T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı ÇEVRESEL KALİTE STANDARTLARININ BELİRLENMESİ Su Yönetimi Genel Müdürlüğü Su Kalitesi Yönetimi Dairesi Başkanlığı 9 Kasım 2016 Antalya İçerik • Yasal Çerçeve • Çevresel Kalite Standardı Kavramı • Çevresel Kalite Standartlarının Belirlendiği Maddeler • Çevresel Kalite Standartları Belirleme Metodolojisi • AB’de Yürütülen Çalışmalar • Ülkemizdeki Çalışmalar • Sonuç ve Değerlendirme • Öneriler Yasal Çerçeve AB Mevzuatı • Su Çerçeve Direktifi (SÇD, 2000/60/EC) • Çevresel Kalite Standartları Direktifi (2008/105/EC) • Su Politikası Alanında 2000/60/EC ve 2008/105/EC sayılı Direktiflerini Öncelikli Maddeler Açısından Değiştiren Direktif (2013/39/EU) Yasal Çerçeve SÇD: 2015 yılı sonuna kadar tüm sularda iyi su durumuna ulaşılması hedefi İyi kimyasal durum İyi su durumu: İyi ekolojik durum Çevresel kalite standartları (ÇKS) yerüstü sularının ekolojik ve kimyasal durumunun belirlenmesinde bir araç olarak dikkate alınmaktadır. ÇKS Kavramı ÇKS ??? İnsan sağlığı ve çevreyi korumak için belli bir kirletici veya kirletici gruplarının su, sediman veya biyotada aşmaması gereken konsantrasyonları Alıcı ortamlarda sağlanması gereken kalite durumu Çevresel kalite hedefi Deşarj standardı değil Öncelikli maddeler ve belirli kirleticiler için belirlenir ÇKS’lerin Belirlendiği Maddeler İyi kimyasal durum İyi ekolojik durum Öncelikli Maddeler (45 Madde) Belirli Kirleticiler Sucul çevre için önemli risk teşkil eden maddeler Su kaynaklarına, kalitesini olumsuz yönde etkileyebilecek miktarda deşarj edilen maddeler AB Direktifleri ile belirlenir (2013/39/EU Direktifi). AB ölçeğinde ele alınır. Revizyon: 6 yılda bir Ulusal ölçekte ya da nehir havzası ölçeğinde risk teşkil eden maddeler Üye ülkeler tarafından belirlenir. Revizyon: 6 yılda bir 24 Öncelikli Madde 21 Öncelikli Tehlikeli Madde Belirli Kirletici Grupları (SÇD EK VIII) ÇKS Belirleme Metodolojisi Kaynak: SÇD için Ortak Uygulama Stratejisi kapsamında 2011 yılında hazırlanan “Çevresel Kalite Standartlarının Belirlenmesine İlişkin Teknik Rehber Doküman” 27 No’lu Rehber Doküman ÇKS Belirleme Metodolojisi: Temel Basamaklar 5 aşamalı bir süreç Risk altındaki alıcı ve ortamların belirlenmesi Verilerin toplanması ve veri kalitesinin değerlendirilmesi İyi kimyasal durum ÇKS’nin hesaplanması İyi ekolojik (ekstrapolasyon) durum ÇKS’nin önerilmesi ÇKS’nin uygulanması Temel Kurallar Su, sediman ve biyota için ayrı ÇKS’ler belirlenir. ÇKS sediman Dip canlılarını kirleticilerin etkilerinden korumak ÇKS biyota - İnsanları, kimyasallarla kontamine olmuş besinlerin etkilerinden korumak - Besin zincirinde üstte yer alan canlıları ikincil zehirlenmeden korumak Temel set olarak da bilinen 3 trofik seviyeden (küçük kabuklu, alg, balık) toksisite verileri esas alınarak, tatlı ve tuzlu sular için ayrı ÇKS’ler belirlenir. Temel Kurallar Biyota ÇKS’leri geri-hesap yöntemi ile ilgili su ÇKS’lerine dönüştürülmelidir. Sediman kalite standartları, su kolonu ve biyota kalite standartlarından bağımsız olarak ele alınır. Biyota ve sediman için uzun vadeli etkiler söz konusu, bu matrisler için sadece yıllık ortalama-ÇKS (YO-ÇKS) hesaplanır. Metaller için nihai su kolonu ÇKS’leri belirlenirken arkaplan konsantrasyonu dikkate alınmalıdır. AP < ÇKS Nihai ÇKS = ÇKS AP ≥ ÇKS Nihai ÇKS = ÇKS + AP Temel Kurallar Su kolonunda yıllık ortalama ve maksimum (YO-ÇKS ve MAKÇKS) olmak üzere 2 tür ÇKS belirlenir. YO-ÇKS Kirleticilerin uzun vadeli etkilerinden korunmak için Kronik toksisite verileri kullanılır (NOEC, EC10) NOEC EC10 LC50 EC50 MAK-ÇKS Kirleticilerin kısa vadeli etkilerinden korunmak için Akut toksisite verileri kullanılır (LC50, EC50) : Herhangi Bir Etki Gözlenmeyen Konsantrasyon : %10’luk İnhibisyona Neden Olan Etkin Konsantrasyon : Medyan Öldürücü Konsantrasyon : Medyan Etkin Konsantrasyon Temel Kurallar MAK-ÇKS’nin hesaplanabilmesi için temel sette yer alan her bir trofik seviyeden en az 1 akut toksisite verisinin bulunması gerekmektedir. Bir kimyasal için belirlenen MAK-ÇKS değeri, YO-ÇKS’den düşük olamaz. Hesaplanan MAK-ÇKS değerinin YO-ÇKS’den düşük olduğu durumlarda kısa dönemli toksisite için YO-ÇKS değeri kullanılır. Durum Tavsiye Edilen Değer MAK-ÇKS ≤ YO-ÇKS MAK-ÇKS = YO-ÇKS MAK-ÇKS > YO-ÇKS MAK-ÇKS ÇKS Hesaplama Yöntemleri Hesaplama sırasında kullanılan yöntem, veri sayısı ve türüne bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Hesaplama Yöntemi Deterministik Yöntem Probabilistik Yöntem ÇKS Hesaplama Yöntemleri Deterministik Yöntem Ekotoksikolojik veri sayısının kısıtlı olması durumunda kullanılır (< 10). Veri setindeki en düşük toksisite verisi belirlenir. Bu veriye 1-10000 arasında bir değerlendirme faktörü (DF) uygulanır. Tatlı/tuzlu su verisi, veri sayısı ve türü (akut, kronik), veri elde edilirken test edilen taksonomik grup DF’yi etkiler. Rehber Dokümandaki 4 farklı DF tablosu esas alınır. Tatlı Su DF Tuzlu Su DF YO-ÇKS Tablo 3.2 Tablo 3.3 MAK-ÇKS Tablo 3.4 Tablo 3.5 YO-ÇKS= En düşük NOEC/DF veya EC10/DF MAK-ÇKS= En düşük LC50/DF veya EC50/DF ÇKS Hesaplama Yöntemleri Probabilistik Yöntem Tercihen 15, en az 10 toksisite verisi olması halinde İstatistiki bir yöntem, daha güvenilir ÇKS değerleri Türlerin hassasiyet dağılımı (SSD) modelini esas alır. SSD: türlerin belirli bir stres etkenine karşı göstermiş olduğu duyarlılığın farklılığını ifade eden bir model, çok sayıda tür için toksisite değerlerinin kümülatif olasılık dağılımını gösterir. ETX 2.0 yazılımı kullanılır. ÇKS Hesaplama Yöntemleri Probabilistik Yöntem ETX 2.0 yazılımı: Microsoft Windows uygulaması Hollanda tarafından 2003 yılında ulusal ve uluslararası ÇKS’lerin belirlenmesi maksadıyla yürütülen proje kapsamında geliştirilmiştir. Yazılım, veri setinin log-normal dağılımını hesaplayarak ilgili kimyasal için tehlike eşik konsantrasyonu (HC5) türetir. HC5 değerinin DF’ye bölünmesi ile ÇKS hesaplanır. DF aşağıdaki durumlar için farklılık gösterir: ÇKS hesaplaması yapılan su ortamı: tatlı su/tuzlu su Hesaplanan ÇKS türü: YO-ÇKS, MAK-ÇKS Suda ÇKS’lerin Belirlenmesi Literatürden bulunan toksisite verileri sınıflandırılır. Step 1: Su tipi • Tatlı su • Tuzlu su Step 2: Veri tipi • Akut (EC50/LC50) • Kronik (NOEC/EC10) Step 3: Trofik seviye • • • • Alg Küçük kabuklu (Daphnia magna) Balık Diğerleri * Aynı türe ait birden fazla toksisite verisi varsa, bu verilerin geometrik ortalaması alınır. Suda ÇKS’lerin Belirlenmesi Tatlı ve tuzlu su verilerinin birleştirilebilirliği değerlendirilir. a. Veri setlerinin ayrı ayrı logaritmaları alınır. b. Varyansları eşit mi ? c. i. F-test analizi sonucu: olasılık (p) > 0,05 veri setlerinin varyansları eşit, eşit varyans durumu için t-test uygula. ii. F-test analizi sonucu: olasılık (p) < 0,05 veri setlerinin varyansları eşit değil, eşit olmayan varyans durumu için t-test uygula. Ortalamaları eşit mi ? i. T-test analizi sonucu: olasılık (p) > 0,05 veri setlerinin ortalamaları eşit, veriler birleştirilebilir ! ii. T-test analizi sonucu: olasılık (p) < 0,05 veri setlerinin ortalamaları farklı, veriler birleştirilemez ! Suda ÇKS’lerin Belirlenmesi Veri sayısına göre hesaplama yöntemine karar verilir. a. Veri sayısı < 10 ÇKS hesabı için deterministik metot kullanılır. b. Veri sayısı ≥ 10 ÇKS hesabı için deterministik veya probabilistik metot kullanılabilir. Ancak, probabilistik metodun kullanılması tercih sebebidir. MAK-ÇKS YO-ÇKS Sedimanda ÇKS’lerin Belirlenmesi Koc: Organik karbon adsorpsiyon katsayısı Kow: Oktanol su ayrılım katsayısı 2 Yöntem Sediman Toksisite Verisi -Deterministik -Probabilistik Ayrışma Dengesi Metodu Biyotada ÇKS’lerin Belirlenmesi BCF ≥ 100 Log Kow ≥ 3 BMF > 1 ÇKSbiyota Log Koc ≥ 3 BCF: Biyokonsantrasyon faktörü BMF: Biyomagnifikasyon faktörü Beslenme ya da ağız yolu ile kimyasala maruziyete ilişkin kuş ve memelilere ait toksisite verileri kullanılır. Veri sayısı oldukça kısıtlı olduğundan, sıklıkla deterministik yöntem kullanılır. Biyota ÇKS değerleri, su ÇKS’lerine dönüştürülür, en düşük olanı nihai ÇKS’dir. BCF>2000 ise, biyota standardından türetilmiş su ÇKS’si büyük belirsizlikler içerir. AB’de Yürütülen Çalışmalar • Belirli kirleticiler çoğunlukla havza bazında belirlenmiş, ÇKS’ler ise ülke genelinde ortaya konulmuştur. • Ülke genelinde aynı belirli kirleticileri uygulayanlar da var (Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, Fransa, İrlanda, Letonya, Litvanya, Lüksemburg ve Polonya). • Su kolonunda ÇKS belirlenen belirli kirletici Farklı Matrislerde ÇKS Belirleyen AB sayısı: 4-162 Ülkeleri 18% 29% 83% Su Sediman Biyota • Sediman ÇKS’leri yalnızca 8 üye ülke tarafından geliştirilmiştir (3-34 madde için). • Biyota ÇKS’leri yalnızca 5 üye ülke tarafından geliştirilmiştir (1-58 madde için). AB’de Yürütülen Çalışmalar İçsular için YO-ÇKS Değerleri (µg/L) Madde Avusturya Belçika Kıbrıs Çek Cumhuriyeti İrlanda Litvanya Birleşik Krallık İspanya Arsenik 24 3 50 11 25 150 50 50 Bakır 1,1-8,8 7 60-80 14 5,3-30 9 1-28 22-120 Çinko 7,8-52 20 92 8-100 120 8-125 200 Linuron - 0,3-0,7 11001300 - - 0,7 - 0,5 - Ksilen 10 4 - 3,2-4 10 10 - 30 Arsenik : 50 kat, Bakır: 120 kat, Çinko: 167 kat, Linuron: 2 kat, Ksilen: 10 kat Parametre bazında ÇKS değerinde farklılıklar … AB’de Yürütülen Çalışmalar Ortak kirleticiler: Metaller Arsenik Krom Arsenik Bakır Pestisitler Çinko Krom Linuron Diuron Demeton Ülkeler çok sayıda maddeyi izliyor, ama AB komisyonuna raporlamıyor !!! E-PRTR verileri • endüstrilerin kirletici emisyonlarına ilişkin miktarsal veriler • siyanür ve florürler gibi inorganik maddeler; etilbenzen, nonilfenol etoksilatlar, fenol, toluen ve ksilen gibi organik maddeler suya önemli miktarda deşarj ediliyor • ülkelerin yarısından az bir kısmı bu maddeleri belirli kirletici olarak belirlemiş ÇKS’leri sağlayamama endişesi… AB’de Yürütülen Çalışmalar 2012 yılı verilerine göre, belirli kirleticiler açısından 13 üye ülkede iyi su durumuna ulaşılamamış: • Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Almanya, Macaristan, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Romanya, Slovakya, Slovenya ve Birleşik Krallık • Arsenik , bakır, çinko başta olmak üzere metaller ile pestisitler Güncel çalışma… Merrington ve Van Sprang, 2014: “Çok sıkı ÇKS değerleri, AB genelinde iyi su kalitesi durumuna ulaşma hedefine katkı sağlamayacak, su kalitesinin korunması ve iyileştirilmesini garanti etmeyecek ve beraberinde getireceği maddi boyutun fazla olması sebebiyle ülkelere ekonomik anlamda gereksiz yere ciddi yükler getirecek” Ülkemizdeki Çalışmalar Yasal düzenlemeler (AB çevre mevzuatının uyumlaştırılması) Su kaynaklarındaki potansiyel kirleticilerin belirlenmesine yönelik yürütülen projeler Mevzuatın revizyonu (Belirli kirleticiler, öncelikli maddeler ve ÇKS’leri) Ülkemizdeki Yasal Düzenlemeler • Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği (RG: 28483, 30.11.2012) • Yüzeysel Sular ve Yeraltı Sularının Yönetmelik İzlenmesine Dair (RG: 28910, 11.02.2014) AB mevzuatının su kalitesi ve sınıflandırma ile alakalı kısımları büyük ölçüde ulusal mevzuata aktarılmıştır. Ülkemizde Yürütülen Projeler İç Sularda Tehlikeli Maddeler Projesi (TMKK) Kıyı ve Geçiş Sularında Tehlikeli Maddeler Projesi (KIYITEMA) (2011-2013) (2012-2014) İç sularda noktasal kaynaklı kirlilik Kıyı ve geçiş sularında noktasal kaynaklı kirlilik Tarım İlaçları Projesi (BİKOP) (2012-2014) İç sular ile kıyı ve geçiş sularında yayılı kaynaklı kirlilik Ülkemizde Yürütülen Projeler TMKK-KIYITEMA-BİKOP Kentsel, endüstriyel ve tarımsal faaliyetler neticesinde su kaynaklarına ulaşan noktasal ve yayılı kaynaklı tehlikeli maddeler belirlendi. Noktasal kaynaklı tehlikeli sektörel envanter oluşturuldu. Ürün deseni hazırlandı. bazında Tesis/alıcı ortam gerçekleştirildi. maddeler pestisit izleme envanteri çalışmaları Aday belirli kirletici listesi oluşturuldu. Çevresel kalite standartları belirlendi. için Kirleticilerin Seçimi Genel kimyasal listesinin oluşturulması Veri derleme & ön değerlendirme Nihai değerlendirme Literatür/mevzuat araştırmaları, kapasite raporları/anketler, 1 ton üzeri kimyasallar listesi, GTHB İl ve İlçe Müdürlüklerinden elde edilen envanter verileri Kimyasallar veri tabanları, EPA EPISUIT, ECHA, EPA ECOTOX vs. Önceliklendirme metotları (TTD, TED, COMMPS) Aday Belirli Kirletici Listesi ÇKS’lerin Belirlenmesi TMKK KIYITEMA BİKOP 147 aday kirletici 138 aday kirletici 430 pestisit Su: 130 madde Sediman: 85 madde Biyota: 22 madde Su: 346 madde Sediman: 316 madde Biyota: 91 madde Su: 129 madde Sediman: 82 madde Biyota: 77 madde Belirli Kirleticilerin Seçimi Mevzuatta yer alacak maddelerin belirlenmesinde izlenen adımlar: 3 proje çıktıları birlikte incelenerek, su kaynaklarında yapılan izleme çalışmaları neticelerinde sıklıkla tespit edilen maddeler belirlendi. Bunların kullanıldığı tüm sektör proseslerin değerlendirilmesi yapıldı. ve Analiz yöntemleri ve cihazların tespit limiti değerlerinin değerlendirilmesi yapıldı. (Tespit limit değerlerinin ÇKS’lerden düşük olmasına dikkat edildi.) Belirli Kirleticilerin Seçimi Mevzuatta yer alacak maddelerin belirlenmesinde izlenen adımlar: • Maddelerin kalıcılık, biyobirikim ve toksisite özelliklerinin değerlendirilmesi yapıldı. • Hesaplanan ÇKS’lerin uygulanabilirliği değerlendirildi. TEKNİK VE İDARİ DEĞERLENDİRME 117 adet noktasal kaynaklı belirli kirletici 133 adet yayılı kaynaklı belirli kirletici Sonuç ve Değerlendirme • Ülkemiz birçok AB ülkesine oranla ÇKS belirleme noktasında çok daha ileri konumda! • 117 adet noktasal kaynaklı, 133 adet yayılı kaynaklı belirli kirletici belirlenmiş ve bu kirleticiler için ÇKS değerleri geliştirilmiştir. • Belirli kirletici listesi; ağır metalleri, halojenli organikleri, endokrin bozucuları, aromatik hidrokarbonları ve pestisitleri içermektedir. • Ekotoksikolojik veri kısıtı sebebiyle, büyük oranda deterministik yöntemle ÇKS hesaplamaları yapılmıştır. • Öncelikli maddeler, ülkemize özgü belirli kirleticiler ve su kolonundaki ÇKS değerleri Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği’ne aktarılmış olup, revize Yönetmelik 10 Ağustos 2016 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Öneriler • Bazı tehlikeli maddeler için ÇKS’ler hesaplanamıyor, ekotoksikolojik çalışmaların desteklenmesi önemli. • Metaller için havza bazında arkaplan belirleme çalışmaları yapılmalı. • Arkaplan belirleme çalışmaları tamamlanana kadar mevcut standartların uygulanması (geçici çözüm). • ÇKS tek başına yeterli değil, ÇKS bazlı deşarj standartları geliştirilmeli. • Öncelikli tehlikeli maddelere ilişkin planlamalara öncelik verilmeli. Teşekkür ederim... [email protected] Orman ve Su İşleri Bakanlığı Su Yönetimi Genel Müdürlüğü 9 Kasım 2016 Antalya