR KA V
YA YINLARI - 29
Merk
2
ŞANLIURFA İLİ KÜL TÜR EGİTİM SANAT VE
ARAŞTIRMA V AKFI YA YlNLARI No: 29
Araştırma
Birinci
Dizisi No: 1
Basım:
Haziran 2007
ISBN: 978-975-7394-28-2
Dizgi- Tasarım
Dr. Hüseyin KURT
Baskı
Simge
:\Iatbacılık 1 Şanlıurfa
.YAH.ÜDİLİK
,._. VE HIRİSTİYANLIK'TA HZ. İBRAHİl\1*
. .
.
Prof. Dr. Ö. Faruk HARMAN**
İsmi, Tcvrat'ın bazı bölümleriyle (Tekvinll/26-174) Nchemya
(917) ve 1. Tarihler'de ( 1127) Avram (Abram), Ahd-iAtik'in diğer
yerlerinde Avralıam (Abraham) olarak geçmektedir. Tevrat'a göre
İbrahim'in adı önce "Ulu Ata" manasınJa Abram iken Jalıa sonra
"millctlcrin babası" anlamıncia Abraham'c.ı Jönüşmi.iştür. Bununla birlikte
Abralıam kelimesinin mcnşei ve anlamı tam tespit edilmiş değildir.
Abram kelimcsinin, İbranice'Lieki "i" harfinin düşürülme özelliğine
dayanılarak ahiramın kısaltılmış şekli olabileceği belirtilmektedir.
Abiram Kelimesine hem Alıd-i Atik'te (Sayılar,l6/l,l. Krallar,I6/34)
hem ele abrm \·c ahirami şekliyle Milaltan önce XIV ve XIII. yüzyıllara
ait Ras Şanıra metinlerinde rastlannıaktadır. İbranice iştikakı bulunmayan
Abralıam, ımılıtenıclcn abramın diyalektik bir varyantı veya Arami
dilindeki açılımıdır. Kuzey Şanıi dilinele bir isim olan abranı. İbrahim'in
güneylle İkanıcı ettiği dönemde Abralıam'c.ı dönüşmüştür. Kur'an'da
İbrahim ismi altmış dokuz yerde geçmektedir. Kur'an ve lıaJisler dışında
islami kaynaklarda kelimenin meşhur olan İbrahim şeklinele başka
telaffuzları da vardır.
· Prof. Dr. O. Faruk llarınan. scnıplızyunllla otunını başkanı ve nılizakercei obr::ık.
sıınılaıı ~ıırulara eı.:,·ap sadedinde '"Yahudilik n~ llıristiy::ııılıkta !Iz.
ayrıca
İhrahiııı··~c il~ili ı;e~itli açıklamalarda bulunmuştur. Konuşma kayıtları tanı
alıııaıııaılıgı iı;iıı. kıınuyla ilgili bu metin. hoeamızııı Türkiye Diyanet \':.ıkrı İshiııı
.-\nsiklupL·ılisı·niıı c. 21 .. s. 2<ı7-2(ı 1 J'daki "İbrahim" maddesinden iktiba~ edilıııi~tir.
\laraııı~ıra Cıı. İLıhiyat Fak. Dinler Tarihi .\nabilin Dalı Oğrt. (\esi.
1
52
r
~
r
Yahudilik'te Hz. ihrahim
Hz. İbrahim Kitab-ı Mukaddes'te Terah'ın oğlu. ihranilerin atası
inananların babası Ye Allalı'ın dostu olarak takdim edilmektcdir ·
(8Tckvin,l J/26; Galatyalılar'a Mektup. 317-9: Yakub'un Mektubu, 2123).
Tevrat'ta şcceresi Nuh, Sam, Arpakşad, Şclah. Eber. Pcleg. Reu. Scnıc,
Nahor. Terah, Abram şeklinde gösterilir. (Tekvin. I 1110-26; I. Tarihler.·
1/24-27). Putperest olan Terah'ın (Yeşu. 24/2) Abram'dan başka Nahor
ve Hamlll adında 2 oğlu daha vardır. (Tek vi n, 1 I /24-27). Soy kültüründe
ilk sırada yer almasına rağmen İbrahim ımıhtcmclcn kardeşlerin en
küçüğüdür. Adının ilk sırada geçmesi İbraniler'in atası olması itibariyle
derecesinin yüksekliğindendir.
Tevrat'a göre (Tekvin, 1 1/28, 31; 1517; Nehemya, 917) İbrahim
Keldaniler'in Ur şehrinde doğdu. Tevrat'ın İbranice methincle doğum
yeri "Ur Kasdim" şeklinde anılmakla olup bu ifade Yunanca'ya
"Kaldelilcr'in ur Şehri" olarak çevrilmiştir. Ur Kaselim 'in Aşağı
Babilanya'da Fırat'ın batı yakasında, bu ·bugünkü Bağdat'ın 300 km.
güneydoğusundaki Tel ei-Mukayyer elenilen yer olduğu belirtilmektedir.
Bir yoruma göre ise Hz. İbrahim 'in doğduğu yer Kuzey Suriye 'de
Haıı-an'a çok yakın olan Ura'clır. Ruhban metnindeki bilgiye göre
İbrahim ailesi ile birlikte Ur'dan Harran'a. oradan Ken'an'a gitmiştir
(Tekvin, 11126-27, 31-32); ancak '{alwist gelenek, zınınen ele olsa
İbi·aniler'in asıl vatanının Harran çevresi olduğunu belirtmektedir
(Tekvin, 24/4, 7, 10; 27/43; 28110: 29/4). Kitab-ı Mukaddes geleneği
İbrahim'in memleketi olarak Kuzey Mezopotamya'yı. yani Güneydoğu
Anadolu'ya tekabül eden bölgeyi gösterir. Bugün artık Hz. İbrahim ve
ailesinin anayurdunun, içinde Hamın'ın da bulunduğu bu bölge olduğu
kabul edilmektedir.
yaşadığı dönem tanı olarak bilinmemektedir.
Tevrat'ta nakledilen hayat hikayesinin çeşitli nıetinlerin
bir araya getirilmesiyle oluşturulduğunu söyler. .lulius Wcllhausen
ekolünün oı1aya koyduğu Tcvrat'ın edebi tarihine göre Hz. İbrahim'le
ilgili Tevrat'taki bilgiler YahvisL Elolıist ve Ruhhan metinlerine dayanır.
Yahvist metin milaltan önce 950 yıllarında. Elohist metin milaltan önce
VIII. yüzyılda, Ruhhan metni ise milaltan önce 400'lcrdc yazılmıştır.
Tevrat'ta Hz. İbrahim'le ilgili bilgilerin Babil esareti devrine ait
rivayetler olduğu, esaret sonrası dönemde Ruhhan metni yazarının buna
bazı ilaveler yaptığı, Doğu krallığıyla ilgili Tckvin'in 14. babmdaki
Hz.
İbrahim 'in
Araştınııacılar,
r
r
r
f
{
ı
r
fr
ı
f
· 1. Hz. ibrahim Sempozyumu Bildirileri
53
bilgilerin ise çok daha sonra Hclenistlik dönemde eklendiği ileri
sürülmcktcdir. İbrahim 'in çağdışı olarak takdim edilen Scnncar (Şinar)
\·eya Babilonya Kralı Amrafcl'in Babil Kralı Hammurabi ilc aynı kişi
olduğu yönündeki yaygın görüş kabul edilse İbrahim'in milaltan önce
XXII-XX yüzyıllarda yaşadığı söylenebilir. Hz. İbrahim'in dünyaya
gelişi. çocukluğu \·c gençliğiyle ilgili olarak sadece Kitab-ı Mukaddes
dışı 'r•alıudi dini literatüründe bilgi bulunmakta olup bu bilgiler İslami
kaynaklarla büyük oranda benzerlik taşımaktadır.
Tc\Tat'a göre Hz. İbrahim'e ilk valıiy Ur şehrinde gelmiştir.
Burada tanrıların en büyüğü sayılan Sin adına yapılmış pek çok tapınak
\·c.mlı. Sin kiiltü Babilonya'da da yaygındı. "Nclırin (Fırat) öte yakasında
yaşayan" İbrahim 'in babası da putpcrcstti. Böyle bir ortanıda Allah Hz.
İbrahim 'i peygamber olarak seçmiş; ona büyük bir millet olacağı,
mübarek kılınacağı, adının büyük olacağı. yeryüzünün bütün milletlerinin
onda mübarek kılınacağı müjdesi verilmiştir (Tekvin, 1211-3;18118).
Yine Te\Tat'a göre kendisine ve züıı-iyetine miras olarak verilen diyara
gitmesi cmrcdilmiştir. (TckYin. 15/7; Rcsullcrin İşleri, 7/2-3). Terah, oğlu
Haran'ın ölümünden sonra diğer oğlu Abranı'ı, Haran'ın oğlu ve kendi
tonımı Lut'u. Abram'ın eşi Sarc'yi alarak Kcn'an diyarına gitmek üzere
Kcldaniler'in Ur şehrinden ayrılıp Harran'a varmış (Tckvin. 11/28-3 I).
Hz. İbrahim \·c beraberindekiler Teralı'ın ölümüne kadar u.t.un bir süre
Harran'tla kalmışlardır (Tekvin, I 1/3 I). Nihayet İbrahim. yctmi:ş beş
yaşında iken Rabb 'ın emri üzerine eşi Sarc ve yeğeni Lut ilc birlikte ·
Harran'da kazandıkları malları \'C yanında çalışan insanları alarak Kcn'an
diyarına gitmiş (Tehin. 12, 1-5 ). Bölgede kıtlık baş gösterince güneye
doğru yoluna dc\·aııı ederek Mısır'a ulaşmıştır (Tekvin. 12/lJ-10). Bir
süre sonra da Sare. Lut ve Sarc'nin cariyesi Hacer'le birlikte· Kçn'an
diyarına. ilk ıııezbah yaptığı Beyt-el'e (Betlıel) dönmüş (Tck vi n, I 211 I1J·4). Burada Mısır'dan gctinlikleriyle birlikte scn. cti daha da artı1ııştır.
Bundan sonra İbrahim ilc Lut birbirinden ayrılırlar. Lut, Erden lıavz~sını
tercih ederken ihrahim Hebron'a giderek Mamrc meşcliğine yerleşir. Rab
o bölgeyi bütünüyle onun soyuna vereceğini bildirir (Tckvin. {3/18)·.
Elam kralınm filistin 'i işgal edip Sodom ve Gomore'yi yağmalaması n
Lut'u esir alması üzerine Aıııorilcr'le bir antlaşma yapan İbrahim,
adamları \·c müttefikleriyle birlikte işgalcileri Filistin'den kovarak yeğeni
Lut ilc halkını kurtarınıştır (Tchin. 14/13-24).
Hz. İbrahim. vaad edilen Kcn'<.m diyarının kendisine verileceğine
54
inanmakla beraber bu hususta Tanrı'dan gözle görülür bir işaret ister ve
bu işaret kendisine gösterilir (Tekvin, 15/7-11 ). Ayrıca ona zürriyetinin
çok olacağı müjdesi verilir (Tekvin, 15/1-6). Fakat Kcn'an diyarına
gelişinonuncu yılında hala çocuksuz olan Sare cariyesi Hacer'i kocasına
verir ve Hz. İbrahim seksen altı yaşında iken İsmail dünyaya gelir
(Tekvin, 16). İsmail'in doğumundan sonra geçen on üç yıllık süreyle
ilgili Tevrat'ta bilgi yoktur. İbrahim doksan dokuz yaşına gelince
kendisine Sare'nin de bir çocuk dağuracağı müjdelenir, bütün Ken'an
diyarı zürriyetine ebedi mülk olarak vaad edilir (Tekvin, 12/1-3,6-7:
13/14-17; 15/1-21; 17/2-21; 18/18; 21/12; 22/15-18). Bu alıdin simgesi
sünnet olmaktır. İbrahim sünnet olduğunda doksan dokuz, İsmail de on
üç yaşındadır (Tekvin, 17/22-27).
Hz. İbrahim 100, Sare doksan yaşında iken İshak doğar. Fakat
İshak'ın sütten kesilmesinin ardından kıskançlık duyguları kaharan
Sare'nin isteği ve Rabb'in emri üzerine İbrahim, Hacer ile İsmail'i evden
uzaklaştırır. Onlar bir süre Beer-şeba Çölünde dolaştıktan sonra Paran
(Faran) çölüne gidip orada yaşarlar (Tekvin, 2111-21). Tevrat'taki
konuyla ilgili bilgiler bazı problemler taşımaktadır. Mesela Sare'nin,
doğduğu günden itibaren İsmail'i kıskanmamasına rağmen kendi oğlu
İshak dünyaya gelince kadar on üç yıl boyunca ona katlanmış olması
zayıf bir ihtimaldir. Ayrıca Tevrat'ta bildirilenlere bakılırsa o sırada on
·yedi yaşında bulunması gereken İsmail'den "çalı dibine atılan küçük bir
çocuk" olarak söz edilmesi de (Tekvin, 21/8-20) tuhaftır. Diğer taraftan
İshak'ı müjdelemek üzere misafirler (melekler) geldiğinde (Tekvin, 18/132) İbrahim'in, eşiSareve uşağı ile birlikte oturduğu bildirilmekte, fakat
İsmail ile annesinden hiç söz edilmemektedir. Halbuki Sare'nin onların
dışarı atılmalarını isternesi bir arada bulundukları kanaatini vcmıektedir.
Bütün bunlar, İslami kaynaklarda belirtildiği üzere İsmail'in kliçük yaşta
iken
annesiyle
birlikte
evden
uzaklaştırıldığını
ihtimalini
güçlendimıcktedir.
Tevrat'a göre İbrahim, Maıııred'dcn cenup diyarına göç eder ve
ile Şur arasındaki Gerar'a gider (Tekvin, 2011-18). Kral
Abimelek'le yaptığı anlaşma uyarınca orada bir kuyu kazar \'C oraya
Beer-Şeba (yemin kuyusu/ yedi kuyu) adını verir (Tekvin, 21122-33 ).
Kadeş
İshak büyüdüğünde İbrahim'e onu kurban etmesi emredilmiş,
İbrahim oğlumı kurban etmek üzere Moriya diyarına götürmüşse de Rab
onun yerine bir koç
gönderıııiştir
(Tekvin, 22). Tevrat'a göre Sarc 127
1. Hz. ibrahim Sempozyumu Bildirileri
55
yaşında Hebron'da vefat etmiş ve İbrahim tarafından Makpela mağrasına
defııcdilmiştir (Tckvin, 23). Yaşı 140'a varan İbrahim, İshak'ı
evlendirnıi~
(Tehin, 24), kendisi de Ketura adında bir kadınla evlenmiş
ve oııJ..ııı Ziıman, Yokşan, Medan, Midyan, Yişbak ve Şuah adındaki
çocukları doğmuştur (Tekvin, 2511-4; krş. Taberi, I, 309). Hz. İbrahim
kqıdisinc ait her şeyi İshak'a bırakır. Cariyelerinin oğullarına ise
hediyeler verir ve onları oğlu İshak'ın yanından ayrılarak şark diyarına
gönderir. I 75 yaşında vefat eden İbrahim'in oğulları İsmail ve İshak
Makpela mağrasına, Sare'nin yanına gömerler (Tekvin, 25). Bugün
burası Halil (Hebron) diye adlandırılmaktadır.
Ahd-i Atik'e göre İbrahim Allah'ın dostudur (İşaya, 41/8; II.
Tarihler, 20/7). İsrail, İbrahim'in züıTiyeti diye çağrılmaktadır (işaya,
41 /8; Yeremya, 33/26; Mezımır, I 05/6; II. Tarihler, 20/7). Ahd-i Atik
yazarları çeşitli vcsilelerle onu örnek bir şahsiyet olarak gösterirler:
Yahve, "İbrahim'in Allah'ı" diye tavsifedilir (Çıkış, 3/6, 15,16;4/5;Ester,
13/15; 14/18; Mezmur, 46/10). Rab, İbraniler'in Ken'an diyarındaki
hakları kendisinin İbrahim 'e görünmesi ne. ona yaptığı vaad ve ahidlere
bağlar (Çıkış, 6/3, 8; 32113; Tcnsiye, 34/4); Hz. Musa, Yeşu, İlya, Davud,
Ne hem ya hep bu ah di hatırlatırlar (Çıkış, 2/24; Sayı lar, 32111 ).
Kitabı-ı Mukaddes dışındaki Yahudi dini literatüründe de İbrahim
Yahudi dindarlığının modeli olarak gösterilir. Talmud ve Alıd-i Atik
tcfsirlerinde, Hz. İbrahim'in bütün emirleri daha onlar vahyedilmeden
önce yerine getirdiği, şifahi Tora'ya uygun davrandığı, Musa şeriatının
hükümlerini uyguladığı, bunlar oğlu İshak ile tonımı Yakub'a vasiyet
ettiği ve sabah ibadetini ilk defa onun tesis ettiği kabul edilmektedir. En
önemli fazileti Allah 'ı ilk tanıyan kimse olmasıdır. Onun bir, üç, on veya
kırk sekiz yaşında Allah' ı tanıdığı ileri si.irülmektedir. Bir put ustası olan
babasının putlarını reddettiği için Kral Niınrod (Nemnıd) onu ateşe atmış
ve Ccbrail kendisini ateşten kurtarım ştır. İbrahim, Allah 'ın kendisiyle .
rüya veya rü'yette değil açık olarak konuştuğu büyük peygamberlerden
biridir. Keldaniler'in ülkesinde gerçek tanrının bilgisine erişmiş, ilahi dil
olan İbranice 'yi öğrenmiş, memleketin putperestliği reddetmiş, Tanrının
buyruğu üzerine ülkesini terk ederek Ken'an diyarına gitmiştir.
Hıristiyanlık'ta Hz. İbrahim
Hz. İbrahim Hıristiyan kültüründe de özel bir yere sahiptir. Ahd-i
56
Cedid'de Zekeriyya ve Meryem, İbrahim 'in yapılan vaadleri ve onunla
akdedilen ahdi dile getimıckte (Luka. 1/55, 73). İbrahim'in soyundan
geldiği belirtilen Hz. İsa (Matta, lll; Luka, 3/34) muhtelif kişileri
"İbrahim 'in kızı veya oğlu" diye adlandınııakta (Luka, 13/16; 19/9),
"İbrahim zliıTiyetiyiz" diyen Yahudilere onun gibi davranmazlarsa bütün
ayrıcalıklarını kaybedecekleri uyarısında bulunmaktadır (Yuhanna, 8/3344). Diğer peygamberlerle birlikte "AIIah'ın melckutuncla" olan İbrahim
(Luka, 13/28) bütün inananların, doğruların ve Yahudilerin (Luka, I6/2230) atasıdır; diğer milletler onun gölgesinde oturacaklardır (Matta, 8/1 I).
Petrus, İstefanas (Resullerin İşleri, 3/25; 7/2-8, I 7) ve Pavlus
(İbraniler'e Mektup, 6/13) Yahudilere ataları İbrahim'e yapılan vaadleri
hatırlatır. Pavlus, bu vaadierin İbrahim'in oğlu (İbraniler'c Mektup,
2/16). İsa Mesih'te gerçekleştiğini belirtmekte (Galatyalılar'a Mektup,
3/I6-I8), İbrahim'in zürriyetinden olmaktan ç'ok onun yolundan gitmenin
vurgulamaktadır
(Romalılar'a
Mektup, 9/7-9).
Pavlus'tan itibaren onu bir imam modeli olarak kabul
etmektedirler. Yeryüzlinün bütün milletleri İbrahim vasıtasıyla ilahi Jutfa
nail olmuşlardır. Kendisi Allah'a imanıyla Salih sayılmıştır (Romalılar'a
Mektup, 4/3; krş. Tekvin, I 5/6). İbrahim 'in imanını taklit edip o imanda
yaşayanlar onun manevi çocuklarıdır (Romalılar'a Mektup, 4/I I,l2)
dolayısıyla onun vasıtasıyla mübarek kılınmışlardır. Yahueliler İbrahim'e
kan bağı ile Hıristiyanlar ise iman bağı ile bağlıdırlar. O inananların
önemli
olduğunu
Hıristiyanlar,
babasıdır.
Tarihçi Josephus, Berosus'tan naklen, tufandan on nesil sonra
Keldaniler arasında yaşadığı bildirilen büyük salih kişinin İbrahim
olduğunu söyler. Ona göre İbrahim, sema yı gözlemleyerck Allah 'ın
varlığıııı akıl yoluyla bulan ilk kişidir. Yahudi filozof Philo'ya göre ise
İbrahim, Musa şeriatını değil tabiat şeriatını uygulamıştır. Tarihçi
Nicolas de Danıas, İbrahim'in bir ordu ile Kalde'dcn çıktığını, önce
Şam'a gidip orada bir süre kaldığını, daha sonra Ken 'an diyarına
girdiğini nakletmektedir. Justin'e göre İbrahim Şam'ın dördüncü kralı
idi. Josephus, Philon, Nicalos de Damas gibi bazı kilise yazarları Hz.
İbrahim 'in astronomi, metafizik ve matematikteki derin bilgisinelen bash
etmektedir. Suidas harfleri ve İbrani dilini, İsidorc de Sevilc ise Süryani
ve Keldani harf karakterlerini onun icat ettiğini söylemektedir. Yesiruh
kitabı ile 88 ve 89. mezmurlar ona nispct edilmektedir.
Kilise,
inananların
atası
kabul
ettiği
İbrahim'in
adını
rx.
1. Hz. ibrahim Sempozyumu Bildirileri
57
yüzyılından
itibaren şehitler kütüğüne (artyrologcs) kaydetmiştir.
İbrahim 'in oğlu mı kurban etmesi hadiscsi Pa pa Damasc 'tan itibaren ayin
kitabına alınmıştır. Kıbti kilisesi onu 28 Mart'ta anarken Süryani kilisesi.
ateşe atıldığı kabul edilen 20 Ocak'ta özeltören düzcıılemcktcdir.
Kitab-ı Mukaddes dışında kalan ve apokrif kabul edilen eserlerde
de. Hz. İbrahim'le ilgili bilgiler vardır. II. yüzyıla ait Apocalypse
d'Abraham adını taşıyan apokrif eserde İbrahim'in put Üstası olan
babasına yardım ettiği, ancak çeşitli olaylar sebebiyle zihninde putlara
tapmanın meşruluğu hakkında şüpheler uyandırdığı naklcdilir. Hz.
İbrahim 'le ilgili diğer bir apokrif kitap da Testament d' Abraham adını
taşımakta ve onun vefatıııı anlatmaktadır. Yazılış tarihi bilinmeyen bu
eserlerde müellif Hz. Musa'nın vefatıyla ilgili Yahudi kaynaklarından
faydalanmıştır.