SALAR TÜRKÇESøNDE øLGø øùARETLEYøCøSøNøN GÖRÜNÜM VE øùLEVLERø Appearance and Functions of Genitive Markers in Salar Turkic Language Gülsün MEHMET* Özet: Geleneksel gramerlerde Türkçe için, ismin altı hali zikredilir. Bu hallerden bei fiille ilikilendirilir ve bu durum ‘ismi fiile balar’ eklinde ifade edilir. Bu geleneksel yaklaımdır. Günümüzde üretimsel (generative) gramer, balantılı (dependenz) gramer, istem (valenz) gramer, durum (kasus-case) gramerlerde merkezde sözdizimi vardır, bunlarda ekilden hareket edilmez, ilevden hareket edilir. Bunlar günümüzün belli balı sözdizimi kuramlarıdır. Geleneksel gramerin kullandıı hâl (durum) terimi ile üretimsel gramerin rol kavramı ve yapısal gramer temelli balantılı, istem gramer metotlarının kullandıı istem terimleri temelde aynı olguyu ifade eder. Salar Türkçesinde ilgi iaretleyicisinin kiilere göre görünüm varyantları yoktur, paradigmatik bir yapıya sahip deildir. Salar Türkçesinde, ilgi grubunda sahip olanın ya da olunanın kii ve sayı özellii, ilgi iaretinden deil iaretleyiciyi taıyan leksikal parçadan çıkarılır, bu lehçede ilgi iaretleyicisi herhangi bir kural olmaksızın çeitli görünümlerde temsil edilir. Anahtar Sözcükler: Salar Türkçesi, ilgi hali, isim öbei, uyum Abstract: Six conditions of nouns are mentioned for Turkish language within traditional grammers. Five of these conditions are related with verb and this condition is mentioned as 'it connects nouns to verbs‘. This traditional approach. Today syntax is in the center for generative grammer, dependence grammer, valence grammer, casus-case grammers, and these are not act from the format but from function. These are the basic syntax theories of today. Condition (situation) term, used by traditional grammer, and role concept, used by generative grammer, valence terms, used by valence grammer, which is connected with structural grammer base, are mainly referring to the same concept. There are no appearance variants of genitive markers according to persons within Salar Turkic Language, and it has no pragmatic structure. Within Salar Turkic Language, person and number features of the owner of and belonging to genitive group can be extracted from lexical part, which holds the marker, instead of genitive marker, and genitive markers are represented with various appearances without having a rule in this dialect. Key Words: Salar Turkic Language, genitive condition, noun phrase, agreement (1) Hâl Kavramı ve ølgi øúaretleyicisi Geleneksel gramer çalımalarında ilgi (hali) iaretleyicileri hâl kategorisinde ve genelde iyelik kategorisi ile balantı kurulmaksızın ilenir. * Okutman Dr., Gazi Üniversitesi Rektörlüü Türkçe Örenim Aratırma ve Uygulama Merkezi, [email protected] Gülsün MEHMET _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Ancak ilgi iaretleyicileri ve iyelik kategorisi isim tamlaması (genetive consructions) olarak adlandırılan analitik yapının ayrılmaz parçalarıdır. Geleneksel gramerlerde Türkçe için ismin altı hâli zikredilir. Bu hallerden bei fiille ilikilendirilir ve bu durum ‘ismi fiile balar’ eklinde ifade edilir. Bu geleneksel yaklaımdır. Günümüzde üretimsel gramer, balantılı (dependenz) gramer, istem (valenz) gramer, durum (kasus-case) gramerlerde merkezde sözdizimi vardır, bunlarda ekilden hareket edilmez, ilevden hareket edilir. Bunlar günümüzün belli balı sözdizimi kuramlarıdır. Geleneksel gramerin kullandıı hâl (durum) terimi ile üretimsel gramerin rol kavramı ve yapısal gramer temelli balantılı, istem gramer metotlarının kullandıı istem terimleri temelde aynı olguyu ifade eder. Bir isim ögesine eklenen çekim ekinin türünü isim deil, ismin balı olduu yüklemsel öge (sentaktik ba), ekin fonolojik varyantını ise isim ögesi (istem taıyıcısı) belirler. Geleneksel gramerdeki hâl’in (durumun) karılıı olan istem (valenz) konusu esasen semantie balıdır, fiillerin semantik yükü istem sayısını belirler; çünkü her sentaktik baın istem potansiyeli ba olan sözlüksel ögenin bünyesinde kodludur. Türk dilinde istem taıyıcıları ve bunların balı olduu sentaktik balar arasındaki ilikiler baımlı iaretleyicilerle kodlanır. Bu iaretleyicilerin dilin uyum (agreement) kanunlarıyla belirlenen varyantları (allomorf) vardır, geleneksel gramerde bunların karılıı çekim ekleridir. stem taıyıcıları ise cümlenin yardımcı ögelerine denk gelir. Bir cümlede yer alabilecek katılanların sayısı temel ba olan yüklemlerce belirlenir, baka bir deyile bunlar, yüklem içinde kodlu olarak mevcuttur. Bir cümlede isim ya da fiil yüklemin semantik yüküne balı olarak açılan istem bolukları, istem taıyıcıları tarafından doldurulur, yani cümlede yüklem tarafından ögelere bir sentaktik durum ya da rol yükleme söz konusudur. stem teorisinde zikredilen istem potansiyeli ve üretimsel gramerde geçen rol yükleme temelde birbiri ile örtüür. Uzun’ göre (Uzun 2000: 103).ROL ve rolün yüklenmesi (theta assignment), üyelerin (argument) anlambilimsel olarak fiiller tarafından seçilmesi, bunların, üyelerin herhangi bir rolü üstlenmesinin iç merkezli bir belirleme deil, bu üyenin dıındaki bir öge yani fiil tarafından yapılan dı merkezli bir belirleme olduu anlamına gelir. Yani rol yükleme üyelerin kendi kendilerine yaptıkları bir ilem deildir; bu roller onlara fiillerce yüklenmektedir Üretimsel gramer geleneinde iaretleyicilerden deil ilevden hareket edilir ve ilgi iaretleyicisinin ilevi bir ROL olarak görülmez çünkü ilgi iaretleyicisinin taıyıcısı olan sözcüün yöneteni bir isim ba’tır (noun head). lgi iaretleyicisi ve iyelik ekleri oluturdukları yapıya balı olarak 470 Gazi Türkiyat Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ öbek yapılardan isim öbei ( noun phrase) içerisinde deerlendirilir. yelik iaretleyicileri ise uyum (agreement) konusuna dâhildir. yelik zamirleriyle oluturulan isim tamlamalarında tamlayan (yönetilen) kısmının düürülmesi ise üretimsel disiplinde bo kategoriler (empty category) bölümünün konusudur. lgi hâli kimi bilim adamlarınca bir hâl olarak görülmez, bunun nedeni durum ekli zorunlu veya seçmeli istem taıyıcılarının dorudan yüklem olan ana sentaktik ba tarafından yönetilmesi gerektii düüncesidir. Johanson’a göre Türkçedeki baskın isim tamlaması kurulumu isim+ [ilgi eki]+isim+[iyelik eki ] eklindedir. Kimi tamlamalarda hiçbir gramatikal iaret kullanılmaz, burada tamlamanın varlıı sıralamadan (juhtaposition) anlaılır (Johanson 1998: 50 ). Birleik isimlerde yaygın durumdaki tür, el çantası örneinde olduu gibi {isim+isim+iyelik III kii } eklindedir (Johanson 2002: 25). lgi iaretleyicisi dier hâl iaretleyicilerine göre özel bir konuma sahiptir. lgi iaretleyicileri öncelikle biri dierine ait ya da biri dierini tamamlayan bir isim grubu oluturur. Kurulan bu isim grubu yalın durumda ya da hâl eklerini alarak bir istem taıyıcısı olur ve dier hâl taıyıcıları gibi bir yüklemsel ögenin açtıı semantik boluu doldurabilir; kendi iç yapısında bir yöneten ve bir yönetilenden oluan bir isim grubu böylece bir katılan (aktant) olarak cümlenin yüzey yapısında (surface structure) yer alabilir. Johanson Türkçe hâl sisteminin (dil ilikileri bakımından) dikkat çekici ekilde salam kalmasına karın, hâl kategorileri arasında, ilgi halinin en zayıf, yani yabancı etkilerden en fazla etkilenen hâl olduunu bildirir ve bu durumu ilgi hâlinin fiil ile ilikili olmayıp isim birliklerinde görev almasına balar (Johanson 2002: 101). Bilindii gibi ilgi hâli iaretleyicileri Türkçedeki belirlilik kategorisinin ögelerinden biridir. Özellikle belirtili tamlamalardaki belirtme ilevine iaret eden Aksan, bu ekin iki isim arasındaki ilikiyi gösterdiini Türkçede bu durumu dile getiren -in son ekinin, belirtili tamlama kurarak dorudan adın gösterdii nesneyi kesinlikle belli etmeye yaradıını bildirir (1995: 254). (2) Salar Türkçesinde ølgi øúaretleyicisinin Temsili ve øúlevleri Salar Türkçesinde ilgi iaretleyicisinin kiilere göre görünüm varyantları yoktur, baka bir deyile paradigmatik bir yapıya sahip deildir. Salar Türkçesinde, ilgi grubunda sahip olanın ya da olunanın kii ve sayı özellii, ilgi iaretinden deil iaretleyiciyi taıyan leksikal parçadan çıkarılır, bu lehçede ilgi iaretleyicisi herhangi bir kural olmaksızın çeitli görünümlerde temsil edilir: Güz 2009 / Sayı 5 471 Gülsün MEHMET _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Salar Türkçesindeki [-nigi / -nigä] ekilli ilgi iaretleyicisi, ilgi ve aitlik ekinin kaynamasından olumutur; -nigi < -ning+ki. Salar Türkçesi bu özellii ile Özbek Türkçesi ve Kuzeybatı Türk lehçeleri ile ortaklık gösterir, Özbek Türkçesinde ilgi hâli eki [-ning] eklindedir, bu iaretleyici aitlik ekini alıp zamir oluturduunda ekin /ng/ unsuru düer: özb: hämmäning üyi P hämä[ning] + ki > hämmäniki ‘hepsininki’ sizning taIingiz J siz[ning] + ki > sizniki ‘sizinki’ (Cokun 2000: 75) Salar Türkçesindeki bu tip ilgi kurulumu günümüzde Özbek Türkçesi yanında Kuzeybatı Türk lehçelerinde de ilgi zamiri olarak kullanılmaktadır. Tatar, Kazak ve Kırgız lehçeleri gramerlerinde [-kı/-ki] morfeminin ilgi hâli eki almı gövdelerde kalıplaan ekli, tek aitlik eki olarak kaydedilmitir: tat. [-nıkı/-néké] kzk. [-nıkı/-niki/ -dıkı/-diki] krg. [-nıkı/-niki/ -dıkı/-diki/nuku/-nükü/duku/-dükü] Tablo-1: Tatar, Kazak ve Kırgız lehçelerinde lgi Zamiri aretleyicileri, Öner 1998: 116 Salar Türkçesindeki bu duruma e bir kurulumu Gunnar Jarring* Kagar (Kagar’a balı Tamalık1 köyüne ait malzemede) ve Hoten diyalektlerinde tespit etmitir, bu bölgelerde -ki’ler ilgi ekinden sonra gelerek bu eki kuvvetlendirmekte (tekit etmekte) ve ilgiden sonraki bazı ki’ler de (isimden yapılmı isimler gibi) tekil (yapım) ekleri olarak kullanılmaktadır; bu padia:nıki ehza:deni aledüIan qızını men aldım. ‘Bu padiahın ehzedesinin alacaı kızı ben aldım.’; (Tamalık 1-84) u pa:tanıki hatunı u padiahın hatunu. (Çaatay 1972: 119). Bunun yanında Jarring Uygurcanın Guma diyalektinde de bu kuruluma rastlamıtır, onun ifadesiyle, genitif bu lehçede genellikle talamaya (Çaatay’ın ifadesiyle tahaccür etmeye ) doru giden bir ek durumundadır. onıngki anası ‘onun anası’. genitiften sonra da bir -ki aidiyet ekine ihtiyaç olması bunu göstermektedir; sehiningki ayaIıIe ‘Sehi’nin ayaına’. Jarring bu biçimdeki gen.+ -ki birlemelerini dier Türk lehçelerinde de mesela Proben IV -(Tura) 109-14 miningki yinggäm, 123-28 miningki vädä; aynı ekli Ramsted* (1923 1 Tamalık, Kagar yakınlarında bir köydür (Çaatay 1972: 119). 472 Gazi Türkiyat Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ :91) Altay dillerinde de tespit etmitir Mançu -ngge, -ningge, Türk -ningki. (Çaatay 1972: 128). Salar Türkçesi, ilgi çekimindeki görünümü ile Uygur Türkçesi diyalektleri ile paralellik göstermektedir. Salar Türkçesindeki ilgi kurulumu, Harezm ve Kıpçak özelliklerinin Salar Türkçesindeki tipik temsilcilerindendir. Salar Türkçesinde ilgi öbekleri aaıdaki ekillerde kurulur: (i) AD2 -[-nigi,-nige] + AD1 + [(Y1/2/3 )] [kiic@uh[nige] öy[ina] kiic@uh + LG + öy + Y3 + … salarnigi oIuli (te/59/mın) ‘Salarların olu’ sunigi perkecBe (te/59/mın) suyun bereketi’ pesernigi miyokuanim (te/60/mın) ‘bizim rahibemiz’ Pir kiinige kö:legini uIırami. (te/59/mın) ‘Bir kiinin ineini çalmı.’ Senigi o: sanzını sundure ehmeh ye[ye] kurlanı ocıra. (te/éy/38e ‘Senin olun tabaı kırıp ekmei yiyip kıvrılıp oturmu.’ Etisını ta kelse, inci o: ikısı vami. Va:rcBeler kiicBuhnige öyina palaç pa:mi. (te/éy/37) ‘Sonra güne dounca olanla ikisi (onlar) gitmiler. Yürüyüp adamın evine birlikte gitmiler.’ (ii) AD2 - [-ni] + AD1 - [(Y1/2/3 )] Ehmeh verse, izını o:sına aI un ehmehcBuh ve:Kme. (te/éy/38) Ekmek verdiinde kendi oluna ak un ekmei verirmi. izı[nı] o:[sına] izı + LG + o: + Y3 … meni husaIım (te/60/mın) ‘benim karnım’ nji pu ır kicuh ana[ni] oy[ına] her kuni pa:mi. (te/mın/60) ‘Sonra bu adam kızın evine her gün gitmi.’ (iii) AD2 - [-iQ ] + AD1 - [(Y1/2/3)] nci oIulı kiLnı toIrıcBa:na: yıIlami.(te/23/han) ‘Sonra olanın karısı (sebzeleri) dorarken alamı.’ Güz 2009 / Sayı 5 473 Gülsün MEHMET _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (iv) AD2 + [ø] + AD1 + [ø] Süd[ø] gaymah[ø] ‘süt kaymaı’ (ss: 62b) (v) AD2 + [ø] + AD1 + [(Y1/2/3)] kakası[ø] yanına (te/3/uci) ‘aabeyin yanına’ goy[ø] bagrä (ss: 27a) ‘koyun cigeri’ Her iyelik eki taıyıcısı muhakkak bir isim öbeinin baıdır, yönetenidir ve bu ba, tamlama ile ifade edilmek istenen eyin merkezidir. [ bärmah + ornä ] (ss:24b) ‘parmak izi’ yönetilen Sbaı lgi eki, iki isim arasında geçici balantılar kurabilir, bu durumda genellikle tam görünümlü bir ilgi grubu oluturulur. Johanson da tamlayan ekini Türkçedeki belirlilik iaretleyicilerinden biri olarak gösterir (Johanson 1977: 1176). Tahsin Banguolu da ilgi hâli için ‘kimin hali’ terimini kullanarak bu hâl iaretleyicisini adlarda belirtme ilevini yerine getiren belirticilerden biri olarak göstermitir (1990: 324-326). Salar Türkçesinde de geçici anlam balantısına sahip ilgi grupları tam görünümlüdür: Vu pegnigi ko:sına kilcBeler:…(te/39/ey) ‘Bu beyin kapısına gelip…’ Yoh kiinige inige puzola:mi. (te/43/ey) ‘Fakir adamın inei buzaılamı.’ Pa:s va:rep huaani:ge ana:sıne: tamnap akiKmi. (te/52/ulla) Pars gidip imparatorun kızını yakalayıp getirmi.’ Salar Türkçesinde ilgi grubu kalıplamı, genel, belirsiz bir ad oluturmu ise ilgi eki kullanılmaz. öyle ki iki isim arasında semantik ba kuvvetlendikçe üst yapıda iaretler sıfırlanır: goz ahası (ss:92b) ‘göz akı’ goz garası (ss:92b) ‘göz mercei’ Kimi kalıplamı isimlerde iyelik eki de kullanılmaz, grubun ilgi grubu olduu söz diziminden çıkarılır: ya bag (ss: 27a) ‘sebze bahçesi’ hay bag (ss: 27a) ‘ayakkabı baı’ 474 Gazi Türkiyat Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Teniev Salarsky Yazık’ta (1963: 20) ilgi kurulumunu aaıdaki ekilde göstermitir: minigi sinigi anigi ini(m) ini(Q) ini(si) pisinigi silinigi ini(m) ini(Q) vulanigi ini(si) Tablo-2: Teniev’in lgi Hâli Paradigması Teniev’in bildirdiine göre bu tip ilgi kurulumu Ouz grubu lehçelerindeki ilgi kurulumundan farklıdır. Bu tip kurulum Salar Türkçesi dıında Kumuk, Karaçay-Balkar Türkçeleri ve Özbek Türkçesinin Namangan ve Harezm diyalektleri ile Uygur Türkçesinin Lobnor diyalektinde vardır (1963: 21). Ancak Lobnor diyalektinde bu tip bir ilgi ekine rastlanmamıtır. Aaıda aynı konuur tarafından kurulan, aynı anlama gelen iki önermeden birinde ilgi kullanılmı, dierinde kullanılmamıtır: Yilännige oyına kirce. Pu avu: yilän öyinda ompe-on alci kun otırci (te/54/ulla). ‘Yılanın evine girmi. Bu olan yılanın evinde onbe on altı gün kaldı.’ Çaatay Türkesinde kullanılan [-ni] ekilli ilgi iaretinin örneklerini Salar Türkçesinde de görürüz, Afra:siya:b-nı oRlı; ‘ Efrasiyabın olu ’ YıRlamaqıng-nı sebebi ‘ senin alamanın sebebi’ (Eckmann 2003: 119): nci törbet pir-ni iina Kozkur-oIlanne kommi, pir-nı iina agu karajini kommi. (te/23/han) ‘Sonra mezarlardan birinin içine Kozkur Olan’ı gömmü, birinin içine Agu Karacı’yı gömmü.’ Masembu qu-ne arkasına usalmi. (te/53/ulla) ‘Masembu kuun arkasına asılmı.’ Salar Türkçesinde özel isimler de ilgi kurulumunda yönetilen öge olabilir: AhmaQ-nigi pe:ini QaramaQ-ni peina qoS peSmi. (te/59/mın) ‘Akman’ın halkı Karaman’ın halkına iftira atmı.’ Tılnige öyina ye’mi. (te/21/altı) ‘Tıl’ın evine ulamı.’ Güz 2009 / Sayı 5 475 Gülsün MEHMET _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ki isim arasında semantik baın gözetildii durumlarda, ilgi iaretinin seçimlilii veya zorunluluu tesadüfî deildir; bu ayrım konuurca bilinçli olarak yapılır. Salarcada da bu bilinçli seçimin örneklerini görebiliriz: Pisenigi ayedde armud dal diot dip zelaci. (Yun: 47) ‘Bizim avluya be kök armut fidanı diktim.’ Salar Türkçesinde de tamlayanı düürülen isim tamlaması örneklerini görebiliriz: [ø] eigi h(a)sami. (te/51/ulla) ‘(onun) eei aksamı’ Pu par kie yücündan [ø] öyinä kelmi, keKnina sormu “Ana qa:le?” tep sorci. (te/50/ulla) ‘Bu zengin adam harmandan evine gelmi, karısına sormu “Kız nerede?” diye sormu. Salar Türkçesinde ilgi ekinin eksiltildii kurulumlara da sıklıkla rastlanır: Pir bar kii-[ø] oyinda iyitimi. (te/50/ulla) ‘(O) Zengin bir adamın evinde çalımı.’ kısı-[ø] ta husaRı toSmi. (te/55/ulla) ‘kisinin de karnı doymu.’ Salar Türkçesinde iyelik eksikli ilgi grupları oluturulabilir; bu tür kurulumlar fiilin açtıı semantik bolukları hâl iareti yüklemeksizin doldurur, buradaki iyelik eksikliinin kaynaı aslında hâl iaretleyicisinin konuurca ilgili taıyıcıya kodlanmamasından kaynaklanır. Bu tür kurulumlarda genellikle iyelik, hâl iaretleyicisi ve zamirsel /n/ üst yapıda görünmez: Vu kinigi qoy-([ø-ø-ø]) kütpa.” (te/3/uci) ‘Bu adamın koyun(larını) güdüyormu.’ Eti:gu cBücBcBéler pegnige ya:n-([ -ø]) (n)a apa:mi. (te/39/eye) Böyle yapınca (azizi) yakalayıp beyin yan(ına) götürmüler.’ Pir gune par kiinige yücün[ø -ø -ø] töKmi. (te/51/ulla). ‘Bir gün (o) zengin adamın harman(ındakileri) öütmü.’ Nadir de olsa aaıdaki ekilde Ouz tipli ilgi görünümüne rastlanabilir: nci oRulıQ kiTnı toRrıc@a:na: yıRlami.(te/23/han) Sonra olanın karısı karısı (sebzeleri) dorarken alamı.’ 476 Gazi Türkiyat Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Dönülülük zamirleri, iyelik konumunda iken üst yapıda gösterilmez: eki almı sözcüklerin sahibi Sen [ø] oyia ye’ku sen maa ka’çBa kel, pinen yetto? (te/4/uci) ‘Sen (kendi) evine ulaınca bana haber ver, ulatın mı?’ Salar Türkçesinde zincirleme ilgi grupları oluumu, iler durumdadır: Pir acusur vume:. Aa keyni iki vu:me:. Acusı çirih teLlapa. A:nigi a:zisinigi harsı acuden hele otos sıdır üçleme. (te/5/uci) ‘Bir amca varmı. Onun iki karısı varmı. Dayı askerlere komutanlık edermi. Onun ablasının kocası dayıdan otuz sıdır (para) borç almı.’ [ [A:nigi a:zisi]-nigi har-sı ] [ AD2 + AD1] + AD2 [AD1] + AD1 Mi gagamnigi avosine yemen ki ulderci. (Yun: 103) ‘Benim agabeyimin olunu kötü bir adam öldürdü.’ Yia aniIi anasininiIi agerehine vah volci. (Yun: 94) ‘Doktor onun kızının hastalıını tedavi etti.’ Özellikle teklik kii zamirleriyle ilgi grubu kurulumu iler durumdadır: Minigi a:pım qala varcı?-deme. (te/5/uci) ‘Benim babam nereye gitti.’ Sinigi yahi yiri Tuhulu ya:na var! Vu kinigi qoy kütpa. (te/3/uci) ‘Senin iyi arkadaın (olan) Tuhulu’nun yanına git! O birinin koyunlarını güdüyor.’ Salar Türkçesinde ters kurulumlu ilgi grubu örneklerine de rastlanabilir: Pu avu tüvinigi kurugundän pirne çallami. Kurgune yere kömmi, üzindän iki ucina kurgune cBucBıp oturmi. (te/50/ulla) ‘Bu olan develerden birinin kuyruunu kesmi. Kuyruu yere gömmü, üsten kuyruun iki ucundan tutup oturmu.’ iki uc-[i]na kurgu[ne] AD1 AD2 Güz 2009 / Sayı 5 477 Gülsün MEHMET _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Pir yän yuzunı nege yü yohtır. (te/21/han) ‘Yüzünün bir yanını niçin yıkamıyorsun?’ Salar Türkçesinde özellikle zamirlerin tamlayan olduu varlık cümlelerinde Moolcanın etkisi ile (Hahn 1998: 379) ilgi hali yerini yönelme haline bırakır, yöneten konumundaki AD1 de uyumdan çıkar ve ilgili iyelik eki ile iaretlenmez. Johanson’a göre ilgi kurulumu iyelii gösteren cümlelerde kullanılır. Türkçede - bu tür cümleler - { [(sahip olan+ ilgi) sahip olunan + iyelik] + var }2 yapıları ile kurulur ttü: {[ø] param var} (Johanson 2002: 29) Salar Türkçesinde bu ilev, iler durumdadır, ancak kurulumu tamamen farklı bir ekilde gerçekleir, bu tür cümlelerde ilgi eki yerini yönelme ekine burakır, iyelikli olması gereken öge ise yalın hâldedir: Pir bo:sır vurmi. Aa Agu karaji di[cBa:na:] anu[r] vurmi. (te/han/23) ‘Bir yalı baba varmı. Onun Agu Karaci diye bir kızı varmı.’ aQ[a] + … anur [vur]mi aQ - [YÖN] anur + vur- GEÇdol Men saa vuliK-yu! (te/33/han) ‘Ben senin olayım ey!’ Olega bala var o? (spp: 11344) ‘Onların çocuu varmı?’ Olaga bala buri vara (spp: 11345) ‘Onların bir çocuu var.’ lgi grubu eklindeki ad, dier adlar gibi cümlede tüm görevleri yüklenebilir: Özne (Birinci Katılan) Konumu: U losaniIi gulahä cateh a. (Yun:94) O katırın kulaı büyük(tür). ÖZN YÜKis Yüklem Konumu: U gebär diIen ki mi inim där. (Yun: 95) ‘O gelmekte olan kii benim küçük erkek kardeimdir.’ u gebär diRen ki mi inim där. ÖZN YÜK 2 24. Predications indicating possession are formed using constructions of the type: [possessor + genitive +] possessed item + possessive suffix + ‘exist’, e.g. Turkish para-m var ‘I have money’ (‘money-my exists’) (Johanson 2002: 29/24) 478 Gazi Türkiyat Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Bu begärähäm miniIi där.(Yun: 100) ‘Bu elbisem benimdir.’ Sorsa, o:cBuh “zınigeter!”-temi. (te/45/eye) ‘Sorduunda, olan “(kesinlikle) benim” demi.’ Pa:Iu peg yanagan i “o:cBuhnigar!” (te/45/eye) ‘Bu bey söylemi “(bu ey kesinlikle) olanın!’ Çezi kemorcuhnigi a? ‘Araba kiminmi acaba?’ (ss: 95b) Tamamlayıcı (tümleç) Konumu: Men yi dosgan armud balasinä cagaci. (Yun: ) ‘Ben yediim armudun çekirdeini attım.’ Da cuyinda modulu var-a. ‘Taın altında böcek varmı.’ (ss: 35a) Aaıdaki cümlede ilgi ve iyelik eki arasında bir uyumsuzluk gözlenmektedir, bunun nedeni Salar Türkçesinde çokluk hâldeki iyelik iaretleyicilerinin artık kullanımdan dümü olmasıdır: Pesernigi miyakuanimne kem ultirci, ultermi. (te/60/mın) ‘Bizim rahibemizi kim öldürdü, öldürmü.’ [peser-nigi miyakuan-im] peser-LG+miyakuan-YE1 SONUÇ (i) Bir isim ögesine eklenen hâl ekinin türünü isim deil, ismin balı olduu yüklemsel öge (sentaktik ba), ekin fonolojik varyantını ise isim ögesi (istem taıyıcısı) belirler. (ii) lgi iaretleyicisi ise dier hâl iaretleyicilerine göre özel bir konuma sahiptir. lgi iaretleyicileri öncelikle biri dierine ait ya da biri dierini tamamlayan bir isim grubu oluturur. Kurulan bu isim grubu yalın durumda ya da hâl eklerini alarak bir istem taıyıcısı olur ve dier hâl taıyıcıları gibi bir yüklemsel ögenin açtıı semantik boluu doldurabilir. (iii) Salar Türkçesinde ilgi iaretleyicisinin kiilere göre görünüm varyantları yoktur, baka bir deyile paradigmatik bir yapıya sahip deildir. (iv) Bugün Salar Türkçesinde, ilgi grubunda sahip olanın ya da olunanın kii ve sayı özellii (uyum), ilgi iaretinden deil iaretleyiciyi taıyan leksikal (isim ya da kii zamiri) parçadan anlaılır. Güz 2009 / Sayı 5 479 Gülsün MEHMET _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ (iv) Salar Türkçesindeki en yaygın ilgi iaretleyicisi [-nigi / -nigä] eklindedir, bu yapı ilgi ve aitlik ekinin kaynamasından olumutur; -nigi < -ning+ki. Salar Türkçesi bu özellii ile Özbek Türkçesi ve Kuzeybatı Türk lehçeleri ile ortaklık gösterir. (v) Salar Türkçesinde ilgi hali iaretleyicisi (ya da ilgi kurulumu), özellikle zamirlerin tamlayan olduu varlık cümlelerinde Moolcanın etkisi ile yerini yönelme haline bırakır, bu durumda yöneten konumundaki AD1 de uyumdan çıkar ve ilgili iyelik eki ile iaretlenmez. Eser Adları Kısaltmaları: Yun : Ana Çizgileriyle Salarca, Sala-yu jian zhi (Lin Lian Yun 1985) spp : Sino Platonic Papers (Ma Quanlin, Ma, Wanxiang & Ma Zhicheng 1993) ss : Salarca-Çince/Çince-Salarca Sözlük, (Lin Lian Yun, 1992) te : = Salarsky Teksti (Teniev E.R. 1964) Yer Adları Kısaltmaları: Uci : ucirem köyü / altı: altıyuli köyü / han: hanbah köyü / kom: kompa köyü / hazagaç köyü / éy: éye ahvar köyü / hoca: hoca köyü / ulla: ullaıl köyü / mın: mınta köyü Taú : takul köyü Linguistik øúaretler ve Kısaltmalar: AD1 AD2 GEÇdol LG Sbaı Y ÖZN YÖN YÜK YÜKis Ø [ ] : lgi kurulumunda yöneten öge : lgi kurulumunda yöneten öge : dolaylı geçmi zaman : lgi iaretleyicsi : Yöneten konumundaki isim : iyelik iaretleyicisi : özne : Yönelme hâli iaretleyicisi : yüklem : isim yüklem : sıfır morfem : morfem aralıı KAYNAKLAR: Aksan, Doan (1995) Her Yönü ile Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK:439, Ankara Banguolu, Tahsin (1990) Türkçenin Grameri Ankara, TDK:528 Cokun, Volkan (2000) Özbek Türkçesi Grameri, Ankara, TDK: 752 480 Gazi Türkiyat Salar Türkçesinde lgi aretleyicisinin Görünüm ve levleri _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Çaatay, Saadet (1972) Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler TDK: 279, Ankara Eckmann, Janos (2003) Harezm, Kıpçak ve Çaatay Türkçesi Üzerine Aratırmalar TDK: 635 (Yayıma Hazırlayan: Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya), Ankara Hahn F. Reinhard (1988) ‘Notes on the Origin and Development of the Salar Language’, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Tomus XLII (2-3), 235-275, Budapest ………… (1998) ‘Yellow Uygur and Salar’ The Turkic Languages s: 397402, Edited by Lars Johanson and Éva Ágnes CSATÓ, London and New York Johanson Lars (1977) Bestimmtheit und Mitteilungsperspektive im türkischen Satz. Zetschrift der Deuschen Morgenländischen Gesellschaft. Suppl III: 2. 1186-1203 …………. (1998) ‘The Structure of Turkic’ The Turkic Languages, s: 3066, London and Newyork (2002) Structural Factors in Turkic Language Contacts, Curzon Press Ma Quanlin, Ma, Wanxiang & Ma Zhicheng (1993) ‘Salar Language Materials’, Sino-Platonic Papers, no:43 Öner, Mustafa (1998) Bugünkü Kıpçak Türkçesi, (Tatar, Kazak ve Kırgız Lehçeleri Karılatırmalı Grameri) TDK:703, Ankara Teniev, E.R. (1963) Salarskiy Yazık, Yazıki zarubecnogo Vostoka i Afriki, Moskva ……………… (1964) Salarskie Teksti, Moskova ……………… (1970) ‘Zametki a Salarskoy Leksike’ Voprası Türkologiy s:165-171 Uzun, Nadir Engin (2000) Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, Multilingual, stanbul. ………..… (2004) Dilbilgisinin Temel Kavramları, stanbul, Türk Dilleri Aratırmaları Dizisi:9, stanbul Yun, Lin Lian (1985) Sala-yu jian zhi (Ana Çizgileriyle Salarca) Pekin ……………. (1992) Sa-la-han Han-sa-la Zi-hui, Si-cuan Ming-zu chu-ben-shı, Cheng-du. (Salarca-Çince/Çince-Salarca Sözlük) Güz 2009 / Sayı 5 481