mini karpuz yetiştiriciliği

26
MİNİ KARPUZ YETİŞTİRİCİLİĞİ
Ziraat Mühendisi Belkıs Güngör, Prof. Dr. Ahmet Balkaya
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü - Samsun
[email protected]
1. Giriş
Minyatür sebzelerin kullanımı, 1990’lı yıllarda
Amerika’da başlamış ve 2000’li yıllardan itibaren birçok
ülkede hızla yaygınlaşmıştır. Ülkemizde, ilk minyatür
sebze yetiştiriciliği denemelerine 1996 yılında başlanmıştır (Yanmaz, 2009). Minyatür sebze üretimi, özellikle
son yıllarda insanların farklı tüketim istekleri ve değişen
tüketim alışkanlıkları nedeniyle üreticiler ve tüketiciler
için cazip bir sektör haline gelmiştir. Ülkemizde özellikle
turizmin yaygın olduğu bölgelerde minyatür sebzelere
olan ilgi daha fazladır (Ekinci ve Dursun, 2007).
Günümüzde minyatür sebze pazarında yer alan birçok sebze türünde, çeşit ıslah çalışmaları sonucunda
ıslah edilerek geliştirilmiş çok sayıda minyatür sebze çeşidine rastlamak mümkündür. Bu çalışmalar sonucunda,
Amerika’da 2003 yılı sonlarında ortalama meyve ağırlığı
2,5 kg olan mini triploid ve mikro çekirdekli karpuzlar üretilmeye başlanmıştır (Mert, 2011). Mini karpuzlar daha sonra
Avrupa ve Asya kıtasındaki diğer ülkelerde de yaygınlaşmıştır. Ülkemizde son yıllarda ortalama meyve ağırlığı 2-3
kg civarında olan mini karpuz çeşitleri üretilmeye ve marketlerde satılmaya başlamıştır. Ülkemizde gelenekçi ve
kalabalık aile yapısından çekirdek aile yapısına dönüşümün bir sonucu olarak geleneksel ve büyük karpuz boyutlarından midi ve mini karpuzlara olan ilgi gün geçtikçe artış
göstermektedir. Bunun sonucu olarak mini karpuz yetiştirme teknikleri konusunda son yıllarda ülkemizde farklı bölgelerde bilimsel araştırmalar yapılmaya başlanmıştır.
Mini karpuz yetiştiriciliğinde yüksek kaliteli meyve eldesi, ekolojik koşulların iyi olması, kültürel uygulamaların istenilen düzeyde gerçekleştirilmesi ve olgunluk zamanının
doğru bir şekilde belirlenerek hasat edilmesiyle, başarılı
bir şekilde sağlanabilmektedir. Bu çalışmada; mini karpuz
yetiştirme tekniğinin esasları, mini karpuzun büyüme ve
gelişmesi, erkencilik, meyve kalitesi ile verimlilik durumları
üzerine etkili olan faktörlerin etkileri sunulmuştur.
2. Mini Karpuzun Besin Değeri
Karpuz C vitamini içeriği yönünden; lahanagiller, biber ve domatesten sonra en zengin sebzeler içerisinde
yer almaktadır (Balkaya, 2013). Karpuzda %SÇKM içeriği, tadı etkileyen en önemli kalite kriterlerinden birisidir.
Wehner (2008), ideal bir tat için karpuzda %SÇKM oranının minimum %10 olması gerektiğini bildirmiştir. Karpuzda SÇKM oranı, genel olarak fruktoz, sukroz ve glukozun toplam miktarına bağlıdır. Mert (2011), mini karpuz
çeşitlerinde %SÇKM oranının çeşitlere göre %10,5 ile
%12,5 arasında değişkenlik gösterdiğini tespit etmiştir.
Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümünde “Kabak Anaç Çeşit Adaylarının Aşılı Mini
Karpuz Yetiştiriciliğinde Değerlendirilmesi” isimli yüksek
lisans tez çalışmasında ise bu değer %9,4 - %12,5 arasında saptanmıştır (Güngör, 2015).
Karpuzda albeniyi etkileyen en önemli kriterlerden birisi
olan meyve et rengi; parlak kırmızı, mercan kırmızısı ve kanarya sarısı olmak üzere farklı tonlarda olabilmektedir (Şekil
1). Karpuzda meyve eti renk gruplarının kendi içindeki ton
farklılıkları, karotenoidlerin ve aromatik bileşiklerin içerik ve
miktarına bağlı olarak değişkenlik göstermektedir (Lewinsohn ve ark. 2005a). Karpuzda meyve etinin daha sert olması isteği, damak tadına göre değişebilmektedir. Meyve
eti sert olan karpuzlarda iç boşalması daha geç olmakta ve
daha uzun süre muhafaza edilebilmektedir (Arslan 2010).
Sebzeler ve meyveler içerisinde karpuz; en çok likopen içeren ürün olma özelliğini göstermektedir. Karpuzun içeriğinde bulunan toplam karotenoidlerin %92’si likopenden oluşmaktadır. Likopen içeriğinin fazla ve beta
karoten içeriğinin düşük olması kırmızı rengin, tam tersi
durumda ise sarı ya da turuncu rengin ortaya çıkmasına
katkı sağlamaktadır (Lewinsohn ve ark. 2005b).
3. Mini Karpuz Çeşitleri
Karpuz ülkemizde geniş alanlarda üretilen ve ticari değeri bakımından önemli bir sebze türüdür. Ülkemizde karpuz denilince akla ilk olarak 10-12 kg olan karpuzlar gelmektedir. Ama giderek küçülen aile yapıları nedeniyle daha
küçük yapıdaki karpuzlara ve sebzelere yönelim artmıştır.
Şekil 1. Mini Karpuzda Meyve Eti Renginin Görünümü
www.turktob.org.tr
TÜRKİYE T OHUMCULAR BİRLİĞİDERGİSİ
27
gelişme sıcaklığı, 27-30˚C'dir (Sarı, 2011). Daha yüksek
sıcaklıklarda başta meyve dökümleri artmakta, daha ileriki aşamalarda ise yapraklarda ve meyvede güneş yanıklıkları gibi zararlanmalar oluşabilmektedir.
Şekil 2. Açık Araziye Dikilen Mini Karpuz Fidesinin Görünümü
Ülkemizde karpuz tüketicilerinin birçoğu meyvelerin
taşınma zorluğu, günlük tüketilememesi ve buzdolaplarında fazla yer işgal etmesi gibi sebeplerle son yıllarda orta ve tek kişinin tüketebileceği boyutta olan mini
ve midi karpuz çeşitlerine olan ilginin giderek arttığı
tespit edilmiştir (Mert, 2011).
Minyatür boyuttaki karpuzların ağırlıkları genellikle 2-4 kg arasındadır. Ülkemizde son yıllarda ticari amaçla farklı firmalar tarafından çok sayıda mini
karpuz çeşidinin satışa sunulduğu görülmektedir.
Bunlardan bazıları; Bonanza Fı, Fenway Fı, Extazy Fı,
Sugar Bite Fı, Carmel Fı, ve Small Giant Fı çeşitleri
olarak sıralanabilir.
Şekil 3. Hasat Olgunluğuna Gelen Mini Karpuzların Görünümü
4. Mini Karpuzun Ekolojik İstekleri
4.1. Toprak istekleri
Mini karpuzlar, iyi havalanabilen, su tutma kapasitesi yüksek, organik maddece zengin, kumlu ve derin killi
toprakları sevmektedir. Mini karpuz bitkileri, toprak pH'sı
6.0-6,5 arasındaki yerlerde daha iyi gelişmelerine rağmen, pH’sı 7.0-7,5 olan yerlerde de verimli bir şekilde
yetiştirilebilmektedir.
4.2 İklim istekleri
Karpuz sıcağı çok seven, düşük sıcaklıklardan ise çok
fazla etkilenen bir sebze türüdür. Yetiştirilmesi için optimum
www.turktob.org.tr
5. Mini Karpuz Yetiştirme Tekniği
Mini karpuz yetiştiriciliğinde fide ile üretim esastır. Fide
ile yetiştiricilik, mini karpuzlarda erkencilik sağlar. Mini karpuz yetiştirilecek arazinin toprak hazırlığına sonbaharda
başlanır. İkinci toprak işleme dönemi ocak-şubat aylarında
yapılır. Bu devrede taban gübresi verilir ve toprak yeniden
işlenerek ekim veya dikime hazır hâle getirilir. Tohum ekimi
ve fide dikimi bölgelere göre farklılık göstermektedir.
Akdeniz Bölgesi’nde fide dikimleri ocak ayı başında mini ve
alçak tünellerin altına yapılmaktadır. 15 Mart’tan sonra ise
açıkta yetiştiricilik için fide dikimleri yapılmaktadır. Karadeniz Bölgesi için fide dikimleri ilkbahar geç donları geçtikten sonra,
genellikle mayıs ayının ilk haftasında gerçekleştirilmektedir
(Şekil 2). Örtü altı yetiştiriciliğinde verim, erkencilik ve meyve
kalitesini yükseltmeye yönelik olarak malç kullanımı (özellikle şeffaf malç) yaygındır. Dikimden 1 hafta sonra kaymak
tabakasını kırmak ve yabancı otlar için hafif bir çapa yapılır.
Aşılı fide ile üretimde çapalamaya dikkat edilmeli, aşı bölgesi toprak altında kalmamalıdır. İlk çapadan 3- 4 hafta sonra
ikinci çapa yapılmalıdır. Karpuzlar toprak yüzeyini saracağı
için üçüncü ve dördüncü çapaya gerek kalmaz.
Mini karpuz yetiştiriciliğinde, dikim planlamasında uygulanan sıra arası ve sıra üzeri mesafeler normal karpuz
yetiştiriciliğine göre daha kısadır. Walters (2009), mini
karpuz yetiştiriciliğinde bitki sıklığı ile pazarlanabilir meyve
ağırlığının belirgin olarak değiştiğini belirlemiştir. Karuserci
ve Sarı (2011), mini karpuzlarda aşılamanın ve bitki sıklığının bitki büyümesi, verim ve meyve özellikleri üzerine etkilerini incelemişlerdir. Erken ilkbahar denemelerinde; hem
aşı hem de bitki sıklığı, mini karpuzlarda bitki gelişmesi,
verim ve meyve kalitesi üzerine olumlu yönde etkide bulunurken; geç ilkbahar yetiştiriciliğinde ise aşılamanın etkisi
önemli düzeyde bulunmamıştır. Bitki sıklığı ise mini karpuzlarda verim ve kalite üzerine önemli düzeyde etkili olmuştur. Araştırıcılar, Çukurova Bölgesi koşullarında erken
ilkbahar yetiştiriciliğinde aşılı mini karpuz yetiştiriciliği için
dekara yaklaşık 700-800, aşısız yetiştiricilikte ise 1.6001.700 bitkinin dikilmesinin uygun olduğunu bildirmişlerdir.
Mini karpuzlarda gübreleme uygulamaları normal karpuzlardaki gibidir. Mini karpuzlar organik gübreden oldukça fazla hoşlanır. Açıkta yetiştiricilikte, organik gübrelemenin yanında (2-3 ton çiftlik gübresi/da) , toprak analiz
sonuçları da dikkate alınarak, 12-15 kg/da saf azot, 10-12
kg/da saf fosfor ve 20-25 kg/da saf potasyum olacak şekilde gübreleme yapılabilir. Fosforlu gübrenin tamamı ile
azot ve potasyumlu gübrelerin 1/3’ü taban gübresi şeklinde uygulanabilir. Azot ve potasyumun geriye kalan miktarı
ise ilk çiçeklenmeden itibaren 2-3 aşamada toprağa karıştırılmalı veya sulama suyuyla verilmelidir (Sarı, 2011).
Mini karpuz bitkileri, fide dikiminden meyve tutumuna kadar düzenli sulama istemektedir. Meyve tutumundan itibaren ise sulama miktarı azaltılmalıdır. Düzenli bir
sulama yapılmazsa bitkilerde gelişme olumsuz yönde
TÜRKİYE T OHUMCULAR BİRLİĞİDERGİSİ
28
Şekil 4. Samsun Ekolojik Koşullarında Yürütülen Aşılı Mini Karpuz Denemesinin Görünümü
etkilenir ve meyvelerde çatlamaya neden olur. Önerilen
sulama sistemi damla sulamadır. Bu sayede suda eriyebilen gübreler sulama sistemi ile rahatlıkla uygulanabilmekte ve sulama kontrol altında tutulabilmektedir.
Mini karpuzlarda, diğer karpuz çeşitlerinde yaygın
olan zararlılar görülür. Bunlar bozkurt, danaburnu, emici
böcekler, kırmızı örümcekler, karpuz telli böceği, lahana böceğidir. Kimyasal yolla mücadelesi mümkündür.
Mini karpuzda görülen hastalıklar solgunluk, külleme,
çökerten, mildiyö, antraknoz, meyve çürüklüğü, beyaz
çürüklüktür. Temiz tohum, temiz fide, temiz tarla ve uygun kimyasal ilaçlar kullanılarak mücadele edilmelidir.
Karpuzun, aşısız olarak yetiştirildiğinde, bir münavebe
bitkisi olduğu unutulmamalıdır.
Mini karpuzlarda hasat elle yapılmaktadır. Mini karpuzlar, çeşitlere göre değişmekle birlikte dikimden itibaren
70-75 gün sonra hasat olgunluğuna gelmektedir (Şekil 3).
Hasat olgunluğu, meyve ve sebzelerin muhafaza süresi ve
besin kalitelerinin maksimum olmasında en önemli faktörlerden birisidir (Şekil 4). Karpuz hasadının doğru zamanda
yapılması büyük bir önem taşır. Erken hasat edilen karpuzlarda, meyvelerde kuru madde birikimi ve aroma maddeleri
oluşumu geri kalır. Ayrıca renk oluşumu da yeterince meydana gelmediğinden albenisi bozuk olur (Balkaya, 2013).
Mini karpuzlarda verim değerleri çeşitlere (çekirdekli,
çekirdeksiz, erkenci, geçci) ve ekolojiye göre farklılıklar
göstermektedir. Cattivello ve ark. (2007), İtalya’da çekirdekli ya da çekirdeksiz, farklı tiplerde 22 adet mini karpuz çeşidinin verim unsurlarının belirlenmesine yönelik
bir araştırma yürütmüşlerdir. Araştırma bulgularına göre;
ortalama meyve ağırlıkları çekirdeksiz çeşitlerde 2,2 kg ile
5,8 kg arasında değişim göstermiştir. Verim değeri ise 5,24
ton/da (çekirdekli O2ZS516) ile 8,66 ton/da (çekirdeksiz
Liliput) arasında bulunmuştur. Farklı mini karpuz çeşitlerinin Adana ekolojik koşullarında verim değerlerinin belirlenmesi üzerinde yapılan başka bir çalışmada ise en yüksek
verim değerleri WDL 7078 F1, Crisby F1, WDL 8051 F1 ve
Bonanza F1 (sırasıyla 5,18 ton/da, 5,02 ton/da, 4,85 ton/
da ve 4,84 ton/da) çeşitlerinden elde edilmiştir. En düşük
verim değerleri ise Wonder F1, Fenway F1, Mielheart F1,
Summer Bite F1 ve Sugar Bite F1 çeşitlerinde (sırasıyla
3,50 ton/da, 3,72 ton/da, 3,79 ton/da, 3,98 ton/da ve 4,01
ton/da) belirlenmiştir (Mert, 2011). Samsun ekolojik koşullarında yürütmüş olduğumuz çalışmada (Şekil 4), aşılı
mini karpuzda kullanılan farklı anaçlara göre değişmekle
birlikte 3,37 ton/da ile 6,19 ton/da arasında verim değerleri
elde edilmiştir (Şekil 5). Bu değerler, aşısız mini karpuzlarda 2,38 ton/da olarak bulunmuştur (Güngör, 2015).
6. Sonuç ve Öneriler
Günümüzde sebze yetiştiriciliği ve tüketimi artık
belirli bir düzeye gelmiş bulunmaktadır. İnsan beslenmesinde besin ihtiyacının karşılanmasına yetecek
düzeylerde çok sayıda sebze türü bulunmaktadır. Bugün gelinen konum, daha fazla sayıda ve daha fazla verime sahip olan sebze türlerinin yetiştirilmesine
ilave olarak pratikte kullanılabilirliği olan ve görsel
özelliği öne çıkan ürünlerin yetiştirilmesi ve kullanılması şeklindedir. Bu amaçla, sıra dışı olarak nitelendirilen normallerinden daha küçük veya büyük ebatlara sahip olan minyatür ve dev sebzeler daha fazla
ön plana çıkmaya başlamıştır. Minyatür sebzelerin
fiyatları, normal sebze fiyatlarından daha yüksektir.
www.turktob.org.tr
TÜRKİYE T OHUMCULAR BİRLİĞİDERGİSİ
29
Şekil 5. Farklı Kabak Anaçları Üzerine Aşılı Mini Karpuz Meyvelerinin Görünümü
Özellikle gelir düzeyi yüksek tüketiciler tarafından bu
ürünler daha çok talep edilmektedir.
Ülkemizde önümüzdeki yıllarda mini karpuz yetiştiriciliğinin yaygınlaşması ve üreticilerimiz için yeni bir
ekonomik gelir getiren ürün olabilmesi için verim değeri
yüksek ve kaliteli mini karpuz çeşitlerinin geliştirilmesi ve
aşılı mini karpuz üretimi için uygun anaç ıslah programlarının oluşturulması büyük bir önem taşımaktadır.
Kaynaklar
Arslan, Ö., 2010. Crisby Karpuz Çeşidinde Aşılı Üretimin
Derim Sonrası Kalite ve Raf Ömrüne Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen
Bilimleri Enstitüsü, Hatay, 73s.
Balkaya A. 2013. Aşılı Karpuz Yetiştiriciliğinde Meyve
Kalitesini Etkileyen Faktörler. TÜRKTOB Türkiye
Tohumcular Birliği Dergisi. Yıl:2, Sayı:6. 6-9.
Cattivello, C., Danielis, R., Cisilino, L., Pagani, L., Germano, E., 2007. Mini Watermelon: Results of First
Level Trials. Notiziario ERSA, 20(4), 14-17.
Ekinci M., Dursun, A., 2007. Minyatür Sebzeler. Hasad
Dergisi. 22(264): 90-94.
Güngör, B., 2015. Kabak Anaç Çeşit Adaylarının Aşılı
Mini Karpuz Yetiştiriciliğinde Değerlendirilmesi.
Yüksek Lisans Tezi (Tez yazım aşaması. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,
Samsun.
Karuserci, N., Sarı, N., 2011. Mini Karpuzlarda Aşılamanın
ve Bitki Sıklığının Bitki Büyümesi, Verim ve Meyve
Özeliklerine Etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
www.turktob.org.tr
Lewinsohn, E., Sitrit, S., Bar, E., Azulay, Y., Ibdah, M.,
Meir, A., Yosef, E., Zamir, D., Tadmor, Y., 2005a.
Not Just Colours- carotenoids Degradation As a
Link Between Pigmentation and Aroma in Tomato and Watermelon Fruit. Trends Food Science
Technology, 16, 407-415.
Lewinsohn, E., Sitrit, S., Bar, E., Azulay, Y., Meir, A.,
Zamir, D., Tadmor, Y., 2005b. Carotenoid Pigmentation Affects the Volatile Composition of
Tomato and Watermelon Fruits, as Revealed
by Comparative Genetic Analyses, Journal of
Agricultural and Food Chemistry, 53, 31423148.
Mert, R.M., 2011. Farklı Mini Karpuz Çeşitlerinin Adana
Ekolojik Koşullarındaki Verim ve Kaliteleri. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
Sarı, N., 2011.Bahçe Tarımı-II Ünite 9 Hıyar, Kavun,
Karpuz ve Enginar Yetiştiriciliği 193-213 Anadolu
Üniversitesi Yayını No.:2358. Açık Öğretim Fakültesi Yayını No.:1355.
Walters, 2009. Influence of Plant Density and Cultivar on
Mini Triploid Watermelon Yield and Fruit Quality.
HortTechnology. 19 (3): 2009, 553-557.
Wehner, T.C., 2008. Watermelon. Editors: Prohens, J.,
Nuez, F., Handbook of 135 Plant Breeding; Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodiaceae, and Cucurbitaceae, Springer Science
Business LLC, New York, 381-418.
Yanmaz, R., 2009. Türkiye’de Minyatür Sebze Yetiştiriciliği. Hasad Dergisi. 24(285): 92-94.
TÜRKİYE T OHUMCULAR BİRLİĞİDERGİSİ