Alkan DEMİR - Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü

TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ
TEPGE BAKIŞ
Temmuz 2011 / ISSN: 1303–8346 / Nüsha: 11
TÜRKİYE’DE TARIMDA KADININ YERİ
Dr. Gülşen KESKİN
Yrd. Doç. Dr. Sevgi TÜZÜN RAD
TEPGE
MEÜ Erdemli UTİYO
1. Giriş
Kadınlar; ev, aile ve toplum içindeki alışılmış
birçok rollerine ilave olarak iş hayatında da
önemli roller üstlenmektedirler (1). Dünyada
olduğu gibi ülkemizde de çalışma yaşamında
cinsiyete dayalı ayrımcılık nedeniyle kadınların
büyük çoğunluğu işgücü piyasasının dışında
kalmakta, işgücüne katılanlar da belli sektörlerde,
belli mesleklerde ve daha çok alt kademelerde
yoğunlaşmaktadırlar (2). Kadın işgücünün en
yoğun olduğu faaliyet alanlarının başında ise
tarım sektörü gelmektedir. Tarımsal yapıda
kadının konumu, daha çok kültür, gelenek, erkek
egemen yapı gibi toplumsal süreçlerden beslenen
bir yapıya sahiptir (3).
Türkiye’de 15 yaş üstü kadın nüfusu 2010 yılı
verilerine göre 26,7 milyon kişi, işgücü
piyasasında yer alan kadın işgücü 7,4 milyon kişi
ve istihdam edilen kadın sayısı ise 6,4 milyon
kişidir (4). Eğitim düzeyi ve kadının sahip olduğu
yetenekler,
kırsal
kadınların
istihdamını
belirleyici önemli parametrelerdir (5). Tarımsal
faaliyetlerde çalışan kadın işgücünün de eğitim
seviyesinin düşük olması nedeniyle başka
sektörlerde istihdam olanakları sınırlı olmakta ve
bu nedenle özellikle tarımsal faaliyetlerde
değerlendirilme olanakları önemli olmaktadır.
Türkiye’de toplam kadın istihdamının yaklaşık
yarısı (%42.2) tarımda faaliyet göstermektedir ve
kırsaldaki kadın istihdamının %85’i ise tarımsal
kaynaklıdır. Bununla birlikte 2010 yılı verilerine
göre tarımda istihdamın %46,5’sı ücretsiz aile
işgücü niteliğinde olup tarımsal faaliyetlerdeki
kadın istihdamında bu oran %76 ile erkeklerden
(%19,4) yüksektir. Yine sosyal güvenlik
kurumuna kayıtlı olmayan kadınların oranı da
yıllara göre az da olsa azalmakla birlikte halen
%96 ile oldukça yüksektir.
Bu verilere göre kadınlar tarımsal faaliyetlerde
aile işgücü olarak bulunan, aile gelirine katkı
sağlayan, ancak aile dışında herhangi bir sosyal
güvenlik bağı bulunmayan bir konuma sahiptirler.
2. Tarımsal İşgücü Olarak Kadın
kırsal kesimde yer alması olgusu Türkiye için de
geçerlidir (6).
Türkiye’de toplam istihdam 1990 yılında 19,0
milyondan 2010 yılında 22,6 milyon kişiye
yükselirken aynı dönemde kırsal alanda istihdam
10,9 milyondan 7,9 milyona düşmüştür. Aynı
yıllarda kentsel alanda ise istihdam edilenlerin
sayısı %82 artış ile 14,7 milyon kişiye
Sayfa1
Türkiye’nin kalkınmasında ve nüfusun önemli bir
bölümünün geçiminin sağlanmasında etkisi olan
tarım sektöründe, çalışma yaşamında özellikle ele
alınması gereken grupların başında tarımda
çalışan kadınlar gelmektedir. Gelişmekte olan
ülkelerin
ortak
özelliklerini
belirleyen
göstergelerden biri olarak ileri sürülen; ekonomik
olarak aktif kadın nüfusun büyük çoğunluğunun
yükselmiştir Tarımsal istihdama bakıldığında ise
toplam erkek istihdamının 1990 yılında %32,8’i,
kadınların %75’i tarımda istihdam edilirken, 2010
yılında bu oranlar sırası ile %18,3 ve %42,4’e
gerilemiştir.
Tarımsal
istihdamın
toplam
istihdamdaki payı da aynı yıllar içerisinde
%45,9’dan %25,2’ye gerilemiştir (4).
Tarımsal istihdamın 2010 yılı verilerine göre
%87,7’si kırsal alandaki tarımsal faaliyetlerden
kaynaklanmaktadır. Son 20 yıllık sürece
bakıldığında kırsal alanda nüfusta yaklaşık %18
oranında bir azalma gerçekleşmiş olup bu durum
kadın ve erkek istihdamına daha yüksek oranlarda
azalma olarak yansımıştır. Kırsalda işgücüne
katılma oranları da aynı süreçte azalmakla birlikte
daima kırsal kesimde kentsel alana göre yüksek
olmuştur (4), (Çizelge 1). Bunun temel nedeni
kadınların işgücüne katılımının kırsalda özellikle
de tarımda yüksek olmasıdır.
Çizelge 1. Nüfus ve Cinsiyete Göre Kırsal Alanda İstihdam ve İşgücü (bin kişi, 15 yaş+)
Yıllar/göstergeler
1990*
2000
2005
2010
Kurumsal olmayan nüfus
15 ve daha yukarı yaştaki
nüfus
İşgücü
İstihdam edilenler
İşsiz
İşgücüne katılma oranı (%)
İşsizlik oranı (%)
Tarım dışı işsizlik oranı (%)
İstihdam oranı (%)
İşgücüne dahil olmayan nüfus
1990-2010
değişim (%)
Erkek
Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek
Kadın
13.368 13.788 13.551 13.722 9.800 10.326 10.917 11.256 - 18,3
- 18,4
8.179 8.807 9.104 9.477 6.798 7.422 7.744 8.221 - 5,3
- 6,7
6.818
6.398
420
83,4
6,2
14,2
78,2
1.361
4.705
4.569
137
53,4
2,9
28,6
51,9
4.102
7.093
6.746
347
77,9
4,9
10,1
74,1
2.011
3.809
3.731
78
40,2
2,0
11,2
39,4
5.669
4.894
4.518
376
72,0
7,7
13,9
66,5
1.904
2.514
2.423
92
33,9
3,6
19,9
32,6
4.908
5.549
5.065
483
71,6
8,7
14,7
65,4
2.196
2.987
2.850
138
36,3
4,6
22,2
34,7
5.233
- 18,6
- 20,8
15,0
- 11,8
2,5
0,5
- 12,8
61,4
- 36,5
- 37,6
0,7
- 17,1
1,7
- 6,4
- 17,2
27,6
Kırsalda işgücüne katılımın yüksek olmasının
başlıca nedeni ise kırsal alanda kadın işgücünün
ücretsiz aile işgücü olarak çalışmasıdır.
Kadınların işgücüne katılımını etkileyen çok
çeşitli faktörlerden bazıları şunlardır (3);





Kadınların eğitim düzeyinin düşüklüğü,
Piyasa koşullarının uygun olmaması,
Kısmi
çalışma
olanaklarının
sağlanamayışı (azlığı/ yokluğu),
Fırsat eşitliği yaratmadaki noksanlıklar,
Geleneksel yapıdan kaynaklanan sorunlar.
Tarımda küçük aile işletmelerinin yoğun olması
işgücünün çoğunlukla aile içinden karşılanması
veya imece ile işlerin yapılmasına neden
olmaktadır. Ücretle yabancı işgücünün geçici
veya daimi olarak isletmede çalışması ise yaygın
bir durum değildir (7).
Kırsal alanda istihdamın büyük bölümü tarımsal
kaynaklı olup, yıllara göre oranı azalmakla
birlikte 2010 yılında kadın istihdamının %84,6’sı,
erkek istihdamının %50,7’sı ortalama olarak ise
%62,9’u tarımsal kaynaklıdır (Çizelge 2). Kırsal
alanda kadın istihdamının nicel olarak erkek
işgücüne yakın olması ve oransal olarak da kırsal
alan istihdamındaki payının yüksekliği kadınların
özellikle ücretsiz aile işgücü olarak gösterdikleri
faaliyetlerden kaynaklanmaktadır. Bu durum
kırsal alanda kadın işgücünün ücretsiz aile işgücü
konumunda olmasına karşın istihdam açısından
sahip olduğu potansiyeli göstermesi bakımından
da önemlidir.
Tarımda işteki durumuna göre istihdam edilenlere
Çizelge 3’den bakıldığında özellikle son 10 yıl
içinde ücretsiz aile işgücünde önemli azalmalar
olduğu ve bunun da kadın istihdamında daha fazla
olduğu görülmektedir. Tarımda istihdam edilen
erkekler işveren olarak artış gösterirken işveren
konumundaki kadınlarda azalma olmuştur
(Çizelge 3). Kendi hesabına veya işveren olarak
tarımla uğraşanlardaki azalma ise, birçok kadın
için kolayca erişilebilecek bir iş kaynağının kaybı
anlamına gelmektedir (8).
Sayfa2
Kaynak: tuik.gov.tr (erişim 01.06.2011)
*1990 yılı verileri ekim ayı verileridir.
Çizelge 2. Türkiye’de Kırsal Alanda Cinsiyete Göre Tarımda İstihdam Edilenlerin Payı
Kırsal Alan İstihdamı (Tarım+Tarım Dısı)
Kırsal Alanda Tarım İstihdamı
Erkek
Kadın
Erkek
Kadın
Yıllar
(1000 kişi)
(1000 kişi)
1000 kişi
%
1000 kişi
1990*
6.398
4.569
4.061
63,5
4.263
2000
6.746
3.731
4.022
59,6
3.328
2010
5.065
2.850
2.570
50,7
2.412
%
93,3
89,2
84,6
* Ekim 1990 değeridir.
Kaynak: http://www.tuik.gov.tr, erişim 02.06.2011
Çizelge 3. Tarımda İşteki Duruma Göre İstihdam Edilenler (kır+kent, bin kişi, 15 yaş+)
1990
2000
2010
Erkek
Kadın
Erkek Kadın
Erkek
Kadın
Ücretli veya yevmiyeli
274
152
310
119
308
219
İşveren
57
13
76
4
85
10
Kendi hesabına
2.699
425
2.634
511
1.993
426
Ücretsiz aile işçisi
1.276
3.839
1.241 2.873
573
2.070
Toplam
4.306
4.429
4.261 3.507
2.959
2.725
Ücretsiz aile işgücü(%)
29,6
86,7
29,1
81,9
19,4
76,0
Kaynak: tuik.gov.tr.(erişim 03.06.2011)
1990
426
70
3.124
5.115
8.735
58,6
Toplam
2000
429
80
3.145
4.114
7.768
53,0
2010
527
95
2.419
2.643
5.684
46,5
3. Tarımda Çalışan Kadınların Sosyal Güvenlik Durumu
Tarım sektöründe çalışanların gelir düzeyinin
düşük olması nedeniyle özelikle kadınların sosyal
güvenlik primlerini ödemeleri güçleşmekte,
sigortadan yararlanma ve hak kazanma koşullarını
sağlamaktan uzak ve sağlık hizmetlerine katılım
paylarını ödeme gücünden yoksun olmaktadırlar.
Kadınlar ancak, eşlerinin herhangi bir sosyal
güvencesi olduğu takdirde bağımlı olarak sisteme
dahil olmaktadırlar (9). Kadınlar, tarımsal
faaliyetlere genellikle aile işgücü olarak doğrudan
katılmalarına karşın kendilerine ait gelir yaratma
ve sosyal güvenlik kurumuna kayıtlı olma
durumunda
dezavantajlı
durumda
bulunmaktadırlar (Çizelge 3, Çizelge 4).
Çizelge 4.Tarımda İstihdam Edilenler ve Sosyal Güvenlik Kurumuna Kayıt Durumu (bin kişi)
Erkek
Kadın
Toplam
1990
2000
2010
1990
2000
2010
1990
2000
Tarımda İstihdam
Kır
4.061 4.022 2.570 4.263 3.328 2.412
8.324
7.350
Kent
244
239
389
165
180
312
409
419
Toplam
4.305 4.261 2.959 4.428 3.508 2.724
8.733
7.769
Tarımda Sosyal Güvenlik Kuruluşuna Kayıtlı Olmayanlar
Kır+Kent Toplam
3.499 3.495 2.240 4.368 3.391 2.619
7.867
6.886
Kır+Kent (%)
81,3
82,0
75,7
98,6
96,7
96,1
90,1
88,6
Kır Toplam
3.320 3.330 1.956 4.210 3.220 2.324
7.530
6.550
Kır (%)
81,8
82,8
76,1
98,8
96,8
96,4
90,5
89,1
2010
4.982
701
5.683
4.859
85,5
4.280
85,9
Kaynak: tuik.gov.tr (erişim 06.06.2011)
Kadınlar tarımsal işlerde ücretli işçi veya aile
işgücü olarak üreten, değerlendiren, yöneten
bireyler olarak önemli rollere sahiptirler. Tarımsal
faaliyetlerde aktif kadınların çoğunluğu hala
ücretsiz aile işçisi olarak tarımsal üretime
Sayfa3
4. Genel Değerlendirme
katılmaktadırlar ve kadın işgücü erkeğe göre daha
eğitimsiz bir grubu oluşturmaktadır. Kırsal
kesimde ve tarımda kadının gerek ev ile ilgili
işlerde, gerekse tarımsal faaliyetlerde çalışması,
kadının statüsü ve sosyal durumunda bir iyileşme
yaratmamaktadır. Bu da kırsal alanda, kadına
gelir getirici istihdam olanaklarının yaratılmasını
zorunlu kılmaktadır.
Bu bağlamda;
-
İstihdamı teşvik edeceğinden kadınların
eğitim
düzeyinin
yükseltilmesi
desteklenmelidir.
-
Kadınların uzun çalışma saatleri ve
yaptıkları
tarımsal
işler
dikkate
alındığında, toplumsal cinsiyet eşitliğini
ve
verimlilik
artışını
amaçlayan
programlar/projeler hazırlanmalıdır.
-
Kadının istihdamını artırmak ve düzenli
gelir elde etmesini sağlamak için bölgeler
bazında odaklanarak, kadınların mesleki
becerilerini artırarak gelir getirici işler
yapması sağlanmalıdır.
Uzun vadede makro düzeyde tarımda örgütlenme
ve eğitim düzeyinin artması, altyapı sorunlarının
çözümü, arazi parçalılığının azaltılması gibi temel
yapısal sorunların çözümüne yönelik etkin
politikalar uygulanması ile üreticilerin gelir
düzeylerinin artması ve sosyal güvenlik
kapsamının
genişlemesi
gerekmektedir.
Kadınların sosyal güvenlik kapsamına alınması
için de özendirici politikalara daha fazla ağırlık
verilmesi ve kırsalda geleneksel gıdalar, köy el
sanatları gibi yeni iş imkanlarının artırılması,
cazip hale getirilmesi ile kadınların gelir artırıcı
koşullara kavuşması ve sosyal güvenceye sahip
olması önemli olmaktadır (7). Zira mevcut
durumda
tarımda
kadınların
varlıkları
ekonomideki işlevlerinden çok geleneksel
yapıdan kaynaklanmakta olup, ekonomiye
katkıları en az erkekler kadar önemli olmasına
karşın daima ikinci sırada kalmaktadır.
KAYNAKLAR
(1)Keskin, G., 2004. Avrupa Birliği‘nde Tarımda Kadının Yeri, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü T.E.A.E– Bakış,
Sayı : 5, Nüsha : 9, Nisan 2004, Ankara.
(2)Anonim, 2008. Kadın ve Ekonomi –Politika Dokümanı-, Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Ankara.
(3)Korkmaz, A., Tüfekçi, N.U., 2007. Çalışma Hayatında Tarımda Kadın ve Sorunları: Ağlasun İlçesi Örneği, Süleyman
Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, C.12, S.1, s. 37-61, Isparta.
(4)www.tuik.gov.tr, erişim 22.06.2011.
(5)Phimister,E., Vera-Toscano, E., Weersink, A., 2002. Female Participation and Labor Market Attachment in Rural
Canada, American Journal of Agricultural Economics, Vol. 84, No. 1, pp.210-221.
(6)Abay, C., Atış, E., Saner, G., 1999. İzmir’de Kırsal Kadına Yönelik Eğitimin İstihdama Etkisi, T.C. Başbakanlık Kadının
Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü, Ankara.
(7)Işın, F., Keskin, G., Kılıç, M., Türkekul, B., Ateş, H.Ç., 2010. Türkiye’de Tarımsal İşgücü Piyasası ve Sosyal Güvenlik
Politikaları, Ziraat Mühendisleri Odası VII. Teknik Kongre, Ocak 2010, Ankara.
(8)Dayıoğlu,M., Kırdar, M.G., 2010. Türkiye'de Kadınların İşgücüne Katılımında Belirleyici Etkenler ve Eğilimler, DPT ve
Dünya Bankası Refah ve Sosyal Politika Analitik Çalışma Programı, Çalışma Raporu Sayı:5, Ankara, web erişim
http://siteresources.worldbank.org/INTTURKEYINTURKISH/1472541269017398324/22612354/KadinlarinIsgucuneKatilimi.pdf, erişim tarihi 07.06.2011.
(9)TKB,2008.
Kırsal
Alanda
Kadın
Çalıştayı
15–17
Ekim
2008,
Ankara,
http://www.tedgem.gov.tr/calistay/calistay_kitap.doc, erişim 14.06.2011.
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kampüsü
1 nolu Giriş (Eski APK Binası)
Eskişehir Yolu 9. km.
Lodumlu / ANKARA
Telefon : 0.312. 287 58 33
Faks: 0.312. 287 54 58
http://www.aeri.org.tr
Sayfa4
TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ / TEPGE