osmanlı türkçesine giriş-ıı - Anadolu Üniversitesi Açıköğretim
advertisement
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3145 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2050 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Yazar Prof.Dr. Mertol TULUM Editörler Prof.Dr. Mustafa KOÇ Doç.Dr. Mehmet Mahur TULUM ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2014 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Yrd.Doç.Dr. İrem Erdem Aydın Öğretim Tasarımcısı Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Osmanlı Türkçesine Giriş-II ISBN 978-975-06-1778-2 1. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Kasım 2014 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz ................................................................................................................... viii Kelime Sınıfları I: Adlar ................................................................. 2 ADLAR ........................................................................................................................ ADLARIN ÇEŞİTLERİ .............................................................................................. ADLARDA CİNSİYET (KEYFİYET) ...................................................................... Erillik ve Dişillik ......................................................................................................... Arapça Eril ve Dişil Adlar ......................................................................................... ADLARDA SAYI (KEMİYET) ................................................................................. Teklik-Çokluk .............................................................................................................. Arapça Kelimelerde Sayı (Kemiyet) ......................................................................... Farsça Kelimelerde Sayı ............................................................................................. ADLARDA ÇEKİM ................................................................................................... TÜREMİŞ ADLAR ..................................................................................................... Türkçe Türemiş Adlar ................................................................................................. İsimlerden ve Fiillerden Türemiş Adlar ............................................................ ARAPÇA ADLAR ...................................................................................................... Yapılarına Göre Arapça Adlar ................................................................................... ARAPÇA TÜREMİŞ ADLAR ................................................................................... FARSÇA ADLAR ........................................................................................................ Yapılarına Göre Farsça Adlar ...................................................................................... FARSÇA TÜREMİŞ ADLAR .................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 3 4 4 4 4 6 6 7 9 9 10 10 10 14 15 15 17 18 19 22 24 25 25 25 Kelime Sınıfları II: Sıfatlar............................................................. 26 SIFATLAR ................................................................................................................... SIFATLARIN ÇEŞİTLERİ ......................................................................................... Niteleme Sıfatları ........................................................................................................ Karşılaştırma Sıfatları .......................................................................................... Berkitme Sıfatları ................................................................................................. Küçültme Sıfatları ................................................................................................. Belirtme Sıfatları ......................................................................................................... Gösterme Sıfatları ................................................................................................ Soru Sıfatları ......................................................................................................... Belirsiz Sıfatlar ...................................................................................................... Sayı Sıfatları ........................................................................................................... Yapılarına Göre Sıfatlar .............................................................................................. OSMANLI TÜRKÇESİ’NDE TÜREMİŞ SIFATLAR ............................................. İsimden Sıfat Yapanlar ................................................................................................ 27 27 27 28 29 30 31 31 31 31 32 34 34 34 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE iv İçindekiler Fiilden Sıfat Yapanlar ................................................................................................. Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 3. ÜNİTE 36 39 40 41 41 41 Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar ........................................ 42 ZAMİRLER ................................................................................................................. ZAMİRLERİN ÇEŞİTLERİ ....................................................................................... Kişi Zamirleri .............................................................................................................. Kişi Zamirlerinin Çekimi .................................................................................... Dönüşlülük Zamirleri ................................................................................................ Gösterme Zamirleri ................................................................................................... Gösterme Zamirlerinin Çekimi .......................................................................... Soru Zamirleri ............................................................................................................ Belirsiz Zamirler .......................................................................................................... İlinti Zamirleri ............................................................................................................ ZARFLAR ................................................................................................................... ZARFLARIN ÇEŞİTLERİ ......................................................................................... Nitelik (Hâl, Tarz, Tavır) Bildiren Zarflar ............................................................... Nicelik (Azlık Çokluk, Miktar) Bildiren Zarflar ..................................................... Yer, Yön Zarfları ........................................................................................................... Zaman Zarfları ............................................................................................................. Soru Zarfları ................................................................................................................. Olumlu Karşılık, Benimseme, Beğenme ve Onaylama Bildiren Zarflar .............. Olumsuz Karşılık, Benimsememe, Beğenmeme, Onaylamama Bildiren Zarflar ............................................................................................................ Gösterme Zarfları ........................................................................................................ Sayı, Ölçü, Sıklık, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar ......................................... Sıra Bildiren Zarflar .................................................................................................... Yoğunluk Derecesi, Çokluk ve Üstünlük Bildiren Zarflar ..................................... Derecelenme Bildiren Zarflar .................................................................................... İyi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar ............................................................. Yüreklendirme, Kışkırtma Zarfları ........................................................................... Sakındırma, Uyarma Zarfları ..................................................................................... Korkutma, Göz Dağı Verme Zarfları ........................................................................ Beğenme, Alkışlama Zarfları ..................................................................................... Selâmlama, Uğurlama Zarfları .................................................................................. Dilek, İstek, Yalvarma Zarfları ................................................................................... Lânetleme, Beddua Zarfları ....................................................................................... Şüphe, Tereddüt, İhtimal Bildiren Zarflar ................................................................ Benzerlik Bildiren Zarflar .......................................................................................... Birliktelik Bildiren Zarflar .......................................................................................... Ayrılık Bildiren Zarflar ............................................................................................... Kabullenme, Sayma Bildiren Zarflar ........................................................................ 43 43 43 44 44 45 45 46 46 46 48 48 49 51 52 53 55 56 56 56 57 57 57 58 58 58 58 58 59 59 59 59 60 60 60 60 61 v İçindekiler And Verme Zarfları ..................................................................................................... İstem Dışılık, Kendiliğinden Oluş Bildiren Zarflar ................................................ Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 61 61 62 63 64 64 64 Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller ............................... 66 FİİLLER ....................................................................................................................... Fiillerde Anlam ........................................................................................................... Kullanışlarına Göre Fiiller ......................................................................................... Fiillerde Çatı ................................................................................................................ Çatı Eklerinin Yazılışı .......................................................................................... ÇEKİMSİZ FİİLLER .................................................................................................. Söz İçinde Çekimsiz Fiiller ....................................................................................... ÇEKİMSİZ FİİLLERİN TÜRLERİ ............................................................................ Adfiiller ........................................................................................................................ Arapça ve Farsça’nın Adfiilleri (Fiil Adları) ...................................................... Sıfatfiiller ..................................................................................................................... Arapça ve Farsça’nın Sıfatfiilleri .......................................................................... Zarffiller ....................................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 67 68 69 69 69 70 70 71 71 71 72 72 73 77 78 79 79 79 Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller.................................. 80 ÇEKİMLİ FİİLLER ..................................................................................................... Çekimli Fiillerin Yüklendiği/Yansıttığı Kavramlar ................................................. Eklerin Sırası ............................................................................................................... ÇEKİMLİ FİİLLERDE ZAMAN VE KİŞİ ............................................................... Fiillerde Zaman .......................................................................................................... Fiillerde Kişi ................................................................................................................ İsim Fiili ve Çekimi .................................................................................................... Örnek Çekimler .......................................................................................................... Geniş Zaman ......................................................................................................... Sürekli Şimdiki Zaman ........................................................................................ Geçmiş Zaman ....................................................................................................... Dolaylı Geçmiş Zaman ......................................................................................... Gelecek Zaman ...................................................................................................... Gelecek Zaman ..................................................................................................... Kesin Gereklik ...................................................................................................... Salt Gereklik ........................................................................................................... Niyetli Gereklik ..................................................................................................... 4. ÜNİTE 81 81 81 82 82 82 84 88 88 90 91 93 94 94 95 96 97 5. ÜNİTE vi İçindekiler İstek ......................................................................................................................... İstek ......................................................................................................................... Dilek-Şart ............................................................................................................... Emir ....................................................................................................................... Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 6. ÜNİTE Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler ..................... 104 TAKILAR ..................................................................................................................... Adları Yalın Durumda, Birtakım Zamirleri İse İlgi Durumunda İsteyen Takılar ........................................................................................................................... Yönelme Durumunda Ad İsteyenler ......................................................................... Ayrılma Durumunda Ad İsteyenler .......................................................................... Belirsiz Ad Takımlarının Başlıca Yer Yön, Bilelik, Birliktelik, Görelik Durumu Ekleri Almasıyla Biçimlenen Takılar ........................................................ Arapça ve Farsça Ön Takılar ...................................................................................... Arapça Ön Takılar ................................................................................................. Farsça Ön Takılar .................................................................................................. BAĞLAMLAR ............................................................................................................. Türkçe Asıllı Bağlamlar .............................................................................................. Yabancı Asıllı Bağlamlar ............................................................................................. Bağlamlar Üzerine Notlar .......................................................................................... ÜNLEMLER ................................................................................................................. Ünlemler Üzerine Notlar ............................................................................................ Özet ............................................................................................................................... Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 7. ÜNİTE 97 98 98 99 100 101 102 102 103 105 106 108 108 108 110 110 112 114 114 115 117 117 120 122 123 124 124 125 Adtakımları ve Sıfattakımları ...................................................... 127 ADTAKIMLARI ......................................................................................................... Türkçe Adtakımı .......................................................................................................... Belirli Adtakımı .................................................................................................... Belirsiz Adtakımı .................................................................................................. Adtakımının Üyeleri Arasında Sıra Değişikliği ............................................... Adtakımının İki Üyesinin Birbirinden Uzak Düşmesi ................................... Adtakımlarının Çekimi ....................................................................................... Adtakımının Zincirlenmesi ................................................................................ Arapça Adtakımı ........................................................................................................ Yazılışı ve Okunuşu .............................................................................................. Farsça Adtakımı............................................................................................................ Yazılışı ve Okunuşu ............................................................................................... 127 127 128 129 130 130 131 131 131 132 133 134 İçindekiler Farsça Adtakımının Türleri ....................................................................................... Farsça Adtakımında Sıra Değişikliği ................................................................. Üyelerin Uzak Düşmesi ....................................................................................... Farsça Adtakımlarının Çekimi ........................................................................... Adtakımının Zincirlenmesi ................................................................................ SIFATTAKIMI ............................................................................................................ Türkçe Sıfattakımı ...................................................................................................... Sıfattakımlarının Çekimi ..................................................................................... Sıfattakımında Zincirlenme .................................................................................. Arapça Sıfattakımı ....................................................................................................... Yazılışı ve Okunuşu .............................................................................................. Uyuşma .................................................................................................................. Farsça Sıfattakımı ....................................................................................................... Nitelikçe Uyuşma ................................................................................................. Özet ................................................................................................................................ Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. Yararlanılan Kaynaklar....................................................................... ......................... 135 136 136 137 137 138 138 139 139 140 140 140 141 141 143 144 145 145 145 vii viii Önsöz Önsöz Sevgili öğrenciler, Kurucusu oldukları Selçuklularla beraber geldikleri Anadolu coğrafyasını zaman içerisinde Balkanlar, Ortadoğu, Kafkasya ve Kuzey Afrika’yı da katarak genişleten Oğuz Türkleri, buralarda büyük bir medeniyet inşa ettiler. Farklı din ve kültürlerin soluklandığı Anadolu’ya bilhassa Moğol istilasının sürüklediği Türklerin esas itibarıyla Oğuzlardan teşekkülü ile bu yeni kurulan medeniyet, dilce Oğuzca üzerinde yükseldi. Anadolu öncesi yazılı mahsullerini çok sınırlı bulabildiğimiz Oğuz Türkçesi, yerleşik hayatın getirdiği gelişme imkânlarıyla, farklı muhitlerle etkileşime girmekle ve zengin dinî, edebî mirasa sahip Arap ve Fars kültürleriyle temasın tesirleriyle yeniden şekillendi. Şüphesiz bu şekillenme etkilenme derecelerine göre Oğuz Türkçesi’nde farklı katmanlar oluşturdu. Türkçe’nin diğer şiveleri arasında Oğuz Türkçesi’ni konuşan Türkmenler, Selçuklu’dan sonra Anadolu’da kurdukları devlet ve beyliklerle sözlü kültürden yazılı kültüre geçişi ve Oğuz Türkçesi’ni devlet diline yükseltmeyi başardılar. Bu başarı bilhassa ismini kurucu şahsiyetinden alan Osmanlı Devleti’ne aittir. Derlemeleriyle Oğuz Türkçesi’nin Orta Asya devresine dair bilgiler sunan Kaşgarlı Mahmud, Türkçe’nin bu şivesini, ifadesindeki rahatlık ve kolaylıktan dolayı “yeğni” sıfatıyla tarif eder. Nitekim bu şivenin Anadolu’daki en eski dil yadigârları arasında yerini alan Dede Korkut hikâyelerinde daha başlangıçta Oğuzca’nın işlek, yüksek anlatım imkânlarına sahip olması ve söz dağarcığı bakımından zenginliği dikkat çeker. Artık ilim, din ve edebiyat dili olarak Oğuz Türkçesi sayısız eserlerle bu istikamette devam edecektir. İslamiyet’in tesiriyle Oğuz Türkçesi, Türkçe’nin diğer şubeleri gibi Arap alfabesiyle yazıldı. Arapça’nın büsbütün ünsüz harfler üzerine geliştirdiği bu alfabe, ünlülerce zengin Oğuz Türkçesi’nin Anadolu’daki tarihî seyrinde Türkçe’ye daha uygun kıvamı bulmak için birtakım tadilatlara uğradı. Oğuzlar Farsça’nın Arap alfabesine kattığı ünsüzleri bünyelerine katmakla beraber, ünlüleri alfabede göstermek için bazı ünsüz harflere ünlü değerleri ilave ettiler. Diğer dillerin alfabelerinin o dillerin seslerini tam karşılayamadığı gerçeği, Arap alfabesi ve Oğuz Türkçesi için de geçerlidir. Arap alfabesini kullanan bütün dillerde anlam, ünlü sesleri gösteren ses işaretlerinin yetersizliği sebebiyle ancak bağlam üzerinden yürür. Oğuz Türkçesi’nin Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi metinleri ancak konteks merkeze alarak anlamlandırılabilir. Bu husus, Arap harfli Türkçe metinlere aşina olacakların ilmî cephelerini yüksek ve zihnî melekelerini diri tutmalarını zaruri kılar. Bütün dünya dillerinde olduğu gibi değişime açık konuşma dilinin aksine yazı dili tutucudur. Oğuz Türkçesi’nde de konuşma dilindeki değişimler karşısında yazı dili bu değişime nispeten direnç göstermiştir. İmlâda kalıplaşma, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin orijinal şekillerinin muhafazası, Arap alfabesinin konuşma dilini göstermekteki yetersizliği bu saha çalışanları için ehemmiyetli meselelerdir. Sabit bir Oğuz Türkçesi’nden bahsedilemez. Şehir, saray, okumuşlar, halk, dinî zümreler gibi farklı katmanlar Türkçe’nin zümreleşmesine ve farklı seslendirilmesine meydan vermiştir. Müstakil ve uzun soluklu çalışmalarla aydınlatılabilecek bu hususlar manzumesi, yerli malzemenin dikkatli tetkikini ve Türkçe’yi merkeze alan tarihî yabancı metinlerin tahlilini lüzumlu kılar. Oğuz Türkçesi’nin Anadolu macerası iç ve dış yapısındaki değişikliklerle üç döneme ayrılır: Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Türkiye Türkçesi. Bu kitabın konusu bu dönemlerden ikincisi olan Osmanlı Türkçesi’dir. Ana malzemesi Türk Dili olan Osmanlı Türkçesi, Jean Deny’nin çalışması hariç, bugüne kadarki çalışmalarda ağırlıklı olarak Arapça ve Farsça gramer konularının işlendiği bir alan olmuş ve ana gövdeyi teşkil eden Türkçe ne yazık ki ihmal edilmiştir. Önsöz Mimarisi, musikisi, devlet yapısı, sayısız kıymetleri ile iftihar ettiğimiz bir devrenin dili, yazma ve matbu literatürüyle henüz yeteri kadar incelenmemiş, işlenmemiş, idrak edilmemiştir. İslami dönem Türk kültürüne ait din, edebiyat, tarih, bilim, insan ve toplum üzerine yapılacak bütün çalışmalar Osmanlı Türkçesi’nden bağımsız vücut bulamaz. Elinizdeki bu kitap yalnızca bir ders kitabı değildir. Konuyu bir bütün olarak ele alan, yaygın olarak ‘Osmanlıca’ diye bilinen dilin önce Türkçe olduğunu ve meseleye Türkçe’den başlanması gerektiğini anlatan, bu yüzden de “Osmanlı Türkçesi” adlandırmasıyla Türkçe’nin en uzun dil dönemine dair, Osmanlı Türkçesi alanının en yetkin âlimi Prof.Dr. Mertol Tulum tarafından kaleme alınmış akademik bir referans metnidir. Eser, tarihî Osmanlı Türkçesi metinlerinin doğru anlaşılması ve değerlendirilmesi için elden düşürülmemesi gereken bir kılavuzdur. Editörler Prof.Dr. Mustafa KOÇ Doç.Dr. Mehmet Mahur TULUM ix 1 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Kelime sınıfları içinde adların yerini belirleyebilecek, çeşitlerini tanıyabilecek, Adlarda cinsiyet ve sayı ayrımını yapabilecek, çekim özelliklerini açıklayabilecek, Türkçe türemiş adların yapılışlarını ve anlatım inceliklerini tanıyabilecek, Arapça adları ve Arapça türemiş adların yapılışlarını tanıyabilecek ve Türkçe karşılıklarına göre anlatımca benzer yönlerini açıklayabilecek, Farsça adları ve Farsça türemiş adların yapılışlarını tanıyabilecek ve Türkçe karşılıklarına göre farklı yönlerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • YoğunAd,YalınAd • CinsAdı,ÖzelAd • KelimeYapımı:Türetme • Cinsiyet(Erillik-Dişillik) • İkiliÇoğul • EklerinAnlatımı İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kelime Sınıfları I: Adlar • • • • • • • • • • ADLAR ADLARINÇEŞİTLERİ ADLARDACİNSİYET(KEYFİYET) ADLARDASAYI(KEMİYET) ADLARDAÇEKİM TÜREMİŞADLAR ARAPÇAADLAR ARAPÇATÜREMİŞADLAR FARSÇAADLAR FARSÇATÜREMİŞADLAR Kelime Sınıfları I: Adlar Türkçe’nin bütün kelime kökleri iki öbek içinde toplanır: isim kökleri, fiil kökleri. Bu iki öbekte yer alan kelimelerin yapım ve çekim ekleri ayrı olduğu gibi, söz içindeki işleyişleri, kurdukları ilişkiler ve karşıladıkları kavramlar da farklıdır. Kendi yapım ekleriyle uzamış, gövde ya da köken diye adlandırdığımız kelimelerle birleşik kelimeler de, kök kelimeler gibi, iki öbek oluşturur. Bunlar taban adını verdiğimiz yeni kelimelerdir; başka yapım ekleriyle uzatılabildikleri gibi, kendi çekim ekleriyle de çekilirler. Alıntı kelimelere gelince; hangi dilden alınmış olursa olsunlar, bunlar da Türkçe’de isim tabanları sayılırlar. Türkçe isimler gibi eklerle uzatılırlar, çekim ekleri ile çekilirler. Bunların fiil işleyişi kazanmaları, isimden fiil yapan eklerle ya da yardımcı fiillerle fiil tabanlarına dönüştürülmeleriyle sağlanır. İşte Türkçe’deki bütün kelimeler ilkin bu iki yapı özelliğine göre iki ana sınıfa ayrılırlar: isim ve fiil. Fiil sınıfından kelimelerin cümlede işleyiş bakımından durumları değişmez; görevleri bellidir, değişip başkalaşmaz. Bu yüzden bu kelime sınıfının bölünmez bir bütünlüğü vardır. İsim sınıfından olanların ise cümlede işleyişçe durumları değişebilir; bunlar ayrı görevler yüklenebilirler. İşte söz içinde gördükleri farklı işler, yüklendikleri farklı görevler açısından bu sınıftaki kelimeleri kendi içinde ad, sıfat, zamir, zarf gibi dört bölüme ayırmak mümkündür ve gramer öğrenimi açısından gereklidir. İsimler ve fiiller bağımsız anlam birimleridirler, ana kavramları karşılarlar. Bunlar aynı zamanda söz içinde kurucu ana birimlerdir. Bir kısım kelimelerin ise tek başlarına bir anlamı bulunmadığı gibi, doğrudan kuruculuk yönü de bulunmaz. Bunlar aracı kelimeler, taşıdıkları bağımlı kavramlar ile kurucu ana birimler arasında ilişkiler kuran yardımcı unsurlardır. Ayrı bir sınıf oluşturan bu tür kelimeler edat adıyla anılır ve kendi içinde üç bölüme ayrılır: takı, bağlam ve ünlem. İşte Osmanlı Türkçesi dönemindeki bütün kelimeleri bu üç ana sınıf (isim, fiil, edat) ayırımına bağlı, ancak sınıflar içindeki söz konusu alt sınıflara, bölümlere (ad, sıfat, zamir, zarf; takı, bağlam, ünlem) göre ayrı üniteler içinde ele alacağız. ADLAR Adlar, yoğun (somut) ve yalın (soyut) varlıkları gösteren; daha geniş bir tanımla, dış gerçekliği olan, duyularla tanınıp kavranan ya da dış gerçekliği olmayıp da zihinde tanımlanıp biçimlendirilerek kavranır kılınan varlıklara (anlamlara, niteliklere) ad olan kelimelerdir: ﺁغاجaaç, شجرşecer “ağaç”, سبوsebû “testi”, دخرتduhter “kız”, قوشḳuş, زاغzâ “karga”, سفالتsefâlet, مسكنتmeskenet “miskinlik, yoksulluk”, مشابهتmüşâbehet “benzerlik”, رﺅيا rü‘yâ, دوشdüş, فكرfikr, فتحfeth, ﺁمچهaçma, قطعḳat‘ “kesme”, بيچمكbiçmek, ﺁرزوârzû, حرمت hürmet, سوكیsevgi, اهللAllâh, خداHudâ, تاكریTañrı, كونشGüneş, قمرḲamer, علیAli gibi. 4 Osmanlı Türkçesine Giriş-II ADLARIN ÇEŞİTLERİ Adları önce gösterdikleri varlıklara göre yoğun adlar ve yalın adlar olarak ikiye ayırırız. Yoğun adların bir kısmı bir tek varlığı veya belli bir topluluğu gösterir; bunlara özel adlar (özlük adlar, has isimler) diyoruz: بايرامBayram, عمرÖmer, ﺁنقرهAnkara, مكهMekke, توركيا/ تركيهTürkiye, توركلر/ تركلرTürkler, عجملرAcemler, فرنكستانFirengistan gibi. Bir kısmı ise, yalın kavramların adı ile aynı cinsten olan teklerin oluşturduğu yoğun bir varlık kümesinin ortak ya da her tekinin ayrı ayrı adıdır. Bunlara da cins adları (ortak adlar, cins isimler) deriz: انسانinsân, حيوانhayvân, رجلrecül “erkek”, زنzen “kadın”, قوشḳuş, طريtayr “kuş”, مسكsemek “balık”, اينكinek, كوكرجنيgöğercin “güvercin”, دجاجهdecâce “tavuk”, جامcâm “kadeh”, صفا safâ, كدرkeder, حزنhüzn, بيمbîm “korku”, سوكیsevgi, ضرورتzarûret, صعوبتsu‘ûbet “güçlük”, خوانhân “sofra”, ميوهmeyve, تفاحtüffâh “elma”, نانnân “ekmek”, ﺁبâb “su”, ادراكidrâk, بيلش biliş, يوريشyürüyüş, هجومhücûm gibi. ADLARDA CİNSİYET (KEYFİYET) Erillik ve Dişillik Aynı türden canlı varlıkların kimi erkek, kimi dişi olabilir. Canlı varlıkların taşıdıkları bu ayırıcı niteliğe cinsiyet denir. Türkçe’de kelimeleri erkek ve dişi oluşlarına göre türlere ayıran ek yoktur. Aynı cinsten canlı varlıkların erkek ve dişi olanlarının ayrı adları vardır: baba-ana, oğlan-kız, dayı-teyze, amca-hala, ağabey (abi)-abla, boğa-inek gibi. Bunun yanında, hayvanların erkek ve dişilerini ayırmak için adlarının önüne erkek veya dişi kelimeleri getirilir: erkek arslan-dişi arslan, erkek kedi-dişi kedi gibi. İnsanlar için ise bu ayırım erkek, oğlan ve kadın, kız kelimeleriyle yapılır: erkek aşçı-kadın aşçı, oğlan hizmetkâr-kız hizmetkâr gibi. Varlık adları gibi, yalın adların erkek-dişi tür ayırımları da böyle yapılır: erkek sözü-karı sözü, erkek işi-kadın işi gibi. • Farsça’dadaerkek-dişiayırımıbulunmaz.Arapça’daisekelimelergösterdiklerivarlıkların erkek ya da dişi oluşuna göre eril (müzekker) ve dişil (müennes) olmak üzere ikiye ayrılır. Bu ayırım Osmanlı Türkçesi döneminde Arapça isimlerin kimi yerlerde eril-dişil niteliklerine göre kullanılması açısından önemlidir. Örnek olarak, Arapça sıfat takımlarında (tamlamalarında) olduğu gibi, Farsça kurallı sıfat takımlarında da iki Arapça kelime, cins bakımından uyuşumludur. Farsça’daki bu kurallı kullanım Türkçe’ye de geçmiştir. Osmanlı Türkçesi döneminde çok kullanılmış olan ve söz diziminde önemli bir yer tutan bu yapıdaki sıfat takımlarında vasıflanan (ad) dişil ise vasıflayan (sıfat) da dişil olur. Hangi Arapça kelimelerin dişil olduğunu, ya da sayıldığını bilmek bu yüzden önem taşır. Arapça Eril ve Dişil Adlar Bir Arapça kelimenin dişil olduğu sonunda bulunan şu harflerden anlaşılır: 1. Kelimenin kök harfi olmayan, bulunduğu son hecede kök harfi ile birlikte -et ve -ât gibi okunan ت, ﺍتile a, e gibi okunan ه, ه: امانتemânet, فرصتfırsat, ظلمتzulmet, حركاتharekât, ضرباتdarebât “vuruşlar”, مجيله Cemîle (kadın adı), نظميهNazmiye (kadın adı), ارادهirâde, عبارهibâre, غايهâye. Daha önce ه, ’ هnin Arapça’da ﺔ, ( ﺓyuvarlak te) biçiminde yazıldığını ve -tun olarak 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar okunduğunu görmüştük. Osmanlı Türkçesi’nde bu gibi kelimeler hem تile, hem de ﺔ, ﺓile, yani iki şekilde yazılabilir ve okunabilir. Ancak bu, çoğu kez kelimenin anlamı ve kullanım alanıyla ilgilidir: حركتhareket “yer değiştirme, deprenme”, حركهhareke “ünlü işareti”; عبارتibâret “yapılış; değer ve miktarca belirlenmiş; biçimlenmiş, oluşmuş”, عبارهibâre “yazılı bir anlatımın düzeni, düzenleniş biçimi; birkaç kelimelik, ya da cümlelik söz”; ارادت irâdet “istek, dilek, seçim”, ارادهirâde “isteme, dileme; buyruk, hüküm, ferman”; حكايتhikâyet “anlatma, aktarma”, حكايهhikâye “gramer terimi: geçmişte olanı anlatma”; قوتḳuvvet “güç”, قوهḳuvve “düşünce, niyet; meleke, yeti”; غايتâyet “sınır, son uç, son derece”, غايهâye “amaç, ulaşılmak istenen son nokta” gibi. 2. Uzun a gibi okunan ﻯ: تقویtaḳvâ, دعویda‘vâ, جمریmecrâ, سلمیSelmâ (kadın adı); 3. â‘ gibi okunan ﺍﺀ. Ancak ( ﺍelif) ardındaki ( ﺀhemze) Osmanlı Türkçesi’nde düşürülür ve ( ﺍelif) uzun ünlü değeriyle yalnız kalır: صحراsahrâ, مسراSemrâ (kadın adı), سوداsevdâ gibi. • Dişilkelimeleryapıözellikleribakımındandaikiöbeğeayrılır: 1. Erkek sınıfından varlıkları gösterdiği hâlde dişillik belirten harfleri taşıyan kelimeler: معاويهMu‘âviye (erkek adı), زكرياZekeriyyâ (erkek adı) gibi. Bunlara sözde (lafzî) dişi denilir. 2. Dişi, ya da dişi sayılan bir varlığı gösterdiği hâlde dişillik belirten harfleri bulunmayan kelimeler: ارضarz “yer yüzü”, مشسşems “güneş”, مرميMeryem (kadın adı) gibi. Bunlara da anlamca (ma‘nevî) dişi denilir. • Şualtıtürkelimeanlamcadişildir: 1. Kadın adları : زينبZeyneb, مرميMeryem gibi; 2. Dişi varlıkları gösteren kelimeler: امümm “anne”, اختuht “kız kardeş”, بنتbint “kız” gibi; 3. Ülke, şehir ve kabile adları: مصرMısr, شامŞâm, حلبHaleb, غﻂفانatafân “bir kabile adı” gibi; 4. Çift organların adları: عنيayn “göz, اذنüzn “kulak”, يدyed “el” gibi; 5. Rüzgar adları ve ateşe verilen çeşitli adlar: جنوبcenûb “güney yeli”, مشالşemâl “kuzey yeli”, نارnâr “ateş”, جحيمcehîm “alev alev yanan ateş”, جهنمcehennem, سعريsa‘îr “yüksek dereceli ateş” gibi; 6. İnsan dışındaki canlı varlıkların topluluk adları: غنمanem “koyun”, ابلibl “deve” gibi. • Ayrıcaşukelimelerdedişilsayılırveçokluklarıdişilçoğulekleriileyapılır: 1. Harf adları: الفelif, تاءtâ‘, جيمcîm gibi; 2. Ay adları: حمرمMuharrem, رمضانRamazân gibi; 3. Üç harften çok harfi bulunan bütün mastarlar: وقوعvuḳû‘, كمالkemâl, اخراجihrâc, تدريسtedrîs, تبدلtebeddül “başkalaşma”, انقالبinḳılâb “değişme”, احتمالihtimâl, تظاهر tezâhür, معاملهmu‘âmele, استحصالistihsâl “üretim” gibi. 4. Belli kalıplarla yapılan çoğullar: امورümûr “işler”, كتبkütüb “kitaplar”, تصاويرtesâvîr “tasvirler, resimler”, مراكبmerâkib “merkepler, binekler” gibi. Bunlar dışında kalan bütün kelimeler eril sayılır. Bununla birlikte kural dışı, yani eril sayılması gerekirken dişil, dişil sayılması gerekirken eril sayılan kimi kelimeler de vardır. Bunlar ancak sözlükler yardımıyla öğrenilebilir. 5 6 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Osmanlı Türkçesi metinlerinde dişi, ya da dişi sayılan bir varlığı gösterdiği hâlde dişillik harfleri bulunmayan kelimelerin vasıflanan (ad) olarak bulunduğu Farsça kurallı sıfat takımlarında vasıflayanın (sıfatın) dişil gelmediği örnekler görülür: مشسşems “güneş” kelimesine “ışık saçıcı, ortalığı aydınlatan” anlamındaki dişil münîre yerine erili olan münîr getirilmesi gibi. Eril kelimelerin dişilleri, Osmanlı Türkçesi’nde, örnekte olduğu gibi, sıfat takımındaki sıfatın sonuna eklenen ه, هile yapılır. Bu konu 7. Ünite’de uyuşum konusuyla ilgili olarak yeniden ele alınacaktır. 1 Arapça kelimelerde cinsiyet ayırımı olması Osmanlı Türkçesi’nde bu dilden alınmış kelimelerin kullanımı açısından önemli midir? Niye? ADLARDA SAYI (KEMİYET) Teklik-Çokluk Varlık ve kavramlar arasında bir de sayı yönünden ayırım bulunur. Aynı türden varlıklar ve kavramlar sayıca bir (tek) ya da birden çok olabilir. Sayıca biri (teki) gösteren kelime için tekil (tekli, teklik), çoğu gösteren kelime için ise çoğul (çoklu, çokluk) terimlerini kullanıyoruz. Türkçe’de canlı ve cansız varlıkların ve kavramların birden çok olduğunu anlatan ek لر -lar/ler’dir. Arapça ve Farsça’dan alınma her türden ismin çoğulu da Osmanlı Türkçesi’nde genel olarak aynı ekle yapılmıştır: انسانلرinsânłar, حاللرhâller, مكتوبلرmektûpłar, ظامللرzâlimler, عامللرâmiller “işleyiciler, kılıcılar, bir sonucun ortaya çıkmasına sebep olanlar”, مصاحبلرmusâhipler “sohbet edilen kimseler, dostlar, arkadaşlar”, ميتلرmeyyitler “ölüler”, دولتلرdevletler, قدحلرḳadehler, دريالر deryâłar “denizler”, شريلرşîrler “arslanlar”, سرايلرsarâyłar, باغلرbâłar gibi. • Ancak,özellikleArapça’danalınmışkelimelerarasındabudilinçoğulşekilleriyle yapılmış çok sayıda kelime bulunur. Kullanım yerleri bakımından bunlar, Türkçe çoğul eki almış tekiller gibidirler: دولتلرdevletler = دولdüvel, كافرلرkâfirler = كفارküffâr ya da كفرهkefere gibi. • BununlabirlikteArapça’nınçoğullarıOsmanlıTürkçesi’nde-lar/ler eki ile yeniden çoğul yapılmıştır; yani çoğuldan çoğul: اصحابashâb “sâhibler, dostlar, arkadaşlar” = اصحابلرashâbłar, اموالemvâl “mallar” = امواللرemvâller, اشياeşyâ “şeyler, nesneler” = اشيالرeşyâłar, اسراüserâ “esirler” = اسرالرüserâłar, عملهamele “âmiller, iş erleri, bir işi yapan kişiler” = عملهلرameleler, ﻁلبهtalebe “tâlipler, bir şeyi isteyenler, bir işi öğrenmek isteyenler” = ﻁلبهلرtalebeler, اطرافetrâf “taraflar, yönler” = اطرافلرetrâfłar, جتارtüccâr “tâcirler, ticaretle uğraşan kimseler” = جتارلرtüccârłar, سالطنيselâtîn “sultanlar” = سالطينلرselâtînler, حمصوالتmahsûlât “mahsûller, ürünler, elde edilen gelirler” = حمصوالتلرmahsûlâtłar gibi. • Arapça’dada kırık çoğul denilen çoğulların çoğulları vardır: Örnek olarak كالب kilâb ve اكلبeklüb, “köpek” anlamındaki كلبkelb’in iki kırık çoğuludur. Bunların çoğulları da كالباتkilâbât ve اكالبekâlib’dir. Aynı şekilde “el” demek olan يد yed’in çoğulu ايدیeydî, bunun da çoğulu ايادیeyâdî’dir. Osmanlı Türkçesi’nde يد yed’in kullanılan çoğulu bu olmuştur. Kimi kırık çoğulların ise ikinci çoğul kalıpları bulunmaz. Bunların ikinci çoğulları kurallı çoğul ekleriyle yapılmıştır: صواحبات savâhibât “savâhibler, yani sâhibeler, kadın arkadaşlar” gibi. • ÖteyandanTürkçeveFarsçakelimelerinArapça’nın dişil çoğul eki ile yapılmış çoğuliları bulunduğu gibi, bunların Farsça’nın çoğul ekleriyle yapılmış çoğulları da vardır: 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar اراتerât, كلشاتgelişât, كيدشاتgidişât, چفتلكاتçiftlikât, يكيچريانyeniçeriyân, طوبچيان topçıyân, اشارجيانişâreciyân “kandilciler, kandil yakan bir görevli sınıfı”, جواهرجيان cevâhirciyân gibi. (-ân Farsça’nın iki çoğul ekinden biridir.) • Ayrıca,Türkçe-ler ekiyle yapıldığı gibi, aynı eklerin çoğul durumdaki kelimelere de getirilmesi yoluyla yapılmış katmerli çoğul biçimler vardır: مشايخmeşâyıh “şeyhler, yaşlı kimseler; tarikat önderleri; bilgin kimseler; sultan camilerinde görevli vaizler” = مشاخيانmeşâyıhân, جواریcevârî “cariyeler” = جواريانcevâriyân, جوامعcevâmi‘ “camiler” = جوامعهاcevâmi‘hâ, باغاتbâât “bağlar” = بغواتbaavât gibi. (-hâ Farsçanın iki çoğul ekinden diğeridir.) • Arapça’nın yabancı kelimeler ile dişil adlar ve mastarların çoğulunda kullanılan çoğul eki ات-ât, Farslar tarafından da hem kendi kelimelerinin, hem de Türkçe’den Farsça’ya geçmiş kimi kelimelerin çoğulu için kullanılmıştır: دهdih “köy” - دهاتdihât “köyler, باغbâ - باغاتbâât, ايلil “boy, aşiret” - ايالتilât gibi. • Öte yandan Arapça kırık çoğulların Farsça’da aynı ekle yeniden yapılmış çoğulları da vardır: عجايباتacâyib ( عجيبهacîbe’nin çoğulu) - جايباتacâyibât, غرايبarâyib ( غريبهarîbe’nin çoğulu) - غرايباتarâyibât gibi. • ÇoğuluyenidençoğulyapmadaFarsçakendiçoğulekinidekullanmıştır: احوالahvâl ( حالhâl’in çoğulu) - احوالهاahvâlhâ, جوامعcevâmi‘ ( جامعcâmi‘ ‘in çoğulu) جوامعهاcevâmi‘hâ gibi. Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan her türlü çoğulun en zengin, aynı zamanda şaşırtıcı örnekleri Evliya Çelebi’nin Seyahat-nâme’sinde bulunur. Bunların birçoğu başka metinlerde olağan olarak kullanılmamıştır, dolayısıyla yazarın dildeki bu anlamsız çeşitliliğe gösterdiği bir tepki olarak yorumlanabilir. • OsmanlıTürkçesi’ndeArapçaçoğulkelimelerinbirkısmıtoplulukadıolarakkullanılmış ( علماulemâ “âlimler, bilginler topluluğu”, ورثهverese “vârisler, mirasçılar”), bir kısmı tekillerinden farklılaşmış anlamlar kazanmış ( عقالuḳalâ “âkiller, akıllı kimseler” ama “akıl satan, kendini akıllı göstermek isteyen”); bir kısmı, tekili kullanılmadığı için, çoğu kez aynı ya da farklılaşmış anlamda onun yerini almıştır (خاليق halâyıḳ “halîḳatler, yaratıklar, insanlar; yaradılış özellikleri, huylar”, ama tamamen farklı bir anlamda: “cariye”). Kimi çoğulların Türkçe ve Farsça çoğul eki almış olmalarının sebebi, kullanımda ortaya çıkan bu tür ayrışmalardır. Öte yandan Türkçe kelimelerin yabancı şekillerle yapılmış çoğulları ile Arapça kelimelerin Farsça çoğul ekleriyle veya Farsça kelimelerin Arapça’nın çoklu şekilleriyle yapılan çoğulları daha çok kurum adı olarak ve çoklukla resmî belgelerde kullanılmıştır. Bununla birlikte bilgili kimselerin kaleminden çıkmış bu dönem metinlerinde bile yanlış kullanım örnekleri yer alır. • Türkçe’de ve Farsça’da kelimelerin ikili biçimleri yoktur, dolayısıyla sayıca ikiyi gösteren ek de bulunmaz. Ne var ki Arapça’ya özgü bu durum Arapça kelimeler yoluyla Osmanlı Türkçesi’ne geçmiştir. Arapça Kelimelerde Sayı (Kemiyet) Arapça’da isim sınıfından kelimeler sayı bakımından üç durumda bulunurlar: tekli (tekil), ikili (ikil) ve çoklu (çoğul). İkililer (ikiller): Kurallı yapıdadırlar. Arapça’da, söz içinde bir adın yalın olmasına göre (iki adam) ان-ân ( رجالنrecülân gibi) ve çekimli durumda bulunmasına göre (iki adamı) ين-eyn ( رجلنيrecüleyn gibi) olmak üzere iki biçimi bulunan bu ikililerden Osmanlı 7 8 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Türkçesi’nde daha çok -eyn’li olanları kullanılmıştır. Yalın biçimin örnekleri hemen hemen yok denecek kadar azdır: حرفانharfân “iki harf ”, طرفنيtarefeyn “iki taraf ”, والدينvâlideyn “ana ve baba”, دولتنيdevleteyn “iki devlet”, حرمنيHaremeyn “Mekke ve Medine” gibi. Farsça kurallı sıfat takımlarında iki Arapça kelime arasında bu açıdan da uyum bulunur. Bu bakımdan Arapça’nın bu ikili biçimini de tanımak ve kullanım yerlerini bilmek gereklidir. Çoğullar (çoklular): Bunlar yapıca iki türlüdür: 1. kurallı, 2. kuralsız. 1. Kurallı çoğullar: Bunların eril ve dişil olarak ayrı biçimleri vardır: a. Eril kurallı çoğullar: Bunlar Arapça’da kelimenin sonuna, söz içinde yalın ve çekimli durumda bulunmasına göre, ون-ûn ve ين-în getirilerek yapılır: مسلمونmüslimûn, مسلمنيmüslimîn gibi. Osmanlı Türkçesi’ne alınan bu tür çoğullarda bu ayırım gözetilmemiş, yaygın olarak ين-în’li biçimler kullanılmıştır: حاضرونhâzırûn, ama مسلمنيmüslimîn, كاتبنيkâtibîn, حمدثنيmuhaddisîn “hadis bilginleri”, ظاملنيzâlimîn “haksızlık edenler”. b. Dişil kurallı çoğullar: Bunlarda kelime sonuna – اتât getirilir. Sonunda dişilik harfleri ( ت ه, ی, )اﺀbulunan bütün cins adları ile harf adlarının, ay adlarının, üç harften çok harfi bulunan bütün mastarların ve çoğulları ad olarak kullanılan sıfat-fillerin çoğulu böyle yapılır: ﺁياتâyât, صحرواتsahravât “sahralar”, مساواتsemâvât “semalar”, صيحاتsayhât “sayhalar, çığlıklar”, مﺆمناتmü‘minât “mü‘minler” معجزاتmu‘cizât “mucizeler”, وقوعاتvuḳû‘ât, كماالتkemâlât, اخراجاتihrâcât, تدريساتtedrîsât, تبدالت tebeddülât “başkalaşmalar”, انقالباتinḳılâbât “değişmeler”, احتماالتihtimâlât, تظاهراتtezâhürât, معامالتmu‘âmelât, استحصاالتistihsâlât, موجوداتmevcûdât, خملوقاتmahlûḳât, كاﺋناتkâ‘inât gibi. 2. Kuralsız çoğullar. Bunlara kırık (mükesser) çoğullar denir. Arapça’nın bu tür çoğulları, kök harflerinin sırası değiştirilmeden, ama bunların yanına belli harfler katıp kelimenin hecelerini de farklı ünlülerle seslilendirerek elde edilmiştir. Bu yapılar birer kalıp oluşturur ve kök harfleri bu kalıplardaki yerlerine konularak kelimeler çoğul duruma sokulmuş olur. Örnek olarak, جاهلcâhil’in kırık çoğulu جهالcühelâ’dır. İlk kök harfinden sonraki اelif kaldırılmış, sonuna bir اelif (aslında اﺀelif ve hemze) eklenmiş ve mastarının ünlüleri değiştirilerek okunan üç heceli farklı bir yapı ortaya çıkmıştır. Başka kelimelerin kök harflerinin de içine dökülüp çoğulu yapılabilecek olan bu kalıp فعالfu‘alâ kalıbıdır. Bu tür çoğulların Arapça’da otuzdan çok kalıbı vardır. Öte yandan belli yapıdaki kelimelerin çoğulu belli kalıplarla yapılmış değildir. Kimi kelimelerin ise birkaç kalıpla yapılmış çoğulu bulunur; yukarıda verdiğimiz كلبkelb’in çoğulları gibi. Bu yüzden bir kelimenin çoğulunun hangi kalıp ya da kalıplarla yapıldığı ancak ezberlenerek bellenebilir. • Arapça kırık çoğullar da, tekilleri gibi, Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmıştır. Bunları kalıplarına göre tanımlamak, öncelikle bütün kalıpları bilmeyi gerektirir. Bunun yerine sözlüklere bakmak daha geçerli bir yoldur. Ayrıca bir metni okurken kelimeler arasındaki gramer ve anlam ilişkilerini göz önünde bulundurarak tekil ve çoğul kullanımları ayırabilmekle de bu kelimeler bellenebilir. 2 Aşağıdaki kelimelerden sonra ون-ûn veya ين-în eklerini getirerek çoğul kelimeler elde ediniz. kâfir, hâmid, muḳarreb, muslih, mü‘min, müslim, sâmi‘, seyyâh, zâkir, zâlim 9 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar Farsça Kelimelerde Sayı Farsça’da iki çoğul eki vardır: ان-ân ve ها-hâ. Bunlardan ilki canlı varlık adlarının, ikincisi ise cansız varlık adlarının çoklusunu yapar. Osmanlı Türkçesi’nde bu eklerle yapılmış çoğul kelimeler hemen hemen hiç kullanılmamıştır. Metinlerde karşılaşılabilecek bir kaçı şunlardır: شاهانşâhân “şahlar”, زنانzenân “kadınlar”, مردانmerdân “erkekler”, شبانşebân “geceler”, ﺁهوانâhüvân “ceylânlar”, ابروانebrüvân “kaşlar”, خواجكانhâcegân “beyler, efendiler; öğreticiler, ders okutanlar; ticaret yapanlar; devlet dairelerinde çalışan bir görevli sınıfı”, بارانها bârânhâ “yağmurlar”, جاهاcâhâ “yerler”, پارههاpârehâ “parçalar”, واهاvâhâ “yiyecekler”. Bununla birlikte, yukarıda açıkladığımız gibi, Farsça’da Arapça’nın dişil çoğul eki -ât da kullanılmış, özellikle çoğulların katmerli çoğulları bu ekle yapılmıştır. Aşağıdaki Arapça kelimeler kuralsız çoğul kalıplarındadır. Kök harfleri yerine ل, ع, فkoyarak, ekleme harfleri ise aynen kullanarak bunların kalıplarını çıkarınız: اجزاﺀeczâ‘, ازمنهezmine “zamanlar”, اولياﺀevliyâ‘, اكابرekâbir “büyükler”, اساطريesâtîr “mitoloji”, جهلهcehele “câhiller”, فجارfüccâr “kötülük işleyenler”, مجلcümel “cümleler”, شعراﺀşu‘arâ “şâirler”, عواملavâlim “âlemler”, رعاياre‘âyâ “halk, uyruklar”, نعمni‘am “nimetler, قواننيḳavânîn “kanunlar”. ADLARDA ÇEKİM Adlar söz içinde başka kelimelerle girdikleri ilişkilerden kaynaklanan çeşitli durumlarda bulunurlar. Buna adın durumları (hâlleri) deriz. Onların bu durumlarını kimi ekler belirtir. Bu ekleri durum ekleri diye adlandırıyoruz. Bir adın bu ekleri almasına ise ad çekimi diyoruz. Aslında adlar yanında zamirler ve ad gibi kullanıldıklarında sıfat ve zarflar da aynı eklerle çekime girdiklerinden, bu eklere isim çekim ekleri de denir. Öte yandan, söz içinde bir yandan sahip olan, öte yandan da ait olunan, ilgili ve bağlı bulunulan kişi ve nesneyi gösteren, daha doğrusu onların yerini tutan birtakım eklerimiz vardır. Bunlara iyelik ekleri diyoruz. Kimi gramerciler bunları iyelik zamirleri saymışlardır. Bunların şahıslara göre ayrı ayrı olması Türkçe’de ikinci bir çekim şeklini meydana getirmiştir. Buna da iyelik çekimi diyoruz. • Bütünalıntıkelimelerbireradtabanıolduklarından,Türkçeadlargibibunlarda isim çekim ekleri ve iyelik ekleri ile çekilirler. Söz içinde başka kelimelerle ilişkilerine göre bunlara da bu iki tür çekim ekleri eklenebilir. Birinci Kitap’ın 5. Ünitesi’ndeki tablolarda örneklerle birlikte kalıplaşmış yazılışlarını verdiğimiz bu ekleri biri Arapça’dan, öteki Farsça’dan alınmış şu iki kelimenin çekimleriyle görelim: لباسlibâs “giysi”, سايهsâye “gölge”. Durum ekleriyle: لباسكlibâsıñ لباسیlibâsı لباسهlibâsa لباسدهlibâsta لباسدنlibâstan لباسلهlibâsla سايهنك سايهيی سايهيه سايهده سايهدن سايهايله sâyeniñ sâyeyi sâyeye sâyede sâyeden sâye ile 3 10 Osmanlı Türkçesine Giriş-II İyelik ekleriyle: لباسمlibâsım لباسكlibâsıñ لباسیlibâsı لبامسزlibâsımız لباسكزlibâsıñız لباسلریlibâsları سايهم سايهك سايهسی سايهمز سايهكز سايهلری sâyem sâyeñ sâyesi sâyemiz sâyeñiz sâyeleri Eklenmede sıra bakımından iyelik ekleri durum eklerinden önce gelir: ev-im-iñ gibi. Bu durumu dikkate alarak جسارتcesâret, سرمايهsermâye ve طالعسزلكtâli‘sizlik kelimelerine bu ekleri ekleyip yazı çalışması yapınız. TÜREMİŞ ADLAR Türkçe Türemiş Adlar Türkçe’de kelime türetmenin iki yolu vardır: ekleme, birleştirme. Ekleme ile türetme, isim ve fiil köklerine ve tabanlarına birtakım ekler getirilerek yapılır. Yukarıda belirttiğimiz gibi, isim kökleri ile fiil köklerinin aldıkları ekler ayrı ayrıdır. Buna göre Türkçe’nin ekleri de isme gelen ekler, fiile gelen ekler olmak üzere iki ayrı bölükte toplanır. Bunları, yaptıkları kelimenin cinsine göre isim ekleri, fiil ekleri olarak da adlandırırız. Nitekim Birinci Kitap’ın 5. Ünitesi’nde yer alan tablolarda bu adlandırmaya dayanarak isimden isim, fiilden isim, isimden fiil, fiilden fiil kısaltmalarını kullanmıştık. Buna göre, isim sınıfında yer alan adlar ve sıfatlar da isim ekleri, yani isimden isim ve fiilden isim ekleri ile yapılırlar. Birinci Kitap’ın 5. Ünitesindeki tablolarda isimden isim ve fiilden isim kısaltmasıyla verilmiş ekleri bir araya getirip başka kelimelere ekleyerek yazı çalışması yapınız. İsimlerden ve Fiillerden Türemiş Adlar Türkçe’de isim ve fiil tabanlarından ad türetmeye yarayan birçok ek vardır. Bunların her biri eklendiği kelimenin anlamında kalıcı değişiklik yapar, farklı kavramları karşılar. Bu eklerle türetilmiş adları, Osmanlı Türkçesi üzerine yazılmış gramerlerdeki Arapça ve Farsça adlar için yapılan bölümlemeye uygun olarak, eklerin getirdiği anlamca değişiklik ve karşıladığı kavrama göre bölümlenmiş biçimde gözden geçireceğiz. 1. Yer Adları: Türkçe’de hem isimlerden, hem fiillerden yer adları yapan ekler vardır. a. İsim tabanlarından: -lıḳ/-lik, -luḳ/-lük: قيزانلقḲızanłıḳ, كوكرجينلكGöğercinlik, طاشلقtaşłıḳ, اوطونلقodunłuḳ, ديكنلكdikenlik, مچنلكçemenlik, طاوقلقtavuḳłuḳ, طوكزلقdoñuzłuḳ, خرابهلكharâbelik, ويرانهلك vîrânelik, كللكgüllük, سبزهلكsebzelik, چوپلكçöplük, چاليلقçałıłıḳ, طاغلقdałıḳ, اورمانلقormanłıḳ, اوتلقotłuḳ, چوللكçöllük, بتاقلقbataḳłıḳ, ميشهلكmîşelik gibi. • Bu ekle türetilmiş kimi adlar, ‘adın gösterdiği nesnenin bir arada, çok sayıda, topluca ve bol miktarda bulunduğu, o nesneyle kaplı yer’ anlamını verir. Bunlar Arapça’da topluluk (kesret) adları denilen adlara karşılıktır. b. Fiil tabanlarından: 1. -aḳ/-ek, -ḳ/-k: طوراقduraḳ, قوناقḳonaḳ, چاتاقçataḳ, باتاقbataḳ, قيشالقḳışłaḳ, يايالقyayłaḳ, صواقsuvaḳ “suyu bol yer, çeşme başı”; ديرنكdirnek “dernek”, چوركçevrek “girdap” gibi. 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar 2. -acaḳ/-ecek: باقهجقbaḳacaḳ (vurgu ikinci hecede) “yüksek konumdaki yerleşim birimi”, اوترهجقoturacaḳ “oturak yeri, sağrı” gibi. 3. -amaḳ/-emek: باسامقbasamaḳ gibi. • AyrıcaArapça’nınyeradlarınıkarşılamaktayerkelimesiileyapılmışsıfattakımları da kullanılmıştır: مكتبmekteb yerine يازی يازهجق يرyazı yazacaḳ yer, مقامmaḳâm yerine طورهجق يرduracaḳ yer, مسريهmesîre yerine سري ايدهجك يرseyr edecek (gezip dolaşacak) yer gibi. 2. Alet ve Kap Adları: ‘Kendisiyle bir iş görülen, bir iş görmek için kullanılan nesne ve bir nesne için nesne’ anlatımındaki alet ve kap adları Türkçe’de şu eklerle yapılmıştır: a. İsim tabanlarından: 1. -duruḳ/-dürük: بويوندورقboyunduruḳ, بوروندورقburunduruḳ, كومولدوركgömüldürük “palan ve eyeri tutan göğüslük” gibi. 2. -lıḳ/-lik, -luḳ/-lük: ﺁغزلقaızłıḳ, باشلقbaşłıḳ, ﺁياقلقayaḳłıḳ, بورونلقburunłuḳ, طوزلقtuzłuḳ, ياغلق yałıḳ “mendil, ter sileceği”, موملقmumłuḳ, طراقلقtaraḳłıḳ; ترلكterlik, ايكنهلك iğnelik, سورمهلكsürmelik, كيجهلكgecelik, ييمشلكyemişlik, ميوهلكmeyvelik gibi. 3. -sałıḳ/-selik: بورونسالقburunsałıḳ “hayvan başlığının burun üzerine gelen parçası” gibi. b. Fiil tabanlarından: 1. -aç/-eç, -ç: قيصاجḳısaç “kerpeten”, طوتاجtutaç, دورتجdürteç, طيقاجtıḳaç, ﺁرغاجaraç “dokumada enine atılan iplik, atkı” gibi. 2. -acaḳ/-ecek: ﻁوتهجقtutacaḳ, ﺁچهجقaçacaḳ, طايانهجقdayanacaḳ “dayak, destek”, قارشدرهجق (kulaḳ) ḳarıştıracaḳ, ( قويهجقazık) ḳoyacaḳ “azık torbası”, ياسدانهجقyastanacaḳ “yastık”; چﮑهجكçekecek, سيلهجكsilecek “mendil”, دوكجكdöğecek “havan”, كيجكgeyecek gibi. 3. -aḳ/-ek, -ıḳ/-ik; -ḳ/-k: بيچاقbıçaḳ, قازيقḳazıḳ, قايقḳayıḳ, يايقyayıḳ; بينكbinek, سوزكsüzek “süzgeç”, بشيكbeşik, كوركkörek/-kürek gibi. • Buekleorganadlarıdayapılmıştır: يكاقyañaḳ, ﺁياقayaḳ, طوداقdudaḳ, ديرناق/ طريناقtırnaḳ, قايناقḳaynaḳ “oturak yeri, kaba etler”; ديرسكdirsek gibi. 4. -an/-en: دوكنdöğen “kamçı” gibi. 5. -ḳa/-ke, -a/-a/-ğe/-ge: طمغاdama, طوغولغهtuuła, طولغهtuła “tolga”, صويقهsoyḳa “giyecek, elbise, üstlük”, سوپوركهsüpürge gibi. 6. -aç/-aç/-geç, -ıç/-ıç/-giç/-uç/-uç/-güç: سوزكجsüzgeç, سيلكجsilgeç, يوزكجyüzgeç; سوزكوجsüzgüç, يوزكوجyüzgüç “iyi yüzücü” gibi. 7. -ı/-ı/-gi, -u/-u/-gü: چالغیçałı, چاكرغیçañraı “def ”, dałaı “dağlama demiri”, بورغوburu, قارغی karı, قاشاغیkaşaı, اوقلغیokłaı “oklava”; سيلكیsilgi “fırın süpürgesi”, سوركو sürgü, كوزكوgözgü “ayna”, كوسكوköskü/-kösegü “ateş karıştıracak ağaç” gibi. 11 12 Osmanlı Türkçesine Giriş-II 8. -maḳ/-mek: چاقماقçaḳmaḳ, طوقماقtoḳmaḳ gibi. • Bueklerinkazandırdığı‘birnesneyeözgükap’anlamı,nesneadıilebelirtisizadtakımı kalıbında birleştirilen kap, şişe, kutu gibi kelimelerle de karşılanmıştır: كل صويی قابیgülsuyu ḳabı, دوتسی قابیtütsü ḳabı, چای قابیçay ḳabı, كل صويی شيشهسیgülsuyu şişesi, ياغ شيشهسیya şişesi, ايكنه قوتوسیiğne ḳutusu, سورمه قوتوسیsürme ḳutusu gibi. 3. Küçültme Adları: Ada küçültme anlamı katan başlıca ekler -cıḳ/-cik ve -caḳ/-cek ile bunların başka bir küçültme anlamlı ekle uzamış -cıaz/-ciğez ve -caız/-ceğiz biçimleridir. Bunlardan -caḳ/-cek daha eski olup örneği azdır; -cıaz/-ciğez ise Osmanlı Türkçesi’nde oldukça sık görülen bir ektir. • FarsçaveArapça’nınküçültmeadlarını,başta-cıḳ/-cik olmak üzere, bu eklerle yapılmış adlar karşılamıştır: a) -cıḳ/-cik, -çıḳ/-çik ; -cuḳ/-cük, -çuḳ/-çük: انساجنقinsâncıḳ, اوغالجنقołancıḳ, قرميزجيقḳırmızıcıḳ, قاجبقḳapçıḳ, ميموجنقmeymûncuḳ “maymuncuk” قوجلقḳulcuḳ; قلعهجكḳal‘ecik, پنجرهجكpencerecik, ﺁدجمكâdemcik, عسكرجكaskercik; b) -cıaz/-ciğez , -çıaz/-çiğez ; -cuaz/-cüğez , -çuaz/-çüğez: قوجلغزḳulcıaz, قيزجيغزkızcıaz, ﺁجتغزatçıaz, قوشجغزḳuşçuaz, ملكجكزmülkçüğez gibi. c) -caḳ/-cek, -çaḳ/-çek ; -caız/-ceğiz, -çaız/-çeğiz: ياورجيقyavrucaḳ, يومرجيقyumrucaḳ, قيزجغزḳızcaız gibi. • Adlardaküçültmeanlamı,vasıflayandurumundakiküçük ile vasıflanan adın kurduğu sıfat takımları ile de karşılanmıştır. 4. Eşlik ve Ortaklık Adları: Anlatımca, bir adın kavramında kişiler arasındaki eşliği, ortaklığı bildirir. -daş/-deş, -taş/-teş: قارينداشḳarındaş, قارداشḳardaş, يولداشyołdaş, ﺁياقداشayaḳtaş, ديندشdindeş, امكدش emekteş gibi. • BuekFarsça’nınhem- ile yapılmış birleşiklerinde hem-’i karşılamıştır: مهپاhem-pâ = ﺁياقداشayaḳtaş, مهراهhem-râh = يولداشyołdaş gibi. Örneklerde görüldüğü gibi, Osmanlı Türkçesi'nde kalın ve ince sıradan adlara uyumlu gelir. Bu ek eski bir tarihte Farsça’ya da geçmiştir. 5. Kılıcı (Fail) Adları: Bu adlar bir nesne ile uğraşanı, bir iş ya da bir nesne yapanı, bir şey üreteni ve satanı, ayrıca ve daha çok da bir işle sürekli olarak ilgileneni, bir işi meslek olarak yapanı gösterir. a) -cı/-ci , -çı/-çi ; -cu/-cü, -çu/-çü: ﺁشجیaşçı, ﺁلچیجﻰałçıcı, ﺁناختارجیanahtarcı, باجلیbałcı, اكنجیekinci, اسكيجیeskici, بالتهجیbałtacı, ايازجلیeyâzilci “mukallit”, فاجلیfâłcı, فروجنیfuruncu, چوقهجیçoḳacı “çuhacı”, چيزمهجیçizmeci, اوقچیoḳçu, بامسهجیbasmacı, اورغاجنیorancı “ipçi, ip bükücü” بيچقيجیbıçḳıcı, دمورجیdemirci, قويوجمیḳuyumcu, باغجیbacı, اكينجیekinci, بكجیbekçi, كوزجیgözcü, دوەجیdeveci, يدكجیyedekçi “yedek atları süren” چيفتجی çiftçi, اكمكجیekmekçi, قاپيجیḳapıcı, چوملكجیçömlekçi, دودوكجیdüdükçü gibi. • OldukçagenişbiranlatımalanıolanbuekleyapılmışadlarFarsça’nınçeşitlieklerle addan türetilen kılıcılık (faillik), sahiplik adlarını ( ﺁهنكرâhenger “demirci”, شرتوانşütürvân “deveci”, پاسبانpâsbân “bekçi”, پاالﻰﻧpâlânî “semerci” gibi) karşılar. Arapça’nın bir meslekle ilgiyi gösteren kimi adları ( حبازhabbâz “ekmekçi”, بزاز bezzâz “kumaşçı”) ile birtakım ilgi (nispet) sıfatlarını ( ريبیreybî “şüpheci”, حسابی hesâbî “hesapçı” gibi) da bu adlar karşılamıştır. 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar b) -an/-en: ﺁالنalan “müşteri”, يازانyazan “yazıcı, kâtip”; (birleşiklerde:) بازاره كيدنbâzâra giden “çarşı işlerini gören, vekilharc”, بكلر يدكن يدنbeğler yedeğin yeden gibi. c) -ıcı/-ici, -ucu/-ücü: ﺁچيجیaçıcı “fatih”, باقيجیbaḳıcı, ديكيجیdikici “fidan diken”, ديللهجيیdilleyici “dedikoducu, gammaz”, داداندرجيیdadandırıcı “yem döküp kuş avlayan”, ﺁغاردجيیaardıcı “badanacı”, ياماجيیyamayıcı, ياماليجیyamałayıcı, سورجيیsürücü “yedekçi, yedek atları süren”, بوكيجیbökücü/bükücü “iplik büken, iplikçi”, دوكيجیdökücü “dökümcü” gibi. 6. Meslek Adları: Bu adlar, uğraşılan işi, kişinin yaptığı işi ve ilgi alanını gösterir. a) -łıḳ/-lik (kılıcı adlarından): ﺁشجيلقaşçıłıḳ, بارداقجيلقbardaḳçıłıḳ, جتارلقtüccârłıḳ, صحافلقsahhâfłıḳ, كتاجبيلق kitâpçıłıḳ, حبازلقhabbâzłıḳ “ekmekçilik”, ابهلكebelik, اكمكجيلكekmekçilik, دمورجيلك demircilik, كوزجيلكgözcülük gibi. • Farsça’nınkılıcılık ve sahiplik adlarından mastarlık ye (yâ-i masdariyet) ی-î ekiyle yapılmış isimlerinin ( ﺁهنكریâhengerî “demircilik”, كاروانیkârvânî “kervancılık”, پاسبانیpâsbânî “gözcülük”) karşılığı bu adlardır. • Rütbe ve makam adları da bu ekle yapılır: چاوشلقçavuşłuḳ, اماملقimâmłıḳ, سلطانلقsułtânłıḳ, پادشاهلقpâdişâhłıḳ, بكلكbeğlik, رﺋيسلك re‘îslik, وزيرلكvezîrlik, gibi. 7. Yalın Adlar: Daha çok vasıf (nitelik) bildiren kelimelerden, yani sıfatlardan yapılır: -łıḳ/-lik , -łuḳ/-lük: فرحلقferahłıḳ, حمتاجلقmuhtâcłıḳ, بوللقbołłuḳ, يوقلقyoḳłuḳ, يتشمشلكyetişmişlik, كوزللك güzellik, زشتلكziştlik “çirkinlik”, gibi. Bununla birlikte, adlarda var olan niteliği yalın bir kavram olarak anlatan aynı ekle üretilmiş adlar da vardır: ﺁنالقanałıḳ, قاردشلقḳardaşłıḳ, قرغشهلقḳaraşałıḳ, قيزلقḳızłıḳ, ﺁدملكâdemlik, كويكولك göyegülük “güveyilik”, فتنهلكfitnelik, ارككلكerkeklik, كنجلكgençlik, يكتلكyiğitlik, بكلكbeğlik gibi. • Arapça’nınnispetekli( یiyy, Osmanlı Türkçesi’nde î) ad ve sıfatlarının ( كيفیkeyfî, انسانیinsânî gibi) dişil biçimleri ( ﺍنسانيﺔ, )كيفيﺔnitelik adı anlamı veren yalın adlardır. Arapça’da -iyyet, Türkçe’de ise -iyet gibi okunan bu ekin karşılığı da -lik ekidir: كيفيتkeyfiyet = كيفيلكkeyfîlik, انسانيتinsâniyet = انسانيلكinsânîlik, جديتciddiyet = جديلكciddîlik gibi. 8. Fiil Adları (Ad-fiiller): Türlü eklerle yapılan bu adlar bir yandan bütün fiil tabanlarının yalnızca adları (mastarları), öte yandan her fiilin belirttiği kılış ve oluşun adı; işleyiş bakımından ise, sıfat-fiiller ve zarf-fiiller gibi, fiillerin isimleşmiş biçimleridirler.Şueklerleyapılmışlardır: a) -maḳ/-mek: ﺁملقałmaḳ, باقمقbaḳmaḳ, ﺁوملمقavłamaḳ, بوزملقbuzłamaḳ, چامورملقçamurłamaḳ, اوقلمقoḳłamaḳ, پاسلنمقpasłanmaḳ, ياالنلمقyałanłamaḳ, دبهلنمكdebelenmek, الهمك elemek, سرمكsermek, سويلمكsöylemek, كيتمكgitmek, كلمكgelmek gibi. • OsmanlıTürkçesi’ndeArapçaveFarsça’danalınmamastarlarıkarşılayan,buekle yapılmış fiil adları olmuştur. b) -maḳlıḳ/-meklik: Mastarı anlatımca adlaştırır, ‘fiilin gösterdiği kılışın adı’ anlamında adlar yapar. Yalın kılış adları yapan bir ek olarak bu dönemde geniş bir kullanım alanı vardır. Bugün daha çok -ma/-me ve -ış/-iş ekleriyle yaptığımız adlara karşılıktır: 13 14 Osmanlı Türkçesine Giriş-II باقمقليقbakmaḳłıḳ, ﺁچلمقلقaçıłmaḳlıḳ, ﺁشلمقلقaşłamaḳłıḳ, ﺁوملقلقavłamaḳłıḳ, قامچقلق ḳaçmaḳłıḳ, قاتلنمقلقḳatłanmaḳłıḳ, قيمقلقḳıymaḳłıḳ, بكنمكلكbeğenmeklik, بوملكلك bölmeklik, بيلمكلكbilmeklik, بيلهمكلكbilemeklik, كسمكلكkesmeklik, ﺍودهمكلك ödemeklik, صاليويرمكلكsałıvermeklik, سوكمكلكsöğmeklik, يوزمكلكyüzmeklik gibi. c) -ma/-me: Kılış adı yapar, ancak bu dönemde -maḳ/-mek kadar işlek değildir: ﺁملهałma, ﺁكلمهañłama, ارمتهartma, قازمهḳazma, قيمهḳıyma, اوملهołma, اوالمشهułaşma, يوقلمهyoḳłama, چكيچلمهçekiçleme, بسلمهbesleme, بيلمهbilme, سومهsevme, ايشلمهişleme gibi. ç) -ım/-im, -um/-üm; -m: Kılış adı yapan diğer bir ektir: ﺁليمałım, بيچيمbiçim “kesme, kesiş”, بوكلومböklüm “bükülüş, eğiliş”, كسيمkesim “kesme, kesiş”, اوملölüm “ölme”, سكردميseğirdim “seğirtme, hızla koşma, hücum, يوتومyutum “yutma” gibi. • Buyapıdakiadlargenelolarakgeniş süreli bir kılış bildirir. Arapça’nın kılışın bir kez meydana geldiğini ya da bir kez kılışın ölçüsünü gösteren fiil adları (merre ismi/ mastarı) Türkçe’nin bu ekle yapılmış kılış adlarından önce bir sayı sıfatı getirilerek yapılmıştır: بر طومتbir tutam “bir demet”, بر ﺁتيمbir atım, بر ﺁدميbir adım gibi. d) -ış/-iş; -ş: Osmanlı Türkçesi'nde -meklik yanında en çok kullanılmış kılış adı yapma ekidir. • Buekleyapılmışfiiladları,anlamcaArapça’nınkılışın tarzını bildiren adları (nev‘ adları)nı karşılar: ﺁلشałış, ﺁتشatış, باقشbaḳış, بينشbiniş, بولشbułuş, چاتشçatış, امشemiş, كيدشgidiş, كلش geliş, كوسرتيشgösteriş, ﺍيزلهيشizleyiş, قاتشḳatış, اوتاليشotłayış, اودهيشödeyiş, صاقاليشsaḳłayış, طريمااليشtırmałayış, يااليشyałayış, ياكلشyañłış, يورشyürüş “yürüyüş”, قاششḳaşış “kaşıyış” gibi. 4 Aşağıdaki kelimelere Arapça nispet eki ( یiyy, Osmanlı Türkçesi’nde î) getirerek çoğullarını yapınız. ahlâḳ, aḳl, bahr, cevher, dehr, felek, arb, hayâl, iḳtisâd, lüat, mâdde, nahv, riyâzet, salîb, sarf, siyâset, sûfî ARAPÇA ADLAR Türkçe’deki adların karşılığı olan kelimelere Arap gramercileri “sıfat alabilen”, “bir sıfatla vasıflanmış” anlamlarında mevsûf isimler ve men‘ût isimler adını vermişlerdir. Bunlar cins adları ve özel adlar olmak üzere iki bölükte toplanırlar: 1. Cins adları. Bunlar donuk ( فرسferes “at”, خنلnahl “arı”, جبلcebel “dağ”, شجرşecer “ağaç” gibi) ya da türetilmiş ( جامعcâmi‘ “toplayan, bir araya getiren”, مشجرmeşcer “ağaçlık”, مزرعهmezra‘a “tarla” gibi) olabilir. • Cinsadlarıayrıcayoğun (müşahhas) adlar ( بيتbeyt “ev, مسكsemek “balık”, اسدesed “arslan”, شجرşecer “ağaç” gibi) ve yalın (mücerred) adlar ( حبhubb “sevgi”, عقلaḳl “akıl”, نفرتnefret gibi) olmak üzere ikiye ayrılabilir. 2. Özel adlar. Tek bir varlığı gösteren bu adlara alem denir: علیAlî, مدينهMedîne, عبدهلل Abdullâh gibi. “Baba” anlamında ebû ve “anne” anlamında ümmü kelimeleriyle ad takımı kalıbında yapılmış künyeler ( ابوبكرEbû Bekr “Bekir’in babası”, ام كلثومÜmmü Külsûm “Külsüm'ün annesi” gibi) ile takma adlar (lakaplar) da ( نورالدينNûreddîn “dinin ışığı”, فخرالدينFahreddîn “dinin övüncü” gibi) özel ad sayılır. 15 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar Yapılarına Göre Arapça Adlar Yapılış bakımından ise Arapça adlar donuk (câmid) ve türemiş (müştak) olmak üzere ikiye ayrılır. Donuk adlar bir fiilden türememiş adlardır. Bunlar çeşitli kalıplarda (vezinlerde) bulunurlar. Çoğu üç harflidir, dört ve beş harfli olanları da vardır: عنيayn “göz”, مشسşems “güneş”, قمرḳamer “ay”, ثورsevr “öküz”, ذﺋبzi‘b “kurt”, بﺌر bi‘r “kuyu”, قفلḳufl “kilit”, فرسferes “at”, عنقunuḳ “boyun”, رجلracül “adam”, كبدkebid “ciğer”, كتفketif “omuz”, ثعلبsa‘leb “tilki”, بلبلbülbül, سفرجلsefercel “ayva”, زجنفرzincefr “zencefil”gibi. İlk kitabın 7. Ünitesi’nde kök harfleri için kullanıldığını öğrendiğiniz ل, ع, فharflerini kullanarak hepsi kök harflerinden oluşan yukarıdaki kelimelerin kalıplarını bulunuz. Türemiş adlar ise bir fiilden türetilmiş olanlardır: كتابkitâb, كاتبkâtib, مكاتبهmükâtebe “yazışma” مكتوبmektûb, مكتبmekteb gibi. ARAPÇA TÜREMİŞ ADLAR Arapça’da türemiş adlar, diğer isim sınıfından kelimeler gibi, fiillerden, kök harflerinin belli kalıplara yerleştirilmesiyle elde edilir. Bu yolla türetilmiş adlar da birer isim tabanı olarak Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmıştır. Aşağıda bunları, Türkçe’nin adları için yaptığımız düzenlemeye uygun olarak zengin örneklerle veriyoruz. 1. Yer Adları: Arapça’da yer adları fiilden türemedir ve belli kalıplarla yapılır: مطبخmatbah “mutfak”, مقتلmaḳtel “ölme yeri”, مبدﺃmebde‘ “başlama yeri”, مكان mekân “oluş yeri”, مكتبmekteb “yazı öğrenilecek yer”, مسجدmescid “secde edilen yer”, مسقﻂmesḳıt “düşülen yer, doğma yeri”, مشرقmaşrıḳ “-güneş için- doğma yeri, doğu”, مطلعmatla‘ “-güneş, ay ve yıldızlar için- doğma yeri”, مسكنmesken “oturulan yer”, جملسmeclis, منسكmensik “ibadet ve kurban yeri”, مأویme‘vâ “sığınak”, مقامmaḳâm “duracak yer, durma yeri”, مقربmaḳber “kabir”, منزلmenzil “konak”, منزله menzile “oturulan yer, durak”, مملحهmemlaha “tuzla” gibi. • Bunlarınbirkısmı‘adıngösterdiğinesneninbirarada,çoksayıda,toplucavebol miktarda bulunduğu, o nesneyle kaplı yer’ anlamını verir. Bunlara topluluk (kesret) adları denir (Türkçe -łıḳ/-lik ekli yer adlarına bkz.): مأسدهme‘sede “arslanı çok olan yer”, مشجرهmeşcere “ağaçlık”, مقلمmıḳlem “kalemlik”, مﺌربه mi‘bere “iğnelik”, مدرسهmedrese “ders okunan yer”, مقربهmaḳbere “mezarlık” gibi. • BunlarınbirkısmınaTürkçe’ninçoksayıdaekleyapıldığınıgördüğümüzyeradları, bir kısmına ise -ma/-me, -ım/-im, -ış/-iş’li kılış adları ile -an/-en, -acaḳ/-ecek’li sıfatlar ve yer ile kurulan ad ve sıfat takımları karşılık olmuştur: اومله يریölme yeri, ﺁتش يریatış yeri, كسيم يریkesim yeri, طوغش يریdouş yeri, عبادت يریibâdet yeri, طوريلن يرdurułan yer, طورهجق يرduracaḳ yer gibi. 2. Zaman Adları: Zaman adları da yer adları yapan kalıplarla türetilir: مبدﺃmebde‘ “başlama zamanı”, مولدmevlid “-Hz. Muhammed için- doğma zamanı”, موسمmevsim “bir işin belirli vakti; dağlama zamanı”, مضربmazrib “savaş zamanı”, ميالدmîlâd “-Hz. İsa için- doğum zamanı”, ميقاتmîḳât “belirlenmiş zaman” gibi. • Türkçe’de zaman adları yapan ek/ekler yoktur. Osmanlı Türkçesi’ndeki Arapça’nın fiilden türeme ve Farsça’nın eklerle yapılmış zaman adlarını zaman, vakit ve mevsim kelimelerinin yer aldığı belirsiz ad ve sıfat takımları karşılamıştır: 5 16 Osmanlı Türkçesine Giriş-II سحر وقتیseher vaḳti, قوشلق وقتیḳuşłuḳ vaḳti, كوچ مومسیgöç mevsimi, حصاد زمانیhasâd zemânı, طاكﺁغردوغی وقتtañ aardıı vaḳt, يازجق زمانyazacaḳ zemân, اورش زمانیuruş zemânı gibi. 3. Alet ve Kap Adları: Bunlar da belli kalıplarla türetilmiştir: مضربmızrab “vurma âleti”, مغفرmıfer “tolga”, مثقبmisḳab “burgu, matkap”, مفتاح miftâh “açma aleti, anahtar”, مرقاتmirḳât “yukarı çıkma aleti, merdiven”, مسطرmıstar “satır çekme aleti” مروحهmirvaha “rahatlatıcı alet, yelpaze”, مقلبmıḳleb “kitap cildindeki kapağa bağlı oynak parça, kulak” gibi. 4. Küçültme Adları: Canlı ve cansız varlıkların küçük olanını gösteren ya da çok olan bir nesnenin azlığını anlatan bu adlar tek kalıpla yapılır: عبيدUbeyd “kulcuk”, جنيدcüneyd “askercik”, حسنيHüseyn “güzelcik, güzel yavrucuk”, سليمانSüleymân “Selmancık”, محرياhumeyrâ “kırmızıcık”, بنیbüneyy “oğulcuk”, بنيهbüneyye “küçük kız, kızcağız”, عويلمuveylim “küçük âlem” gibi. • BuadlarTürkçeveFarsçaküçültmeadlarıgibiaynızamandasevgi,esirgemeve acıma bildirir. 5. Kılıcı (Fail) Adları: Belli kalıplarla türetilmiş Arapça kılıcı adları Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmıştır. Bir işi sürekli ve çok yapanı, bir işi yapmayı alışkanlık edineni, bir iş göreni, bir meslek sahibini gösteren bu adlar Arapça’da fiillerden belli kalıplarla yapılmıştır. Aynı kalıplarla yapılan berkitme ve alışkanlık sıfatlarının birtakımı da ‘bir işi sürekli yapan’ anlatımıyla meslek adı olarak kullanılır: مداحmeddâh, محالhammâł, بقالbaḳḳâł “sebzeci, yeşillik satan”, قصابḳassâb “kasap”, عطارattâr “güzel kokular satan, baharatçı”, دالكdellâk “tellak”, داللdellâl “tellal”, سراج serrâc “saraç”, سقاsaḳḳâ “saka”, صرافsarrâf, صيادsayyâd “avcı”, خطاﻁhattât, جراحcerrâh, خالجhallâc “pamuk atıcı”, بزازbezzâz “bezci, kumaşçı”, جنارneccâr “marangoz”; معمارmi‘mâr; عاملâlim, ﺁمرâmir “buyuran, buyurucu”, سامعsâmi‘ “dinleyici”, جاهلcâhil, كاتبkâtib “yazıcı”; خمربmuhbir “haber verici”, مسلمmüslim “İslâm dinini kabul eden”; مرتبmürettib “dizgici, dizici”, مﺆسسmü‘essis “kurucu, temellendirici”; خماربmuhârib “savaşçı”; مستحسلmüstahsil “bir sonuç ve ürün elde eden, üretici” gibi. 6. Meslek Adları: Meslek adları için Arapça’da ayrı bir kalıp bulunmaz. Üç harfli yalın mastarların فعالتfi‘âlet kalıbı bir iş, bir uğraş gösteren fiiller içindir. Bu kalıptaki kılıcı adları aynı zamanda meslek (aynı zamanda unvan ve rütbe) bildiren adlar olarak kullanılmıştır: جتارتticâret “tacirlik”, جنارتnicâret “dülgerlik”, خياﻁتhıyâtet “terzilik”, كتابتkitâbet “yazıcılık”, وزﺍرتvizâret “vezirlik”, رياستriyâset “beylik, başbuğluk”, سياستsiyâset “valilik, hükümdarlık; seyislik” gibi. 7. Yalın Adlar: Arapça’da nispet ekli ( یiyy, Osmanlı Türkçesi’nde î) ad ve sıfatların ( كيفیkeyfî, انسانیinsânî gibi) dişil biçimleri ( ﺍنسانيﺔ, )كيفيﺔhâl adı anlamı veren yalın adlardır. Arapça’da -iyyet gibi okunur, Türkçe’de ise -îyet gibi okunmuştur. Bunların Türkçe'deki karşılıkları sıfatlardan -łıḳ/-lik ekiyle türetilmiş adlardır: كيفيتkeyfiyet = كيفيلكkeyfîlik, انسانيتinsâniyet = انسانيلكinsânîlik, جديتciddiyet = جديلكciddîlik gibi. • Bununlabirlikte,birhâliyalınbirkavramolarakanlatanArapçakimimastarların Türkçe’deki karşılıkları da aynı ekle türetilmiş adlardır: 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar صغرsıar “küçüklük”, كربkiber “büyüklük”, فتوتfütüvvet “yiğitlik”, اخوتuhuvvet “kardeşlik”, جهالتcehâlet “bilgisizlik”, سكونتsükûnet “hareketsizlik”, توحيدtevhîd “birlik”, سرقت sirḳat “hırsızlık” gibi. 8. Mastarlar (Kılış Adları ve Adfiiller): Arapça’da yapılış bakımından yalın (mücerred), mimli (mîmî) ve arttırılmış (mezîd) olmak üzere üç türlü mastar vardır. Bunların hepsi Osmanlı Türkçesi’nde fiilden türemiş adlar olarak çok yaygın biçimde kullanılmıştır. Arapça mastarları bütün yapılış özellikleri ile ikinci sınıfta göreceksiniz. Aşağıda kelime dağarcığınızı zenginleştirmeniz, yazı ve kalıp bulma çalışmalarında kullanmanız için Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış mastarlardan çeşitli kalıplarda bolca örnek verilmiştir: قطعḳat‘ “kesmek”, سيلseyl “akmak”, نهﻰnehy “yasaklamak”, ذوقzevḳ “tatmak”, علمilm “bilmek”, ذكرzikr “anmak”, فكرfikr “düşünmek”, شكرşükr “öğmek, iyilikle anmak”, قبح ḳubh “çirkin olmak, çirkinlik”, حكمhükm “yargılamak”, فرحferah “sevinmek”, كرمkerem “cömert olmak, cömertlik”, طلبtaleb “istemek, aramak”, ثقلsiḳal “ağır olmak, tartıda ağır gelmek, ağırlık”, رمحتrahmet “esirgemek”, خشيتhaşyet “ürkmek, bir şeyin büyüklük ve görünüşünden korkmak”, غريتayret “kıskanmak, kıskançlık duyarak bir işi görmeye çabalamak”, خدمتhıdmet “hizmet”, فطنتfıtnat “anlamak”, فكرتfikret “düşünmek”, حرمتhurmet “saygı göstermek, saygılı davranmak”, رﺅيتrü‘yet “görmek”, صحبتsohbet “arkadaşlık etmek”, مساعsemâ‘ “işitmek”, جوازcevâz “uygun olmak”, كسادkesâd “sürümsüz olmak”, فرار firâr “kaçmak”, رداعridâ‘ “süt emmek”, سﺆﺍلsü‘âl “sormak”, صداعsudâ‘ “baş ağrımak”, فراغت ferâat “kurtulmak”, سفالتsefâhet “bilgisizlik, ahmaklık, bönlük”, سالمتselâmet “esenlik, sağ ve esen olmak”, قراﺋتḳırâ‘et “okumak”, خطابتhıtâbet “söz söylemek”, تالوتtilâvet “Kur‘an okumak”, زيارتziyâret, دخولduhûl “girmek, giriş”, وقوعvuḳû‘ “olmak, oluş”, طلوع tulû‘ “doğmak, doğuş”, خصومتhusûmet “hasım olmak, düşmanlık etmek”, سهولتsühûlet “yumuşaklık, yumuşak davranmak, sertlik göstermemek”, فقدانfıḳdân “yitirmek”, حرمان hirmân “mahrum olmak”, نسيانnisyân “unutmak”, كفرانküfrân “iyilik bilmemek”, عدوان udvân “düşmanlık etmek”, خفقانhafeḳân “sıkılmak, içi daralmak, korkmak”, هيجانheyecân “yürek kabarmak, coşmak”, دعواda‘vâ “bir şeyle suçlamak, bir suç yüklemek”, شكویşekvâ “şikâyet etmek”, ذكریzikrâ “anılmak”, بشریbüşrâ “muştulamak”, زلزلهzelzele, بسملهbesmele, فذلكهfezleke, سلطنتsaltanat, مقصدmaḳsad, مطلبmatleb “dilemek, istemek”, مأكلme‘kel “yemek, yeyiş”, مولدmevlid “doğmaklık, doğuş”, مرجعmerci‘ “dönmeklik, dönüş”, مرمحتmerhamet “acımak, esirgemek”, مشغلهmeşale “bir işle uğraşmak”, معدلتma‘dilet “hakkı gözetmek, hakça davranmak”, موعظهmev‘ıza “öğüt vermek”, اكرامikrâm “iyilik etmek, bağışta bulunmak”, تأثريte‘sîr “etkilemek, iz bırakmak”, خماربهmuhârebe “savaşmak, harp etmek, döğüş”, انكسارinkisâr “kırılmak”, اجتهادictihâd “çalışmak, çaba göstermek”, تكثرtekessür “artmak, artış”, تكاملtekâmül “olgunlaşmak”, استخبارistihbâr “bilgi edinmek, haber almak” gibi. • OsmanlıTürkçesi’ndekikarşılıkları -maḳ/-mek ekli fiil adlarıdır. Bununla birlikte kılış adı olarak Türkçe karşılıkları, daha çok -maḳlıḳ/-meklik, -ış/-iş ve -ım/-im ekleriyle yapılmış fiilden adlardır. Türkçe karşılıklarda daha çok -mek’li adlar kullanılmıştır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, -meklik ve -iş ile yapılmış olanlar da Arapça mastarların (kılış adları ve adfiillerin) Osmanlı Türkçesi dönemindeki karşılıklarıdırlar. Bugün daha çok -me’li adlarla karşılamaktayız: FARSÇA ADLAR Osmanlı Türkçesi’nde Farsça pek çok kelime kullanılmıştır. Bunların hepsi, adlar ve sıfatlar başta olmak üzere, isim sınıfından kelimelerdir. Bunların arasında adlar önemli bir yer tutar. Hemen hemen her çeşit ad, bütün varlık ve nesnelerin Farsça adları bu dönemde 17 18 Osmanlı Türkçesine Giriş-II alınmıştır. Bunlardan konuşma diline inenler de olmuş, ancak çoğu yazı dilinde kullanılmış, yalnız metinlerde yer bulmuştur. Aşağıda, Türkçe’de karşılıkları bulunan, ama okuyacağınız bu dönem metinlerinde çok kullanıldıkları için kelime dağarcığınıza katmanız gereken Farsça yalın adlardan zengince bir kelime demeti veriyoruz: سرser “baş”, گيسوgîsû “saç”, پيشانیpîşânî “alın”, چشمçeşm “göz”, ديدهdîde “göz”, ابروebrû “kaş”, ابروانebruvân “kaşlar”, مژهmüje “kirpik”, مژگانmüjgân “kirpikler”, روﻯrûy “yüz”, موﻯ mûy “kıl”, بينیbînî “burun”, دهان/ دهنdehen/dehân “ağız”, لبleb “dudak”, كامkâm “damak”, رخruh “yanak”, رخسارruhsâr “yanak”, ريشrîş “sakal”, گوشgûş “kulak”, دندانdendân “diş”, زخندانzenahdân “çene”, گلوgelû “boğaz”, گردنgerden “boyun”, غبغبabab “çene altı”, دوش dûş “omuz”, بازوbâzû “kol”, دستdest “el”, مشتmuşt “avuç”, بغلbaal “koltuk”, انگشتengüşt “parmak”, ناخنnâhun “tırnak, سينهsîne “göğüs”, پستانpistân “meme, göğüs”, ﺁغوشâûş “kucak”, پاي/ پاpâ/pây “ayak”, زانوzânû “diz”, پهلوpehlû “yan”, سرينsürîn “sağrı”, پشتpüşt “arka, sırt”, ميانmiyân “bel”, نافnâf “göbek”, شكمşikem “karın”, پوستpost “deri”, تنten “gövde, vücut”, اندامendâm “boy”, دمdem “soluk”, رگreg “damar”, خونhûn “kan”, زهرهzehre “öd”, زبانzebân “dil”, دلdil “yürek”, جگرciğer “bağır”, اشكeşk “göz yaşı”, سرشكsirişk “göz yaşı” ; جامهcâme “giyesi, giyecek, giysi”, كالهkülâh/küleh “başlık”, دستارdestâr “sarık”, پريهنpîrehen “gömlek”, گريبانgirîbân “yaka”, قباḳabâ “üstlük”, كمرkemer “kuşak”, كفشkefş “ayakkabı”, دامن dâmen “etek”, ﺁستنيâstîn “yen” ; پدرpeder “baba”, مادرmâder “ana”, برادرbirâder “erkek kardeş”, خواهرhâher “kız kardeş”, پسرpüser “oğul”, فرزندferzend “oğul”, دخرتduhter “kız”, بندهbende “kul, köle”, چاكرçâker “kul”, نوگرnûger “kul”, شوهرşevher “koca”, زنzen “kadın, karı, eş”, مردmerd “erkek”, دامادdâmâd “güvey”, تبارtebâr “soy”, نبريهnebîre “torun, گودكgûdek “çocuk”, بيوهbîve “dul ; ﺁبâb “su”, شريينşîrîn “tatlı”, تلخtelh “acı”, ترشtürş “ekşi”, روغنrûan “yağ”, منكnemek “tuz”, پيازpiyâz “soğan”, شهدşehd “bal”, انگبنيengübîn “bal”, ماستmâst “yoğurt”, شريşîr “süt”, چاشنیçâşnî “tat” ; كشتkişt “ekin”, گندمgendüm “buğday”, جوcev “arpa”, گياه giyâh “ot”, انگورengûr “üzüm”, سيبsîb “elma”, ﺁلوâlû “erik”, زردالوzerdâlû “sarı erik, kayısı”, خوشهhûşe “başak”, ﺁونگâveng “salkım” ; بيخbîh “kök”, شاخşâh “dal”, برگberg “yaprak” خار hâr “diken”, سايهsâye “gölge”, نی/ نایnây/ney “kamış”, بيدbîd “söğüt” ; زرzer “altın”, سيمsîm “gümüş”, ﺁهنâhen “demir”, پوالدpûlâd “çelik”, درdür “inci”, مرواريدmervârîd “inci, مهرهmühre “boncuk” ; سيه/ سياهsiyâh/siyeh “kara”, سفيدsefîd “ak”, سرخsurh “al”, زردzerd “sarı”, سبزsebz “yeşil” ; مرغmur “kuş”, گنجشكgüncişk “serçe”, زاغzâ “karga”, فاختهfâhte “üveyik”, كبگkebg “keklik”, كبوترkebûter “güvercin”, كلنگküleng “turna”, تزروtezerv “sülün”, شكارşikâr “av”, دام dâm “tuzak”, چنگالçengâl “pençe”, پرper “kanat”, ﺁشيانâşiyân “yuva”, النهlâne “yuva” ; اسب esb “at”, رخشrahş “at”, مسندsemend “at”, خرhar “eşek”, اسرتester “katır”, شرتşütür “deve”, اشرت üştür “deve”, بﻂbat “kaz”, خرگوشhargûş “tavşan”, روباهrûbâh “tilki”, گاوgâv “öküz”, خرسhırs “ayı”, پلنگpeleng “ kaplan”, گرگgürg “kurt”, گوسفندgûsfend “koyun”, ميشmîş “koyun” بره, bere “kuzu”, گربهgürbe “kedi”, سگseg “köpek”, مارmâr “yılan”, مورmûr “karınca”, گلهgele “sürü”, دمdüm “kuyruk, دمبالهdümbâle “kuyruk”; شبşeb “gece”, روزrûz “gün”, فرداferdâ “yarın”, گرماgermâ “yaz”, سرماsermâ “kış”, ماهmâh “ay”, چاشتçâşt “kuşluk”, بهارbahâr “ilk yaz”, سالsâl “yıl”. Yapılarına Göre Farsça Adlar Farsça’dan alınmış adları yapıları bakımından basit (yalın), türemiş ve birleşik olmak üzere sınıflandırabiliriz. Yukarıda birçok örneğini verdiğimiz basit adlar yanında türemiş adlar da sayıca çoktur. Bunların yapılışça özelliklerini ayrıntılı olarak ikinci yıl ünitelerinde göreceksiniz. Aşağıda belli bir sıraya göre sınıflanmış Farsça türemiş adlar için de, kelime dağarcığınızı zenginleştirmeniz ve yazılışlarını öğrenmeniz amacıyla bolca örnek verilmektedir. 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar FARSÇA TÜREMİŞ ADLAR Farsça’da türemiş adların çoğu son eklerle isimlerden türetilmiştir. Osmanlı Türkçesi döneminde alınmış, ama konuşma dilinden çok metinlerde yer bulmuş bu adları da, Türkçe ve Arapçaları için yaptığımız gibi, eklerin getirdiği anlamca değişiklik ve karşıladığı kavrama göre bölümlenmiş biçimde gözden geçireceğiz. 1. Yer Adları: Farsça’da adlardan yer adı yapan çok sayıda ek vardır. Bunların en işlek olanlarıyla yapılmış kimi örnekler şunlardır: a) گاه-gâh: ﺁرامگاهârâmgâh “dinlenme yeri”, خوابگاهhâbgâh “uyku yeri, yatak odası”, درگاه dergâh “kapı önü, giriş yeri; tekke”, اقامتگاهiḳâmetgâh “oturma yeri”, عبادتگاه ibâdetgâh “tapınma yeri, tapınak”; b) ستان-istân: گلستانgülistân “güllük”, سنگستانsengistân “taşlık”, خنلستانnahlistân “fidanlık”, ريگستانrîgistân “kumluk, kumsal”; c) زار-zâr: مچنزارçemenzâr “çimenlik”, خرابهزارharâbezâr “viranelik”, اللهزارlâlezâr “lâlelik, lâle bahçesi”; ç) كده-kede: ﺁتشكدهâteşkede “ateş tapınağı”, ميكدهmeykede “içki evi, meyhane”, مهمانكده mihmânkede “konuk evi”, حمنتكدهmihnetkede “yas evi”; d) سار-sâr: كوهسارkûhsâr “dağlık”, چشمهسارçeşmesâr “suyu bol yer, suvak, kaynak”; e) شن-şen: گلشنgülşen “gül bahçesi”; f) الخ-lâh: سنگالخsenglâh “taşlık gibi. • BuyeradlarınınbirbölüğüArapça’da‘toplulukadları(kesretadları)’denilenadlara karşılıktır; oraya bkz. 2. Zaman Adları: Yer adları da yapan -gâh ve -istân ekleriyle yapılmıştır: a) گاه-gâh: بامگاهbâmgâh “sabah”, شامگاهşâmgâh “akşam”, چاشتگاهçâştgâh “kuşluk”, سحرگاه sehergâh “tan vakti”; b) ستان-istân: تابستانtâbistân “yaz”, زمستانzemistân “kış, بهارستانbahâristân “ilk yaz” gibi. 3. Alet ve Kap Adları: Farsça’da alet ve kap adları -dân ekiyle yapılmıştır: منكدانnemekdân “tuzluk”, سرمهدانsürmedân “sürmelik”, ﺁتشدانâteşdân “ateşlik, mangal”, ﺍنفيهدانenfiyedân “enfiyelik, enfiye kutusu”, جزدانcüzdân “para çantası”, چايدان çâydân “çay pişirme kabı”, گالبدانgülâbdân “gül suyu şişesi” gibi. Ek Türkçe’de anlam değerini zamanla yitirmiş olduğundan son iki kelime bugün ek yığılmasıyla çaydanlık ve gülüftanlık olarak kullanılmaktadır. 4. Küçültme Adları: Farsça adlarda küçültme için birkaç ek vardır. Bu eklerle yapılmış örnekler şunlardır: a) چه-çe: باغچهbâçe “bağcık, küçük bahçe”, جويچهcûyçe “ırmacık, çaycığaz” مورچهmûrçe “karıncacık”, سراچهserâçe “oda, iç oda, hücre”, نايچهnâyçe “kamışçık, küçük ney”, كمانچهkemânçe “küçük keman”, مغاقچهmuâḳçe “çukurcuk”, ماهچهmâhçe “aycık”, دريچهderîçe “kapıcık, pencere; 19 20 Osmanlı Türkçesine Giriş-II b) ك-ek, ق-aḳ: دخرتكduhterek “kızcağız” مردمكmerdümek “adamcık; göz bebeği”, مرغقmüraḳ “piliç” gibi. 5. Eşlik ve Ortaklık Adları: Bir takı gibi öne gelen hem- kelimesiyle birleşik kelime kalıbında yapılmıştır. Osmanlı Türkçesi’nde bu yapıda çok sayıda kelime kullanılmıştır: هم عصرhem-asr “aynı yüzyılda yaşayan”, هم بزمhem-bezm “eğlence arkadaşı”, هم جنس hem-cins “aynı cinsten”, هم پاhem-pâ “ayaktaş, aynı yolun yolcusu”, هم دلhem-dil “gönüldaş”, هم شهریhem-şehrî “köydeş”, هم دستhem-dest “el bir etmiş, ortak”, هم ﺁوازhemâvâz “sesçe denk; bir ağızla konuşan, arkadaş”, هم نامhem-nâm “adaş, addaş”, هم راهhemrâh “yoldaş”, هم سالhem-sâl “yaşıt” ve Türkçe -daş/-deş, -taş/-teş ekiyle: خيلتاشhayltaş “takım arkadaşı, yol arkadaşı” gibi. 6. Kılıcı (Fail Adları): Çoğu, son eklerle adlardan yapılmıştır. Türkçe ve Arapça kılıcı adları gibi bu adlar da bir nesne ile uğraşanı, bir nesne üreteni, yapanı ve satanı, bir işle sürekli olarak ilgileneni, bir işi meslek olarak yapanı gösterir. a. بان-bân: پاسبانpâsbân “bekçi”, باغبانbâbân “bağcı”, نگهبانnigehbân “gözcü”, ساربانsârbân “deveci”, گلهبانgelebân “sığırtmaç”; b. وان-vân: خنجريوانnahcîrvân “avcı”; c. گر-ger: ﺁهنگرâhenger “demirci”, زرگرzerger “kuyumcu”, خنياگرhunyâger “şarkıcı”, پاالنگر pâlânger “semerci”; ç. ﻯ-î: پاالﻰﻧpâlânî “semerci”, چنگیçengî “çalgıcı”, جنكیcengî “savaşçı”, بازاریbâzârî “pazarcı”; d. گان-gân: دهگانdihgân “çiftçi, بازارگانbâzârgân “alım satım işi yapan, tacir, bezirgân”; e. كار-kâr: بسته كارbestekâr “besteci, beste yapan”, خذمتكارhızmetkâr “hizmetçi”; f. كار-gâr: خداوندكارhudâvendigâr “efendi, bey; baş, başbuğ; sultan”; g. ار-âr: خريدارharîdâr “alıcı”, فروختارfürûhtâr “satıcı”, پرستارperestâr “hizmetçi” gibi. • Ayrıcakimişimdikizamansıfat-fiilleride,zamananlatımıiyicesınırlanmış,yalnızca kılıcı anlamıyla ad olarak kullanılmıştır: ﺁيندهâyende “gelen”, روندهrevende “geçen”, خوانندهhânende “okuyucu”, سازندهsâzende “çalgıcı”, بافندهbâfende “çulcu, çul dokuyucu”, خبشايندهbahşâyende “çok esirgeyici Tanrı, Rahman”, چشندهçeşende “çeşnici”, دوندهdevende “ulak, çapar, haberci”, خورندهhorende “ev halkı, çoluk çocuk” gibi. 7. Meslek Adları: Kılıcı (fail) adlarından ی-î ile türetilmiştir. Bu ek Arapça kılıcı adlarına da getirilmiş, onlardan da meslek adları yapılmıştır. Osmanlı Türkçesi’nde bunlar da kullanılmıştır: ﺁهنكریâhengerî “demircilik”, جناریneccârî “dülgerlik”, زركریzergerî “kuyumculuk”, سازندكیsâzendegî “çalgıcılık” gibi. 8. Yalın Adlar: Yalın kavramları gösteren adlar, sıfatlardan ve bir nitelik gösteren yalın adlardan ی-î (sonu هile bitenlerde گی-gî) ekiyle yapılmıştır: 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar هستیhestî “varlık”, نيستیnîstî “yokluk”, خوبhûbî “güzellik”, بدﻯbedî “kötülük”, بلندی bülendî “yükseklik”, شكستكیşikestegî “kırıklık”, ساختكیsâhtegî “gerçek dışılık, sahtelik” gibi. 9. Mastarlar (Kılış Adları ve Adfiiller): Farsça’nın asıl mastarları Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmamıştır. Kılış adı olarak kullanılmış olanların çoğu geniş zaman tabanına -iş okunan bir شeklenerek yapılmıştır. Bunların Türkçe karşılıkları -ma/-me ve -ış/-iş’li kılış adlarıdır: خواهشhâhiş “isteme, isteyiş”, دانشdâniş “bilme, biliş, bilgi”, ﺁموزشâmûziş “öğrenme, öğreniş”, نالشnâliş “inleme, inleyiş”, گردشgerdiş “dolaşma, dolaşış” gibi. • Ayrıcamastarlarınsonundabulunan( دن-den) ve ( تنten)’in ( نnun)’ları kaldırıldığında kalan geçmiş zaman tabanı da kılış adı anlamı verir: Osmanlı Türkçesinde kullanılanlar şunlardır: دادdâd “veriş, verme”, ستدsited “alma, alış”, ﺁمدâmed “geliş”, رفتreft “gidiş”, شدşüd “gidiş”, خريدharîd “alış”, فروختfürûht “satış”. • Bunlaragenişzamantabanına ه ه-e ve geçmiş zaman tabanına ار-âr eklenerek yapılmış olanları da katmak gerekir: خندهhande “gülüş”, گريهgirye “ağlama, ağlayış; gözyaşı”, نالهnâle “inleme, inleyiş”, بوسه bûse “öpüş, öpme”, گفتارgüftâr “söyleme, söz”, ديدارdîdâr “görme, görüş”, رفتارreftâr “gidiş” gibi. 21 22 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Özet 1 Kelime sınıfları içinde adların yerini belirleyebilmek, çeşitlerini tanıyabilmek. Türkçe’nin bütün kelime kökleri iki öbek içinde toplanır: isim kökleri, fiil kökleri. Kendi yapım ekleriyle uzamış, gövde ya da köken diye adlandırdığımız kelimelerle birleşik kelimeler de, kök kelimeler gibi, iki öbek oluşturur. Bunlar taban adını verdiğimiz yeni kelimelerdir. Alıntı kelimelere gelince; hangi dilden alınmış olursa olsunlar, bunlar da Türkçe’de isim tabanları sayılırlar. Türkçe isimler gibi eklerle uzatılırlar, çekim ekleri ile çekilirler. Bunların fiil işleyişi kazanmaları, isimden fiil yapan eklerle ya da yardımcı fiillerle fiil tabanlarına dönüştürülmeleriyle sağlanır. İşte Türkçe’deki bütün kelimeler ilkin bu iki yapı özelliğine göre iki ana sınıfa ayrılırlar: isim ve fiil. Fiil sınıfından kelimelerin cümlede işleyiş bakımından durumları değişmez; görevleri bellidir. İsim sınıfından olanların ise cümlede işleyişçe durumları değişebilir; bunlar ayrı görevler yüklenebilirler. İşte söz içinde gördükleri farklı işler, yüklendikleri farklı görevler açısından bu sınıftaki kelimeleri kendi içinde ad, sıfat, zamir, zarf gibi dört bölüme ayırmak mümkündür ve gramer öğrenimi açısından gereklidir. Adlar, yoğun (somut) ve yalın (soyut) varlıkları gösteren; daha geniş bir tanımla, dış gerçekliği olan, duyularla tanınıp kavranan ya da dış gerçekliği olmayıp da zihinde tanımlanıp biçimlendirilerek kavranır kılınan varlıklara (anlamlara, niteliklere) ad olan kelimelerdir. Adları önce gösterdikleri varlıklara göre yoğun adlar ve yalın adlar olarak ikiye ayırırız. Yoğun adların bir kısmı bir tek varlığı veya belli bir topluluğu gösterir; bunlara özel adlar (özlük adlar, has isimler) diyoruz. Bir kısmı ise, yalın kavramların adı ile aynı cinsten olan teklerin oluşturduğu yoğun bir varlık kümesinin ortak ya da her tekinin ayrı ayrı adıdır. Bunları da cins adları (ortak adlar, cins isimler) diye adlandırıyoruz. Aynı türden canlı varlıkların kimi erkek, kimi dişi olabilir. Canlı varlıkların taşıdıkları bu ayırıcı niteliğe cinsiyet denir. Türkçe’de kelimeleri erkeklik ve dişilik niteliklerine göre türlere ayıran ek yoktur. Farsça’da da erkek-dişi ayırımı bulunmaz. Arapça’da ise kelimeler gösterdikleri varlıkların erkek ya da dişi oluşuna göre eril (müzekker) ve dişil (müennes) olmak üzere ikiye ayrılır. Bu ayırım Osmanlı Türkçesi döneminde Arapça isimlerin kimi yerlerde eril-dişil niteliklerine göre kullanılması açısından önemlidir. 2 3 Adlarda sayı ve çekim özelliklerini açıklayabilmek. Varlık ve kavramlar arasında bir de sayı yönünden ayırım bulunur. Aynı türden varlıklar ve kavramlar sayıca bir (tek) ya da birden çok olabilir. Sayıca biri (teki) gösteren kelime için tekil (tekli, teklik), çoğu gösteren kelime için ise çoğul (çoklu, çokluk) terimlerini kullanıyoruz. Türkçe’de canlı ve cansız varlıklar ve kavramlar sayı bakımından bir ve birden çok olduğuna göre iki durumda bulunur: tekil, çoğul. Varlıkların birden çok sayıda olduğunu anlatmak istediğimizde tekil durumdaki kelimelere çokluk ekimiz olan –ler ekini getiririz. Arapça ve Farsça’dan alınmış her türden ismin çoğulu da Osmanlı Türkçesi’nde genel olarak aynı ekle yapılmıştır. Türkçe ve Farsçadan ayrı bir özellik olarak Arapça’da sayı kategorisi bakımından kelimeler üç durumda bulunurlar: tekli (tekil), ikili (ikil) ve çoklu (çoğul). Bu ikili çoklu biçimler Osmanlı Türkçesi’nde de kullanılmıştır. Bu yüzden biçimce tanınmaları gerekir. Adlar söz içinde başka kelimelerle girdikleri ilişkilerden kaynaklanan çeşitli durumlarda bulunurlar. Buna adın durumları (hâlleri) deriz. Onların bu durumlarını kimi ekler belirtir. Bu ekleri durum ekleri diye adlandırıyoruz. Öte yandan, söz içinde bir yandan sahip olan, öte yandan da ait olunan, ilgili ve bağlı bulunulan kişi ve nesneyi gösteren, daha doğrusu onların yerini tutan birtakım eklerimiz vardır. Bunlara iyelik ekleri denir. Kimi gramerciler bunları iyelik zamirleri saymışlardır. Bunların şahıslara göre ayrı ayrı olması Türkçe’de ikinci bir çekim şeklini meydana getirmiştir. Buna da iyelik çekimi diyoruz. Türkçe türemiş adların yapılışlarını ve anlatım inceliklerini tanıyabilmek. Türkçe’de kelime türetmenin iki yolu vardır: ekleme, birleştirme. Ekleme ile türetme, isim ve fiil köklerine ve tabanlarına birtakım ekler getirilerek yapılır. İsim kökleri ile fiil köklerinin aldıkları ekler ayrı ayrıdır. Buna göre Türkçe’nin ekleri de isme gelen ekler, fiile gelen ekler olmak üzere iki ayrı bölükte toplanır. Bunları yaptıkları kelimenin cinsine göre isim ekleri, fiil ekleri olarak da adlandırırız. Buna göre, isim sınıfında yer alan adlar da isim ekleri, yani isimden isim ve fiilden isim ekleri ile yapılırlar. Türkçe’de isim ve fiil tabanlarından ad türetmeye yarayan birçok ek vardır. Bunların her biri eklendiği kelimenin anlamında kalıcı değişiklik yapar, farklı kavramları karşılar. 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar 4 Arapça adları ve Arapça türemiş adların yapılışlarını tanıyabilmek ve Türkçe karşılıklarına göre anlatımca benzer yönlerini açıklayabilmek. Türkçe’deki adların karşılığı olan kelimelere Arap gramercileri “sıfat alabilen”, “bir sıfatla vasıflanmış” anlamlarında mevsûf isimler ve men‘ût isimler adını vermişlerdir. Bunlar da cins adları ve özel adlar, yalın adlar ve yoğun adlar olmak üzere çeşitlenmişlerdir. Yapılış bakımından ise Arapça adlar donuk (câmid) ve türemiş (müştak) olmak üzere ikiye ayrılır. Donuk adlar bir fiilden türememiş adlardır. Bunlar çeşitli kalıplarda (vezinlerde) bulunurlar. Çoğu üç harflidir, dört ve beş harfli olanları da vardır. Arapça’da türemiş adlar, diğer isim sınıfından kelimeler gibi, fiillerden, kök harflerinin belli kalıplara yerleştirilmesiyle elde edilir. Bu yolla türetilmiş adlar da birer isim tabanı olarak Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmıştır. Bunları, Türkçe’nin adları için yaptığımız düzenlemeye uygun olarak ilgili bulundukları kavramlar ve anlatım değerlerine göre türlere ayırabiliriz. Böyle bir ayırım, Osmanlı Türkçesi döneminde çok kullanılmış, yapılış bakımından çok farklı Arapça ve Farsça adların Türkçe’deki karşılıklarına göre tanınıp kavranmasını kolaylaştıracaktır. 5 23 Farsça adlar ile türemiş adların yapılışlarını tanıyabilmek ve Türkçe karşılıklarına göre farklı yönlerini açıklayabilmek. Osmanlı Türkçesi’nde Farsça pek çok kelime kullanılmıştır. Bunların hepsi, adlar ve sıfatlar başta olmak üzere, isim sınıfından kelimelerdir. Bunların arasında adlar önemli bir yer tutar. Hemen hemen her çeşit ad, bütün varlık ve nesnelerin Farsça adları bu dönemde alınmıştır. Bunlardan konuşma diline inenler de olmuş, ancak çoğu yazı dilinde kullanılmış, metinlerde yer bulmuştur. Farsça’dan alınmış adları da yapıları bakımından basit (yalın), türemiş ve birleşik olmak üzere sınıflandırabiliriz. Bu dönemde kullanılmış adlar arasında türemiş adlar önemli bir yer tutar. Bunları tanımlamak yapılışlarını bilmekle büyük ölçüde mümkün olabilir. Farsça’da türemiş adların çoğu son eklerle isimlerden türetilmiştir. Bu adları da, Türkçe ve Arapçaları için yaptığımız gibi, eklerin getirdiği anlamca değişiklik ve karşıladığı kavrama göre bölümlenmiş biçimde incelemek, anlamla yapı arasındaki ilişkiden hareketle farklı yönlerini kavramak ve yapılış biçimlerini bellemek bakımından yararlıdır. 24 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kendimizi Sınayalım 1. Farsça alet adı yapan “-dân” ekinden sonra aynı işlevdeki Türkçe “-lık, -lik” eki getirilebilir. Bu durum için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? a. Türkçe uyum sürecine girmiştir. b. Kelimeler yer adı olmuştur. c. Arapça tesiri söz konusudur. d. Farsça ek fonksiyonsuzlaşmıştır. e. Ünsüz uyumu gerçekleşmiştir. 2. Aşağıdakilerden hangisi Arapça kurallı bir çoğul değildir? a. جهال b. مسلمني c. حاضرون d. كاﺋنات e. صيحات 3. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde Türkçe eşlik ve ortaklık adları için kullanılan bir ek vardır? a. ديندش b. هم پا c. خواننده d. سراچه e. سنگالخ 4. Aşağıdakilerden hangisi Arapça dişil bir ad değildir? a. محد b. ظلمت c. عباره d. دعوﻯ e. مصر 5. Aşağıdakilerden hangisinde Arapça bir donuk ad yoktur? a. مدرسه b. عني c. ثور d. ذﺋب e. فرس 6. Aşağıdakilerden hangisi Farsça türemiş kelimelerden biri değildir? a. كردن b. ميكده c. كوهسار d. جزدان e. مردمك 7. Aşağıdakilerden hangisi Arapça alet isimlerinden biridir? a. مطبخ b. مشجره c. مبدأ d. مثقب e. مقتل 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Farsça yer adı değildir? a. Benefşezâr b. Harâbezâr c. Çemenzâr d. Deştzâr e. Mezâr 9. Aşağıdakilerden hangisi Farsça yer adıdır? a. كلشن b. نايچه c. باغبان d. رونده e. ﺁتشدان 10. Hz. Hüseyin’in “öldürülmesi” ve “ölüm”ünü anlatan klasik metinlere “maktel” adı verilir. Buna göre Arapça “maktel” kelimesinin türü aşağıdakilerden hangisidir? a. Masdar b. Alet adı c. Zaman adı d. Yer adı e. Kılıcı (fail) adı 1. Ünite - Kelime Sınıfları I: Adlar 25 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d 2. a 3. a 4. a 5. a 6. a 7. d 8. e 9. a 10. a Yanıtınız yanlış ise “Alet ve Kap Adları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Kelimelerde Sayı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Eşlik ve Ortaklık Adları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Eril ve Dişil Adlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Türemiş Adlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Farsça Adlar ve Farsça Türemiş Adlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Türemiş Adlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Yer Adları” ve “Farsça Yer Adları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Farsça Adlar ve Farsça Türemiş Adlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Türemiş Adlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Önemlidir, çünkü Arapça isimler kimi yerlerde eril ve dişil oluşuna göre kullanılmıştır. En önemli uygulama yeri sıfat takımları (tamlamaları)dır. Arapça sıfat takımlarında olduğu gibi, Farsça kurallı sıfat takımlarında da iki Arapça kelime, cins bakımından uyuşumludur. Farsçadaki bu kurallı kullanım Türkçe’ye de geçmiştir. Osmanlı Türkçesi döneminde çok kullanılmış olan ve söz diziminde önemli bir yer tutan bu yapıdaki sıfat takımlarında vasıflanan (ad) dişil ise vasıflayan (sıfat) da dişil olur. Hangi Arapça kelimelerin dişil olduğunu, ya da sayıldığını bilmek bu yüzden önem taşır. Sıra Sizde 2 كافرونkâfirûn - كافرينkâfirîn, حامدونhâmidûn - حامدينhâmidîn, مقربونmukarrebûn - مقربنيmukarrebîn, مصلحونmuslihûn مصلحنيmuslihîn, مﺆمنونmü‘minûn - مﺆمننيmü‘minîn, مسلمون müslimûn - مسلمنيmüslimîn, سامعونsâmi‘ûn, - سامعنيsâmi‘în, سياحونseyyâhûn - سياحنيseyyâhîn, ذاكرونzâkirûn - ذاكرين zâkirîn, ظاملونzâlimûn - ظاملنيzâlimîn Sıra Sizde 3 اجزاﺀeczâ “cüz‘ler, parçalar”: افعالef ‘âl ازمنهezmine “zemânlar”: افعلهef ‘ile اولياءevliyâ‘ “velîler”: افعالef ‘ilâ اكابرekâbir “ekberler, büyükler”: افاعلefâ‘il اساطريesâtîr “üstûreler, mitoloji”: افاعيلefâ‘îl جهلهcehele “câhiller”: فعلهfa‘ale فجارfüccâr “fâcirler, kötülük işleyenler”: فعالfü ‘‘âl مجلcümel “cümleler”: فعلfü‘al شعراşu‘arâ “şâirler”: فعالfü‘alâ عواملavâlim “âlemler”: فواعلfevâ‘il رعاياre‘âyâ “ra‘iyyeler, halk, uyruklar”: فعالfa‘âlâ نعمni‘am “ni‘metler: فعلfi‘al قواننيḳavânîn “kânûnlar”: فواعيلfevâ‘îl Sıra Sizde 4 اخالقﻰahlâḳî - اخالقيونahlâḳiyyûn, عقلﻰaḳlî – عقليونakliyyûn, حبريbahrî – حبريونbahriyyûn, جوهريcevherî – جوهريونcevheriyyûn, دهرﻯdehrî – دهريونdehriyyûn, فلكﻰfelekî – فلكيونfelekiyyûn, غربﻰarbî – غربيونarbiyyûn, حيالﻰhayâlî – حياليونhayâliyyûn, اقتصادﻯiḳtisâdî – اقتصاديونiḳtisâdiyyûn, لغوﻯlüavî – لغويونlüaviyyûn, مادﻯmâddî – ماديونmâddiyyûn, حنوﻯnahvî – حنويونnahviyyûn, رياضيriyâzî – رياضيونriyâziyyûn, صليبﻰ salîbî – صليبيونsalîbiyyûn , صرفﻰsarfî – صرفيونsarf iyyûn, سياسﻰ siyâsî – سياسيونsiyâsiyyûn, صوفﻰsûfî – صوفيونsûf iyyûn Sıra Sizde 5 عنيayn : فعلfa‘l مشسşems : فعلfa‘l قمرḳamer : فعلfa‘al ثورsevr : فعلfa‘l ذﺋبzi‘b : فعلfi‘l بﺌرbi‘r : فعلfi‘l قفلḳufl : فعلfu‘l فرسferes : فعلfa‘al عنقunuḳ : فعلfü‘ul رجلracül : فعلfa‘ul كبدkebid : فعلfa‘il كتفketif : فعلfa‘il ثعلبsa‘leb : فعللfa‘lel بلبلbülbül : فعللfü‘lül سفرجلsefercel : فعللfa‘allel زجنفرzincefr : فعللfi‘lell Yararlanılan Kaynaklar Ateş, A.-Tarzi, A. (1971). Farsça Grameri, İstanbul. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul. Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri, Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul. Meninski, F. À. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tıpkıbasım), İstanbul, 2000: Simurg Yayıncılık. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu (1946), İstanbul. Viguier, M. (1790). Éléments de la Langue Turque, İstanbul. 2 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Kelime sınıfları içinde sıfatların yerini belirleyebilecek, adlarla sıfatlar arasındaki farkı ayırt edebilecek, Sıfatların çeşitlerini sıralayabilecek, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan türemiş sıfatları yapılış farklarıyla tanıyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Niteleme Belirtme Karşılaştırma Belirsizlik Berkitme • Küçültme • Gösterme • SoruveSayı İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kelime Sınıfları II: Sıfatlar • • • • GİRİŞ SIFATLAR SIFATLARINÇEŞİTLERİ OSMANLITÜRKÇESİNDETÜREMİŞ SIFATLAR Kelime Sınıfları II: Sıfatlar SIFATLAR Sıfatlar bir varlığı niteleyen ya da türlü yönlerden belirten kelimelerdir. Sıfatların adlardan farkı, varlıkları gösteren değil, onlara bağlı kavramlar olmalarıdır. Bu yüzden bir sıfat bir adın önünde niteleyici ve belirtici olarak bulunduğunda çoğul eki almadığı gibi durum ve iyelik ekleri de almaz. Ancak sıfatlar ad ve zamir gibi de kullanılabilir. O zaman anlattığı niteliği taşıyan adın yerine geçer, bir adın söz içindeki işleyişini yüklenir. Osmanlı Türkçesi’nde Türkçe sıfatlar yanında Arapça ve Farsça’nın her yapıdaki sıfatları da geniş ölçüde kullanılmıştır: ايریiri, قالنḳałın, غليظalîz, قباḳaba, چركنيçirkin, خوشhoş, ناخوشnâ-hoş, كوزلgüzel, بد bed, كوتوkötü, تاتلیtatłı, لذيذlezîz, ﺁجیacı, ﺁلچاقałçaḳ, اعلیa‘lâ, پك يوكسكpek yüksek, بلند bülend, يوكسكyüksek, دونdûn, ﺁشاغیaşaı, رذيلrezîl, زبونzebûn, زواللیzavalłı, كوچسزgüçsüz, عميقamîḳ, درينderin, هتیtehî, بوشboş, بوbu, شوşu, قاچḳaç, هانكیhangi, ناصلnasıł, هرher, بر bir, واحدvâhid, تكtek, يكyek, ايكیiki, دوdü, بشbeş, ششşeş, ﺁلتیałtı, اربعنيerba‘în, قرقḳırḳ, بشرbeşer, ايكيلیikili, ﺁلتيلیałtıłı gibi. SIFATLARIN ÇEŞİTLERİ Sıfatlar da adlar gibi çeşitlenmiştir. Onları önce gördükleri işe, yani işleyişlerine göre ikiye ayırırız: I. Niteleme Sıfatları, II. Belirtme Sıfatları. Niteleme Sıfatları Bunlar varlıkların sahip oldukları nitelikleri gösteren sıfatlardır. Bir varlık adının önünde yer aldıklarında onu bir niteliğini göstererek nitelemiş olurlar: اوزون يولuzun yoł, اكلی قماشeñli ḳumaş, طار كچيدdar geçit, معلوم حكايهma‘lûm hikâye, شدتلی فورطونهşiddetli fırtına, پارالق فكرparłaḳ fikir, موافق روزگارmuvâfıḳ rüzgâr “uygun yel”, انسان كاملkâmil insan, آدم اولغونołun adam gibi. Örneklerde görüldüğü gibi, Türkçe kurallı bir sıfat takımında yalnız Türkçe asıllı değil, alıntı Arapça ve Farsça sıfatlar da aynı işleyişi üstlenebilir. Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmış olan Farsça sıfat takımlarında ise Türkçe sıfatlar yer almaz. Onları 7. Ünitede göreceğiz. • OsmanlıTürkçesi’ndeArapça’danveFarsça’danalınmıştüremişsıfatlarınçoğunun karşılığı Türkçe’nin niteleme sıfatlarıdır. Ayrıca isimlerden niteleme sıfatları üreten 28 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Türkçe ekler, her biri bir isim tabanı olan Arapça ve Farsça adlara da iliştirilmiş ve pek çok niteleme sıfatı yapılmıştır: عجبلی/ عجبلوacepli “şaşılacak, garip”, عدالتلو/ عدالتلیadâletli “doğru”, عالمتلیalâmetli “nişanlı”, عمللیamelli “ırgat, işçi; suçlu; etkili”, باللیbelâłı “belâya uğramış, zavallı”, /بصريتلو بصريتلیbasîretli, عاطفتلی/ عاطفتلوâtıfetli “şefkatli, yavaş huylu”, شدتلیşiddetli, مرمحتلیmerhametli; ﺁفتلو/ ﺁفتلیâfetli “zavallı, belâya uğramış”, ﺁرزولوârzûłu, ﺁزادلیâzâdłı “salıverilmiş”, /خبتلو خبتلیbahtłı “talihli”, ﺁتشلیâteşli, دردلیdertli, رنكلی/ رنكلوrenkli gibi. • Sıfatların gösterdikleri nitelikler yoğunluk açısından derecelendirilebilir. Bu da karşılaştırma, berkitme ve küçültme olmak üzere üç ayrı derecede yapılır. Niteleme sıfatlarını buna göre karşılaştırma sıfatları, berkitme sıfatları ve küçültme sıfatları diye adlandırırız. Karşılaştırma Sıfatları Bir nesnede bulunan niteliğin yoğunluğu başka bir nesneye göre fazla, birden çok nesneye göre ise en üst derecede olabilir. İlki göreli (nisbî) fazlalık derecesi, ikincisi ise salt (mutlak) fazlalık, yani üstünlük derecesidir. Her ikisi de karşılaştırmaya dayanır, bu yüzden sıfatların derece gösteren bu şekillerine karşılaştırma sıfatları denir. Türkçe Karşılaştırma Sıfatları Osmanlı Türkçesi’nde -rak/-rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır. Niteliğin hem fazlalık, hem üstünlük derecelerini gösteren bu ekle yapılmış sıfatlarla özellikle XVI. yüz yıl metinlerinde çok karşılaşılır. Vurgusuz olan bu ekin kullanımı sonraki yüz yılların yazı dilinde giderek azalmıştır. Konuşma dilinde varlığını uzun süre koruduğu anlaşılmaktadır: ﺁقرقaḳraḳ “daha ak, en ak”, ﺁلچغرقałçaraḳ, ﺁلچقرقałçaḳraḳ, بولرقbołraḳ, قواليرق ḳołayraḳ, اولورقułuraḳ, ياقينرقyaḳınraḳ, بيوكركbüyükrek “daha büyük, en büyük”, كيچريكkiçirek “daha küçük, en küçük”, كچوكركküçükrek, اكشريكekşirek, اسكريكeskirek, كنجركgençrek, كوتوركkötürek, يكركyeğrek, يوجهركyücerek, يوكسكركyüksekrek gibi. • Bununlabirliktesıfatlarınfazlalıkveüstünlükdereceleriniayrıayrıgöstermekiçin Osmanlı Türkçesi’nde şu derece zarfları da kullanılmıştır: دخیdahı/daha, اكen, پكpek, زيادهziyâde, زيادەسيلهziyâdesiyle, غايتâyet, غايتيلهâyetile, غايتدهâyette, افراط ايلهifrât ile. • Nitelikderecesibakımındankarşılaştırma,sıfatı,-den ekli addan sonra getirmek biçiminde de yapılmıştır: كديدن بيوكkediden büyük, بتون كديلردن بيوكbütün kedilerden büyük, كديلرك ﻤﺟلهسندن بيوك kedilerin cümlesinden büyük gibi. Arapça Karşılaştırma Sıfatları Arapça’da sıfatların fazlalık ve üstünlük dereceleri üçlü fiillerden tek bir kalıpla yapılmıştır. Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmış olan bu kalıptaki sıfatlar Türkçe’nin -rak/ -rek ekli sıfatlarına karşılıktır: احقرahḳar “daha alçak, pek alçak” = ałçaḳraḳ, افضلefzal “daha üstün, en üstün”, اكرب ekber “daha büyük, en büyük”, احسنahsen “daha güzel, pek güzel” = güzelrek, اقربaḳreb “daha yakın, en yakın” = yaḳınraḳ, انورenver “daha ışıklı, pek ışıklı”, اندرender “az bulunur, çok az bulunur”, اليقelyaḳ “daha lâyık, en lâyık” gibi. Farsça Karşılaştırma Sıfatları Farsça’da sıfatların fazlalık ve üstünlük derecelerini yapan iki son ek vardır: -ter ve -terîn. Bu eklerle Farsça ve Arapça sıfatlardan yapılmış derecelendirme sıfatları da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok kullanılmıştır: 29 2. Ünite - Kelime Sınıfları II: Sıfatlar كمرتkemter “daha alçak; daha ufak” = ałçaḳraḳ, كمرتينkemterîn “en alçak, en kötü; en ufak”, هبرتbihter “daha iyi”, هبرتينbihterîn “en iyi” = Ar. a‘lâ, مهرتmihter “daha büyük” = büyükrek, Ar. ekber, منترnemter “daha sulu”, نزديكرتnezdîkter “daha yakın” = yaḳınraḳ, نزديكرتين nezdîkterîn “en yakın”, نيكرتnîkter “daha iyi”, نيكرتينnîkterîn “en iyi”, سزاورترsezâverter “daha lâyık” = Ar. elyaḳ, سزاوارترينsezâvârterîn “en lâyık” = Ar. elyaḳ, پسترتpestter “daha alçak”, مهمرت mühimter “daha önemli” = Ar. ehemm, مهمرتينmühimterîn “en önemli” = Ar. ehemm, مشكلرت müşkilter “daha zor”, مشكلرتينmüşkilterîn “en zor”, نامدارترnâmdârter “daha namlı”, نامدارترين nâmdârterîn “en namlı” gibi. Türkçe, Arapça ve Farsça karşılaştırma sıfatları arasında yapılış bakımından fark var mıdır? Varsa nelerdir? Berkitme Sıfatları Nitelik yoğunluğunun bir kişi ve nesnede yüksek, çok yüksek ve pek yüksek derecelerde bulunduğu karşılaştırmaya dayandırılmaksızın da anlatılabilir. Bu anlatımı taşıyan sıfatlar berkitme sıfatlarıdır. Türkçe Berkitme Sıfatları Ekler ve zarflarla yapılmıştır. Fiilden -ağan/-egen; -ḳan/-ken, -ğan/-gen; -ḳın/-kin, -ğın/-gin ve -ḳıç/-kiç -ğıç/-giç ekleriyle türetilmiş berkitme sıfatlarıyla XVI. yüz yıl metinlerinde çokça karşılaşılır. Bunların -an/-en ekiyle türemiş sıfatlardan (sıfat-fiillerden) farkı, fiilin belirttiği kılışın kılan (fail, özne) tarafından çok, sürekli, huy ve alışkanlık hâlinde yapıldığını anlatmasıdır: -ağan/-egen: قاچاغانkaçaan “kaçıcı, kaçkın”, دونهكنdönegen “dönüp duran”, اوهكنevegen “aceleci” = Ar. عجولacûl, كزهكنgezegen “durmadan gezip duran, başıboş, derbeder, hovarda” = Ar. سيارseyyâr, ييهكنyeyegen “çok yiyici” = Ar. اكولekûl gibi. -ḳan/-ğan, -ken/-gen: اوناتغانunutḳan, اوالشغانułaşḳan “bulaşıcı” = Ar. ساریsârî, ياپشغانyapışḳan, ﺁجتغان acıtḳan “çok ağrı verici, pek acıtıcı”, ﺁغلغانağłaan, طارلغانdarıłan “çok huysuz, pek sert, titiz”, ايصريغانısıran “ısırma huyu olan”, قاقيغانkakıan “gürleyen”: اوتورغانoturan “hiçbir iş yapmayan, aylak, işsiz”, ييلديراغانyıłdıraan “sürekli ışık saçıcı, çok parlak”, اوشنكنüşengen, اوتلهكنevetlegen “aceleci” gibi. -ḳın/-kin, -ğın/-gin: چاپقنيçapḳın “hızlı koşan”, اشكنيeşkin “hızlı giden”, كچكنيgeçkin “keyifli, sarhoş”, كسكنيkeskin, ينكنيyengin “taşan, kabına sığmayan”, طاشقنيtaşḳın gibi. • OsmanlıTürkçesi’ndeberkitmevealışkanlıksıfatlarıkılıcı(fail)sıfatlarınınbaşına çok, pek, gâyet, hep, dâim, dâimâ, durma, durmadan, her dem gibi zarflar getirmek yoluyla da yapılmıştır: چوق ﺁغاليانçok ałayan, داﺋﻢ فكر ﺍيدنdâim fikr eden, پك ظاملpek zâlim, طورمه قوشانdurma ḳoşan, طورمادن ايشلنيdurmadan işleyen, غايت قناعتكارâyet ḳanâ‘atkâr gibi. • BerkitmesıfatlarınınTürkçe’debaşkabiçimleridevardır,bunlardabudönemde kullanılmıştır: ﺁپاكسزapañsız, ﺁپاقapaḳ, ﺁپ ﺁچوقapaçıḳ; بك بياضbeñbeyâz, بوزبتونbüzbütün, طوزطوغروdozdoru, دومدوزdümdüz, دوبدوزdüpdüz, قپ قره ḳapḳara, قپ قزلḳıpḳızıł, قوپ قوروḳupḳuru, مي يشيلyemyeşil; قوجاق قوجاقḳucaḳ ḳucaḳ, طوتام طوتامtutam tutum, دسته دستهdeste deste gibi. 1 30 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Arapça Berkitme Sıfatları Birden çok kalıpla fiilden türetilmiş sıfatlardır. Türetme kalıplarına mübâlağa kalıpları, bu kalıplarla türetilmiş sıfatlara da mübâlağa sıfatları denir. Türkçe berkitme sıfatlarına karşılık olan bu sıfatlara da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok yer verilmiştir: سياحseyyâh “çok gezen” = gezegen, كذابkezzâb “çok yalancı”, خالقhallâḳ “her şeyi yaratan, durmadan yaratan, Tanrı”; عالمهallâme “çok bilen, bilgin”; غيورayûr “çok çalışan” = çałışḳan, ولودvelûd, “doğurgan”, كتومketûm “sır saklamayı alışkanlık edinen”, اكولekûl “çok yiyen, boğaz kulu” = yeyegen: مكثارmiksâr “çok konuşan, durmadan konuşan” = ḳonuşḳan; عليﻢalîm “her şeyi bilen, Tanrı”, اليﻢelîm “çok acı verici” = acıtḳan gibi. Farsça Berkitme Sıfatları Fiil tabanlarından belli eklerle yapılmıştır: a) گار-gâr: ﺁفريدگارâferîdgâr “her şeyi yaratan, her dem yaratan, Yaratıcı, Tanrı” = Ar. خالقHallâḳ, پروردگارperverdgâr “bütün yaratıkları besleyen, Tanrı” = Ar. رزاقRezzâḳ, ﺁمرزگارâmürzgâr “çok bağışlayıcı, Tanrı” = Ar. عفوafüvv; b) ار-âr: خاستارhâstâr “çok istekli”; c) ان-ân: كريانgiryân “çok ağlayan” = ałaan, پويانpûyân “çok aceleci” = evegen, evetlegen; ç) ا-â: كرداgerdâ “durmadan dönen, dönüp duran” = Ar. devvâr gibi. • Bununlabirlikteisimlerdentüremişkimisıfatlardaaynıanlamıverir: a) كار-kâr ile: حيلهكارhîlekâr “sürekli hile yapan, aldatmayı alışkanlık edinmiş” = Ar. مكارmekkâr, شيوهكارşîvekâr “kırıtkan, çok oynak, pek işveli”; b) كر-ger ile: دروغكرdürûger “çok yalan söyleyen” = Ar. كذابkezzâb; c) ناك-nâk ile: خشمناقhışmnâk “çok öfkeli” = Ar. غضوبazûb gibi. • BerkitmesıfatlarıFarsça’da بسيارbisyâr “çok”, بسbes “çok”, نيكnîk “iyi”, سختsaht “katı, pek”, پرpür “dolu”, خيلیhaylî “çok”, بغايتbeğâyet “son derece” gibi zarflarla da yapılır: خيلی شريينhaylî şîrîn “pek tatlı”, سخت سياهsaht siyâh “kapkara” gibi. 2 Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan Farsça berkitme sıfatlarının Türkçe berkitme sıfatları ile yapılışça benzerliği var mıdır? Varsa nedir? Küçültme Sıfatları Nitelik yoğunluğunu düşük ve aşağı derecesiyle anlatan sıfatlardır. Türkçe Küçültme Sıfatları Bunlar,sıfatlardan -raḳ/-rek (vurgulu), -ca/-ce ,-ça/-çe (vurgulu), -cak/-cek ve -cıḳ/-cik ekleriyle yapılmışlardır: 2. Ünite - Kelime Sınıfları II: Sıfatlar -raḳ/-rek ile: ﺁلچرقałçaraḳ, اكشريكekşirek, اسكريكeskirek, كوچوكركküçükrek, اوزونرقuzunraḳ ; -ca/-ce ,-ça/-çe ile: ﺁقچهaḳça, اركنجهerkence, كيچجهgeççe, كوزجلهgüzelce, خوشجهhoşça, ايراقچهıraḳça, قباجه ḳabaca, پكجهpekçe, اوزوجنهuzunca, اوجوزجهucuzca, ياقينجهyaḳınca; -caḳ, -çaḳ/-cek, -çek ile: ﺁلچاجقałçacaḳ, بيوجكbüyücek, كچوجكküçücek, صوغوجقsoucaḳ; -cıḳ/-cik ile: ﺁزاجقazacıḳ, برجكbircik, برجيكbiricik, اراجقıracıḳ, يومشجقyumşacıḳ, يوكسجكyüksecik gibi. Arapça Küçültme Sıfatları Arapça’da küçültme sıfatları için ayrı bir kalıp yoktur. Bir nitelik bildiren kimi yalın adlardan yapılmış küçültme adları bu anlamı verir: كسيالنküseylân “biraz tembel, tembelce”, سكريانsükeyrân “sarhoşça” gibi. Bunlar Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmamış, Arapça sıfatlarda küçültme anlatımı Türkçe’nin ekleriyle karşılanmıştır: جزوجيهcüzvîce “biraz, azca”, امسرجهesmerce, مشكلجهmüşkilce “oldukça zor”, مهمجهmühimce “oldukça mühim”, زيادهجهziyâdece “az fazla, biraz fazla” gibi. Farsça Küçültme Sıfatları Farsça’da da küçültme sıfatı yapan bir ek yoktur. Osmanlı Türkçesi’nde kullanılan Farsça sıfatlara küçültme anlatımı Türkçe’nin ekleri ve zarflarıyla aktarılmıştır: ﺁسانرقâsânraḳ “kolayca”, خيليجهhaylîce “şöyle böyle, hatırı sayılır ölçüde”, فناجهfenâca, سهلجهsehelce “biraz, azca”, تيزجهtîzce “biraz çabuk, tezce; az keskin, keskince”, چركنجهçirkince gibi. Belirtme Sıfatları Bunlar bir nesneyi kendi nitelikleriyle değil de birtakım katma niteliklerle belirtirler. Bu belirtme biçimlerine göre çeşitlenmişlerdir: Gösterme Sıfatları Bir varlığın zamanca, mekânca ve zihince bulunduğu uzaklığa göre yerini göstererek belirtirler. Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış başlıca gösterme sıfatları şunlardır: بوbu, اشبوişbu, اوشبوoşbu, شوşu, شولşol, اولol, اوo : بوطرفbu taraf, اشبو مكتوبişbu mektûb, اوشبو كتابoşbu kitâb, شو مسﺄلهşu mes‘ele, شولجهت şol cihet, اول وقتol vaḳt, او باغo bâ gibi. • Bunlaraslındasıfatolarakdakullanılangöstermezamirleridir.Zamirolarakçekimleri ve bu çekimlerin yazılışları bundan sonraki ünitede gösterilecektir. Soru Sıfatları Adları soru ile belirten sıfatlardır: قاچ كرهḳaç kerre, قانغی جانبدهḳangı cânibde, هانكی كونhangi gün, نه وقتne vaḳt, نيجه بالدر nice belâdır gibi. Belirsiz Sıfatlar Adı tek bir varlığın adı olmaktan çıkarıp belirsizleştiren, belirsizlik niteliğiyle tanıtıp sınırlayan sıfatlardır. Osmanlı Türkçesi’nde çoğu alıntı olup çok kullanılmış belirsiz sıfatlar şunlardır: 31 32 Osmanlı Türkçesine Giriş-II ﺁخرâhar “başka”, ديكرdîger, درلو درلوdürlü dürlü/türlü türlü, انواعenvâ‘, اصنافasnâf, اجناس ecnâs, الوانelvân, كونه كونهgûne gûne, كوناكونgûnâgûn, رنكارنكrengârenk, بونك كبیbunun gibi, بوجنلنيbuncıłayın, ﺁنك كبیanuñ gibi, ﺁجنلنيancıłayın, اول مقولهoł maḳûle, بوشكلbu şekl, بو رمسهbu resme, بو اصلbu asıl, فالنfülân/falan, برbir (olumsuz cümlelerde: “tek bir, hiçbir”), تك برtek bir, بر دخیbir dahı, او برo bir, غريیayrı, بر غريیbir ayrı, ساﺋرsâir, هيچ برhiç bir, برچوقbirçoḳ, برطاقﻢbirtaḳım, برقاچbirḳaç, بردرجهbir derece, بعضیba‘zı, هرher, چندçend “birkaç”, باشقهbaşḳa, ديكرdîğer, غريیayrı, هيج برhîç bir, نهne, نه كبیne gibi, هانغیhanı, هانكی hangi, قانغیḳanı, او برo bir, اوتكیöteki, بويلهböyle, شويلهşöyle, اويلهöyle, بو تورلوbu türlü, بوكبی bu gibi, بونوعbu nev‘, بوكونهbu gûne, مهانhemân “aynı, o” (hemân sâ‘at, hemân dem gibi), بواصلbu asl, بودكلوbu deñli, بومقولهbu maḳûle “bu türlü”, بورمسهbu resme “böyle, bu türlü”, بوقبيل bu ḳabîl “bunun gibi, böyle”, دكمهdeğme “her bir”, هرher, هبhep “bütün”, بتونbütün, تكميل tekmîl, متامtemâm, متامتtemâmet, قموḳamu “bütün, hep”, دوكلیdükeli “bütün”, عمومumûm “bütün”, ﻤﺟلهcümle, ﻤﺟيعcemî‘, باجلملهbi’l-cümle, بالعمومbi‘l-umûm. Sayı Sıfatları Adları; sayıları, sıraları, üleşme kümeleri, kesirleri, toplulukları gibi yönlerle belirten sıfatlardır. Bunların yazılışları değişmez biçimler kazanmıştır. Aşağıda birden ona kadar Türkçe asıl sayı sıfatları ile bunların sıra bildiren biçimlerini veriyoruz: برbir, ايكیiki, اوچüç, دورتdört, بشbeş, ﺁلتیałtı, يدیyedi, سكزsekiz, طوقوزdoḳuz, اونon ; برجنىbirinci, ايكنجیikinci, اوچنجیüçüncü ; دوردجنىdördüncü , بشنجىbeşinci, آلتنجىaltıncı, يدجنىyedinci, سكزجنىsekizinci, طوقوزجنىdokuzuncu, اوننجىonuncu. • ArapçaveFarsçasayısıfatlarıdaOsmanlıTürkçesi’ndekullanılmıştır.Türkçemetinlerde geçenler şunlardır: Arapça Sayı Sıfatları Asıl Sayı Sıfatları احدehad/(dişili) / احدىihdâ “bir”, اثنانisnân “iki”, ثالثةselâse “üç”, اربعةerba‘a “dört”, مخستة hamse “beş”, ستةsitte “altı”, سبعةseb‘a “yedi”, مثانيةsemâniye “sekiz”, تسعةtis‘a “dokuz”, عشرة ‘aşere “on”; احد عشرehade ‘aşere “on bir”, اثناعشرisnâ ‘aşere “on iki”, عشر ثالثةselâsete ‘aşere “on üç”, اربعة عشرerba‘ate ‘aşere “on dört”, مخستة عشرhamsete ‘aşere “on beş”, ستة عشرsittete ‘aşere “on altı”, سبعة عشرseb‘ate ‘aşere “on yedi”, مثانيةsemâniyete ‘aşere “on sekiz”, تسعة عشرtis‘ate ‘aşere “on dokuz”; ‘ عشرونışrûne “yirmi”, ثالثونselâsûne “otuz”, اربعونerba’ûne “kırk”, مخسونhamsûne “elli”, ستونsittûne “altmış”, سبعونseb‘ûne “yetmiş, مثانونsemânûne “seksen”, تسعونtis‘ûne “doksan”; مئه، ماﺋةmi‘e “yüz”, ماﺋتانmi‘etâni “iki yüz”, ثالث ماﺋةselâsü mi‘e “üç yüz”, اربع ماﺋةerba‘u mi‘e “dört yüz”, مخس ماﺋةhamsü mi‘e “beş yüz”, ست ماﺋةsittü mi‘e “altı yüz”, سبع ماﺋةseb‘u mi‘e “yedi yüz”, مثانى ماﺋةsemâni mi‘e “sekiz yüz”, تسع ماﺋةtis‘u mi‘e “dokuz yüz”; الفelf “bin”, الفانelfân “iki bin”, … ‘ عشرة آالفaşretü âlâf “on bin”, … ماﺋة الفmi’etü elfin “yüz bin”. Sıra Sayı Sıfatları اولevvel “ilk, birinci”, ثانیsânî “ikinci”, ثالثsâlis “üçüncü”, رابعrâbi‘ “dördüncü”, خامسhâmis “beşinci”, سادسsâdis “altıncı”, ثابعsâbi‘ “yedinci”, ثامنsâmin “sekizinci”, تاسعtâsi‘ “dokuzuncu” ‘ عاشرâşir “onuncu”; 33 2. Ünite - Kelime Sınıfları II: Sıfatlar حادى عشرhâdiye ‘aşere “on birinci”, ثاىن حادىsâniye ‘aşere “on ikinci”, ثالث عشرsâlise ‘aşere “on üçüncü”, رابع عشرrâbi‘a ‘aşere “on dördüncü”, خامس عشرhâmise ‘aşere “on beşinci”, … ‘ عشرونışrûne “yirminci; حا د و عشرونhâdie ve ‘ışrûne “yirmi birinci”, ثا ن و عشرونsânin ve ‘ışrûne “yirmi ikinci”, ثالث و عشرونsâlisü ve ‘ışrûne “yirmi üçüncü”, ….; ثالثونselâsûne “otuzuncu”, اربعونerba’ûne “kırkıncı”, مخسونhamsûne “ellinci”, ستونsittûne “altmışıncı”, سبعونseb’ûne “yetmişinci” , مثانونsemânûne “sekseninci”, تسعونtis’ûne “doksanıncı”, ماﺋةmi‘e “yüzüncü”. ماﺋتانmi‘etân “iki yüzüncü”, ثالمثاﺋةselâsü mi‘e “üç yüzüncü”, … الفelf “bininci”, الفانelfân “iki bininci”. Farsça Sayı Sıfatları Asıl Sayı Sıfatları يكyek “bir”, دوdü “iki”, سهse/si “üç”, چهارçehâr “dört”, پنجpenc “beş”, ششşeş “altı”, هفتheft “yedi”, هشتheşt “sekiz”, نهnüh “dokuz”, دهdeh “on”; يازدهyâzdeh “on bir”, دوازدهdüvâzdeh “on iki”, سيزدهsîzdeh “on üç”, چهاردهçehârdeh “on dört”, پانزدهpânzedeh “on beş”, شانزدهşânzedeh “on altı”, هفدهhefdeh “on yedi”, هشدهheşdeh “on sekiz”, نوزدهnüvezdeh “on dokuz”; بيستbîst “yirmi”, سىsî “otuz”, چهلçehel/çihil “kırk”, پنجاهpencâh “elli”. شصد/ ششتşeşt/ şasd “altmış”, هفتادheftâd “yetmiş”, هشتادheştâd “seksen”, نودneved “doksan”, صدsad “yüz”, دويست/ دوصدdü sad/düvîst “iki yüz”, سيصدsî sad “üç yüz”, چهار صدçehâr sad “dört yüz”, پانصدpân sad “beş yüz”, ششصدşeş sad “altı yüz”, هفتصدheft sad “yedi yüz”, هشتصدheşt sad “sekiz yüz”, هنصدnüh sad “dokuz yüz”: هزارhezâr “bin”, دو هزارdü hezâr “iki bin”, … ده هزارdeh hezâr “on bin”, … صدهزارsad hezâr “yüz bin”. Sıra Sayı Sıfatları خنستنيnuhustîn “birinci”, دومdüvüm “ikinci”, سومsivüm “üçüncü”, چهارمçehârüm “dördüncü”, پنجﻢpencüm “beşinci”, ششﻢşeşüm “altıncı”, هفتﻢheftüm “yedinci”, هشتﻢheştüm “sekizinci, هنﻢnühüm “dokuzuncu, دهﻢdehüm “onuncu; يازدهﻢyâz dehüm “on birinci”, دوازدهﻢdüvâz dehüm “on ikinci”, سيزدهﻢsîz dehüm “on üçüncü”, چهاردهﻢçehâr dehüm “on dördüncü”, پانزدهﻢpanz dehüm “on beşinci”, … بيستﻢ bîstüm “yirminci”; بيست و يكﻢbîst ü yeküm “yirmi birinci”, بيست و دومbîst ü düvüm “yirmi ikinci”, بيست و سوم bîst ü sivüm “yirmi üçüncü”, سومsivüm “otuzuncu”, چهلﻢçehelüm “kırkıncı”, پنجاهﻢpencâhüm “ellinci”, ششتﻢşeştüm “altmışıncı”, هفتادمheftâdüm “yetmişinci”, هشتادمheştâdüm “sekseninci”, نودمnüvedüm “doksanıncı”, صدمsadüm “yüzüncü”; دويستﻢdüvîstüm “iki yüzüncü”, سه صدمse sadüm “üç yüzüncü”; هزارمhezârüm “bininci”, دوهزارمdü hezârüm “iki bininci”. Aşağıdaki sayıların Arapça karşılıklarını yazınız. sekiz, on üç, iki, dört, üç, on iki, beş, altı, on sekiz, yedi. 3 34 Osmanlı Türkçesine Giriş-II 4 Aşağıdaki tamlamaların anlamlarını sözlük yardımıyla tespit ediniz. çehâr-yâr, dü-âlem, düvâzdeh-imâm, heft-âsmân, heşt-behişt, nüh-felek, penc-erkân, şeşcihet, şeş-kalem, şeş-per, şeş-târ. Yapılarına Göre Sıfatlar Sıfatları yapılarına göre de basit (yalın), türemiş ve birleşik sıfatlar olarak ele alabiliriz. Yukarıda bir çok basit sıfat ile türemiş sıfatların bir kısmını gördük. Birleşik sıfatlarla birlikte Arapça ve Farsça bütün türemiş sıfatları önümüzdeki yıl ayrıntılı olarak göreceksiniz. Burada Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmış türemiş sıfatlar üzerine toplu bir değerlendirme yapılmakla yetinilecek, bu arada kelime dağarcığınızı geliştirmeniz için çok sayıda örnek verilecektir. OSMANLI TÜRKÇESİ’NDE TÜREMİŞ SIFATLAR Dilimizin bu döneminde de isimlerden ve fiillerden eklerle türemiş pek çok Türkçe sıfat kullanılmıştır. Öte yandan iki büyük kültür dili Arapça ve Farsça’dan da pek çok sıfat alınmıştır. Arapça’nın sıfatları fiillerden, Farsça’nınkiler ise hem fiillerden, hem de isimlerden türemiş sıfatlardır. Bu arada Türkçe işlek türetme ekleriyle Arapça ve Farsça adlardan pek çok sıfat üretilmiş ve dilin kelime dağarcığına katılmıştır. Aşağıda, daha önce gördüklerimiz dışında Türkçe işlek yapım ekleri ile türetilmiş Türkçe sıfatlarla bunların Arapça ve Farsça karşılıkları verilecektir. Ekler, isimden sıfat yapanlar, fiilden sıfat yapanlar olarak iki öbekte içinde sıralanmış; önce her ek için Türkçe yapılı örnekler, sonra bu yapıdaki sıfatların Arapça ve Farsça karşılıkları olan örnekler verilmiştir. İsimden Sıfat Yapanlar 1. -ca/-ce, -ça/-çe: Yukarıda küçültme eki olarak gördüğümüz vurgulu -ca/-ce’den ayrı bir de zarflar üreten vurgusuz ekimiz vardır. Bu ek ulus adlarına geldiğinde nisbet anlamı verir ve o ulusun konuştuğu dilin adı olan adlar yapar. Bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır: توركجهTürkçe (kitap), عرجبهArapça (şiir), فارسجهFarsça (mesnevî), الطينجهLatince (ad), هلجهLehçe (kelime), تاتارجهTatarca (kelâm) gibi. • Dil adları Arapça ve Farsça’da ilgi (nispet) ekleriyle yapılır. Her ikisi de adların sonunda eklenen bir ’یdir. Bu یArapça'da -iyyun, Farsça’da ise -î okunur: بی ر ع ّ Arabiyyun ve فارسیFârsî gibi. Arapça’nın -iyyun’u Farslar tarafından kendi nispet ekleri î gibi, Türkler tarafından da her ikisi -î okunmuştur: Arabî, توركیTürkî, فارسیFârsî, فرانسویFransevî gibi. 2. -ı, -ki: ‘Olan, bulunan’ anlatımındaki bu ek zaman, yer yön zarflarından sıfat ve zarf yapar: -ı: صوكرهغیsoñraı, طشرهدهغیtaşradaı, يوقاروغیyokaruı “en üstteki = Ar. ekber”. -ki: مشديكیşimdiki, يارنكیyarınki, ﺁخشامكیahşamki, دونكیdünki, بريكیberiki, چوقدنكیçoḳtanki “eski = Ar. قدميḳadîm”, كوكلدهكیgöñüldeki, ايچردهكیiçerdeki, اوكدهكیöñdeki, سندهكىsendeki, • Buekialmışkelimelerilgi(nispet)ekliArapçaveFarsçakelimelerinkarşılığıolmuştur: شامیşâmî = akşamki, سفلیsüflî = aşaaki, امروزیimrûzî = bugünki, قدميیḳadîmî = çoḳtanki, شبیşebî = geceki, يومیyevmî = gündüzki, ﺁخریâhırî = sondaki, سحریseherî = sabahki, غدویadevî = yarınki, زيرينzîrîn = aşaaki, دوشينهdûşîne = dün geceki, پيشنيpîşîn = ileriki, öndeki, پسنيpesîn = soñdaı gibi. 2. Ünite - Kelime Sınıfları II: Sıfatlar 3. -łı/-li, -łu/-lü : Bu ek Osmanlı Türkçesi döneminde işlek ve canlı bir türetme eki olmuştur. ‘Sahip ve malik olma, donanma, bir nitelik taşıma, bir hâlde bulunma, bir nesneyle ilgili bulunma’ gibi zengin ve geniş anlatımlar taşır: ﺁقچهلیaḳçałı, ﺁتلیatłı, بوينوزلیboynuzłu, جانلیcânłı, جبهلیcebeli, دﺍنهلیdâneli, طومانلی dumanłı, كوشهلیköşeli, مروتلیmürüvvetli, مصيبتلیmusîbetli, صاچلیsaçłı, صقاللیsaḳałłı, صولو sułu, طاشلیtaşłı, دادلیtatłı gibi. • Arapça veFarsça’nıntüretilmişsıfatlarının,özellikledesıfatfiillerininbirçoğuna kendi mastarlarından bu ekle yapılmış sıfatlar karşılık olmuştur: عادلâdil = عدالتلوadâletli, عظيﻢazîm = عظمتلوazametli, عاقلâḳil = عقللوaḳılłı, معيوب ma‘yûb = عيبلیayıpłı, بصريbasîr = بصريتلیbasîretli, فصيحfasîh = fesâhatli, مغرورmarûr = غرورلو urûrłu, غضوبazûb = غضبلوazabłı, متفرقmüteferriḳ = farḳłı, فاسدfâsid = فسادلوfesâdłı, ملبسmülebbes, پوشندهpûşende “giyinmiş, giyinik” = لباسلیlibâsłı, رايحrâyih = راﺤﻳهلیrâyihałı gibi. • BuekleyapılmışTürkçesıfatlar,OsmanlıTürkçesi’ndekullanılmışArapça’nınaynı anlamları aktaran zü-, zi- gibi ön takıları ile Farsça’nın addan sıfat türeten -mend, -nâk, -kâr, ger, -vâr, -ver, -gîn son takıları ve bâ-, be- gibi kimi ön takıları ile yapılmış sıfatlarına da karşılık olmuştur: -zü, -zi: ذوالقرننيzü’l-ḳarneyn = iki boynuzlu, ذوالوجهنيzü’l-vecheyn = iki yüzlü, ذی قيمتzî-ḳıymet = değerli, ذی بالzî-bâl = zorlu, güçlü, kuvvetli; مند-mend: دردمندderdmend = dertli, خردمندhıredmend = akıllı; ناك-nâk: دردناكderdnâk = dertli; كار-kâr: هوسكارheveskâr = hevesli; كر-ger: سوداكرsevdâger = sevdalı, hüzünlü; وار-vâr: اميدوارümîdvâr = ümitli; ور-ver: جانورcânver = canlı, نامورnâmver = namlı, ünlü; گني-gîn: غمگنيamgîn = gamlı; بbe-: خبردbe-hıred = akıllı, بنامbe-nâm = ünlü; باbâ-: باخربbâ-haber = haberli, باوقارbâ-vaḳâr = vakarlı gibi. • Bu ek ülke, şehir, yer ve hanedan adlarına geldiğinde, ilgi anlatımıyla Arapça ve Farsça ilgi ekinin karşılığı olur, dolayısıyla -lı/-li ekli bu sıfatlar ilgi (nispet) adları (ism-i mensûb) denilen sıfatları da karşılamıştır: استانبولیİstanbulî = İstanbullu, شامیŞâmî = Şamlı, عثمانیOsmânî = Osmanlı, بوسنوی Bosnavî = Bosnalı, بغدادیBadâdî = Bağdadlı, بورسویBursevî = Bursalı, فرانسویFransevî = Fransalı gibi. 4. -łıḳ/ -lik. -łuḳ/-lük: Bu dönemdeki en işlek eklerdendir. ‘İçinlik, yetecek ölçü, değer ve tutar’ gibi bir anlatımı da vardır: 35 36 Osmanlı Türkçesine Giriş-II برغروشلقbir roşłuḳ (şerâb), يارمي ﺁقچهلقyarım akçałıḳ (ciğer), برچاقشريلقbir çaḳşırłıḳ (çoha), ايكی ساعتلكiki sâatlik (yol). • ArapçaveFarsça’dabuanlamilgi (nispet) eki ile aktarılır. Demek ki bu yapıdaki alıntı kelimelerin Türkçe karşılıkları da bu dönemde -łıḳ, -lik ekli sıfatlarımız olmuştur: يومی- yevmî = bir günlük, سنویsenevî = bir yıłłıḳ, پنج سالگیpenc sâlegî = beş yıłłıḳ gibi. 5. -sız/-siz : -łı/-li ekinin anlamca zıddıdır ve eklendiği adın gösterdiği yoğun ve yalın kavrama ‘olmayan, bulunmayan’ anlatımı katar: ﺁهنكسزâhenksiz, چارهسزçâresiz, دكسزdeñsiz, ادبسزedebsiz, ايرسزeyersiz, فكرسزfikirsiz, غريتسزayretsiz, قيمتسزḳıymetsiz, مناسبتسزmünâsebetsiz, نزاكتسزnezâketsiz, لذتسزlezzetsiz, شنلكسزşenliksiz, شبه سزşüphesiz, تكليفسزteklîfsiz, يوركسزyüreksiz. • Arapça’nınlâ- ve bilâ- ön takılarıyla yapılmış sıfatları ile Farsça’nın bî- ve nâ- ön takılı sıfatlarının karşılığı -sız /-siz ekli sıfatlar olmuştur: الlâ الريبlâ-reyb, الشكlâ-şekk = شبههسزşübhesiz, الابالlâ-übâl = دكسزdeñsiz; بالbilâ بالجسدbilâ-cesed = تنسزtensiz “cesetsiz”, بالامرbilâ-emr = فرمانسزfermânsız, بويرقسز buyuruḳsuz, بالسببbilâ-sebeb = سببسزsebebsiz, بالعوضbilâ-ivâz = بدلسزbedelsiz,; يبbî بیمﺂلbî-meâl = فاﺋدهسزfâidesiz, بيهودهbî-hûde = ﻰﺑمعﻰﻨbî-ma‘nâ “anlamsız, boşuna”; ناnâ ناشريينnâ-şîrîn = طاتسزtatsız, نامناسبnâ-münâsib = مناسبتسزmünâsebetsiz gibi. • Ayrıcaöntakıgibikullanılmışayr ve adem kelimelerinin ‘olmayan, bulunmayan’ anlatımları da -sız/-siz ekiyle karşılanmıştır: غريğayrغريمعمورayr-ı ma‘mûr = دوزﻤﻟهمشdüzülmemiş, غريمعقولayr-ı ma‘ḳûl = مناسبتسز münâsebetsiz, غريكاملayr-ı kâmil = كمالسزkemâlsiz; عدمadem عدم اعتدالadem-i i‘tidâl = اعتدالسزلكi‘tidâlsizlik, عدم رضاadem-i rızâ = رضاسزلقrızâsızłıḳ, عدم اطاعتadem-i itâ‘at = اطاعتسزلقitâatsızłıḳ gibi. Fiilden Sıfat Yapanlar 1. -dıḳ/-dik, -duḳ/-dük: Bu sıfatfiilin olumsuzu bu dönemde oldukça canlı bir sıfat yapma eki olarak görülür: ايشيدﻤﻟدكişidilmedik (bir dil), ( كورمدكgözler) görmedik (san‘atler), اوركمدكörkmedik/ ürkmedik (davar), سوينمدكsöyünmedik “sönmedik” (od), قوپمدقḳopmadıḳ (çadır), ﺁچلمدق açıłmadıḳ (gonca), يونلمدق قلﻢyonułmadıḳ (ḳalem) gibi. • Arapça’nınüçlüvearttırılmış(mezîd)fiillerininmef ‘ul isimleri denilen sıfatfiilleri en çok -an/-en ve -mış/-miş sıfatfiilleriyle karşılanmış, ancak yukarıda örneklerini verdiğimiz gibi, -dıḳ/-dik, -duḳ/-dük’lü biçimler de kullanılmıştır. Kalıplarını önümüzdeki yıl göreceğiniz mef ‘ul isimlerinin anlamını olumsuzlaştıran kimi ön ekli örnekleri de bu sıfatfiilin olumsuzuyla karşılanmıştır: نامعلومnâ-ma‘lûm = بيلنمدكbilinmedik / بيلنمهينbilinmeyen / بيلنمهمشbilinmemiş, بينظريbînazîr = كورﻤﻟدكgörülmedik / كورﻤﻟهينgörülmeyen / كورﻤﻟهمشgörülmemiş gibi. 2. -acaḳ/-ecek: Bu sıfatfiil eki de, -dıḳ/-dik, -duḳ/-dük gibi, bir yapım eki işleyişiyle daha çok sıfat olarak kullanılan kelimeler yapmıştır. Ad olarak kullanılanlar da varsa da çok azdır: 2. Ünite - Kelime Sınıfları II: Sıfatlar اوقويهجقoḳuyacaḳ (zaman), طورهجقduracaḳ (yer), باقهجقbaḳacaḳ (mahal), ﺁصلهجق asıłacaḳ (âdem), بينهجكbinecek (at), چويرهجكçevirecek (şiş), دوشنهجكdüşenecek/döşenecek (nesne), اولنهجكevlenecek (kız), كريهجكgirecek (yer), كيزلنهجكgizlenecek (yer), كزينهجكge- zinecek (yer) gibi. • -acaḳ/-ecek’li sıfatfiiller genel olarak fiilin anlattığı eylemle ilgili nesneyi gösterirler: binecek at, çevirecek şiş örneklerinde olduğu gibi. Ancak daha çok zaman ve yer (mahal) kelimeleri ile birlikte sıfat takımı oluşturmuş görünürler. Daha önce de söz ettiğimiz gibi, Osmanlı Türkçesi’nde Arapça ve Farsça’nın zaman ve yer adlarını karşılayan bu yapıda öbekler olmuştur. 3. -an/-en : Sıfat ve en çok da kılıcı adı olarak kullanılan bu sıfatfiillerin kullanım alanı çok geniştir. -ıcı/-ici ekli sıfatfiillerle birlikte bu -an/-en’li sıfatfiiller Arapça ve Farsça’nın etken ve edilgen sıfatfiillerinin tam karşılığı olmuşlardır: عاملâlim = بيلنbilen; عاملâmil = işleyen/yapan, فاعلfâil = قيالنḳıłan / gerçekleştiren, ايلنيeyleyen; جارمcârim = صوچ ايدنsuç eden (suç işleyen); قابلḳâbil = قابليتی اوالنḳâbiliyyeti/ yeteneği ołan; فارfârr, گريزانgirîzân = قاچانḳaçan; كاسرkâsir = قريانḳıran; رافعrâfi‘ = قالدرن ḳałdıran; ناهبnâhib = قاپانḳapan; جايعcâyi‘ = قارنی ﺁچ اوالنḳarnı aç olan; باقیbâḳî = قاالن ḳałan; باكیbâkî = ﺁغاليانağłayan; دمدارdüm-dâr = ﺁرددن كلنarttan gelen; خاﺋنhâin = سوزنده طورمايانsözünde durmayan; مطلوبmatlûb = ايستننistenen; موروثmevrûs = بابادن كلنbabadan gelen; منتشرmünteşir = دوكولنdökülen, يايالنyayıłan; معطوفma‘tûf = اكيلنeğilen; مزروعmezrû‘ = اكيلنekilen; ﺁيندهâyende = كلنgelen; واردvârid, واقعvâḳi‘ = اوالنołan; مرسولmersûl = كوندريلن gönderilen; مكتمنmüktemin = كيزلننgizlenen; مستبنيmüstebîn = سچنseçen, تانيانtanıyan; ظاهرzâhir = كورننgörünen; عاشقâşıḳ = seven; معشوقma‘şûḳ, حمبوبmahbûb = سويلنsevilen; مسكرmüskir = كيف ويرنkeyif veren gibi. 4. -ar/-er ve -ası/-esi: Az kullanılmış iki sıfat ekidir. ﺁقارaḳar (su), چاپارçapar (at), ( كچرsözü) geçer (âdem); كلهسیgelesi (yıl). 5. -(y)ıcı/-(y)ici : Osmanlı Türkçesi,nde -(y)an/-(y)en kadar işlek ve canlı bir sıfatfiil ekidir. Onu daha önce kılıcı adı yapan bir ek olarak görmüştük. Ancak bu ek en çok sıfat üreten bir ek olmuş, bu sıfatlar genel olarak bir sıfat gibi kullanılmış alıntı sıfatfiilleri (fail ve mef ‘ul isimlerini) karşılamıştır: فاتحfâtih, مفتحmüfettih = ﺁچيجیaçıcı; منامnemmâm, غمازammâz = ﺁدچقيجیad çekici “çekiştirici, dedikoducu”; قاتلḳâtil = اولدرجيیöldürücü; ستاناsitânâ = ﺁليجیałıcı; ضرابzarrâb, سكه زنsikke-zen = ﺁقچه سكه لييجیakça sikkeleyici; خملصmuhlis = قورتارجيیḳurtarıcı; طالب tâlib, جوياcûyâ = ﺁراييجیarayıcı; جميشmüceyyiş = عسكر ديوشورجيیasker devşirici; بادیbâdî = باشالجيیbaşłayıcı; راضیrâzî, قانعḳâni‘ = بكنيجیbeğenici; معطیmu‘tî, خبشندهbahşende = باغشالجيیbaışłayıcı gibi. 6. -ıḳ/-ik, -uḳ/-ük ve -ḳ/-k : Edilgen anlamlı fiillerden sıfat yapan bir ektir: ﺁچوقaçıḳ, ﺁرتوقartıḳ, ﺁييقayıḳ, بوالنوقbułanıḳ, , چاتيقçatıḳ, دلوكdelik, ايلشيكilişik, قپانيق ḳapanıḳ, كرتوكkertik, چوزوكçözük, سورتوكsürtük, قرييقḳırıḳ, صاچيقsaçıḳ, صارقيقsarḳıḳ, صاتليق satıłıḳ, صنوقsınıḳ, صرييقsıyrıḳ, ياپشيقyapışıḳ, بويوكbüyük, ﺁقساقaḳsaḳ, چوروكçürük, ايصالق ısłaḳ, gibi. • BuekleyapılmışçoksayıdasıfatdaArapçaveFarsçasıfatlarınkarşılığıdır: حملولmahlûl, كشادهküşâde = چوزوكçözük; رميﻢremîm, پوسيدهpûsîde, معفونma‘fûn =چوروك çürük; سوراخsûrâh = دلوكdelük/delik; فصيحfasîh = ديلی يوكروكdili yügrük; ساقطsâḳıt = دوشوك düşük; شاقşâḳḳ, رخنهrahne, شكافşikâf = كدوكgedük/gedik; مزيدmezîd, افزونefzûn = ﺁرتوق artuḳ/artıḳ; غريقarîḳ, مستغرقmüstaraḳ = بوغوقbouḳ; فاسدfâsid, پوسيدهpûsîde = بوزوق bozuḳ; منگنيnemgîn = ايصالقısłaḳ gibi. 37 38 Osmanlı Türkçesine Giriş-II 7. -maz/-mez : -ar/-er ekli sıfatların olumsuz biçimidir: ﺁقمازaḳmaz (su), اوﻤﻟزölmez (diken), اوزﻤﻟزözülmez/üzülmez “kopmaz” (ip), دومنزdönmez (yiğit), ( يارامازbiniye) yaramaz (at), ( كريمزele) girmez (fırsat), اوكمازoñmaz (yara), چيقماز çıḳmaz (sokak). • Bu dönemde oldukça işlek olduğu görülen bu ekle türetilmiş sıfatlar, Arapça ve Farsça’nın kimi ön takılarıyla anlamı olumsuzlaştırılmış birçok sıfatın da karşılığı olmuştur. اليفوتlâ-yefût, الميوتlâ-yemût = ölmez; اليزالlâ-yezâl = داﺋﻢdâim, پايندهpâyende; اليغلب lâ-yuğleb = يكلمزyeñilmez, كچلمزgeçilmez; اليطاقlâ-yütâḳ = طاقت كتورمزtâḳat getirmez; اليفهﻢlâ-yüfhem = ﺁكلنمزañłanmaz; الينكسرlâ-yünkesir = قريﻤﻟازḳırıłmaz; اليدركlâ-yüdrek = ادراك اولنمازidrâk ołunmaz; اليتغريlâ-yüteayyir = دكشمزdeğişmez; الينفكlâ-yünfek = ﺁيرﻤﻟاز ayrıłmaz, بولنمزbölünmez ; بالحسbilâ-hiss = طوميازduymaz ; بیﺁكاهbî-âgâh = بيلمزbilmez; بیﺁهنكbî-âhenk = اوميازuymaz “düzensiz”; ﻰﺑباكbî-bâk = قورقمازḳorḳmaz; ﻰﺑچارهbî-çâre = ﻰﺑعالجbî-ilâc = اوكلمازoñułmaz, اوكمازoñmaz; ﻰﺑخربbî-haber = بيلمزbilmez; ﻰﺑحدbî-had = حسابه كلمزhesâba gelmez; ﻰﺑحياbî-hayâ = اوتامنازutanmaz; ﻰﺑحجابbî-hicâb = عارالمنازârlanmaz ; غري مغلوبayr-i malûb = يكلمزyeñilmez; غري حمسوسayr-i mahsûs = طويلمازduyulmaz; مقدور غريayr-i maḳdûr = اوﻤﻟازołmaz “güç yetmez”; غري معنيayr-i muayyen = تعبري اولنمازta‘bîr ołunmaz “belirsiz, anlatılmaz”; غري مضطربayr-i muzdarib = شامشازşaşmaz; غري منفصلayr-i münfasıl = ﺁيرﻤﻟازayrıłmaz gibi. Bunları yukarıda geçen isimden sıfat eki -sız / -siz’le yapılmış sıfatlarla karşılaştırınız. 8. -mış/-miş: Aslında sıfatfiil ekidir. Bu ekle yapılmış kelimelerin sıfat olarak kullanılışı da oldukça geniştir: بوزﻤﻟامشbozułmamış, بوالمنامشbułanmamış, قوشامنشḳuşanmış, صنامنشsınanmış, تكرارالمنش tekrârłanmış, بكنلمشbeğenilmiş, بكلنمشbeklenmiş, بويومشbüyümüş, بوكوﻤﻟشbökülmüş, دوكوﻤﻟشdöğülmüş, كلمشgelmiş, كيتمشgitmiş, دوزدﻤﻟشdüzedilmiş, ايندرﻤﻟشindirilmiş, اوتهلنمش ötelenmiş, پيشمشpişmiş. • Busıfatfiillerde-an/-en, -(y)ıcı/-(y)ici ve -ıḳ/-ik, -ḳ/-k ekli sıfatfiiller gibi Arapça ve Farsça’nın etken ve edilgen sıfatfiillerinin tam karşılığı olmuşlardır: ماﺋلmâil = ﺁشاغه اكلمشaşaa eğilmiş; ممتزجmümtezic, مﺄنوسme‘nûs = عادت ايدمنشâdet edinmiş; مشوشmüşevveş = پريشانperîşân = باشی چورمنشbaşı çevrinmiş; مقبولmaḳbûl = پسنديده pesendîde = بكنلمشbeğenilmiş; حمفوظmahfûz, مصونmasûn = بكلنمشbeklenmiş “korunmuş”; پروردهperverde = بسلنمشbeslenmiş; ﺁراستهârâste, پرياستهpîrâste = بزمنشbezenmiş; ملولmelûl = بزمشbezmiş; مقطوعmaḳtû‘ = بيچلمشbiçilmiş; معلومma‘lûm, معروفma‘rûf = بيلنمشbilinmiş; متامtemâm, متمﻢmütemmem = بيتمشbitmiş; ماﺋلmâil, معطوفma‘tûf = بوكلمشbükülmüş; خاييدهhâyîde = چيكننمشçiynenmiş; مزوجmüzevvec = چيفتلنمشçiftlenmiş; حملولmahlûl = كشاده küşâde = چوزﻤﻟشçözülmüş; مبدلmübeddel, ديكركونdîger-gûn = دكشمشdeğişmiş; واصلvâsıl, رسيدهresîde = دكمشdeğmiş “ulaşmış”; جمربmücerreb = دكنمشdeñenmiş gibi. 5 Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan Arapça ve Farsça türemiş sıfatlar ile Türkçe türemiş sıfatlar arasında yapılış bakımından ayrılık ya da benzerlik var mıdır? Varsa nedir? 2. Ünite - Kelime Sınıfları II: Sıfatlar 39 Özet 1 2 Kelime sınıfları içinde sıfatların yerini belirleyebilmek, adlarla sıfatlar arasındaki farkı ayırt edebilmek. Sıfatlar bir varlığı niteleyen, türlü yönlerden belirten kelimelerdir. Sıfatlarla adlar arasında önemli bir fark vardır, o da sıfatların varlıklara bağlı kavramlar olmalarıdır. Adlar ise doğrudan varlıkları gösteren kelimelerdir. Bu yüzden bir sıfat bir adın önünde niteleyici ve belirtici olarak bulunduğunda hem çoğul eki, hem de durum ve iyelik ekleri almaz. Ancak sıfatlar ad ve zamir gibi de kullanılabilir. O zaman anlattığı niteliği taşıyan adın yerine geçer ve bir adın söz içindeki işleyişini yüklenir. Sıfatların çeşitlerini sıralayabilmek. Sıfatların da adlar gibi çeşitleri vardır. Bir bölüğü varlıkların sahip oldukları nitelikleri gösterir. Bir adın önünde yer aldığında onu bir niteliğiyle belirtmiş olur. Bunlara niteleme sıfatları diyoruz. Bir bölüğü ise, bir nesneyi onda bulunan bir nitelikle değil de gösterme, soru sorma ve belirsizleştirme yollarıyla tanıtır, sınırlar. Bunlara da belirtme sıfatları diyoruz. Osmanlı Türkçesinde Arapçadan ve Farsçadan alınmış türemiş sıfatların çoğunun karşılığı Türkçenin niteleme sıfatlarıdır. Ayrıca isimlerden niteleme sıfatları üreten Türkçe ekler, her biri bir isim tabanı olan Arapça ve Farsça adlara da iliştirilmiş ve pek çok niteleme sıfatı yapılmıştır: 3 Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan türemiş sıfatları yapılış farklarıyla tanıyabilmek. Osmanlı Türkçesinde isimlerden ve fiillerden eklerle türemiş pek çok Türkçe sıfat kullanılmıştır. Öte yandan Arapça ve Farsçadan da pek çok sıfat alınmıştır. Arapçanın sıfatları fiillerden belli kalıplarla, Farsçanınkiler ise hem fiillerden, hem de isimlerden ekler ve takılarla türemiş sıfatlardır. Bu arada Türkçe işlek türetme ekleriyle Arapça ve Farsça adlardan pek çok sıfat üretilmiş ve dilin kelime dağarcığına katılmıştır. 40 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Türkçe küçültme sıfatı eki almamıştır? a. اسكريك b. كوزجله c. صوغوجق d. يومشجق e. تاتارجه 6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Türkçe –sız/siz ekiyle karşılanamaz? a. بال فكرbilâ-fikr b. بيفكرbî-fikr c. عدم فكرadem-i fikr d. نا فكرnâ-fikr e. با فكرbâ-fikr 2. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? a. عادلâdil = adâletli b. بصريbasîr = basîretli c. متفرقmüteferriḳ = farḳłı d. معيوبma‘yûb = ayıpsız e. سوداكرsevdâger = sevdalı, hüzünlü 7. Aşağıdaki kelimelerden hangisi isimden yapılmış sıfat değildir? a. فارسی b. يومی c. راضی d. راﺤﻳهلی e. سحری 3. Aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? a. Dil adları Arapça ve Farsça’da nispet ekleriyle yapılır. b. Fazlalık ve üstünlük dereceleri yapan -ter ve –terîn Arapça kökenlidir. c. Arapça ve Farsça’da ön takılarla yapılmış sıfatlar yoktur. d. Mef ‘ul isimleri zamirler için kullanılan bir terimdir. e. Bir nesneyi kendi nitelikleriyle değil de birtakım katma niteliklerle belirten sıfatlar niteleme sıfatlarıdır. 8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi fiilden yapılmış sıfat değildir? a. قابل b. ﺁينده c. حمبوب d. فار e. مكتب 4. Aşağıdaki kelimelerden hangisi bir “karşılaştırma sıfatı” değildir? a. اندر b. اكرب c. بهتر d. سيار e. كمرت 9. غري معنيsıfatının anlamı aşağıdaki hangi seçenekte verilmiştir? a. belli olmayan b. muayene edilmeyen c. geçerli olmayan d. muayenesiz olan e. geçersiz olmayan 5. Aşağıdaki kelimelerden hangisi bir “berkitme sıfatı” değildir? a. قاچاغان b. طاشقني c. عالمه d. كريان e. ديكر 10. جمربmücerreb kelimesi için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Arapça fiilden türemiş sıfattır. b. Türkçe karşılığı “denenmiş”tir. c. Arapça isimden türemiş sıfattır. d. Arapça edilgen sıfat-fiildir. e. Kelime başındaki مartık harftir. 2. Ünite - Kelime Sınıfları II: Sıfatlar 41 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e 2. d 3. a 4. d 5. e 6. e 7. c 8. e 9. a 10. c Yanıtınız yanlış ise “Küçültme Sıfatları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “İsimden Sıfat Yapanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise 2. Üniteyi gözden geçirdikten sonra “Sıfatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sıfatların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Sıfatların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesi’nde Türemiş Sıfatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesinde Türemiş Sıfatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise 2. Üniteyi gözden geçirdikten sonra “Osmanlı Türkçesinde Türemiş Sıfatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesinde Türemiş Sıfatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesinde Türemiş Sıfatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Vardır. Sıfatların nitelik derecesi karşılaştırması Türkçede hem ekle, hem de zarflarla yapılır. Arapçada bu anlatım için kullanılan tek bir kalıp bulunmaktadır. Farsçada ise sıfatların fazlalık ve üstünlük dereceleri için iki son ek kullanılır. Öte yandan Osmanlı Türkçesinde Arapçanın söz konusu kalıptaki derecelendirme sıfatları ile Farsçanın Farsça ve Arapça sıfatlardan yapılmış derecelendirme sıfatları da Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok kullanılmıştır. Sıra Sizde 2 Evet, vardır. Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan Farsça berkitme sıfatları da Türkçe berkitme sıfatları gibi iki yolla yapılmıştır:a.Eklerle;b.Zarflarla. Sıra Sizde 3 sekiz: semâniye, on üç: selâsete ‘aşere, iki: isnân, dört: erba‘a, üç: selâse, on iki: isnâ ‘aşere, beş: hamse, altı: sitte, on sekiz: semâniyete ‘aşere, yedi: seb’a. Sıra Sizde 4 çehâr-yâr: dört dost: Hz. Ebûbekir, Ömer, Osman, Ali. dü-âlem: iki dünyâ yani dünyâ ve ahiret. düvâzdeh-imâm: on iki imam heft-âsmân: yedi gök katmanı. heşt-behişt: sekiz cennet. nüh-felek: dokuz katlı gök. penc-erkân: İslâm‘ın beş şartı: tevhit, namaz, oruç, hac, zekât. şeş cihet: doğu, batı, kuzey, güney, yukarı ve aşağı yönler. şeş-kalem: Hat sanatında muhakkak, reyhânî, sülüs, tevki, nesih ve rik›a yazıları. şeş-per: altı dilimli topuz. şeş-târ: altı telli bir saz. Sıra Sizde 5 Farsça türemiş sıfatlar isimlerden ve fillerden eklerle türetilmiştir. Bu bakımdan yapılışları Türkçenin isim ve fiillerden türetilmiş sıfatlarına benzer. Arapçada ise başka kelime çeşitlerinde olduğu gibi sıfatlar da yalnızca fiil köklerinden belli kalıplarla türetilmektedir. Bu açıdan bunlar da yapılışça hem Türkçeden, hem de Farsçadan tamamen ayrıdır. Yararlanılan Kaynaklar Ateş, A.-Tarzi, A. (1971). Farsça Grameri, İstanbul. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul. Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri, Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul. Meninski, F. À. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tıpkıbasım), İstanbul, 2000: Simurg Yayıncılık. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu (1946), İstanbul. Viguier, M. (1790). Éléments de la Langue Turque, İstanbul. 3 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Kelime sınıfları içinde zamirlerin yerini belirleyebilecek, Zamirlerin çeşitlerini sıralayabilecek, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan zamirleri yapılış ve işleyiş özellikleriyle tanıyabilecek, Kelime sınıfları içinde zarfların yerini belirleyebilecek, Zarfların çeşitlerini sıralayabilecek, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan zarfıları yapılış ve işleyiş özellikleriyle tanıyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Temsil • Kılış,Oluş • Nitelik(Vasıf) • Nicelik(Miktar) • YerYön(Mekân) • Görelik,Bilelik İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar • • • • ZAMİRLER ZAMİRLERİNÇEŞİTLERİ ZARFLAR ZARFLARINÇEŞİTLERİ Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar ZAMİRLER Zamirler isim sınıfından kelimelerdir. Kimseleri ve nesneleri temsil ederler, onların yerini tutarlar. Adlar gibi nesneleri karşılayan kelimeler değildirler, bu bakımdan tek başlarına anlamları yoktur. Bir zamirin bir kişi ya da nesneyi temsil edebilmesi, yerini tutabilmesi için o kişi ve nesnenin az ya da çok bilinir olması gerekir. Aksi taktirde zamir tek başına zihinde bir varlığı canlandırmaz. Adlarla zamirler arasındaki en önemli fark budur. Diğer önemli fark Türkçede zamirlerin çekim sırasında biçim değiştirmeleridir. Bu da zamirleri öteki kelime türlerinden ayıran belli başlı özelliklerden biridir. Zamirlerle adlar arasında iyelik eklerini almaları bakımından da farklılık bulunur. Bütün adlar bütün iyelik eklerini alabilir, bu eklerle çekimleri yapılabilir; zamirlerin iyelik eklerini alması ise oldukça sınırlıdır. Zamirlerin adlarla ortak yanı, söz içindeki ilişkilerinden doğan durumlara uygun olarak çekime uğramaları, onlar gibi durum eklerini alarak çekilmeleridir. ZAMİRLERİN ÇEŞİTLERİ Zamirlerin, taşıdıkları kavramlara ve kullanışlarına göre çeşitleri vardır. Aşağıda bunlar 6 başlık altında bu dönemdeki türlü yapı ve kullanım özellikleri üzerine kısa açıklamalarla birlikte verilmektedir. Kişi Zamirleri Kişi zamirleri ben, sen, o; biz, siz, anłar/onłar’dır. Bunlardan çoğul 3. kişi zamiri tekil 3. kişi zamirinden çoğul eki -ler ile yapılmıştır. Çoğul 1. ve 2. kişi zamirleri biz ve siz de çoğul eki alabilir: bizler, sizler gibi. Ancak bu, topluluk adlarının çoğul eki almaları gibi, birden fazla topluluğu belirmek içindir. Tekil ve çoğul 1. kişi zamirlerinde ilgi eki -in değil -im’dir: بنمbenim, بزمbizim gibi. Tekil 1. ve 2. kişi zamirleri ben ve sen’in yönelme eki almış çekim şekillerinde kök değişikliğe uğramıştır. Bu değişiklik yüzünden bana ve sana Osmanlı Türkçesinde بكاve سكاgibi yazılır. Bunun sebebi sonlarındaki n sesinin daha Eski Türkçe döneminde değişmiş olması ve bu değişmenin etkisiyle bu iki zamirin ince sıradan kalın sıraya geçmiş olmalarıdır. Tekil 3. kişi ol zamirinde de benzer bir değişme meydana gelmiş, onun da yönelme durumu 1. ve 2. kişi gibi olmuştur: ﺁكاaña. Bu zamirin ilgi, yükleme (belirtme), yönelme ve ayrılma durumları da Osmanlı Türkçesi’nde انكanuñ/anıñ, ﺁنیanı, اندهanda ve اندنandan 44 Osmanlı Türkçesine Giriş-II biçimindedir. Bunların konuşma ve edebiyat dilinde uzunca bir süre ortaklaşa kullanıldığı söylenebilir. Bununla birlikte dönem içinde (XVII. yüzyılda) meydana gelen değişme ile konuşma dilinde giderek bugünkü söylenişlerin hakim duruma geldiği, diğerlerinin ise kitapça söyleyişler (okuma dili söyleyişleri) olarak sürdürüldüğü çevriyazılı metinlerden anlaşılmaktadır. Değişen söyleyişler yer yer yazıya da aktarılmıştır: اونیonu, اوندهonda, اوندنondan gibi. Aşağıdaki çekim tablosunda bu ikili biçimlere yer verilmiştir. Kişi Zamirlerinin Çekimi Osmanlı Türkçesi’nde kişi zamirlerinin çekimli biçimleri aşağıdaki tablolarda gösterildiği gibidir. Tablo 3.1 Kişi Zamirlerinin Çekimli Biçimleri Tekil Yalın ben بن sen سن oł, o اول,او İlgi Yönelme Yükleme Bulunma Ayrılma benüm/ benim baña beni bende benden saña seni sende senden aña, oña اكا anı, onu انی,اونی anda, onda انده,اونده andan, ondan اندن,اوندن bizüm /bizim bize bizi bizde bizden sizüñ/ siziñ size سزه سزی sizi sizde sizden anłaruñ/ anłarıñ/ onłaruñ, onłarıñ انلرك anłara, onłara انلره anłarı, onłarı انلری anłara, onłara anłardan, onłardan بكا بنم senüñ/ seniñ ساكهسكا سنك anıñ/ anuñ, onuñ انك بنی سنی بنده سنده بندن سندن Çoğul biz بز siz سز anłar, onłar انلر,اونلر بزه بزم سزك بزی بزده سزده انلره بزدن سزدن انلردن Çoğul 1. kişi zamirinin ilgi durumu eki ım/-im, lar/-ler ekiyle çoklulanmış biçiminde yeniden -üñ/-iñ olur: krş. بزمbizüm/bizim - بزلركbizlerüñ/bizleriñ gibi. 1 2 Biz ve siz zamirlerinin çoğullarının çekimli durumlarını Arap asıllı eski alfabeyle yazınız. Osmanlı Türkçesi’nde üçüncü kişi zamirlerinin gerek yalın halleri gerekse çekimlerinde ikili biçimlere yer verilmiştir. Karışık olarak kullanılan bu biçimleri zamirler bölümünü tarayarak yazınız. Dönüşlülük Zamirleri Osmanlı Türkçesi’nde dönüşlülük zamiri كندوve كندیolmak üzere iki şekilde yazılır. 3. kişiyi gösteren bu zamirin okunuşu da iki türlüdür: gendi, kendi. كندو, önceki dönemdeki söyleyişi gösteren tek şekilli yazılışın devamıdır. Bunun XVI. yüz yılda söyleyişi de yan- 45 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar sıtan tek şekil olarak kullanıldığı söylenebilir. Dönem içinde uyumlu söylenişin konuşma dilinde hakim duruma geldiği, üstelik yazılışa da yansıdığı görülür. Kitaplarda ve kitapça okuyuşta ise uyumsuz biçim sürdürülmüştür. 3. kişiyi gösteren bu zamirin 1. ve 2. kişisi iyelik ekleriyle yapılmıştır: كندم، كندومgendüm/gendim, kendüm/kendim, كندك، كندوكgendüñ/gendiñ, kendüñ/kendiñ gibi. 3. kişi tekilinin çekimi Osmanlı Türkçesi'nde şöyledir: كندينك، كندونكgendünüñ/gendiniñ, kendünüñ/kendiniñ كنديه، كندويهgendüye/gendiye, kendüye/kendiye كندیﺀ، كندوىيgendüyi/gendiyi, kendüyi/kendiyi كنديده، كندوده، gendüde/gendide, kendüde/kendide كنديدن، كندودن، gendüden/gendiden, kendüden/kendiden. Öteki zamirlerde olduğu gibi tabanla ekler arasına zamirsi n’nin girdiği bugünkü biçimler oldukça yeni sayılır. Dönüşlülük zamirlerinin yeni ve bugün kullanılmakta olan çekimli biçimlerini de Arap asıllı Osmanlı alfabesiyle siz yazınız. 3 Gösterme Zamirleri Osmanlı Türkçesi’ndeki gösterme zamirleri yakın için بوbu, اشبوişbu, اوشبوoşbu, az uzak için شوşu, شولşoł, daha uzak için ise اولoł, اوo’dur. XVII. yüz yıl ve sonrasının konuşma dilinde kullanılışı yaygın olanlar bu, işbu, şu, o; aynı zamanda kitaplarda ve okuma dilinde de kullanılmış olanlar ise şoł ve oł’dur. oşbu daha eski bir şekildir ve bu dönemde kullanımı sınırlı olmuştur. • Gösterme zamirleri aynı zamanda gösterme sıfatları olarak kullanılmıştır. Sıfat olarak kullanıldıklarında çekim eki almazlar. Zamir olarak ise çoğul eki alırlar, adlar gibi çekime uğrarlar. Gösterme Zamirlerinin Çekimi Gösterme zamirlerinin Osmanlı Türkçesi’ndeki çekimleri büyük ölçüde kişi zamirlerinin çekimine benzer. Tabanla ekler arasına zamirsi n girmiştir. Yönelme ekli çekimleri onların yönelme ekli biçimleriyle aynı yapı özelliğini taşır. Osmanlı Türkçesinde kullanılmış çekimli biçimleri yazılışları ile birlikte aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Yalın İlgi Yönelme Yükleme Bulunma Ayrılma bu بو işbu اشبو bunun بونك işbunuñ اشبونك buña işbuña اشبوكا bunu بونی işbunu اشبونی bunda بونده işbunda اشبونده bundan بوندن işbundan şu şunuñ شونك şuña شوكا şunu شونی şunda شونده şundan شوندن anıñ, onuñ انك aña, oña اكا anı, onu انی anda, onda, انده andan, ondan, شو oł, o اول,او بوكا اشبوندن اندن Tablo 3.2 Gösterme Zamirlerinin Çekimi 46 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Bunların lar/-ler ekiyle yapılmış çoğullarının hem بونلرbunłar, شونلرşunłar, انلرanłar/ onłar, hem de بولرbułar, شولرşułar, اولرołar biçimleri vardır. Bu çoğulların da çekimleri yapılabilir: بولریbułarı, بونلرهbunłara, شولردنşułardan, شونلرده şunłarda gibi. Soru Zamirleri كمkim ve نهne’dir. Bunlar da diğer adlar ve öteki zamirler gibi çekilebilirler. Bunların iyelik ekli biçimleri yeni zamirler meydana getirmiştir نهne soru zamirinin Osmanlı Türkçesi’ndeki durum ekli ve iyelik ekli şekilleri farklıdır: نهنكnenüñ/neniñ, نهيه/ نيهneye, نهيی/ نهﺀneyi, نهدن/ ندنneden منnem, نكneñ, نهسیnesi, نهمزnemiz, نهكزneñiz gibi. 4 Şu örneklerde soru zamiri ne’nin Osmanlı Türkçesinde kullanılmış ekli biçimleri yer alır: نهنك كبیNeniñ gibi? من وارNem var? نك ﺁلندیNeñ ałındı? نهسی وارNesi var? نهكز ضايع اولدی Neñiz zâyi‘ ołdu? نكدن كچدكNeñden geçtin? Bunların yeni biçimlerini de eski alfabeyle siz yazınız. Belirsiz Zamirler Kimseleri ve nesneleri belirsiz bir biçimde temsil eden, başka bir deyişle, zihinde belirsiz bir kimse veya nesne kavramı canlandıran zamirlerdir. Çoğu, belirsiz sıfatların iyelik eki almış şekilleridir. Osmanlı Türkçesi’nde kullanılanlar şunlardır: كمسنهkimesne, كمسهkimse (Olumsuz cümlelerde: Kimse gelmedi gibi) بركمسنهbir kimesne, بركمسهbir kimse (Bir kimse gelmedi mi? gibi), برbir, بریbiri, بريسیbirisi, كيمی kimi, كيميسیkimisi, باشﻘهسیbaşḳası, برباشﻘهسیbir başḳası, ساﺋریsâiri, ساﺋرلریsâirleri, اوبری o biri, ديكریdîğeri, غرييسیayrısı, بويلهسیböylesi, ﺁدمâdem/âdam, ﺁدمیâdemî, بر ﺁدمbir âdem/bir âdam, بركسbir kes, كشیkişi, بركشیbir kişi, هركمسهher kimse, هركشیher kişi, هركسherkes, قموḳamu “herkes”; قانغيسیḳanısı, هانغيسیhanısı, هانكيسیhangisi, قانغيمز ḳanımız, هانغيمزhanımız, هانكيمزhangimiz, قانغيكزḳanıñız, هانغيكزhanıñız, هانكيكز hangiñiz, قانغيلریḳanıłarı, هانغيلریhanıłarı, هانكيلریhangileri, هانغی بریhanı biri, هانكی بریhangi biri; هيچhiç, هيچ بریhiç biri, هيچ كمسهhiç kimse, هيچ بركمسهhiç bir kimse, هيچ بركمسنهhiç bir kimesne (Hiçbir kimesne gelmedi gibi), بعضیba‘zı “bazısı”, بعضيسی ba‘zısı, نسنهnesne (Nesne yoḳtur gibi), بر نسنهbir nesne “hiçbir şey”, شیşey, برشیbir şey, هيچ برنسنهhiçbir nesne; هپhep, هپيسیhepisi, هپسیhepsi. İlinti Zamirleri Osmanlı Türkçesi’nde işleyiş bakımından eş değerde iki ilinti zamiri vardır: كيم/كمkim, كهki. İlki Türkçe, ikincisi Farsça’dır. Her ikisi de aynı zamanda zamir ve bağlam olarak kullanılmıştır. Türkçe’de aslında soru zamiri olan kim, Farsça’nın ilinti zamiri ki’nin işleyişini oldukça eski bir tarihte yüklenmiş ve bu yeni işleyişiyle uzunca bir süre ki’ye yeğlenmiş olarak kullanılmıştır. Osmanlı Türkçesi içinde yerini büyük ölçüde ki’ye bırakmış olsa da uzun bir süre ikisi birlikte kullanılır olmuştur. • İlintizamirleridahaçokadlarıkendilerindeolan/bulunanyadaonlarayüklenen bir nitelikle ilintilendirirler, böylece adların bir belirleyenle (vasıfla) belirli hâle gelmesinde aracı işleyişinde olurlar. İlgili nitelik her zaman bir cümle yapısı ile anlatılmıştır, dolayısıyla bu cümle bir sıfatfiil cümlesi hükmündedir. Böyle olunca, 47 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar • • • • • • bu zamirlerin araya girerek ilintilendirdikleri iki üye, bir sıfattakımının yerleri değişmiş iki yapı üyesi durumundadır: kartal ki yükseklerde uçar = yükseklerde uçan kartal söz ki gönülden gelir = gönülden gelen söz gibi. Ad,birzamirletemsiledilmişse,ilintizamiri,buzamirleonuntemsilettiğiadyerindeki bir cümleyi ilintilendirmektedir. O zaman sıfatfiil hükmündeki cümle bir ada sıfat olmaz, doğrudan adın yerini alır; demek ki zamirin yerini tutmak üzere kullanılmıştır: onłar ki verir lâf ile dünyâya nizâmât = dünyâya lâf ile nizâmât verenler; oł ki nush ile ıslâh ołmaz = nush ile (öğütle) ıslâh ołmayan; o ki o yüzden varız = kendisi yüzünden var ołduğumuz gibi. Kimi zaman ad yalnızca bir soru veya gösterme sıfatıyla belirlenmiştir, yani neliği/kimliği onu tanıtan bir nitelikle belirli değildir. O zaman da ilinti zamiriyle ilintilendirilmiş sıfatfiil hükmündeki cümle, adın neliğini/kimliğini açıklayıcı bir belirleyen (nitelik, vasıf) olarak bunların yerini alır: o mâhîler ki deryâ içredir = deryâ içre(içinde) ołan mâhîler (balıklar); o gün ki gördüm seni = seni gördüğüm gün; oł aa ki anıñ ḳarındaşı dostuñdur = ḳarındaşı dostuñ ołan aa gibi. كهki çekimsiz bir zamirdir. Fakat söz içinde türlü çekim ekleri almış adları temsil edebilir. O zaman değerce ki anuñ/anıñ, ki aña, ki anı, ki anda, ki andan, ki anłaruñ/anłarıñ, ki anłarı, ki anłara, ki anłarda, ki anłardan gibi ad durumlarına karşılıktır. Bu durumu söz içinde çok defa çekimli bir zamirle gösterilip açıklanır. Bağlamolarakkullanıldığında,aralarındailişkibulunanikicümleyibirbirinebağlar. Bu tür birleşik cümlelerde iki cümle arasındaki ilişki niteliksiz, doğrudan bir ilişkidir; ki anlamca bir özellik getirmez. Yan cümle işleyişçe yine bir sıfatfiil cümlesidir, ancak çeşitli durum eklerini alarak bir ad gibi cümlede değişik görevlerde bulunabilir: Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini = Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum gibi. İlintizamirleribağlamişleyişiyleikicümlearasındayeraldıklarındaaynızamanda ilk cümledeki bir adla onun sıfatını ilintilendiriyor olabilir. Bu durumda iki ayrı işleyişi birden yüklenmiş demektir: Bir dil bilir bułunmadı kim hâlim ałayam = Hâlimi ağlayacağım bir dil bilir bulunmadı “İçinde bulunduğum durumu ağlayarak anlatacağım gönül hâlinden anlar biri bulunmadı” gibi. İlintizamirleriylekurulmuşcümletipleriTürkçe’yeFarsça’dangelmiştir.Gelişyolu da daha çok tercümelerdir. Osmanlı Türkçesi içinde kullanımı giderek azalan ve belli yapıdaki tiplerle sınırlanan bu cümleleri ki ve kim’li bağlam cümleleri ile birlikte tanımak bu dönem metinlerini anlayabilmek açısından son derecede gerekli ve önemlidir. Aşağıdaki mısraları Osmanlı alfabesi ile yazınız ve ki’den sonraki cümleleri sıfat-fiil kalıbına koyup ilgili bulunduğu adın önüne getirerek aynı kelimelerle sıfat takımları oluşturunuz: Bir söz dedi cânân ki kerâmet var içinde Eyle taleb şu vaslı kim hecr ile intizârı yoḳ vasl : kavuşma hecr : ayrılık intizâr : umut içinde bekleyiş 5 48 Osmanlı Türkçesine Giriş-II ZARFLAR Sıfatların anlattıkları vasfı (niteliği), fiillerin anlattıkları kılış ve oluşu açıklayan ve değiştiren isim sınıfından kelimelerdir. Bu işleyişleriyle sıfat ve fiillerin önünde yer alırlar ve cümlede onlarla bir arada bulunurlar. Adlar ve sıfatlardan en önemli farkları onlardan daha az bağımsız olmaları, daha doğrusu sıfat ve fiillere bağımlı bulunmalarıdır. Öte yandan zarfların pek çoğu başka kelime türlerinden alınmışlardır, bu yüzden onları ancak bir sıfatla ve bir fiille birlikte oluşturdukları öbekler içinde tanır ve ayırt ederiz. Zarf öbekleri dediğimiz bu öbeklerin cümledeki yeri bir sıfat ve fiilin yerine eştir. Zarfların başka bir özelliği kendi cinsinden kelimelerin önüne de gelebilmeleri, böylece onları da etkilemeleri, anlamlarını değiştirmeleridir. ZARFLARIN ÇEŞİTLERİ Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan zarflar yapıları bakımından oldukça çeşitlilik gösterir. Bir bölüğü herhangi bir ek almaksızın doğrudan zarf olarak kullanılan kök zarflardır. Bu bölükte Türkçe’nin asıl zarfları ile yabancı dillerden alınıp da zarf olarak kullanılmış çok sayıda kelime yer alır: اكen, پكpek, ﺁزaz, چوقçoḳ, دمنيdemin, ايرer, كيچgeç, كيجهgece, دونdün, كونgün, اود/ اوتevet/evvet, يوقyoḳ, دكولdeğül/değil, بریberi, هپhep, هيچhîç, هنوزhenûz, مهان hemân, تيزtîz/tez, بلكهbelki, شايدşâyed, بوریbârî, كاشكهkâşki, كشكهkeşke, البته/ البتده elbette, غالباâlibâ, تامtâm gibi. • Anlamlarızarfolarakkullanılmayayatkınkimiadlar ile, işleyişçe zarflara benzediğinden, pek çok sıfat da zarf olarak kullanılmıştır. Bu sıfatların çoğu, aşağıda göreceğiniz gibi, Türkçe ve alıntı niteleme sıfatıdır. • Birbölükzarfisetüremişkelimeyapısındadır.BunlardanTürkçeolanlarıadlardan ve fiillerden belli eklerle türetilmiştir: Adlardan: ايچریiçeri, صكرهsoñra, يازينyazın, اوكهöñe, ياندهyanda, طيشدنdıştan, انساجنهinsânca, انصافلی insâfłı, حدسزhadsiz, خفيفچهhafîfçe, قندهḳanda “nerede”, نيجهnice “nasıl”, نيچهniçe “ne kadar”; Fiillerden: كچهgeçe, چورهçevre, كيدركgiderek, كتدكچهgittükçe/gittikçe, وردقچهvarduḳça/vardıḳça “gittikçe”, طورمدينdurmadın “durmadan” gibi. • Bunlarzarffiilekleriyletüremişsözlükkelimesidurumundakizarflardır.Zarffiiller de cümlede zarf işleyişindedir. Dolayısıyla bunların sözlük kelimesi olmamış olanları da türemiş zarf sayılır: كلوبgelüp, باقيجقbaḳıcaḳ “bakınca”, كلهﻰﻟgeleli, كلمدينgelmedin “gelmeden”, كلمزدن gelmezden, اوملغنيołmaın “olduğu için” gibi. • Arapça ve Farsça’dan alınmış çok sayıdaki zarf da adlardan ekler ve takılarla türemiş kelimelerdir: اصالâslâ, اصال و قطعاaslâ ve ḳat‘â, ً رعايتاri‘âyeten “saygı göstererek”, برعكسber-aks “aksine”, دوستانهdostâne “dostça”, خملصانهmuhlisâne “açık yüreklilikle, içten”, بالذات bi‘z-zât, ﻰﻓاحلﻘيﻘهfi‘l-haḳîḳa “gerçekte, gerçekten”, بنفسهbi-nefsihi “kendi ile, bizzat”, علی التعجيلale’t-ta‘cîl “aceleyle” gibi. • Nihayetbirleşikyapıdabirçokzarfbulunmaktadır.Bunlarınbüyükkısmıile, üzre, gibi, ḳadar, için başta olmak üzere belli takılarla yapılmıştır, dolayısıyla takı öbeği kalıbındadırlar: دليلكلهdeliliğile, عظمت ايلهazamet ile, دوستلق اوزرهdostluḳ üzre, خويرات كبیhoyrat gibi, يتجك قدرyetecek ḳadar, ايلك ايچونeylik içün/için gibi. 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar • Bunlaraikilemeleridekatmakgerekir: چوق چوقçoḳ çoḳ, ﺁزر ﺁزرazar azar, ياپچه ياپچهyapça yapça “yavaş yavaş”, ﺁهسته ﺁهسته âheste âheste gibi. Yapılış bakımından zenginlikleri, kullanış sınırlarının genişlikleri ile zarflar dilin kelime dağarcığında önemli bir yer tutar. Osmanlı Türkçesi’nde Arapça ve Farsça’dan alınmış olanlarla birlikte pek çok zarf kullanılmıştır. Bunlar arasında nicelik (azlık çokluk, miktar), yer yön (mekân) ve zaman zarfları sayılabilir ölçüdedir. Nitelik (hâl, tarz ve tavır) zarfları ise sayılamayacak kadar çoktur. Bunun sebebi, bir çok ad ile bunların görelik ve bilelik ekli biçimlerinin ve niteleme sıfatlarının zarf olarak kullanılabilmesi, ayrıca ekler ve takılarla yapılmış çok sayıda Arapça ve Farsça zarfın bu dönemde yazı diline girmiş bulunmasıdır. Aşağıda Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan zarfların birçoğu, başlıca açıklama yönleri ile sıfatların ve fiillerin anlamlarında yol açtıkları değişikliklere göre çeşitli başlıklar altında sınıflandırılmış hâlde verilmektedir. Yazı ve okuma çalışmalarınız için kullanam bileceğiniz örnekler arasındaki bugün kullanılmayan çok sayıda zarf aynı zamanda kelime dağarcığınızı zenginleştirmenize yarayacaktır. Nitelik (Hâl, Tarz, Tavır) Bildiren Zarflar aceb عجب acebâ عجبا âcilen عاجال âdet ołduğu üzre عادت اولديغی اوزره âdetâ عادتا âḳılâne عاقالنه aksine عكسنه alâ vechi isti‘câl “aceleyle, tez, sür‘atle” علی وجه استعجال ale'l-acele علی العجله ale'l-fevr “ansızın, ansızdan, birden”علی الفور ale'l-husûs “ علی اخلصوصhele, en çok” ale't-ta‘cîl “aceleyle, tez” علی التعجيل ana binâen ًاكا بناﺀ ancaḳ اجنق artıḳ ﺁرتق aslâ (olumsuzlarda) اصال aslâ ve ḳat‘â اصال و قطعا aslen اصالﹰ âşıḳâne عاشﻘانه âyâ “acaba” آيا ayniyle عينيله ayrı آيری, آيرو ayrıca آيرجيه ayrıḳ “başka” آيرق azamet ile عظمت اله babayâne “babaca, babaya yakışırca” بابايانه bârî باری başḳa بشﻘه, باشﻘه başḳaca بشﻘه جه bayaı “önceki/eskisi gibi” باياغی bed “ بدkötü” belki بلكه ber-aks بر عكس ber-vech-i ta‘cîl “aceleyle, everek” بر وجه تعجيل ber-vech-i temessük “senet gereğince” بر وجه متسك bi-aynihi “ayniyle, benzeri gibi” بعينه bile بيله bi'l-hâssa باخلاصه bi'l-iltizâm “bilerek, bile bile” بااللتزام bi'l-izzi ve'l-ikrâm “edeple, saygı gösterip ululayarak” بالعز واالكرم binâen alâ zâlik “buna göre” بناﺀً علی ذلك binâen aleyh “ona dayanarak” بناﺀً عليه bi-nefsihi “kendi kendine” بنفسه bir daha دخی بر bir de برده bir hoşçe برخوشچه bir kerre daha بركره دخی bir şey بر شی bi't-temâm “tamamiyle” بالتمام bi't-tûli ve'l-arz “enine boyuna” بالطول واالرض bi'z-zât بالذذات böyle بويله böylece بويلهجه çirkin چركني da/de “dahi” ده 49 50 Osmanlı Türkçesine Giriş-II daha/dahı دخی daha iyisi دخی ايوسی daha ötesi دخی اوته سی dahı دخی değil دكل deliliğile دليلكله doru طوغری, طوغرو doruce طوغرجيه dostâne دوستانه dostłuḳ üzre دوستلق اوزره eğri اكری el-ân “şimdi, hâlen” االن el-yevm “bugün, bugünkü gün” اليوم er gibi ار كبی ey, eyi ای, ايو eyzan “onun/bunun gibi” ايضاﹰ faḳat فﻘط fenâ فنا fi'l-cümle “sonunda” ﻰﻓﳉمله fi'l-haḳîḳa “gerçekten” ﻰﻓﺍحلﻘيﻘه fi'l-hâl “şimdi, hemen” ﻰﻓﺍحلاﻝ fi'l-vâḳı‘ “gerçekten” ﻰﻓ الواقع Firenk dilince فرنك دلنجه Firenkçe فرنكجه gûyâ كويا güzel كوزل güzelce كوزﳉه âlibâ غالبا âliben ًغالبا haḳîḳaten ًحﻘيﻘتا hâlâ حاال hâlbuki حال بوكه hasenen “güzellikçe” ًحسنا hâsılı حاصلی hâsıl-ı kelâm “sonuç olarak” حاصل كالم hâssaten ًخاصتا hâşâ حاشا hâşâ ki حاشاكه hattâ حتی hâzır حاضر hele هله hem هم hemân مهان hemânâ “sanki, tıpkı” مهانا hemen de مهانده henûz هنوز hıç/hiç هيج hıç/hiç ołmazsa هيج اوملازسه hod “da, dahi” خود hoş خوش hoşçe خوشچه hûb خوب hûbçe خوجبه hulâsa-i kelâm “sözün özü” خالصهﺀ كالم husûsâ خصوصا husûsan ًخصوصا husûsiyle خصوصيله ihtimâl ki احتمال كه ikrâm birile “saygı göstererek” اكرام بريله illâ اال ise ايسه ḳabûl edelim ki قبول ايدمل كه kâşki كاشكه ke-enne “sanki,gibi” كان kem “az,eksik; kötü” كم kezâ “böyle; bu da öyle” كذا Latîn dilince لطني دلنجه Latînce لطينجه Lehçe هلجه mahzâ “ancak, yalnız” حمضا merdâne “erce” مردانه mi (soru) می mu‘tâd ołduğu üzre “her zamanki gibi” معتاد اولدغی اوزره muhaḳḳaḳ حمﻘق muhibbâne “dostça” حمبانه muhlisâne “açık yüreklilikle, kötü niyet taşımaksızın” خملصانه mutlaḳ مطلق mutlaḳâ مطلﻘا mücerred “salt, sırf ” جمرد mükemmel مكمل ne şekil نه شكل nice نيجه nite نيته o gibi اوكبی ołsa ołsa اولسه اولسه öyle اويله öylece اويله جه pederâne “babaca” پدرانه râst “doğru” راست rıâyet ile رعايتيله ri‘âyeten ًرعايتا sanki صانكه sem‘an ve tâ‘aten “baş üstüne” ًمسعاً و طاعتا sırf صرف şâyet شايد şerren ًشرا 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar şöyle شويله şöylece شويلجه tâ (tâ kendisi gibi) تا tek تك tek sâde تك ساده tersine ترسنه tıpḳı طبق Türkçe تور كجه, تركجه Türkîce تور كيجه, تركيجه uzun اوزون vâḳıâ “gerçi” واقعا yalñız يالكز yalñız bu ḳadar يالكز بو قدر yoḳsa يوقسه zâhiren “görünüşte” ﻅاهرﺍﹰ zar zor زار زور zâten “asıl olarak” ًذاتا zıddına ضدينه Nicelik (Azlık Çokluk, Miktar) Bildiren Zarflar artıḳ “çok” ﺁرتق, ﺁرتوق aslâ bir nesne اصال بر نسنه aşırı ﺁشوری az ﺁز az ḳaldı ﺁز قالدی azacıḳ ﺁزه جق azîm عظيم bir az بر آز bir cüz‘î بر جزؤی bir cüzvî بر جزوی bir cüzvîce برجزوجيه bir ḳıl بر قيل bir ḳıła varınca بر قيله وارجنه bir mıḳtâr برمﻘدار bir o ḳadar daha بر اوقدر دخی bir pâre/pâra بر پاره bir sehel “bir az” برسهل bir zerre بر ذره bir zerre ḳadar بر ذره قدر bire varınca بره وارجنه birez برز bu deñli بو دكلو bu ḳadar بوقدر bu ḳadarca بو قدرجه cüz‘î جزؤی cüzvî جزوی çoḳ چوق çoḳ çoḳ چوق چوق çoḳça چوقچه daha/dahı دخی daha/dahı çoḳ دخی چوق eksik اكسيك, اكسوك eñ اك fazla فضله fevḳa'l-âde فوق العاده fevḳa'l-hadd “aşırı derecede” فوق احلد gey “çok, pek” كی ğâyet غايت ğâyet ile غايتيله ğâyetle غايتله ğâyette غايتده hadden ziyâde حددن زياده haylî خيلی hıç, hiç, hîç هيج hiç ile hiç هيجيله هيج hiç nesne هيج نسنه iñen “çok, pek” ايكن ḳalîl “az” قليل ḳatı “çok; şiddetli” قتی kifâyet mıḳtârı “yeterince” كفايت مﻘداری meğer az oła “az biraz” مكرﺁزﺍوال nâdiren ًنادرا o/oł deñli او دكلو,اودكلی o/oł ḳadar اوقدر pek پك pek nâdir پك نادر pek seyrek پك سريك seyrek سريك soñ derecede صوك درهجهده şoł ḳadar شول قدر vâfir “çok” وافر yaḳın يﻘني, ياقني yavłaḳ “çok, pek çok” ياوالق yetişecek ḳadar يتيشهجك قدر zerre ḳadar ذره قدر ziyâde زياده ziyâdece زيادهجه ziyâde fazła زياده فضله ziyâdesiyle زيادهسيله 51 52 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Yer, Yön Zarfları anda ﺁنده andan ﺁندن ardı sıra ﺁردی صريه ardınca ﺁردجنه aşaa ﺁشاغه aşaa yoḳarı ﺁشاغه يوقری aşaada ﺁشاغه ده aşaı ﺁشاغی aşaıda ﺁشاغيده ba‘de-hu “sonra” بعده ba‘îd “uzak” بعيد bâtınen ًباطنا berren “kara yoluyla” ًبرا berü/beri بری, برو berüde/beride بريده, بروده bîrûn “dışarıda”بريون bu aracıḳta بوﺁراجﻘده bu arada بوﺁراده bu tarafta بوطرفده bu yerde بويرده bu yere بويره bunda بونده bundan بوندن buracığa بوراجغه buracıḳta بوراجﻘده burada بوراده buraya بورايه cevven “boşluk olarak” ًجوا çep ü râst “sağa sola, çapraz, aykırı” چپ و راست der-hâne درخانه der-pes “arkada, arkadan” در پس der-pîş “önde, önden” درپيش derûn “içeride” درون dûr “uzak” دور evde اوده girü “geri” كريو girüde كريوده ğayri yerde غريی يرده handa “nerede” هانده hanıya/ haniya “nerede” هانی يا hanı/ hani هانی her ḳaçan هر قاچان her ḳanda هر قانده her nerede هرنرهده her ne yerde هر نه يرده her yerde هر يرده hiçbir yerde هيچ بر يرده ıraḳ ايراق içerde ايچرده içeri/içerü ايچرو, ايچری ileri/ilerü ايلرو, ايلری ileride/ilerüde ايلروده, ايلريده ḳanda “nerede” قنده, قانده ḳandan “nereden” قندن, قاندن ḳanı “hani” قنی, قانی ḳanıya “nerede” قانيا ḳarîb “yakında” قريب ne arada نه ﺁراده ne araya نه ﺁرايه ne mahalde نه حملده ne yerde نه يرده ne yerden نه يردن nerede نره ده nereden نره دن nereye نره يه nereye doru نره يه طوغرو nezdîk “yakında” نزديك o yerde او يرده oł arada اول آراده oł araya اول آرايه oł yerde اول يرده orada اوراده oraya اورايه öñde اوكده öñdin “önce, önceden” اوكدين öte اوته öte berü اوته برو ötede اوته ده pes “ön, önde” پس pîş “arka, arkada” پيش sağda sołda صاغده صولده şunda شونده şunda bunda شونده بونده şundan شوندن 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar şuraya شورايه taşra طشره taşrada طشره ده uzaḳ اوزاق yaḳın يﻘني, ياقني yebânda “başka ilde” يبانده yoḳarda يوقارده yoḳardan يوقاردن yoḳarı/yuḳarı يوقارو, يوقاری yoḳarıda/yuḳarıda يوقاروده, يوقاريده yoḳarıdan/yuḳarıdan يوقارودن, يوقاريدن Zaman Zarfları ahîren “en son, son olarak” ًاخريا ahşam ﺁخشام ahşamın ﺁخشامن ahyânâ “ara sıra” احيانا aḳdemce “daha önce, bir süre önce” اقدجمه aḳîbinde “ardı sıra” عﻘيبنده ale'l-fevr “birden” علی الفور ale'd-devâm “devamlı, boyuna” علی الددوام ale'l-ekser “çoğu zaman” علی االكثر ân be-ân ﺁن بﺂن ânîde ﺁنيده an-ḳarîb “çok geçmeden” عن قريب añsız ﺁكسز añsızın ﺁكسزن apañsız ﺁپ ﺁكسز ara sıra ﺁره صره ara vermeksizin ﺁره ويرمكسزن aslâ اصال ba‘dehû “ondan sonra” بعده ba‘demâ “bundan böyle” بعدما ba‘zan ًبعضا ba‘zı بعضی ba‘zı def ‘a بعضی دفعه ba‘zı kere بعضی كره bâmdâd “sabahleyin” بامداد bilâ-fâsıla “ara vermeksizin” بال فاصله bilâhıre “sonra” باالخره bir ân بر ﺁن bir ân evvel بر ﺁن اول bir az برﺁز bir azdan برازدن bir azdan soñra برازدنصكره bir gün evvel بركون اول bir ḳadem aḳdem “biraz önce” بر قدم اقدام bir lahza بر حلظه bir vaḳit بر وقت bir zemân بر زمان birez برز birezden برزدن birezden soñra برزدن صكره bołdur “geçen yıl” بولدر bu âna gelince “şimdiye gelene dek” بو ﺁنه كلنجه bu arada بوﺁراده bu def ‘a بودفعه bu esnâda بواثناده bu gece بوكيجه bu gün بوكون bu kere بوكره bundan aḳdem “bundan önce” بوندن اقدم bundan böyle بوندن بويله bundan soñra بوندن صكره çoḳ چوق çoḳ def ‘a چوق دفعه çoḳ geçmezden چوق كچمزدن çoḳ zemân چوق زمان çoḳluḳ چوقلق çoḳtan چوقدن daha, dahı “şimdilik, henüz” دخی dâimâ داﺋما dâimen ًداﺋا demâdem “sürekli” دمادم demin دمن der-aḳab “gecikmeksizin, ardından, hemen” درعﻘب der-hâl درحال devâm üzre دوام اوزره dîr “geç” دير dî rûz “dün” ديروز durmaḳsızın طورمﻘسزين durmayıp طورميوب dûş “dün gece” دوش dün دون dün degül o bir gün دون دكل او بر كون 53 54 Osmanlı Türkçesine Giriş-II dün gice دون كيجه dün yarısında “gece yarısında” دون ياروسنده dünle ile “gece yarısında” دونله ايله ekserî اكثری ekseriyâ اكثريا ekseriyet üzre اكثريت اوزره el-ân االن el-yevm اليوم eñ evvel اك اول en soñra اك صكره er “erken” اير erce ايرجه erken ايركن erkence ايركنجه ertesi ايرته سی evvel اول evvel emirde اول امرده evvelâ اوال evveli اولی evvelleri اوللری ferdâ “erte, ertesi” فردا ferdâsı gün فرداسی كون fevrî “hemen” فوری fevrîce “hemencecik” فورجيه fî mâ-ba‘d “bundan sonra” فی ما بعد fil-hâl “hemen, o anda” يف احلال gâh “arasıra” كاه gâh gâh كاه كاه gâhçe bir كاهجه بر gâhîce bir كاهيجه بر gâhte bir كاهده بر gece gündüz كيجه كوندز gece ile كيجه ايله geç كيچ geççe كيچجه geçen yıl كيچن يل geçen zemânda كچن زمانده geçenlerde كچنلرده gün be-gün كونبكون günden güne كوندن كونه gündüzin كوندزين haçan “ne zaman” هاچان hâlâ حاال hâlen ًحاال hâliyâ “şimdi, içinde bulunulan zamanda” حاليا hemân sâat “o an, gecikmeden” مهان ساعت hemân şimdi مهان مشدی hemân-dem مهاندم hemîşe “hep, daima” مهيشه hem-vâr “daima” مهوار henûz هنوز hep هپ her ân هر ﺁن her dâim هر داﺋم her dem هر دم her gün هر كون her rûz هر روز her vaḳit هر وقت her zemân هر زمان hergiz “hiçbir zaman” هركز hîç “hiçbir zaman” هيج hîç bir vaḳit هيج بر وقت hîç bir zemân هيج بر زمان ikide bir ايكيده بر ikindiyin ايكندوين ilâ hâze'l-ân “bu zamana dek” الی هذی اﻵن ilk öñce ايلك اوكجه imrûz “bu gün” امروز imşeb “bu gece” امشب ḳaçan “ne zaman” قاچان ḳarîben “biraz önce, yakında” ًقريبا ḳışın قيشني kimerde “ara sıra” كمرده ḳuşluğın قوشلغني lâ-yenḳatı‘ “sürekli” الينﻘطع lede'l-ân “o anda” لدی اﻵن lemhatü'l-basar “göz açıp kapayacak sürede” ﺤﻤﻟﺔﺍلبصر leyl ü nehâr “gece gündüz” ليل و نهار min ba‘d “bundan sonra” من بعد mirâren “sık sık” ًمرارا muahharen “sonra, sonradan” ًمﺆخرا muḳaddem “önce, önceden” مﻘدم müdâvemet üzre “aralıksız olarak” مداومت اوزره müteâḳıben “ardından, ardı sıra” ًمتعاقبا mütemâdiyen “bitevi, sürekli, durmadan” ًمتماديا 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar ne vaḳit نه وقت ne zaman نه زمان ne zamâna değin نه زمانه دكني ne zamâna dek نه زمانه دك niçe bir “ne zamana kadar” نيچه بر o ânda او ﺁنده o sâ‘at او ساعت oł ânda اول ﺁنده oł günlerde اول كونلرده oł sâat اول ساعت oł vaḳit/oł vaḳt اول وقت oł zemân اول زمان orucın “oruçluyken” اوروجن öñce اوكجه öte gün اوته كون öte günlerde اوته كونلرده öteki yıl اوتهكی يل öyleyin اويلني pârsâl “geçen yıl” پارسال pes “sonra” پس rûz be-rûz “günden güne” روز بروز sabâh صباح sabâh ahşam صباح ﺁخشام sabâhın صباحني sabâhtan beri صباحدن بری sâl sâl “yıl yıl” سال سال sâl be-sâl “yıldan yıla” سال بسال seher سﺤر sene-i sâbıḳa “geçen yıl” سنه سابﻘه ٔ sıḳ sıḳ صيق صيق sıḳça sıḳça صيﻘچه صيﻘچه soñra صكره subh u mesâ “sabah akşam” صبح و مسا subhan “sabahtan, sabahleyin” ًصبﺤا şâm “akşam, akşamlayın” ﺁقشام şeb ü rûz “gece gündüz” شب و روز şimdi مشدی şimdi dahı مشدی دخی şimdicik مشدجيك şimdiye değin مشدييه دكني tâ key “ne zamana kadar” تاكﻰ tarfetü'l-ayn “göz açıp kapayacak sürede” طرفﺔ العني tarfetü'l-ayn içre “çok kısa bir süre içinde” طرفﺔ العني ايچره tarfetü’l-aynda طرفﺔ العينده temelli “sürekli” متللی tez /tîz “çabuk” تيز tezce/tîzce تيزجه tezîye “çarçabuk” تيزييه tîz bâzâr “çok kısa sürede, koşuşturarak” تيز بازار üç yıl miḳtârı اوچ يل مﻘداری vaḳit vaḳit وقت وقت vaḳtiyle وقتيله yaḳında ياقنده yaḳınłarda ياقنلرده yarın يارين yarın değil o bir gün يارين دكل او بر كون yarındası ياريندسی yatsıyın ياتسوين yazın يازين yeñi “henüz, şimdi” يكی yevmen fe-yevmâ “günden güne” يوماً فيوما yıldan yıła/yilden yile يلدن يله Soru Zarfları ḳaç kere قاچ كره mi می ne asıl/nasıl نه اصل/ناصل ne deñli “ne kadar” نه دكلی/ نه دكلو ne gûne “ne türlü” نه كونه ne ḳadar نه قدر ne maḳûle “ne biçim, ne türlü, nasıl” نه مﻘوله ne miḳtâr نه مﻘدار ne sebeb نه سبب ne şekil نه شكل ne dürlü/türlü نه درلو ne vechile نه وجهله ne yüzden نه يوزدن nice نيجه niçün نيچون nite نيته sebeb سبب ؟ 55 56 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Olumlu Karşılık, Benimseme, Beğenme ve Onaylama Bildiren Zarflar ale'r-re‘si ve'l-ayn “baş ve göz üstüne” علیﺍلرﺃس وﺍلعني baş üstüne باش اوستينه başım gözüm üstüne باشم كوزم اوستينه be-dürüstî “gerçek, gerçekten, doğru” بدرستی belî “evet” بلی belki بلكه belki dahı بلكه دخی belki de بلكه ده bes “yeter, tamam” بس be-ser ü çeşm “başım gözüm üstüne” بسر و چشم bî-gümân “şüphesiz” بیكمان bilâ-reyb “şüphesiz” بالريب cân ile baş üstüne جان ايله باش اوستينه cân ü göñülden جان وكوكلدن cânımıza minnettür جامنزه منتدر derûn-ı dilden درون دلدن eved اود evet اوت ey “iyi” ای eyi ايو fi'l-vâḳı‘ “gerçekte, gerçekten” فیﺍلواقع gerçek كرچك gerçekten كرچكدن gerçi كرچه gerçi ki كرچهكه hadd-i zâtinde “aslında” حد ذاتنده muḳarrer “şüphesiz” مﻘرر ne güzel نهكوزل ne oła نهﺍوله noła نوله ołsun اولسون öyledir اويلهدر sahîh “doğru, gerçek” صﺤيح şübhesiz شبههسز tahḳîḳâ “gerçekten, gerçekten de” حتﻘيﻘا tahḳîḳ “gerçek” حتﻘيق ya‘nî يعنی zâhir “belli, besbelli” ظاهر Olumsuz Karşılık, Benimsememe, Beğenmeme, Onaylamama Bildiren Zarflar Allah göstermesin اهلل كوسرتمسون aslâ اصال değil دكل hâşâ حاشا hâşâ ve sümme hâşâ حاشا و مث حاشا hayır خري,خاير hiç هيج hiçbir vechile هيج بر وجهله ḳanda ḳaldı قنده قالدی ne bu var, ne o var نه بو وار نه او وار ne o, ne bu نه او نه بو yoḳ يوق Gösterme Zarfları baḳ a gör ki hâ ها باق ﺁ كور كه ma ما işte, oşte اوشته, ايشته 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar Sayı, Ölçü, Sıklık, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar bi'd-def ‘ât “defalarca” بالدفعات çoḳ kere چوق كره def ‘ât ile دفعات ايله gene/gine كنه girü “bir daha, yine” كريو ḳaç kere قاچ كره nâdir نادر nâdiren ًنادرا ne ḳadar نه قدر niçe def ‘a “defalarca” نيچه دفعه ḳaç kere قاچ كره nâdir نادر nâdiren ًنادرا ne ḳadar نه قدر niçe def ‘a “defalarca” نيچه دفعه o ḳadar او قدر sıḳça صيﻘچه tekrâr تكرار yavaşça ياواشجه yene/yine ينه yüz biñ kere يوز بيك كره ziyâde زياده ziyâdeten “fazla olarak” زيادتا Sıra Bildiren Zarflar âhır آخر âhırü'l-emr “sonunda” آخراالمر âḳıbet “sonunda” عاقبت âḳıbetü'l-emr “sonunda” عاقبت االمر ałayła “sırayla” ﺁاليله andan ğayrı اندن غريی andan mâ-adâ اندن ماعدا andan sâniyâ “sonra ikinci olarak” اندن ثانيا andan sonra اندن صكره bile “birlikte” بيله bir birine بربرينه bir biriyle بربريله el-hâsıl “en sonra” احلاصل evvel اول evvelâ “ilkin” اوال gıbbezâ “bundan sonra” غبذا iptidâ ابتدا muhassal-ı kelâm “sonuç olarak, elhâsıl” حمصل كالم muḳaddemâ مﻘدما netîce-i kelâm “sonuç olarak, tek kelimeyle” نتيجهٴ كالم nöbet ile نوبتيله pes “sonra” پس pes ez-ân “ondan sonra” پس ازان râbi‘â “dördüncü olarak” رابعا saf saf صف صف sâlisâ “üçüncü olarak” ثالثا sâniyâ “ikinci olarak” ثانيا sıra ile صريه ايله sıra vardı صريه واردی soñra صكره Yoğunluk Derecesi, Çokluk ve Üstünlük Bildiren Zarflar belki “neredeyse, hemen hemen” bir mertebe بر مرتبه bir mertebede بر مرتبهده çendân “o kadar” چندان çoḳ چوق haylî خيلی her çend هر چند ḳatı “çok, pek” قتی ne ḳadar نه قدر بلكه oł derecede اول درجهده oł ḳadar اول قدر oł ḳadar ki اول قدر كه oł mertebede اول مرتبهده oł mesâbede “o derecede” pek پك pekçe پكچه şöyle ki شويله كه اول مثابده 57 58 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Derecelenme Bildiren Zarflar âheste âheste ﺁهسته ﺁهسته ancaḳ اجنق ayaḳ ayaḳ ﺁياق ﺁياق azar azar ﺁزار ﺁزار bârî “hiç olmazsa” باری feḳat, faḳat “ancak, yalnız” فﻘط gücile “güçlükle, binbir emekle” hiç ołmasa هيج اوملسه hiç ołmazsa هيج اوملزسه ḳadem ḳadem قدم قدم biñ belâ ile بيك بال ايله bir az براز bir sehel “biraz” برسهل bir sehelce برسهلجه birez برز كوجله ne ḳadar ise نه قدر ايسه oğrın oğrın “az az” اوغرين اوغرين pâra pâra/pâre pâre پاره پاره yap “az az” ياپ ياپ yapça “azar azar” ياپچه yapça yapça “azar azar” ياپچه ياپچه İyi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar Allâh müyesser eyleye اهلل ميسر ايليه Allâh vere اهلل ويره Allâh versin اهلل ويرسون bołay ki “umulur ki” بوالی كه inşâallâh انشاﺀ اهلل kâş “keşki” كاش kâşki كاشكه keşke, keşki كشكه nasîb ołursa نصيب اولورسه nołaydı نوليدی Yüreklendirme, Kışkırtma Zarfları de/di دی de/di imdi دی امدی de/di imdi bismillâh دی امدی بسم اهلل göreyim seni كورمي سنی ayret eyle غريت ايله ḳoma imdi قومه امدی tez oł تيز اول tezçe tut تيزجه طوت Sakındırma, Uyarma Zarfları başın gerekse saḳın باشك كركسه صاقني etme hâ ايتمه ها hâşâ “sakın” حاشا hazer “sakın” حذر mebâdâ “aman ha, sakın” مبادا ołmasın اوملسون ołmaya اومليه saḳın صاقني saña derim سكا ديرم zinhâr زنهار Korkutma, Göz Dağı Verme Zarfları gözünü aç, yoḳsa sen bilirsin كوزكی ﺁچ يوقسا سن بيلورسني ołsun اولسون osun اوسون vay başıña وای باشكه 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar Beğenme, Alkışlama Zarfları âferin ﺁفرين Allâh umürler/ömürler vere/versin اهلل عمرلر ويره Allâh umr/ömr ü devletiñizi mezîd eyleye اهلل عمر و دولتكزی مزيد ايليه ancaḳ ołur اجنق اولور berhordâr oł برخوردار اول çoḳ yaşa چوق ياشا merhabâ مرحبا pîr-i kemâl oł پري كمال اول pöh ne güzel پوه نه كوزل sağ oł, var oł صاغ اول وار اول umr/ömr ü devletiñiz çoḳ ołsun عمر و دولتكزچوق اولسون umr/ömr ü devletiñiz ziyâde ołsun عمر و دولتكز زياده اولسون umrüñ/ömrüñ çoḳ ołsun عمرك چوق اولسون umrüñüz/ömrüñüz çoḳ oła عمركز چوق اوله umrüñüz/ömrüñüz ziyâde oła عمركز زياده اوله Selâmlama, Uğurlama Zarfları âḳıbetiñiz hayr oła عاقبتكز خري اوله aleyke selâm “esenlik sana” عليك سالم Allâh râzı oła اهلل رضی اوله Allâh yoł vere اهلل يول ويره duâłar دعالر el-vidâ‘ الوداع es-selâmü aleyküm السالم عليكم geceñiz hayr oła كيجهكز خري اوله hayırłar oła خريلر اوله hayr oła خري اوله hoş bułduḳ خوش بولدق hoş geldiñ خوش كلدك hoş geldiñiz ve safâ geldiñiz خوش كلدكز و صفا كلدكز hoşça ḳałıñ خوشچه قالك iş ołsun ايش اولسون ḳołay gele قوالي كله ḳutlu ołsun قوتلو اولسون merhabâ مرحبا mübârek ołsun مبارك اولسون oğur oła اوغور اوله oğurłar oła اوغورلر اوله sabâhıñız hayr oła صباحكز خري اوله sabâhul-hayr صباح اخلري sağlıcaḳłar ile صاغليجﻘلر ايله selâm aleyk سالم عليك selâmün aleyküm سالم عليكم var sağłığıła وار صاغلغيله ve aleykümüs-selâm و عليكم سالم yâ-hû ياهو yołuñuz açıḳ ołsun يولكز ﺁچوق اولسون Dilek, İstek, Yalvarma Zarfları Allâhı severseñ اللهی سورسك azîz başıñ için عزيز باشك ايچون beni severseñ بنی سورسك ihsân eyleñ احسان ايلك kerem eyle كرم ايله lutf eyleñ لطف ايلك Lânetleme, Beddua Zarfları Allâh belâ versin اهلل بال ويرسون Allâh belâñ versin اهلل بالك ويرسون Allâh belâsın versin اهلل بالسن ويرسون cehenneme جهنمه çatłayasın چاتاليهسن la‘net aña لعنت اكا la‘net üzerine لعنت اوزرينه la‘netullâhi aleyh لعنت اهلل عليه oñmayasın اوكميه سن Tañrı belâsına uğrayasın بالسينه اوغريهسن Tañrı hışmına uğrayasın تكری خشمينه اوغريهسن yaşamayasın ياشاميهسن تكری 59 60 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Şüphe, Tereddüt, İhtimal Bildiren Zarflar belki بلكه ihtimâldir ki احتمالدر كه meğer “ola ki” مكر oła ki اوله كه şâyed ki شايد كه şâyed “olabilir ki, olur ki” شايد ve illâ “aksi taktirde, yoksa” و اال yohsa يوخسه yoksa يوقسه Benzerlik Bildiren Zarflar gibi كبی goyâ “sanki, dersin ki” كويا goyâ ki كويا كه hemân öyle “olduğu gibi” مهان اويله ke-ennehû “gibi” كانه mahzâ “ancak o, yalnız bu, başkası değil” حمضا nice نيجه nice ki نجيه كه nite نيته nite ki نيته كه öyle اويله sanasın صانهسن sanki صانكه, صانكه sûretâ صورتا şöyle شويله zâhirâ “görünüşte, görünüşçe” ظاهرا zâhiren ظاهراﹰ açmazdan “görünüşte, sözde, yaparmış gibi” ﺁمچازدن âdetçe “bayağı, aynı, olduğu gibi” عادجته aña göre اكا كوره ancileyin اجنيليني bayağı بياغی ber-vech-i tecâhül “bilmezlik yüzünden” بر وجه جتاهل bi-aynihî “göründüğü gibi, aynı, neyse o, nasılsa öyle” بعينه bilmezliğile بيلمزلكله bilmezlik yüzünden بيلمزلك يوزندن böyle بويله buncıłayın بوجناليني çün “gibi” چون çünân ki “öyle, öylece” farzâ ki فرضا كه چنان كه Birliktelik Bildiren Zarflar bâ-hem “birlikte” باهم be-hem بهم bile بيله bir bir ile بر بر ايله bir biri ile بر بری ايله bir ile بر ايله bir oğurdan بر اوغوردن cümhûr ile “hep birlikte” مجهور ايله me‘an “birlikte” معاﹰ Ayrılık Bildiren Zarflar başka بشﻘه başka başka بشﻘه بشﻘه be-halvet “tek, bir başına” خبلوت ber-taraf “tek, yalnız, bir başına” بر طرف be-tenhâ “tek, yalnız, bir başına” birer birer برر برر fürâdâ “bir bir, sıra sıra” فرادا fürâden “bir bir, birer birer” فراداﹰ بتنها 61 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar Kabullenme, Sayma Bildiren Zarflar noła نوله ołsun اولسون öyle ołsun اويله اولسون san ki صانكه teslîm eyleyelim تسليم ايليهمل tut ki طوتكه, طوت كه tutalım طوتهمل tutalım ki طوتهمل كه And Verme Zarfları avretim boş ołsun عورمت بوش اولسون başım için باشم ايچون sakalım tırâş ołsun صقﺁمل تراش اولسون Tañrı hakkı için تكری حﻘی ايچون vallahi, billâhi ve sümme tallâhi واهلل و باهلل و مث تاهلل vallâhi, vallaha واهلل İstem Dışılık, Kendiliğinden Oluş Bildiren Zarflar arazan “beklenmedik biçimde, istemeden” عرضاﹰ hatâ ile “istemeden” خطا ايله ittifâk “beklenmedik biçimde, birden” اتفاق ḳazâ ile “bilmeden ve beklemeden” قضا ايله Aşağıdaki beyitleri okuyunuz ve içlerindeki zarfları gösteriniz: يارم كيجه كلدی ينه يارم كيجه كيتدی هيچ بيلمزم اما نيجه كلدی نيجه كيتدی كورميلدن نوعيا بر ﺁی اولبددر اول مهی شهر ايچنده ﺁكا بكزر مهلﻘا كوردك می هيچ اولبددرołuptur : olmuştur مهلﻘاmeh-liḳâ : ay yüzlü güzel قدم قدم كيجه تشريفی ناﺋلﻰ او مهك جهان جهان امل انتظاره دكمز می ناﺋلﻰNâilî : şairin adı تشريفteşrîf : şereflendirme, mutluluk verici geliş امل انتظارelem-i intizâr : umut içinde bekleyiş acısı. 6 62 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Özet 1 2 Kelime sınıfları içinde zamirlerin yerini belirlemek. Zamirler isim sınıfından kelimelerdir. Kimseleri ve nesneleri temsil ederler, onların yerini tutarlar. Adlar gibi nesneleri karşılayan kelimeler değildirler, bu bakımdan tek başlarına anlamları yoktur. Adlarla zamirler arasındaki en önemli fark budur. Başka bir fark Türkçede zamirlerin çekim sırasında biçim değiştirmeleridir. Bu da zamirleri öteki kelime türlerinden ayıran belli başlı özelliklerden biridir. Zamirlerin adlarla ortak yanı ise, söz içindeki ilişkilerinden doğan durumlara uygun olarak çekime uğramaları, onlar gibi durum eklerini alarak çekilmeleridir. Zamirlerin çeşitlerini sıralayabilecek ve Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan zamirleri yapılış ve işleyiş özellikleriyle tanımak. Zamirlerin, taşıdıkları kavramlara ve kullanışlarına göre çeşitleri vardır. Onları kişi zamirleri, dönüşlülük zamirleri, gösterme zamirleri, soru zamirleri, belirsiz zamirler ve ilinti zamirleri olmak üzere 6 başlık altında topladık. Hemen hepsi Osmanlı Türkçesinde yapıca ve kullanımca kimi özellikler gösterirler. Aralarında alıntılar da bulunmaktadır. Özellikle Farsçadan alınmış olan ilinti zamiri كهki, kurduğu cümle tipi ile dikkat çekici ve çok kullanılmış olması bakımından da yakından tanınması gereken bir zamirdir. Türkçe kişi ve gösterme zamirlerinin kökleri çekim sırasında değişmeye uğrar. Bu onlara özgü bir durumdur. Bu değişme yüzünden bana ve sana Osmanlı Türkçesinde بكاve سكاgibi yazılır. Tekil 3. kişi oł zamirinde de benzer bir değişme meydana gelmiş, onun da yönelme durumu 1. ve 2. kişi gibi olmuştur: ﺁكاaña. Aynı durum gösterme zamirlerinde de görülür. Bunların da yönelme durumları بوكا شوكا اكاşeklinde yazılır. Osmanlı Türkçesindeki gösterme zamirleri yakın için بوbu, اشبوişbu, اوشبوoşbu, az uzak için شوşu, شولşoł, daha uzak için ise اولoł, اوo’dur. Dönüşlülük zamiri كندوve كندیolmak üzere iki şekilde yazılır. 3. kişiyi gösteren bu zamirin okunuşu da iki türlüdür: gendi, kendi. 3 4 Kelime sınıfları içinde zarfların yerini belirlemek. Zarflar da isim sınıfından kelimelerdir. Sıfatların ve fiillerin anlattıkları vasıf (nitelik) ile kılış ve oluşu açıklarlar ve değiştirirler. Bu işleyişleriyle sıfat ve fiillerin önünde yer alırlar ve cümlede onlarla bir arada bulunurlar. Adlar ve sıfatlardan en önemli farkları onlardan daha az bağımsız olmaları, daha doğrusu sıfat ve fiillere bağımlı bulunmalarıdır. Zarfların sıfatlara benzeyen yanı ise, söz içinde çekimsiz olmalarıdır. Bu yönden adlardan ve zamirlerden ayrılırlar. Zarfların bir özelliği de kendi cinsinden kelimelerin önüne de gelebilmeleri, böylece onları da etkilemeleri, anlamlarını değiştirebilmeleridir. Zarfların çeşitlerini sıralayabilecek ve Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan zarfları yapılış ve işleyiş özellikleriyle tanımak. Osmanlı Türkçesinde Arapça ve Farsçadan alınmış olanlarla birlikte pek çok zarf kullanılmıştır. Bunlar arasında nicelik (azlık çokluk, miktar), yer yön (mekân)vezamanzarflarısayılabilirölçüdedir.Nitelik (hâl, tarz ve tavır) zarfları ise sayılamayacak kadar çoktur. Anlamları zarf olarak kullanılmaya yatkın kimi adlar ile, işleyişçe zarflara benzediğinden, pek çok sıfat da zarf olarak kullanılmıştır. Bu sıfatların çoğu Türkçe ve alıntı niteleme sıfatıdır. Bir bölük zarf ise türemiş kelime yapısındadır. Nihayet birleşik yapıda birçok zarf bulunmaktadır. Öte yandan zarfların pek çoğu başka kelime türlerinden alınmışlardır, bu yüzden onları ancak bir sıfatla ve bir fiille birlikte oluşturdukları öbekler içinde tanır ve ayırt ederiz. Zarf öbekleri dediğimiz bu öbeklerin cümledeki yeri bir sıfat ve fiilin yerine eştir. 3. Ünite - Kelime Sınıfları III: Zamirler ve Zarflar 63 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki çoğul eki almış kelimelerden hangisi, birden fazla topluluğu belirtebilir? a. انلر b. چورهلر c. اوتهلر d. كيجهلر e. حلظهلر 2. Aşağıdakilerden hangisi, çoğul 2. kişi zamirinin çoğulunun belirtme durumu eki almış şeklidir? a. بزلرك b. بزی c. بزلرﻯ d. سزلرﻯ e. سزلرك 3. “Âkil midir ol ki gendi gendiyi oda atar.” cümlesinin tam ve doğru karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a. O kendini ateşe atan akıllı mıdır? b. Kendini o ateşe atan akıllı mıdır? c. Kendini ateşe atan akıllı mıdır? d. Akıllı kendini o ateşe atan mıdır? e. Akıllı kendini ateşe atar mı? 4. “Duydum ki vurulmuşsun bir insafsız güzele.” cümlesinin tam ve doğru karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a. Bir insafsız güzele vurulduğunu duydum. b. Bir insafsız güzelin vurulduğunu duydum. c. Bir insafsız güzele ki vurulmuşun duydum! d. Vurulduğunu duyduğum bir insafsız güzeldir. e. Bir insafsız güzele vurulmuşsun duydum. 5. Aşağıdakilerden hangisi türemiş zarf değildir? a. اوملغني b. يازين c. صكره d. ياپ ياپ e. قنده 6. Aşağıdakilerden hangisi nitelik zarfı değildir? a. اجنق b. عاجال c. عكسنه d. فﻘط e. جزؤی 7. “ ”يوماً فيوماzarfının doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. lüzumlu b. günden güne c. sonunda d. gerçekten e. benzeri gibi 8. “ ”عن قريبzarfının doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. önce b. daha c. çok geçmeden d. arkasında e. üstünde 9. Aşağıdakilerden hangisi zaman zarfı değildir? a. علی االكثر b. علی الفور c. علی الددوام d. عرضاﹰ e. عن قريب 10. “ ”ابتداzarfının türü aşağıdakilerden hangisidir? a. sıra b. nicelik c. nitelik d. zaman e. uğurlama 64 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a 2. d 3. c 4. a 5. d 6. e 7. b 8. c 9. d 10. a Yanıtınız yanlış ise “Zamirler” ve “Zamirlerin Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zamirler” ve “Zamirlerin Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zamirler” ve “Zamirlerin Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zamirler” ve “Zamirlerin Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zarflar” ve “Zarfların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zarflar” ve “Zarfların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zarflar” ve “Zarfların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zarflar” ve “Zarfların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zarflar” ve “Zarfların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Zarflar” ve “Zarfların Çeşitleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4 نهكبیNe gibi? نهميNeyim var? نهيكNeyiñ alındı? نهسیNesi var? نهيكز اولدی ضايعNeyiñiz zâyi ołdu? نهيكدنNeyiñden geçtin? Sıra Sizde 5 بر سوز ديدی جانان كه كرامت وار ايچنده Cânân, içinde kerâmet olan bir söz dedi. ايله طلب شو وصلی كم هجر ايله انتظاری يوق Hecr ile intizârı olmayan vaslı taleb eyle. Sıra Sizde 6 Yârim gece geldi yine yârim gece gitti Hiç bilmezem ammâ nice geldi nice gitti Zarflar: gece, hiç, nice Görmeyelden Nev‘iyâ bir ay ołuptur oł mehi Şehr içinde aña beñzer meh-liḳâ gördüñ mü hiç Zarflar: görmeyelden, bir ay, şehr içinde, hiç Ḳadem ḳadem gece teşrîfi Nâilî o mehiñ Cihân cihân elem-i intizâra değmez mi Zarflar: ḳadem ḳadem, gece Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 بزلركbizleriñ, بزلریbizleri, بزلرهbizlere, بزلردهbizlerde, بزلردنbizlerden سزلركsizleriñ, سزلریsizleri, سزلرهsizlere, سزلردهsizlerde, سزلردن sizlerden Ateş, A. -Tarzi, A. (1971). Farsça Grameri, İstanbul. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul. Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri, Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul. Meninski, F. À. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tıpkıbasım), İstanbul, 2000: Simurg Yayıncılık. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu (1946), İstanbul. Viguier, M. (1790). Éléments de la Langue Turque, İstanbul. Sıra Sizde 2 aña - oña, anı – onu, anda – onda, andan – ondan, anłar – onłar - olar, ol – o, anłarıñ – onłarıñ, anłara – onłara, anłarı – onłarı, anłara – onłara, anłardan – onłardan Sıra Sizde 3 كندمkendim, كندكkendiñ, كندیkendi كندمكkendimiñ, كندككkendiñiñ, كندينكkendiniñ كندمیkendimi, كندكیkendiñi, كندينیkendini كندمهkendime, كندكهkendiñe, كندينهkendine كندمدهkendimde, كندكدهkendiñde, كنديندهkendinde كندمدنkendimden, كندكدنkendiñden, كنديندنkendinden 4 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Fiillerin dildeki ve kelime sınıfları içindeki yerini belirleyebilecek, Osmanlı Türkçesi’ndeki çekimsiz fiilleri ayırt edebilecek, Osmanlı Türkçesi’ndeki çekimsiz fiil türlerini izleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Kılış,OluşveDurum Başlangıç SüreİçindeGerçekleşme Bitiş ZamanveKişi • • • • • GörünüşveÇatı Bildirme Anlatma Söylenti Şart İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller • FİİLLER • ÇEKİMSİZFİİLLER • ÇEKİMSİZFİİLLERİNTÜRLERİ Kelime Sınıfları IV: Fiiller/ 1. Çekimsiz Fiiller FİİLLER Fiiller kılış, oluş ve durum bildiren kelimelerdir. Varlıkların gerçekleştirdikleri iş ve eylemleri, gerçekleşen iş ve eylemlerin biçimlerini, bir varlık, kavram, iş ve eylemin durumunu ve niteliğini anlatır. Türkçe’de ayrı kökleri olan, ayrı yapım ekleriyle üretilen ve ayrı çekim ekleri bulunan bu kelimeler dilde bir ana sınıf oluştururlar. Taşıdıkları anlamlar, karşıladıkları kavramlar, söz içinde kurdukları ilişkiler isimlere göre çok farklıdır. Fiil sınıfından kelimelerin söz içinde işleyiş bakımından durumları değişmez; gördükleri iş bellidir, değişip başkalaşmaz. Bu yüzden bu kelime sınıfının bölünmez bir bütünlüğü vardır. Türkçe’de bir fiil tabanı yalın hâliyle ancak emir kipinin 2. kişisinde görülür: ał, gir, tut, saḳła gibi. Bunun dışında Türkçe bir fiil tabanı çekimsiz olarak kullanılamaz, kişi ve zaman kavramlarına bağlanmadan söz içinde asıl işleyişini yerine getiremez, bir bağımsız cümlede yüklem olamaz. Türkçe fiilleri tabanlarından -maḳ/-mek ekiyle yapılmış adlarla adlandırırız, bunlara mastar deriz: بوملقbułmaḳ, ﺁملقałmaḳ, دوشنمكdüşünmek, ﺍﻳﺴﺘﻪمكistemek, اﻳنمكinmek, فريالمتقfırłatmaḳ, سومكsevmek gibi. Açıklama: Bir fiil tabanını göstermek istediğimizde, mastar ekini atarak, tabanın son harfinden sonra bir çizgicik (tire) koyarız. Daha önce bu işareti bütün eklerin başına koymuştuk. Bir ekin başında bulunduğunda bu ek onun bir yapım ya da çekim eki olduğunu gösterir. İsim ve fiillerde bütün yapım ve çekim ekleri gösterilmek istendiğinde ise, tabanla ekin/ eklerin arası yine bu çizgicikle ayrılır: bil-mek, sev-gi, doł-u, bil-(i)n-mek, at-(ı)ł-mış, bil-dir-di-m, bil-dir-(i)l-miş-ti, gör-me, gör-(ü)-ş-me, aaç-łıḳ, güzel-lik-ten, ba-łı-łıḳ-(ı)mız-ı, ev-i, ev-de-ki-ler, ev-den, ev-ce, ev-le-n-ecek-miş, biz-(i)m gibi. Ama mastar eki atılmış, çekim eki almaya hazır bir fiil kökü ya da gövdesi -emir 2. kişi dışında- tek başına kullanılmadığından, bu durumda sonuna da çizgiciğin konması gerekli olur: bil-, bil-dir-, ał-, ał-(ı)n-, sev-, sev-(i)l-, uç-, uç-(u)ş-, bekle, bekle-t- gibi. Bu uygulama ile fiilden fiil yapan ekler diğerlerinden farklı olarak, iki çizgicik arasına alınmış olur: -l-, -n- ,-t-, -dir- gibi. 68 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Fiillerde Anlam Her türlü kılış ve oluş ile bunların gösterdikleri türlü ayrılık, başkalık ve nitelikler fiillerin sözlük anlamlarını oluşturur. Bunlar değişken, aynı zamanda da üretkendir. Bir fiilin anlamında zamanla değişmeler meydana gelebilir. Bunun yanında bir fiil yeni anlamlar kazanarak bir anlam dallanmasına da uğrayabilir. Bu bakımdan her tarihî dönem metninde fiillerin farklı anlamlarıyla karşılaşabiliriz. Fiillerin anlam özelliklerini iki yönden değerlendirmek mümkündür: a. Eylemin gerçekleşmesi ile ilgili anlam özellikleri Fiillerde, eylemlerin başlangıç, süre içinde gerçekleşiş ve bitiş olmak üzere üç aşamada gerçekleştiğini belirten bir anlatım özelliği bulunduğu görülür: 1. Kimi fiiller bir eylemin başlangıç aşamasını, daha doğrusu gerçekleşmesi için süre gerekmeyen bir oluş ve kılışı bildirir: باشالمقbaşłamaḳ, امچقaçmaḳ, چيقمقçıḳmaḳ, كريمكgirmek gibi. 2. Kimi fiiller sürerlik bildirir. Bunlarda kılış ve oluş belli bir süre içinde gerçekleşir ya da işin/eylemin gerçekleşmesi için belli bir süre gereklidir: پيشمكpişmek, ( ﻳيمكyemek) yemek, اوﻳومقuyumaḳ بوﻳومكbüyümek, اولغونلشمق ołunłaşmaḳ, قومشقḳoşmaḳ, ﻳورميكyürümek, چالشمقçałışmaḳ, طومتقtutmaḳ, قاﻳنامق ḳaynamaḳ, اوزامقuzamaḳ gibi. 3. Kimi fiiller ise, gerçekleşmesi süre isteyen bir eylemin bitiş aşamasını anlatır; daha doğrusu, süregelen bir eylemin sona erişindeki gerçekleşmeyi bildirir: بيﺘمكbitmek, طورمقdurmaḳ, دوكنمكtükenmek, ﻳورملقyorułmaḳ, برقمقbıraḳmaḳ, اوتورمق oturmaḳ gibi. b. Eylemin etkisiyle ilgili anlam özellikleri Fiiller anlamca, belirttikleri eylemin bir nesneyi etkileyip etkilememesine göre de farklılaşır ve bu yönden iki öbek oluşturur: geçişli fiiller, geçişsiz fiiller. Geçişli fiillerde eylem dışa dönüktür; eyleyen (özne), eylemini bir nesne üzerinde gerçekleştirmekte, böylece bir nesne etkilenmektedir: قريمقḳırmaḳ, ﺁمچقaçmaḳ, قاپامقkapamaḳ, كﺘورمكgetirmek, اﻳچمكiçmek, سومكsevmek, ﻳيمكyemek gibi. Geçişsiz fiillerde ise, gerçekleşen eylem, yalnızca eyleyenle ilgilidir. Başka bir deyişle, eyleyenin, gerçekleştirdiği eylemle bir kişi/nesne üzerinde herhangi bir etkide bulunması söz konusu değildir: اوتورمقoturmaḳ, كلمكgelmek, باقمقbaḳmaḳ, اومچقuçmaḳ gibi. Geçişli fiiller, etkileyici olmaları yüzünden, etkileyecekleri bir kişi/nesne isterler. Etkilenen kişi/nesne, bu fiillerin yüklemi olduğu cümlede nesne adını alır. Geçişsiz fiiller ise, etkileyici olmadıklarından, etkileyecekleri bir kişi/nesne gerekli değildir, dolayısıyla yüklemi oldukları cümlede üye olarak nesne yer almaz. Durum ve oluş fiilleri genellikle geçişsizdirler: بكلمكbeklemek, ﻳامتقyatmaḳ, اوتورمقoturmaḳ, پيشمكpişmek, بولشمقbułaşmaḳ, طوميق doymaḳ, صارارمقsararmaḳ, بوﻳومكbüyümek, بوﻳلنمقboyłanmaḳ gibi. Bununla birlikte kimi fiiller, çeşitlenmiş sözlük anlamlarına göre, hem geçişli, hem geçişsiz özellik gösterirler. Bunlara ortada fiiller denir: طوپالمقtopłamaḳ “1. nesneli: ekin, çiçek, … biriktirmek, 2. nesnesiz: şişmanłamaḳ”; كچمكgeçmek “1. nesneli: dereyi, köprüyü, … geçmek, 2. nesnesiz: aşağıdan, üstten, … geçmek gibi. 4. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller Kullanışlarına Göre Fiiller Türkçe’de kullanışlarına göre iki türlü fiil şekli vardır: çekimli fiil, çekimsiz fiil. Çekimli fiil, fiilin kişi ve zaman ekleri almış şeklidir. Bir fiilin bu şekli onun asıl işleyişinde görülür ve böyle bir fiil söz içinde yargıyı tamamladığı için bitmiş fiil adını alır: كلورمgelirim, كلدكgeldiñ, كلمشزgelmişiz, كلﻪجكﺴكزgeleceksiniz, كلﻪسنgelesin, كلﺴون gelsin, كلﺴﻪgelse gibi. Çekimsiz fiil ise, fiil kök ve gövdelerinden belli eklerle yapılmış hem fiile, hem isme yatkın ve yakın türemiş kelimelerdir. Bu melez nitelikleriyle fiile yatkınlıkları, kılış ve oluş bildirerek özne, nesne, dolaysız tümleyiciler ve zarf gibi üyeler alıp bitmemiş yargı öbekleri oluşturabilmeleri; isme yatkınlıkları ise, söz içinde isim sınıfından kelimeler (adlar, zamirler, sıfatlar ve zarflar) gibi kullanılabilmeleri, isim çekim ekleri alabilmeleridir. Bu yüzden bunlara fiilin isimleşmiş (isimcil) şekilleri dendiği gibi, bitmemiş fiil de denir. Bunlar fiil adları, sıfatfiiller ve zarffiillerdir: الفی اغزﻳنﻪ طيقمقlâfı azına tıḳmaḳ, اغزندن چيقانی قوالغی اﻳشيﺘممكazından çıḳanı ḳułaı işitmemek, طوغری سوﻳلينی طوققوز كوﻳدن قووارلرdoru söyleyeni (dokuz köyden ḳovarłar), ﺍﻝ ﺍﻳلﻪ كلن دو كون باﻳرامel ile gelen (düğün bayram) gibi. Fiillerde Çatı Fiil tabanları, öznenin söz içindeki işleyişini belirtmek, daha doğrusu eylemin gerçekleşmesinde öznenin gösterdiği değişik davranışları ya da kazandığı farklı durumları anlatmak üzere değişik şekillere girer. Fiilin belli ekler alarak girdiği bu şekillere görünüş, fiil tabanlarının bu türlü çeşitlenmesine ise çatı diyoruz. Türkçe’de fiil çatısının 6 görünüşü vardır. Bunlar eksiz ve -l-, -n-, -ş-, -dır-/-dur-/-dir-/-dür-, -t-, -r-, -ma/-me- ekleriyle kurulur: 1. Yalın görünüş: كورمكgörmek 2. Edilen görünüşü: كورملكgör-(ü)lmek 3. Dönüşlü görünüş: كورمنكgör-(ü)nmek 4. Karşılıklı görünüş: كورمشكgör-(ü)şmek 5. Ettiren görünüşü: كوردرمكgör-dür-mek, اوقﺘمقoḳu-t-maḳ, اﻳچورمكiç-(i)r-mek 6. Olumsuz görünüş: كورممكgör-me-mek. Çatı Eklerinin Yazılışı Çatı eklerinden -l-, -n-, -r-, -ş-, -t- ünsüzle biten köklere bir bağlantı ünlüsüyle eklenir. Bu ünlü, kalıplaşan klasik yazımda gösterilmemiş, yani karşılığı olan bir harfle belirtilmemiştir: صاتلمقsat-(ı)ł-maḳ, بولنمقbuł-(u)n-maḳ, بيلنمكbil-(i)n-mek, طاقنمقtak-(ı)n-maḳ, كينمك gey-(i)n-mek, اورمشقvur-(u)ş-maḳ, اوچشمقuç-(u)ş-maḳ, ﺁقﺘمقaḳ-(ı)t-maḳ, قورقﺘمقḳork-(u)-tmaḳ gibi. Ancak dönemin sonlarında, uyuma bağlı olarak ı, i söylendiği kelimelerde یye ile; u, ü söylendiği kelimelerde وvav ile gösterilmiştir: صاتيلمق, بولومنق, بيلينمك, كيينمك, ﺁقيﺘمق, اورومشق, قورقومتقgibi. Fiile ettiren görünüşü (geçişsiz fiillerde olduran görünüşü) kazandıran eklerden biri olan, Osmanlı Türkçesi yazımında tek şekille ( )درyazılan ek, söyleyişte, eklendiği tabana göre uyum kanunlarına uymuş olarak çeşitlenir; -dır-, -dur-, -dir-, -dür-/-tır-, -tur-, -tir-, -tür- olmak üzere 8 türlü okunur: ﺁلدرمقał-dır-maḳ, بيلدرمكbil-dir-mek, بولدرمقdur-dur-maḳ, اولدرمكöl-dür-mek, ﺁچدرمق aç-tır-maḳ, اﻳﺘدرمكet-tir-mek, قوشدرمقḳoş-tur-maḳ, اوشوشدرمكüşüş-tür-mek gibi. 69 70 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Tek şekillilik eğilimiyle donuklaşan yazımda, aynı çatının başka bir eki olan -r (’)رnin, önceki dönemin uyumlu olmayan tek şekilli yazılışı da korunmuştur. Bu yazılış yüzünden, ekin, özellikle XVI. ve XVII. yüz yıllarda, bulunduğu her kelimede yuvarlak ünlü ile okunduğunu çeviriyazılı metinler göstermektedir: شاشورمقşaş-ur-maḳ “korkutmak, ürkütmek”, كچورمكgeç-ür-mek, بيﺘورمكbit-ür-mek, كيورمكgey-ür-mek gibi. Konuşma dilinde ise, eklendiği tabana göre uyumlu söylendiğini yine çeviriyazılı metinlerden anlıyoruz: طوﻳورمقdoy-ur-maḳ, سورچورمكsürç-ür-mek “sürçtürmek, düşürmek”, ﺁشورمقaş-ır-maḳ, پيشورمكpiş-ir-mek gibi. Fiillerin anlamını olumsuzlaştıran, başka bir deyişle onları olumsuz görünüşe sokan -ma/-me- eki, ince sıradan kelimelerde مve مﻪ, kalın sıradan kelimelerde ise, genel olarak ما, bazen de مﻪbiçiminde yazılmıştır: بيلمﻪمك, بيلممكbil-me-mek, ﺁملﻪمق, ﺁملامقał-ma-maḳ gibi. Tasvir fiillerinden olan yeterlik fiillerinin olumsuz görünüşünde tabandan sonra gelen zarffiil ekleri de harfle gösterilmiştir: بيلﻪمﻪمك, بيلﻪممكbil-eme-mek, ﺍﻳﺴﺘيﻪممكiste-yeme-mek, ﺁلﻪمﻪمق, ﺁلﻪمامقał-ama-maḳ, ﺁكالﻳﻪمﻪمقañła-yama-maḳ gibi. XVI. ve XVII. yüz yıllarda tasvir fiillerinde zarffiil eki olarak ı, i ve u, ü de kullanılmakta idi: سوميﻪمك, سوميمكsev-ime-mek, اوليمامقoł-ıma-maḳ, ﻳورﻳوممكyürü-yüme-mek gibi. 1 Aşağıdaki kelimeler fiilden üretilmiş isimlerdir. Bunların a) eklerini ayırarak üretilmiş oldukları tabanları gösteriniz, b) bu tabanlardaki çatı eklerini de ayırıp mastar eki katarak fiil adları biçiminde yazınız: ałıştırma, biçimlenmiş, ayrıłıḳ, süpürülmemiş, ḳarıştıran, beğenilen, yaḳıłacaḳ, pişirilmiş, ḳarşıłaşış, dayanıłmaz. ÇEKİMSİZ FİİLLER Yukarıda, kullanışlarına göre fiillerin çekimli ve çekimsiz olmak üzere ikiye ayrıldığını, bunlardan çekimsiz olanların fiilin isimleşmiş şekilleri olduğunu söylemiş, fiil kişi ekleri almadıkları için bunlara bitmemiş fiiller dendiğini eklemiştik. Kimi dilbilgisi kitaplarında bunlar fiilimsi olarak da anılır. Söz İçinde Çekimsiz Fiiller Çekimsiz/Bitmemiş fiiller, tamamlanmış bir yargı bildiren cümlelerde ad, sıfat ve zarf işleyişinde bir üye olarak yer alabilirler, ancak yüklem olamazlar: a) ad كيﺘمك وار دومنك ﻳوقGitmek var, dönmek yoḳ, ﻳازالن باشﻪ كلورYazıłan (başa gelir). دوشنك دوسﺘی اوملازDüşenin dostu olmaz. b) sıfat وﻳرن ال ﺁالن الدن خريليدرVeren el ałan elden hayırłıdır. c) zarf چالشمينجﻪ اوملازÇałışmayınca ołmaz. اوملدﻳن كمﺴﻪ ابدی حيات بوملازÖlmedin kimse ebedî hayât bułmaz. • Bunakarşılıktamamlanmamışbiryargıbildirensözöbeklerinin(bağımlıyargının) yüklemi olabilirler. Bu öbeklerde ise bir cümlenin bütün üyeleri yer alabilir: 4. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller اونی بو حالده كورمك بنی اوزدیOnu bu hâlde görmek beni üzdü. اوكلﻪدن صكره شدتنیﺁرتدران روزكار ﻳوزندن اوﻳونلرك دوامی ممكن اوملدیÖğleden soñra şiddetini arttıran rûzgâr yüzünden oyunłarın devâmı mümkün ołmadı. جان چيقمدن خوی چيقمازCân çıḳmadan huy çıḳmaz. صاچی بيﺘمدك ﻳﺘيمك حقينﻪ كوز دﻳكدیSaçı bitmedik yetîmin haḳḳına göz dikti. . ﺍوه كلمﺴيلﻪ چيقمﺴی بر اولدیEve gelmesi ile çıḳması bir ołdu. اغلرم خاطره كلدكچﻪ كولوشدكلرمزAłarım hâtıra geldikçe gülüştüklerimiz. بر بنا خراب اوملدقچﻪ معمور اوملازBir binâ harâb ołmadıḳça ma‘mûr ołmaz. • Bitmemiş fiiller iyelik eki alabilir. Bu durumda bu iyelik eki, yüklemi oldukları bağımlı yargıda özne yerini tutar: ﺁه اﻳلدكم سرو خرامانك اﻳچوندرÂh eylediğim serv-i hırâmânıñ içindir “Âh eyleyişim, selvi gibi salınan boyun yüzündendir”. كوزم جامن افندم سودكم دولﺘلی سلطامنGözüm. Cânım. Efendim. Sevdiğim devletli sułtânım. كلﻪجكنی نرهدن بيلﻪبيلريدمGeleceğini nereden bilebilirdim gibi. • Bitmemişfiillerbirisimcümlesindeyüklemadıdaolabilirler.Budurumdadabir addan başka bir şey değildirler. Fiillerin bu isimleşmiş şekilleri üç türlüdür: adfiil, sıfatfiil, zarffiil. ÇEKİMSİZ FİİLLERİN TÜRLERİ Adfiiller Kılış, oluş ve durumların, yani fiillerin adı olan kelimelerdir. Osmanlı Türkçesi’nde Türkçe bütün fiil tabanlarına -maḳlıḳ/-meklik, -ma/-me, ve -ış/-iş ekleri eklenerek yapılmış dört türlü adfiil vardır. Bunları 1. Ünitede fiil adları (adfiiller) başlığı altında görmüştük: ﺁملقałmaḳ, كلمكgelmek, پاسلنمقpasłanmaḳ, باقمقلقbaḳmaḳłıḳ, بيلمكلكbilmeklik, ﺁكلمﻪ añłama, چكيچلمﻪçekiçleme, باقشbaḳış, بينشbiniş gibi. Adfiiller tamamlanmamış bir yargı bildiren bağımlı bir cümlede yüklem olarak bulunurlar. Bu cümlelere adfiil cümlesi diyoruz. Arapça ve Farsça’nın Adfiilleri (Fiil Adları) Osmanlı Türkçesi’nde Arapça’dan alınmış adfiiller (fiil adları), yani mastarlar, Türkçe’deki karşılıkları -maḳ/-mek ekli adfiiller olan kelimelerdir. Bunlar cümlede daha çok ad olarak kullanılmıştır. Bununla birlikte, tıpkı bir Türkçe adfiil gibi, bunlar da bağımlı bir cümlede yüklem olarak yer almış, kendilerine bağlı üyelerle bir yargı öbeği oluşturmuşlardır: ﻳاران اﻳلﻪ صحبت فرداﻳﻪ قالدیYârân ile sohbet ferdâya “yarına” ḳałdı. نعمﺘﻪ شكر نعمﺘی جلب اﻳدرNimete şükür nimeti celb eder “çeker”. ﺁزه قناعت چوغﻪ اﻳرشدررAza ḳanâ‘at çoa eriştirir. اظهار هنره مأمور اوملغنيIzhâr-ı hünere “hüner göstermeye” me‘mûr ołmaın “olduğundan” gibi. • Arapça mastarların (kılış adlarının) yüklemi olduğu adfiil öbekleri, Osmanlı Türkçesi’nde Türkçe bir ad gibi, ile ve birle takılarıyla oluşan takı öbeklerinde de yer almıştır: اوردوادرنﻪدن مرور اﻳلﻪ صوفيﻪﻳﻪ كيدهجكدرOrdu Edirne’den mürûr ile “geçerek” Sofya’ya gidecektir. چوجق مكﺘبدن عودت برلﻪ اوﻳنﻪ كلوبÇocuḳ mektepten avdet birle evine gelip …. gibi. • Bunungibi,Farsçabiradfiildebağımlıbircümleninyüklemiolabilirvebucümle bir ad gibi, ile ve birle takılarıyla birleşir. Bu takı öbeği de, Türkçe’nin -araḳ/-erek zarffiil ekiyle yapılmış zarffiil cümlesi yerine kullanılır: 71 72 Osmanlı Türkçesine Giriş-II بﺘون اموال و امالكنی فروخت اﻳلﻪ مصره عزميت اﻳﺘدیBütün emvâl ve emlâkini fürûht ile “satarak” Mısır’a azîmet etti “gitti”. • OsmanlıTürkçesi’ndeasılyaygınolarakkullanılanmastarlar(kılışadları),Arapça mastarların Türkçe etmek, eylemek, olmak ve bunların edilen ve olumsuz görünüşleri ile kurduğu birleşik fiillerin mastar şekilleridir. Çeşitli adfiil cümlelerinde kullanılanlar da daha çok bunlardır: اﻳراث حريت اﻳﺘمكîrâs-ı hayret etmek “hayret uyandırmak”, طی مسوات علی اﻳﺘملریtayy-ı semâvât-ı ulâ etmeleri “yüksek gökleri dürercesine aşmaları”, عقد جملس رمحت اﻳلملرﻳنیakd-i meclis-i rahmet eylemelerini “rahmet meclisi toplamalarını”, ترتيب اسباب زﻳنت اوملق بابندهtertîb-i esbâb-ı zînet ołmaḳ bâbında “süs gereçleri düzenlenmesi konusunda ” gibi. Sıfatfiiller Fiilin sıfatlaşmış, kavramı sıfata dönüşmüş biçimidir. Söz içinde işleyiş bakımından diğer sıfatlar gibi adları niteleyen kelimelerdir: پيشمش ﺁشpişmiş (aş), بيلدكbildik (adam), كورن كوزgören (göz), ﺁليجی قوشałıcı (kuş), ﺁقار صوaḳar (su), اوتورهجق ﻳرoturacaḳ (yer), بينﻪجك ﺁتbinecek (at) gibi. Bunlar da adfiiller gibi edilen ve olumsuz görünüşlerine girerler. Adfiillerden ayrılan yanları, zaman anlatımı taşımalarıdır: ﺁچلمادق غنجﻪaçıłmadıḳ (gonca), اوركمدك طوارürkmedik (davar), سوﻳلنمش سوزsöylenmiş (söz), ﻳاقلﻪجق كﺘابyaḳıłacaḳ (kitap) gibi. Sıfatfiiller de tamamlanmamış bir yargının yüklemi olurlar. Bu cümlelere sıfatfiil cümlesi deriz. • Birsıfatfiilcümlesiençokbirbağımsızcümleninüyelerindenbirininsıfatıolarak iş görür: اوچ كوندن بری ﻳانان اورمان بر دورلو سوندرلﻪمدیÜç günden beri yanan orman bir türlü söndürülemedi. وقﺘﺴز اوتن خروسی كﺴرلرVakitsiz öten horozu keserler. • Sıfatfiil cümleleri, tıpkı bir ad gibi, bağımsız bir cümlede bir zamirin yerini de tutabilir. Bu durumda yalın ya da çekimli şekilleriyle cümlenin üyelerinden biri olur: اركن قالقان ﻳول ﺁلريErken ḳałḳan yoł ałır. طوغرو سوﻳلينی طوقوز كوﻳدن قووارلرDoru söyleyeni doḳuz köyden ḳovarłar. اﻳش بيلنك قيليچ قوشانانكİş bileniñ, ḳıłıç kuşananıñ. موالم صربلر وﻳرسون ﻳارندن ﺁﻳرملشﻪMevlâm sabırłar versin yârinden ayrıłmışa. gibi. • Birsıfatfilcümlesibağımsızcümleninöznesiolduğunda,onuadıyladeğildeeylem niteliğiyle tanıtır. Bu durumda bağımsız cümlede özne, herhangi bir anlatımıyla, belirsiz zamir yerindedir: منارهﻳی چاالن قيليفينی حاضرلرMinâreyi çałan ḳıłıfını hâzırłar. چوق بيلن چوق ﻳانلريÇoḳ bilen çoḳ yanıłır gibi. Arapça ve Farsça’nın Sıfatfiilleri Arapça ve Farsça’nın sıfatfiillerinin de Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanıldığını söylemiştik. Arapça’da belli kalıplarla, Farsça’da ise kimi eklerle fiillerden üretilmiş bu sıfatfiil anlamlı kelimeler, Osmanlı Türkçesi’nde büyük ölçüde sıfat gibi kullanılmışlardır. Bununla birlikte, bu fiilden üreme şekiller, Türkçe sıfatfiiller gibi, yüklem olarak yer aldıkları yargı öbekleri oluştururlar. Bunlar da: 4. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller a) bir bağımsız cümlenin üyelerinden birinin sıfatı olarak iş görür, ya da b) bir ad hükmüyle isim cümlelerinde yüklem ismi olarak yer alır: واقف كنجينﻪﺀ اسرار نهانvâḳıf-ı gencîne-i esrâr-ı nihân = gizli sırların hazinesini bilen, دوخﺘﻪﺀ سوزن دقتdûhte-i sûzen-i diḳḳat = dikkat iğnesiyle dikilmiş, نهادهﺀ زمني عبودﻳتnihâde-i zemîn-i ubûdiyyet = kulluk zeminine serilmiş, راحﺘجوی جهانيانrâhat-cûy-i cihâniyân = bütün insanların rahatlığını isteyen, ﺤﻣيﺊ سنت امحدﻳﻪmuhyî-i sünnet-i Ahmediyye = Hz. Muhammed’in gösterdiği yolu canlandıran. Zarffiller Fiilin belli eklerle yapılmış özel şekilleridir. Türkçe’de fiilden eklerle türetilmiş zarflar daha çok zarffiil niteliği taşırlar. Adfiiller ve sıfatfiiller gibi isimleşmeye pek elverişli değildirler. Cümlede zarf olarak kullanılan bu özel şekiller, bu yüzden, adfiiller ve sıfatfiillere göre fiile daha yatkın ve yakındırlar. Söz diziminde ayrı bir işleyişleri vardır. Fiilin kavramını çok çeşitli yönlerden açıklayıp sınırlarlar, böylece eylemleri (kılış ve oluşları) daha yakından belirtip tanıtırlar. Zamana bağlı olmamaları yönünden adfiillere benzerler. Çekimsiz fiil olarak ise adfiiller ve sıfatfiiller gibi edilen ve olumsuz görünüşüne girerler. Zarffiillerin cümledeki işleyişleri, tamamlanmış yargılarla eksik yargılar arasında sağladıkları çeşitli ilişki biçimleri Osmanlı Türkçesi öğretiminin ileri basamaklarında ele alınması gereken önemli konularındandır. Burada, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan ve ilk kitapta yapılarına göre sınıflanmış ekler arasında yazılışlarını gösterdiğimiz zarffiil eklerini, anlamdaşları ile birlikte, gerektikçe kısa açıklamalar da koyarak, topluca vermekle yetiniyoruz: 1. وب, ﻳوب-(y)ıp/-(y)ip. -(y)up/ -(y)üp Yazılışı dönem sonuna kadar korunmuş eklerdendir. Okuma dilinde dönem boyunca yuvarlak ünlüyle okunduğu, ancak konuşma dilinde XVII. yüz yıldan başlayarak uyumlu söylendiği çeviriyazılı metinlerden anlaşılmaktadır. Dönem sonlarında yazımı da söylenişe uygun olarak çeşitlenmiştir: ﺁلوب ‚ ﺁليبałıp, بيليب, بيلوبbilip, بولوبbułup, كوروبgörüp. Anlamdaşı: مقلﻪ-maḳła ( مغلﻪ-mała, مغيلﻪ-maıła) / مكلﻪ-mekle (-meğle, -meğile) Birleşik bir zarffiil ekidir. Mastar ekine ile takısı katılarak yapılmıştır: عصيان ظهور اﻳﺘمكلﻪisyân zuhûr etmekle (etmeğile) = isyân zuhûr edip, … … ﺁطﻪنك ليمانی اوملغلﻪadanıñ limanı ołmała (ołmaıła) = adanıñ limanı ołup gibi. 2. هرق-araḳ/ هرك-erek, ﻳﻪرق-(y)araḳ/ ﻳﻪرك-(y)erek: باقﻪرقbaḳaraḳ, اكالﻳﻪرقañłayaraḳ, كورهركgörerek, اسﺘيﻪركisteyerek. XVI. yüz yıl metinlerinde bu zarffiil ekinin yuvarlak şekline rastlanır: ﺁغالﻳورقała-yuraḳ. Anlamdaşı: مق اوزره-maḳ üzere/üzre/ مك اوزره-mek üzere/üzre: Arapça’dan ve Farsça’dan alınmış mastarlara ile ve birle takıları katılarak yapılmış birleşik biçimler de bu zarffiilin anlamdaşıdır: مرور اﻳلﻪmürûr ile, عودت برلﻪavdet birle, فروخﺘيلﻪfürûht ile gibi. 3. ﻪ ﻳﻪ-(y)a/-(y)e, ﻳی ی-(y)ı/-(y)i: Osmanlı Türkçesi’nde tek ve yalın olarak pek kullanılmamıştır. Canlı olarak çift kullanımda ve tasvir fiillerinin yapısında görülür: 73 74 Osmanlı Türkçesine Giriş-II دوشﻪ قالقﻪdüşe ḳałḳa, كوره كورهgöre göre, بيلﻪ بيلﻪbile bile, چكﻪ چكﻪçeke çeke; چيقﻪ كلمك çıḳagelmek, اولﻪ ﻳازمقöleyazmaḳ, دﻳيﻪ كورمكdiyegörmek, طوره وارمقduravarmaḳ, اولﻪ كلمك ołagelmek, اولی كلمكołıgelmek, وﻳرلﻪ كلمكverilegelmek, سوه ﻳوررseveyürür, سوﻳيوررseviyürür, كلی ﻳوررgeliyürür. Bu zarffiilin tek olarak da kullanılan eski bir şekli -u/-ü’dür: بوشالﻳوbaşłayu, اﻳﺴﺘﻪﻳوisteyü, (tasvir fiillerinde) دﻳيووﻳرمكdiyüvirmek, ﻳورﻳيوممكyürü- yüme-mek gibi. 4. مقﺴزﻳن-maḳsızın/ مكﺴزﻳن-meksizin: عالوه اﻳﺘمكﺴزﻳنilâve etmeksizin, بيلمكﺴزﻳنbilmeksizin. Anlamdaşı: مﻪدن-madan/-meden: اوكينﻪ ﺁردﻳنﻪ باقمﻪدنöñüne ardına baḳmadan, چوق كچمﻪدنçoḳ geçmeden. Bunun مﻪدﻳن-madın/-medin şekli de vardır: اوملﻪ دﻳنölmedin, بوملﻪدﻳنbułmadın. 5. اﻳكنiken, كن-ken: Öteki zarffiillerden farklı olarak; geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve dolaylı geçmiş zaman kiplerinin 3. tekil kişi çekimli şekillerine gelir: كيدركنgiderken / كيدر اﻳكنgider iken, كيﺘمشكنgitmişken / كيﺘمش اﻳكنgitmiş iken, كيدهجككنgidecekken / كيدهجك اﻳكنgidecek iken, كلﻪﻳوركنgeleyürken / كلﻪﻳور اﻳكنgeleyür iken, كليور اﻳكنgeliyür iken. Anlamdaşı: دﻳغم حالده-dıım hâlde/ دﻳكم حالده-diğim hâlde: Bunun, sıfatfiilin tekil ve çoğul iyelik ekleriyle çekimlenmiş 6 şekli vardır: دق/ دﻳغ, دك/ م) دﻳك, ك, ی, مز, كز, (لری, دﻳغم/ دغم, دﻳغك/ دغك, دﻳغی/ دغی, دﻳغمز/ دغمز, دﻳغكز/ دغكز, دقلری/ دﻳقلری. 6. دقده-dıḳta/ دكده-dikte, دقده-duḳta دكده/-dükte: بولدقدهbułduḳta, كوردكدهgördükte. Anlamdaşı: Bu zarffiilin anlamdaşı, yukarıda geçen hâlde katılmış iyelikli şekillerin دهbulunma hâli eki almış biçimleridir: دﻳغمده-dıımda…./ دﻳكمده-diğimde … gibi. • Ayrıca aynı iyelikli şekillere vakit ve zamân kelimeleri katılarak yapılmış zarffiil şekilleri de bunların anlamdaşıdır: دﻳغم زمان-dıım zamân …, دﻳكم وقت-diğim vaḳit … gibi. • Buyapıdazamân yerinde esnâ, sıra kelimeleri de bulunabilir: دﻳغم اثناده-dıım esnâda …, دﻳكم صرهده-diğim sırada gibi. 7. دقجﻪ-dıḳça/-duḳça , دكجﻪ-dikçe/ -dükçe: Osmanlı Türkçesi’nde, bu ekin 3. kişi iyelik ekli دغنجﻪ-dıınca, دكنجﻪ-diğince biçimi de kullanılmıştır: عمرم اولدوغنجﻪömrüm ołduunca, صارصلدﻳغنجﻪsarsıłdıınca gibi. 8. ﻳنجﻪ, جنﻪ-(y)ınca/ -(y)ince: Bu ekle yapılmış zarffiillerin Osmanlı Türkçesi’nde üç kavramı vardır: a. Ardıncalık: اوغالن اولننجﻪ بك اولدم صانريOłan evlenince bey ołdum sanır. Bu anlatım -dikte ekli zarffiillerin anlatımıyla eş değerdedir. 4. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller • Ardıncalıkanlatımı,kimizamanzorunlu bir ardıncalık durumuna dayanır. O zaman ekin anlatımı, -dikten sonra yapısındaki biçime eş değer olur: قاضی مرتشی اولنجﻪ طبيعيدر كﻪ عدالت مزاده چيقارḲâdı mürteşî (“rüşvetçi”) ołunca tabî‘îdir ki adâlet mezâda çıḳar. b. Zamanca Durum: فرنك جانی صيقلنجﻪ صوصار تورك جانی صيقلنجﻪ چوق سوﻳلرFirenk cânı sıḳıłınca susar, Türk cânı sıḳıłınca çoḳ söyler. Bu anlatımı -dıḳta/-duḳta,-dikte/-dükte ve -dıḳça/-duḳça, -dikçe/-dükçe eklerinin anlatımına eştir. c. Sınırlanış: Kavramında süre içinde gerçekleşme bulunan bir eylemin başka bir eylemin sona eriş anına dek uzandığını, o eylemin öncesinde başlayıp da bittiği âna kadar sürdüğünü anlatır. Ekin Osmanlı Türkçesi’nde bu anlatımdaki kullanılışı eskidir: ميك ميكی متام اﻳدجنﻪ چالوپ چيغريدﻳلرYemek yemeği temâm edince çałıp çıırdıłar. بركمﺴﻪﻳﻪ طوﻳنجﻪ طعام ﻳدرمكbir kimseye doyunca ta‘âm yedirmek gibi. • Sınırlayışkavramıardıncalık kavramının zıddıdır. Bu yüzden ekin bu zamanca sınırlayış anlatımı -mezden evvel şeklinin zamanca sınırlayış anlatımına yaklaşır. Anlamdaşları: a) جيق-ıcaḳ/ جيك-icek, -ucaḳ, /-ücek: Osmanlı Türkçesi’nde çok kullanılmış olan bu ekin anlatımı -ınca/-ince ve -dıḳta/ -dikte’nin anlatımlarına yakındır. Ardıncalık ve zamanca durum yanında, sonuç anlatır. Bir eylemin gerçekleşmesiyle ya da gerçekleşmesinden sonra meydana gelen/gelecek eylemi bir doğal sonuç olarak bildirir: حصار فﺘح اوليجق ابﺘدا اذان اوقونورHisâr feth ołıcaḳ ibtidâ “önce” ezân oḳunur. خطك كليجك سن ده بنی موملﻪ ﺁرارسنيHattın gelicek sen de beni mumła ararsın gibi. b) دﻳغم كبی-dıım gibi, دﻳكم كبی-diğim gibi: اونی كوردوكم كبی طانيدمOnu gördüğüm gibi tanıdım. c) مﺴيلﻪ-masıyła/-mesiyle; مﺴی برلﻪ-ması birle/-mesi birle: “ بو مركبی كمﺴﻪ ﺁملاز دميﺴيلﻪ خواجﻪ ذاتاً بن ده ﺁنی صامتق اﻳچون كﺘريمﻪدم دميشBu merkebi kimse ałmaz” demesiyle hoca “zâten ben de onu satmaḳ için getirmedim” demiş. d) دغی-dıı birle, -duğı birle / دكی برلﻪ-diği, -düği birle birle: امضالندكی برلﻪ قلعﻪﻳﻪ بياض باﻳراقلر دﻳكلوبimzâlendügi birle ḳal‘áye beyâz bayraḳłar dikilüp … gibi. e) ماز-maz/ مز-mez; ر, ﻳر-(ı)r/-(i)r, ور-(u)r/-(ü)r: طوﻳار طوميازduyar duymaz, كلور كلمزgelir gelmez, كورر كورمزgörür görmez gibi. 9. جنﻪﻳﻪ قدر-ıncaya ḳadar/ ﻳنجﻪﻳﻪ قدر-(y)inceye ḳadar. Yukarıda geçen -(y)ınca/-(y)ince, -(y)unca/-(y)ünce eki gibi sınırlanış anlatır: سنی اولنجﻪﻳﻪ قدر سوهجكمSeni ölünceye ḳadar seveceğim. وندﻳكدن ترﻳاك كلنجﻪﻳﻪ قدر هندده آدمی ﻳيالن هالك اﻳدرVenedik’ten tiryâk “panzehir” gelinceye ḳadar Hind’de âdamı yıłan helâk eder. Anlamdaşı: دكن/ دك/ ﻳﻪ سيﻪ قدر-(y)asıya, -(y)esiye ḳadar/dek/değin: سن كلﻪسيﻪ دكني اخشام اولورSen gelesiye değin ahşam ołur. 10. ﻳﻪلﻰ, هﻰﻟ-(y)al/ -(y)eli: سن بو ﻳردن كيده لی سنی سوﻳلر بكا طاغلرSen bu yerden gideli… seni söyler baña dałar, بن كورميﻪلی چوق ﺁچلمشﺴكزBen görmeyeli çoḳ açıłmışsıñız. 75 76 Osmanlı Türkçesine Giriş-II • Bununbirde-(y)alıdan,/-(y)eliden beri biçimi vardır. Bunun da Osmanlı Türkçesinde -(y)aldan, -(y)elden ve -(y)aldan beri, -(y)elden beri gibi farklı kullanışları vardır: بو اوی خراب اولﺴی اره وارالدن برو دخی قارمن طوميمدیBu evi harâb ołası ere varałdan beri daha ḳarnım doymadı. 11. دقدن صكره-dıḳtan sonra, -duḳtan soñra / – دكدن صكرهdikten sonra, -dükten soñra: ﺁت چالندقدن صكره ﺁخورك قاپوسنی قاپارAt çałındıḳtan soñra ahırıñ ḳapısını ḳapar. بنی قورقوتان اولدكدن صكره جهنمﻪ كيﺘمك دكل هيچ بر ﻳره كيﺘمﻪمكدرBeni ḳorḳutan öldükten soñra cehenneme gitmek değil, hiçbir yere gitmemektir. 12. مادن-madan/ مﻪدن-meden; مادن اول-madan evvel/ مﻪدن اول-meden evvel: كون طوغمادن نﻪلر طوغارGün domadan neler doar. صوﻳﻪ وارمادن پاچالری صغارSuya varmadan paçałarı sıar. 13. – مازدنmazdan/ مزدن-mezden; مازدن اول-mazdan evvel/ مزدن اول-mezden evvel: ﺁﻳی اورملازدن درﻳﺴی صاتلمازAyı vurułmazdan derisi satıłmaz. كريمزدن اول چيقاجغنی دوشونGirmezden evvel çıḳacaını düşün. 2 3 Aşağıdaki fiil tabanlarına -me, -memek, iş, -en, -miş, -ecek, -dik, -dikçe, -diğince, -dikte, -ince, -medin, -meden, -ip, -erek, -icek eklerini katarak bu fiillerin adfiil, sıfatfiil ve zarffiil şekillerini Osmanlı alfabesiyle yazınız: sevil-, bekle-. “Bengi istediği bölümü kazandı.” tam yargılı cümlesini tebrik ettim yüklemine nesne göreviyle, “Zeynep eve gelmedi.” tam yargılı cümlesini ise endişelendim yüklemine zarf tümleci göreviyle ekleyerek yarım yargılı bir grup haline dönüştürünüz. 4. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller 77 Özet 1 2 3 Fiillerin dildeki ve kelime sınıfları içindeki yerini belirleyebilmek Fiiller kılış, oluş ve durum bildiren kelimelerdir. Fiillerin taşıdıkları anlamlar, karşıladıkları kavramlar ve söz içinde kurdukları ilişkiler isimlere göre çok farklıdır. Türkçe fiilleri tabanlarından -mek ekiyle yapılmış adlarla adlandırırız, bunlara mastar deriz. Türkçede bir fiil tabanı yalın hâliyle ancak emir kipinin 2. kişisinde görülür. Bunun dışında Türkçe bir fiil tabanı çekimsiz olarak kullanılamaz, kişi ve zaman kavramlarına bağlanmadan söz içinde asıl işleyişini yerine getiremez, bir bağımsız cümlede yüklem olamaz. Osmanlı Türkçesinde çekimsiz fiilleri ayırt edebilmek Fiil tabanlarının zaman ve kişi ekleri almış şekillerine çekimli fiiller diyoruz. Bir çekimli fiil bağımsız bir yargı bildiren cümlenin yüklemini oluşturur. Bu işleyişiyle cümlenin kurucu üyesi her zaman bir fiildir. Çekimsiz fiiller ise fiilin isimleşmiş şekillerdir; fiil kişi ekleri almadıkları için bunlara bitmemiş fiiller de denir. Kimi dilbilgisi kitaplarında bunlar fiilimsi olarak da anılır. Bitmemiş fiiller, tamamlanmış bir yargı bildiren cümlelerde ad, sıfat ve zarf işleyişinde bir üye olarak yer alabilirler, ancak yüklem olamazlar. Buna karşılık tamamlanmamış bir yargı bildiren söz öbeklerinin (bağımlı yargının) yüklemi olabilirler. Bu öbeklerde ise bir cümlenin bütün üyeleri yer alabilir. Fiillerin bu isimleşmiş şekilleri üç türlüdür: adfiil, sıfatfiil, zarffiil. Osmanlı Türkçesi’ndeki çekimsiz fiil türlerini izleyebilmek Osmanlı Türkçesi’nde Türkçe bütün fiil tabanlarına -maḳlıḳ/-meklik, -ma/-me, ve -ış/-iş ekleri eklenerek yapılmış dört türlü adfiil vardır. Osmanlı Türkçesi’nde Arapça’dan alınmış adfiiller (fiil adları), yani mastarlar, Türkçe’deki karşılıkları -maḳ/-mek ekli adfiiller olan kelimelerdir. Bunlar cümlede daha çok ad olarak kullanılmıştır. Bununla birlikte, Arapça ve Farsça fiil adları, tıpkı bir Türkçe adfiil gibi bağımlı bir cümlede yüklem olarak yer almış, kendilerine bağlı üyelerle bir yargı öbeği oluşturmuşlardır. Osmanlı Türkçesi’nde asıl yaygın olarak kullanılan mastarlar (kılış adları), Arapça mastarların Türkçe etmek, eylemek, olmak ve bunların edilen ve olumsuz görünüşleri ile kurduğu birleşik fiillerin mastar şekilleridir. Arapça’da belli kalıplarla, Farsça’da ise kimi eklerle fiillerden üretilmiş sıfatfiil anlamlı kelimeler, Osmanlı Türkçesi’nde büyük ölçüde sıfat gibi kullanılmışlardır. Bununla birlikte, bu fiilden üreme şekiller, Türkçe sıfatfiiller gibi, yüklem olarak yer aldıkları yargı öbekleri oluştururlar. Cümlede zarf olarak kullanılan zarffiiller, adfiiller ve sıfatfiillere göre fiile daha yatkın ve yakındırlar. Söz diziminde ayrı bir işleyişleri vardır. Fiilin kavramını çok çeşitli yönlerden açıklayıp sınırlarlar, böylece eylemleri (kılış ve oluşları) daha yakından belirtip tanıtırlar. Zamana bağlı olmamaları yönünden adfiillere benzerler. Çekimsiz fiil olarak ise adfiiller ve sıfatfiiller gibi edilen ve olumsuz görünüşüne girerler. Zarffiillerin cümledeki işleyişleri, tamamlanmış yargılarla eksik yargılar arasında sağladıkları çeşitli ilişki biçimleri Osmanlı Türkçesi öğretiminin ileri basamaklarında ele alınması gereken önemli konularındandır. 78 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki fiillerden hangisi “sürerlik” bildirmez? a. طومتق b. پيشمك c. اوزامق d. دوكنمك e. بوﻳومك 2. Aşağıdaki fiillerden hangisi “geçişli”dir? a. بولشمق b. صارارمق c. باشالمق d. اوتورمق e. سومك 3. Aşağıdaki fiillerden hangisinin çatısı “ettiren” görünüşündedir? a. اﻳچورمك b. كورمنك c. اورمشق d. كﺘورمك e. طيقمق 4. Aşağıdakilerden hangisinde “sıfatfiil” eki vardır? a. كورمك b. صيقلنجﻪ c. ﺁچلمادق d. اوشوشدرمﻪ e. باقش 5. Aşağıdaki fiillerden hangisinin çatısı “dönüşlü” görünüşündedir? a. كورمنك b. كوردرمك c. كورملك d. كورمشك e. كورممك 6. Aşağıdakilerden hangisi değildir? a. gördüğünde b. görür görmez c. gördüğü zaman d. gördüğü sırada e. gördüğü esnada كوردكدهifadesinin anlamdaşı 7. Aşağıdakilerden hangisinde “zarffiil” eki vardır? a. باقمقلق b. بينش c. ﻳانان d. سوﻳلنمش e. اوملغلﻪ 8. اوغالن اولننجﻪ بك اولدم صانريifadesindeki zarffilin anlamca meydana getirdiği kavram aşağıdakilerden hangisidir? a. ardıncalık b. sürerlik c. zamanca durum d. sınırlanış e. birliktelik 9. حصار فﺘح اوليجق ابﺘدا اذان اوقونوcümlesinin günümüz dilinn deki karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a. Hisâr feth edildiğinde önce ezân okunur. b. Hisâr feth edilinceye kadar ezân okunur. c. Hisâr feth edildikten sonra önce ezân okunur. d. Hisâr feth edilmeden evvel ezân okunur. e. Hisâr feth edileli beri hep ezân okunur. 10. Aşağıdakilerden hangisi zarffiiller hakkında söylenemez? a. Adfiiller ve sıfatfiiller gibi isimleşmeye pek elverişli değildirler b. Adfiiller ve sıfatfiillere göre fiile daha yatkın ve yakındırlar. c. Fiilin kavramını çok çeşitli yönlerden açıklayıp sınırlarlar d. Zamana bağlı olmamaları yönünden adfiillere benzerler. e. Adfiiller ve sıfatfiiller gibi edilen ve olumsuz görünüşüne girmezler. 4. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/1. Çekimsiz Fiiller 79 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. d Ateş, A. -Tarzi, A. (1971). Farsça Grameri, İstanbul. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul. Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri, Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul. Meninski, F. À. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tıpkıbasım), İstanbul, 2000: Simurg Yayıncılık. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu (1946), İstanbul. Viguier, M. (1790). Éléments de la Langue Turque, İstanbul. 2. e 3. a 4. c 5. a 6. b 7. e 8. a 9. a 10. e Yanıtınız yanlış ise “Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimsiz Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimsiz Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimsiz Fiiller” konusunu yeıniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimsiz Fiiller” konusunu yeıniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimsiz Fiiller” konusunu yeıniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimsiz Fiiller” konusunu yeıniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimsiz Fiiller” konusunu yeıniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 a) ałıştır-ma, biçimlen-miş, ayrıł-ıḳ, süpürülme-miş, ḳarıştıran, beğenil-en, yaḳıl-acaḳ, pişiril-miş, ḳarşıłaş-ış, dayanıł-maz. b) ał-ış-tır-maḳ, biçimle-n-mek, ayır-ıł-maḳ, süpür-ül-memek, ḳar-ış-tır-maḳ, dayan-ıł-maḳ, yaḳ-ıł-maḳ, piş-ir-il-mek, ḳarşıła-ş-maḳ, dayan-ıł-maḳ. Sıra Sizde 2 سوملﻪمك سولش سولن سوملش سولﻪجك سولدك سولدكچﻪ سولدكنجﻪ سولدكده ;سولنجﻪ سوملدﻳن سوملدن سولوب سولﻪرك سوليجك سوملﻪ بكلمﻪمك بكلﻪﻳش بكلﻪﻳن بكلﻪمش بكلﻪﻳﻪجك بكلﻪدك بكلﻪدكجﻪ بكلﻪدكنجﻪ بكلﻪدكده بكلﻪﻳنجﻪ بكلﻪمدﻳن بكلﻪدن بكلﻪﻳوب بكلﻪﻳﻪرك بكلﻪجيك بكلمﻪ Sıra Sizde 3 İstediği bölümü kazanan Bengi’yi tebrik ettim. Zeynep eve gelmeyince endişelendim. 5 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Türkçesindeki çekimli fiil şekillerini tanıyabilecek, Çekimli fiillerde zaman ve kişi eklerinin Osmanlı Türkçesi’ndeki farklı biçimleriyle gelişme aşamalarını izleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Kılış,OluşveDurum Başlangıç SüreİçindeGerçekleşme Bitiş ZamanveKişi • • • • • GörünüşveÇatı Bildirme Anlatma Söylenti Şart İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kelime Sınıfları IV: Fiiller/ 2. Çekimli Fiiller • ÇEKİMLİFİİLLER • ÇEKİMLİFİİLLERDEZAMANVEKİŞİ Kelime Sınıfları IV: Fiiller/ 2. Çekimli Fiiller ÇEKİMLİ FİİLLER Fiil tabanlarının zaman ve kişi ekleri almış şekillerine çekimli fiiller diyoruz. Söz içinde bir yargıyı tamamladığı için bu durumdaki fiil bitmiş fiil adını alır. Osmanlı Türkçesi’nde, çoğu Arapça ve Farsça’dan olmak üzere, yabancı dillerden alınma çok sayıda isim vardır. Buna karşılık fiiller Türkçe asıllıdır. Edebiyat dilindeki, kimi zaman bütün kelimeleri Arapça ve Farsça olan cümlelerde bile en azından bir yardımcı fiil bulunur ve -deyim yerindeyse- cümlenin millî niteliğini korur. Bir çekimli fiil bağımsız bir yargı bildiren cümlenin yüklemini oluşturur. Bu işleyişiyle cümlenin kurucu üyesi her zaman bir fiildir. Çekimli Fiillerin Yüklendiği/Yansıttığı Kavramlar Fiil tabanlarının birden çok ve türlü türlü kavramları vardır. Çekimli bir fiil zaman ve kişi eki aldığında taşıdığı kavramlara yeni iki kavram yüklenmiş olur. Bu iki kavram çekimli bir fiilin ayrılmazı, şartıdır. Bunlara ek olarak, çekimli fiillerde kişiye bağlı sayı kavramı bulunur. Tekil için ek yoktur. Çoğul ise bir ekle belirtilir. Eke çoğul kavramı katan ekle birlikte oluşan şekil, çoğul 1., 2., 3. kişi eki diye anılır: سورزsever-iz, سورسزsever-siz, سورسكزsever-siñ-iz, سودكsevdi-k, سودكزsevdi-ñ-iz, سوﻩجكسز sevecek-siz, سوﻩجكسكزsevecek-siñ-iz, سوﻩجكلرsevecek-ler gibi. Çekimli fiillere eklenen başka bir kavram da tarz’dır. Fiiller bu kavramı birleşik çekimlerde kazanırlar. Bunlar da anlatma (hikâye), söylenti (rivayet) ve şart kavramlarıdır. Eklerin Sırası Bir fiilin basit bildirme çekiminde bu kavramları katan ekler şu sıra içinde gelir: zaman ekleri + kişi ekleri + sayı ekleri. Birleşik çekimlerde ise sıra bugün genel olarak zaman + tarz + kişi + sayı biçimindedir. Ancak, aşağıdaki örnek çekimlerde görüleceği gibi, Osmanlı Türkçesi’nde bazı kiplerde zaman ve tarz eklerinin farklı sıralanış durumları da bulunmaktadır: سودمدیsevdimdi – سوديدمsevdiydim, سوديسمsevdiysem – سودمسهsevdimse gibi. Ayrıca 3. kişi çoğullarında da sıra değişebilmekte, yani çoğul eki -ler tarz ekiyle yer değiştirmektedir: بقرمشلرbaḳarmışłar, بقرلرمشbaḳarłarmış gibi. Bu ekleri almış fiiller bitmiş fiil sayıldıklarından, bitmiş fiil meydana getirmek için fiil tabanlarına söz konusu eklerin türlü biçimlerini getiririz. Böylece elde ettiğimiz örneklerin her biri bir bitmiş fiil örneğidir. Yaptığımız bu işleme ise fiil çekimi diyoruz. 82 Osmanlı Türkçesine Giriş-II ÇEKİMLİ FİİLLERDE ZAMAN VE KİŞİ Fiillerde Zaman Her kılış ve oluş bir zaman içinde gerçekleşir. Buna fiilin zamanı diyoruz. Çekimli bir fiilde tabandan sonraki ek, bir kılış ve oluşun hangi zaman parçasında gerçekleştiğini anlatır. Bu yüzden bu eki de zaman eki olarak adlandırırız. Zamanın bölümlenmesi konuşmanın içinde geçtiği âna göredir. Konuşan için o ân şimdiki zamandır. Geçmiş ve gelecek de onun öncesi ve sonrasıdır. Zamanın bu türlü bölümlenmesi, aslında kesin sınırlara dayanan, salt bir ayırımdır. Ama çekimli bir fiilde zaman kavramı oldukça esnektir; kılış ve oluşların gerçekleşme biçimleri, tarzları ile öznenin davranış biçimleri ve eğilimlerini yansıtan türlü anlatımlar gerçekleşme zamanına da yansır; dolayısıyla çekimli bir fiilin zamanı kesin sınırlarla ayrılmış belirli zaman dilimleri içine sokulamaz. Ayrıca dilin gelişme süreci içinde fiil zamanlarının hem sınırı, hem de anlatımı gelişme yoluyla çeşitlendiği gibi, değişmeye de uğrayabilir. Aşağıda vereceğimiz çekim örneklerinde, Osmanlı Türkçesi’nde kip eklerindeki zaman geçişliliklerine, ayrıca değişik anlatımlara kısaca değinilecektir. Fiillerde Kişi Çekimli fiillerde zaman kavramından sonra bulunması gerekli ikinci kavram kişi kavramıdır. Her kılış ve oluş bir kişiye bağlı bulunur; dolayısıyla bitmiş bir fiil, kılış ve oluşun bir zaman içinde gerçekleşmiş olması yanında, mantık bakımından da bir kimse tarafından gerçekleştirilmiş olan fiildir. İşte bu işleyişteki ekler kişi ekleridir. Kişi ekleri, zamirlerde olduğu gibi; söyleyen/konuşan, söylenen/dinleyen ve sözü geçen olmak üzere 1., 2. ve 3. kişileri bildirir. • Fiil çekiminde 1. ve 2. kişiler her zaman ekli olur; 3. kişi ise çoğu zaman eksizdir. Bu yüzden yüklemi oldukları cümlede tam bir yargı oluşması için bir özne (isim sınıfından bir kelime) bulunması gereklidir: O yaptı. Ali ödeyecekmiş. İçim yanıyor. Kedi tırmałamış. Aḳşam ołdu gibi. • Türkçe’dekişiekleriikikaynaktangelir:a) kişi zamirleri ; b) iyelik ekleri. Dilimizde kişi ekleri geçmişten bugüne birçok değişmeye uğramıştır. Osmanlı Türkçesi’nde de bu değişmeler sürmüş, önceki dönemden gelen kimi şekiller büyük ölçüde değişikliğe uğrayarak, dönem sonunda bugünkü şekiller ortaya çıkmıştır. Osmanlı Türkçesi’ndeki kişi eklerini yüzyıllara göre değişen şekilleriyle iki bölüğe ayrılmış olarak veriyoruz: a. Zamirlerden Gelen Kişi Ekleri Bunlar, 1) i- fiilinin (isim fiilinin) geniş ve dolaylı geçmiş zamanlarında: كوزل امي, كوزملgüzel-em, güzel-im, كوزملشمgüzel-miş-em, güzel-miş-im; 2) diğer fiillerin geçmiş zaman, şart ve emir dışındaki, yani geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, dolaylı geçmiş zaman, istek ve gereklik çekimlerinde: كوررمgörür-em, كوررينgörür-in, كوررمgörür-üm, بﺎﻗهيوررمbaḳayür-üm, كورﻩيورمgöreyorum, كورﻩجكمgörecek-im, كورمشمgörmüş-em/görmüşüm, كورﻩميgöreyim, مي كورملىgibi; kullanılan kişi ekleridir. 83 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller XVIII.-XX. yüzyıl (امي مي مseyrek)-ım/-im, -um/-üm; XVI.-XVII. yüzyıl مي-(y)ım/-(y)im, -(y)um/-(y)üm م-am/-em, -ım/-im, -um/ -üm (امseyrek)-am/-em; (اميseyrek) -ım/-im; مي-(y)am/-(y)em,-(y)ım/-(y)im, -(y)um/-(y)üm; ين-in(seyrek) سن-sın/-sin, -sun/ -sün سن-sın/-sun, -sin /-sün; (سنيseyrek) Tablo 5.1 Zamirlerden Gelen Kişi Ekleri ve Yazılışları (Yalnızisimfiiliningenişzamanının3.tekilkişisinde) در-dır/-dir, -dur/-dür در-dur/-dür, -dır/-dir; دور-dür, (seyrek) ز-ız/-iz, -uz/-üz; يز, از, ايز-ız/-iz; وز-üz(seyrek); ز-ız/-iz, -uz/-üz; يز-(y)ız/-(y)iz, -(y)uz/ -(y)üz يز-(y)ız/-(y)iz, -(y)uz/ -(y)üz سكز-sıñız/-siñiz, -suñuz/-süñüz سيز,(سزseyrek)-sız/-siz; سكز-suñuz,/-süñüz, -sıñız/ -siñiz (Yalnızisimfiiliningenişzamanının3.çoğulkişisinde) درلر-dırłar/-dirler, -durłar/-dürler لردر-łardur/-lerdür; لر-łar/-ler b. İyelik Eklerinden Gelen Kişi Ekleri Bunlar, 1) isim fiilinin geçmiş ve şart çekiminde: كوزل ايدمgüzel idi-m, كوزلدمgüzel-di-m, كوزل ايسمgüzel ise-m, كوزلسمgüzel-se-m, 2) diğer fiillerin geçmiş zaman ve şart çekimlerinde: ﺁلدمał-dı-m, سودمsev-di-m; ﺁلسمał-sa-m, سوسمsev-se-m gibi; kullanılan kişi ekleridir. XVIII.-XX. yüzyıl XVI.-XVII. yüzyıl م-m م-m ك-ñ ك-ñ - - ق-ḳ,ك-k ق-ḳ,ك-k كز-ñız/-ñiz, -ñuz/-ñüz كز-ñuz/-ñüz,-ñız/-ñiz لر-łar, -ler لر-łar, -ler i- fiilinin (isim fiilinin) birinci şahıs geniş zaman ve dolaylı geçmiş zaman çekimleri kişi zamiri kökenlidir. Örneğin Batı Türkçesi’nde ben/men şahıs zamiri ses değişikliklerine uğrayarak eke dönüşmüş, -van/-ven, -ın/-in, -am/-em, ve nihayet uyuma girerek -ım/-im, -um/üm ana varyantları ortaya çıkmıştır: aç ben, açvan, açın, açam, açım; açmış ben, açmışvan, açmışın, açmışam, açmışım gibi. Siz de kişi zamiri kökenli birinci şahıs bildirme ekinin Osmanlı dönemindeki durumunu yazınız. Tablo 5.2 İyelik Eklerinden Gelen Kişi Ekleri 1 84 Osmanlı Türkçesine Giriş-II İsim Fiili ve Çekimi İsimleri fiilleştirdiği için isim fiili, fiillerin bütün birleşik çekimlerinde yardımcı fiil olarak yer aldığı için ana yardımcı fiil (cevher fiil) de denilen i- fiilinin belirli bir anlamı yoktur, ancak bir durum fiili olarak bir durumda bulunuşu anlatır. Kökü erimiş, ekler hâlinde kalmış olmakla birlikte, bugün bile gerek yazıda, gerekse konuşmada i-di, i-miş, i-se biçimlerinde varlığını gösterir. Osmanlı Türkçesi’nde bu ekleşmemiş biçimlerle ıdı, ımış gibi yarı ekleşmiş biçimlerin kullanımı daha yaygındır. Bu fiilin 4 kipi vardır. Hepsi bildirme tarzında olan bu kipler şunlardır: geniş zaman, geçmiş zaman, dolaylı geçmiş zaman, şart. • Genişzamanvedolaylıgeçmişzamançekimlerinin1.ve2.kişilerindezamirlerden gelen kişi ekleri, 3. kişilerde ise dur- fiilinin geniş zaman ekli gövdesi durur’un ekleşen biçimi olan درkullanılır. Dolaylı geçmiş çekiminin 3. kişi tekil ve çoğullarında Osmanlı Türkçesi'nde de ek her zaman kullanılmaz: اميشimiş, اميشدرimiştür / imiştir; اميشلرimişler, اميشلردرimişlerdür / imişlerdir gibi. • Geçmiş zaman ve şart çekiminde kullanılan kişi ekleri ise iyelik eklerinden gelmektedir: ايدمidim, ايسكiseñ gibi. İsim fiilinin 4 çekiminde de kişi eklerinin gelişmesi diğer fiillerin çekimindeki kişi ekleri gibidir; dolayısıyla asıl üzerinde durulması gereken, bu fiilin kökünün çekimlerdeki durumudur. Osmanlı Türkçesinde gerek isimlerle olan 4 basit çekimde, gerekse fiillerle birlikte birleşik çekimlerde kullanıldığında i-’nin önceki dönemde görülen düşme eğiliminin, böylece de çekimin ekleşme durumunun sürmekte olduğu görülür. Bununla birlikte bu eğilimin yönü ve derecesi, vezne bağlı kullanım gereklerinden ötürü manzum metinlerden izlenemez. Harekeli mensur metinlerle çeviriyazılı metin verileri değerlendirildiğinde ise, hem yazı dilinde, hem de konuşma dilinde ekleşme yönündeki eğilimin dönem boyunca giderek yaygınlaştığı; ancak ekleşmemiş, yarı ekleşmiş ve tam ekleşmiş biçimlerin bir arada kullanıldığı görülür: خسته اميشhasta imiş, خستهميشhastayımış, hastaymış, كوررايدیgörür idi, كورردیgörüridi, görürdü, بقيسراميشbaḳıser imiş, بقيسرميشbaḳıserimiş, بقيسرمشbaḳısermiş, كلسهايدیgelse idi, كلسهيدیgelseyidi, كلسيدیgelseydi, كلهجك اميشgelecek imiş, كلهجكمشgeleceğimiş, gelecekmiş gibi. • Yukarıdazamirlerdengelenkişiekleritablosundai- fiilinin geniş zaman ve dolaylı geçmiş zaman çekimlerinde tam ekleşmiş, daha doğrusu ekler hâline dönmüş biçimleri verilmişti. Aşağıda geniş zaman dışındaki 3 kipin çekimleri, yüz yıllar içindeki kullanım biçimlerine göre, yazılışlarıyla birlikte iki bölük hâlinde verilmektedir: 85 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ايدمidim; دم-ıdım/-idim, -udum/-üdüm; دم,يدم-(y)ıdım/-(y)idim, -(y)udum/-(y)üdüm; يدم-(y)dım/-(y)dim, -(y)dum/-(y)düm; دم-dım/-dim, -dum/-düm ايدوم/ادومidüm; ايدم/ادمidüm, idim; دم-ıdum/-idüm, -ıdım/-idim, -udum/-üdüm; دم,يدم-(y)ıdum/-(y)idüm, (y)ıdım/-(y)idim, ايدكidiñ; دك-ıdıñ/-idiñ, -uduñ/-üdüñ; يدك-(y)ıdıñ/-(y)idiñ, -(y)udun/ -(y)üdüñ; يدك-(y)dıñ/-(y)diñ, -(y)duñ/ -(y)düñ; دك-dıñ/-diñ, -duñ/-düñ ايدوك/ ادوكidüñ; ايدك/ادكidüñ, idiñ; دك-ıduñ/-idüñ, -ıdın/-idiñ, uduñ/ -üdüñ; يدك-(y)ıduñ/ -(y)idüñ, -(y)ıdıñ/-(y)idiñ, -(y)uduñ/-(y)üdüñ; يدك-(y)dıñ/-(y)diñ, -(y)duñ/ -(y)düñ; دك-dıñ/-diñ, -duñ/ -düñ ايدیidi; دی-ıdı/-idi, -udu/-üdü; يدی-(y)ıdı/-(y)idi, -(y)udu/ -(y) üdü; يدی-(y)dı/-(y)di, -(y)du/ -(y)dü; دی-dı/-di, -du/-dü ايدیادیidi; دی-ıdı/-idi,-udu/-üdü; يدی-(y)ıdı/-(y)idi, -(y)udu/-(y)üdü; يدی-(y)dı/-(y)di, -(y)du/ -(y)dü; دی-dı/-di,-du/-dü ايدق-ıdıḳ, -uduḳ; دق-dıḳ, -duḳ; يدق-(y)ıdıḳ, -(y)uduḳ; يدق-(y)dıḳ, -(y)duḳ; ايدكidik, üdük; يدك-(y)idik, -(y)üdüḳ; يدك-(y)dik, -(y)düḳ; دك-dik, -dük ايدق/ادق-ıduḳ,-ıdıḳ, -uduḳ; دق-duḳ, -dıḳ; يدق-(y)ıduḳ, -(y)ıdıḳ,-(y)uduḳ; يدق-(y)duḳ, -(y)dıḳ; ايدك/ادك-idük, -idik, -üdük; يدك-(y)idük,-(y)idik, -(y)üdük; يدك-(y)dük, -(y)dik; دك-dik, -dük ايدكزidiñiz; دكزıdıñız/,-idiñiz, -uduñuz/ -üdüñüz; يدكز-(y)ıdıñız/-(y)idiñiz, (y)uduñuz,/ ايدوكز/ادوكزidüñüz; ايدكز/ادكزidüñüz, idiñiz; دكز-ıduñuz/ -idüñüz, -ıdıñız/-idiñiz, -uduñuz/ يدكز-(y)dıñız/-(y)diñiz, (y)duñuz /-(y)düñüz; دكز-dıñız/-diñiz, -duñuz/ düñüz يدكز-(y)ıduñuz/ -(y)idüñüz, -(y)ıdıñız/-(y)idiñiz, -(y)üdüñüz; -(y)udum, (y)üdüm; يدم-(y)dum/-(y)düm, -(y)dım/ -(y)dim; دم-dum/ -düm, -dım/-dim -üdüñüz; -(y)uduñuz/-(y)üdüñüz; يدكز-(y)dıñız/-(y)diñiz, -(y)duñuz/ -(y)düñüz; دكز-dıñız/-diñiz, -duñuz/ -düñüz ايديلرidiler; دلرıdılar/-idiler, -udułar/ -üdüler; يديلر-(y)ıdıłar/-(y)idiler, (y)udułar, -(y)üdüler; يديلر-(y)dıłar/ -(y)diler, (y)dułar/ -(y)düler; ديلر‚دلر-dıłar/ -diler; لرايدی-łar idi/ -ler idi; لردی-łardı/-lerdi ادلر,ايديلرidiler; دلرıdılar/ -idiler, -udułar/-üdüler; يديلر-(y)ıdıłar/-(y)idiler, (y)udułar/-(y)üdüler; يديلر-(y)dıłar/-(y)diler, -(y)dułar/-(y)düler; ديلر‚دلر-dıłar/-diler; لرايدی-łar idi/-ler idi; لردی-łardı/-lerdi Tablo 5.3 Geçmiş Zaman 86 Tablo 5.4 Dolaylı Geçmiş Zaman Osmanlı Türkçesine Giriş-II XVIII.-XX. yüzyıl اميشمimişim; مشم-ımışım/-imişim, -umuşum/ -ümüşüm; ميشم-(y)ımışım/-(y)imişim, (y)umuşum/ -(y)ümüşüm; ميشم-(y)mışım/-(y)mişim, (y)muşum, -(y)müşüm; مشم-mışım/ -mişim, -muşum/ -müşüm اميشسنimişsin; مشسن-ımışsın/-imişsin, -umuşsun/ -ümüşsün; ميشسن-(y)ımışsın/-(y)imişsin, -(y)umuşsun/ -(y)ümüşsün; ميشسن-(y)mışsın/ -(y)mişsin, -(y)muşsun/ -(y)müşsün; مشسن-mışsın/-mişsin, -muşsun, -müşsün XVI.-XVII. yüzyıl اميشمimişem,imişim; اميشاميimişim; مشم-ımışam/-imişem, -umuşam/-ümüşem; -ımışım/-imişim, -umuşum/-ümüşüm, ميشم-(y)ımışam/-(y)imişem, -(y)umuşam, -(y)ümüşem, -(y)ımışım/-( y)imişim, -(y)umuşum,/ -(y)ümüşüm; ميشم-(y)mışam/-(y)mişem, -(y)mışım/-(y)mişim, -(y)muşam,/ -(y)müşem, -(y)muşum/ -(y)müşüm; مشم-mışam/-mişem, -mışım/,-mişim, -muşum/-müşüm اميشسن/ اميشسنيimişsin, مشسن/ مشسني-ımışsın/-imişsin, -umuşsun,/-ümüşsün; ميشسن/ ميشسني-(y)ımışsın/-(y)imişsin, -(y)umuşsun/-(y)ümüşsün; ميشسن/ ميشسني-(y)mışsın/-(y)mişsin, -(y)muşsun/-(y)müşsün; مشسن/مشسني-mışsın/-mişsin, -muşsun/ -müşsün اميشدرimiştir; مشدر-ımıştır/-imiştir,-umuştur/-ümüştür; ميشدر-(y)ımıştır,/ -(y)imiştir, -(y)umuştur/ اميشدرimiştür, imiştir; مشدر-ımıştır/-imiştir, -umuştur/-ümüştür; ميشدر-(y)ımıştır/-(y)imiştir, -(y)umuştur/ اميشزimişiz; مشز-ımışız/-imişiz, -umuşuz/-ümüşüz; ميشز-(y)mışız/-(y)mişiz, -(y)muşuz/ -(y)müşüz; مشز-mışız/-mişiz, -muşuz/ -müşüz اميشز/اميشايزimişiz; مشز-ımışız/-imişiz, -umuşuz/-ümüşüz; ميشز-(y)mışız/-(y)mişiz, -(y)muşuz/ -müşüz ميشز-(y)mışız/-(y)mişiz, -(y)muşuz/-(y)müşüz; مشز-mışız/ -mişiz, -muşuz/-müşüz اميشسكزimişsiñiz; اميشسزimişsiz; اميشسكزimişsiñiz; مشسز-ımışsız/-imişsiz, -umuşsuz/-ümüşsüz; مشسكز-ımışsıñız/-imişsiñiz, -umuşsuñuz/ -(y)ümüştür; اميش-ımış/-imiş, -umuş/-ümüş; -(y)ımış/-(y)imiş, -(y)umuş/-(y)ümüş; ميش-(y)mış/ -(y)miş, -(y)muş/-(y)müş; مش-mış/-miş, -muş/-müş مشسز-ımışsız/ -imişsiz, -umuşsuz/ -ümüşsüz; ميشسز-(y)ımışsıñız/-(y)imişsiñiz, -(y)umuşsuñuz/-(y)ümüşsüñüz; ميشسز-(y)mışsıñız/-(y)mişsiñiz, -(y)muşsuñuz/ (y)müşsüñüz; مشسكز-mışsıñız/-mişsiñiz, -muşsuñuz/ -müşsüñüz -(y)ümüştür; اميش-ımış/-imiş, -umuş/-ümüş; ميش-(y)ımış/-(y)imiş, -(y)umuş/-(y)ümüş; ميش-(y)mış/ -(y)miş, -(y)muş, -(y)müş; مش-mış/-miş, -muş/ -müş -müşsüñüz; ميشسز-(y)ımışsız/-(y)imişsiz, -(y)umuşsuz/-(y)ümüşsüz; ميشسكز-(y)ımışsıñız/-(y)imişsiñiz, -(y)umuşsuñuz/-(y)ümüşsüñüz; ميشسز-(y)mışsız/-(y)mişsiz, -(y)muşsuz/ -(y)müşsüz; ميشسكز-(y)mışsıñız/-(y)mişsiñiz, -(y)muşsuñuz/ -(y)müşsüñüz; مشسز-mışsız/-mişsiz, -muşsuz/-müşsüz; مشسكز-mışsıñız/-mişsiñiz, -muşsuñuz/ -müşsüñüz 87 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller اميشلردرimişlerdir;اميشلرimişler; اميشلردرimişlerdür/imişlerdir; مشلردر-ımışłardır/-imişlerdir, -umuşłardır/ اميشلرimişler; -ümüşlerdir; ميشلردر-(y)ımışłardır/ -(y)imişler-dir, -(y)umuşłardır/-(y)ümüşlerdir; مشلر-ımışłar/-imişler,-umuşłar/-ümüşler; ميشلر-(y)ımışłar/-(y)imişler,-(y)umuşłar/ -(y)ümüşler; ميشلر-(y)mışłar/-(y)mişler,-(y)muşłar, -(y)müşler; مشلر-mışłar/-mişler; لر اميش-łar ımış/-ler imiş; لرمش-łarmış/-lermiş مشلردر-ımışłardı/-imişlerdir, -umuşłardır, -ümüşlerdir; ( ميشلردرy)ımışłardır/-(y)imiş-lerdir, -(y)umuşłardır/-(y)ümüşlerdir; مشلر-ımışłar/-imişler,-umuşłar/-ümüşler; ميشلر-(y)ımışłar/-(y)imişler,-(y)umuşłar/ -(y)ümüşler; ميشلر-(y)mışła/-(y)mişler,-(y)muşłar/-(y)müşler; مشلر-mışłar/-mişler; لر اميش-łar ımış/-ler imiş; لرمش-łarmış/-lermiş XVIII.-XX. yüzyıl ايسمisem; يسم/ سم-ısam/-isem, -usam/-üsem; يسم-(y)ısam/-(y)isem, -(y)usam/-(y)üsem; يسم-(y)sam/-(y)sem; سم-sam/-sem XVI.-XVII. yüzyıl ايسمisem; يسم/ سم-ısam/-isem, -usam/-üsem; يسم-(y)ısam/-(y)isem, -(y)usam/-(y)üsem; يسم-(y)sam/-(y)sem; سم-sa/ -sem ايسكiseñ; يسك/ سك-ısañ/- iseñ, -usañ/-üseñ; ايسكiseñ; يسك/ سك-ısañ/- iseñ, -usañ/-üseñ; يسك-(y)ısañ/-(y)iseñ, -(y)usañ/-(y)üseñ; يسك-(y)ısañ/-(y)iseñ, -(y)usañ/-(y)üseñ; يسك-(y)sañ/-(y)señ; يسك-(y)sañ/-(y)señ; سك-sañ/-señ سك-sañ/-señ ايسهise سه/ يسه-ısa/-ise, -usa/-üse; يسه-(y)ısa/-(y)ise, -(y)usa/-(y)üse; ايسهise سه/ يسه-ısa/-ise, -usa/-üse; يسه-(y)ısa/-(y)ise, -(y)usa/-(y)üse; يسه-(y)sa/-(y)se; سه-sa/-se يسه-(y)sa/-(y)se; سه-sa/-se ايسكisek; سق/ يسق-ısaḳ, -usaḳ; يسك-(y)isek, -(y)üsek; يسك-(y)sek; يسق-(y)ısaḳ,-(y)usaḳ; يسق-(y)saḳ; سك-sek; سق-saḳ ايسكisek; يسق/سق-ısaḳ, -usaḳ; يسك-(y)isek, -(y)üsek; يسك-(y)sek; يسق-(y)ısaḳ,-(y)usaḳ; يسق-(y)saḳ; سك-sek; سق-saḳ ايسكزiseñiz; يسكز/ سكز-ısañız/-iseñiz, -usañız/-üseñiz; يسكز-(y)sañız/-(y)señiz; سكز-sañız/-señiz ايسكزiseñüz,iseñiz; يسكز/ سكز-ısañuz,-usañuz, -ısañız/-iseñiz, -usañız/-üseñiz; يسكز-(y)ısañuz, -(y)iseñüz; يسكز-(y)usañız/ (y)üseñiz; يسكز-(y)sañız/-(y)señiz; سكز-sañız/ -señiz Tablo 5.5 Şart 88 Osmanlı Türkçesine Giriş-II ايسهلرiseler; سلر/ سهلر-ısałar/-iseler,-usałar/-üseler; يسلر/ يسهلر-(y)ısałar/-(y)iseler,-(y)usałar/ -(y)üseler; يسلر/ يسهلر-(y)sałar/-(y)seler; سهلر-sałar/-seler لرسه-łarsa/-lerse ايسهلرiseler; سلر/ سهلر-ısałar/-iseler,-usałar/-üseler; يسلر/ يسهلر-(y)ısałar/-(y)iseler,-(y)usałar/ -(y)üseler; يسلر/ يسهلر-(y)sałar/-(y)seler; سهلر-sałar/-seler لرسه-łarsa/-lerse ﻗوروḳuru, يﺎشyaş, اينجهince, ﻗﺎلنيḳałın isimlerine yapılarına uygun ekleri ekleyerek geniş 2 zaman kipindeki çekimlerini yazınız. Örnek Çekimler Yukarıda verdiğimiz kişi eklerinden zamir kaynaklı olanlar i- fiilinin geniş zaman kipinde bütün isimlere doğrudan gelerek onların çekimli biçimlerini oluşturur: كوزملgüzel-im, خستهسنيhasta-sın, كنﺎردﻩيزkenârda-(y)ız, اودﻩلرevde-ler, Buna karşılık hem zamir, hem iyelik kaynaklı ekler bütün fiillerin bildirme tarzındaki çekimlerinde yalnızca kişi ekleri olarak zaman eklerinden sonra yer alır: كلدمgel-di-m, بيلريسكزbil-ir-sin, ويرمشزver-miş-iz, ﺍيستهيورلرiste-yür-ler gibi. Yine yukarıda daha sonra verdiğimiz i- fiilinin 3 kipinin çekiminde yer alan ekleşmemiş, yarı ekleşmiş ve ek hâlindeki biçimlere gelince, bunlar, bütün isimlerin hepsi bildirme tarzında, geniş zaman dışındaki diğer 3 kipinin (geçmiş, dolaylı geçmiş, şart) çekim biçimlerini oluştururken, bütün fiillerin birleşik çekimlerinde ise, anlatma, söylenti ve şart tarzlarını oluşturan çekim biçimlerinin zaman ve kişi kavramlarını karşılayan eklerdir: كوزلدمgüzel-dim, ايدم كوزلgüzel idim, يوﻗسشyoḳ-muş, چوغدیço-udu, وارسهvar-ısa, كلجك ايدكgel-ecek idiñ, كلهجكدكgel-ecek-tiñ, بولورمشسنbul-ur-muşsun, ايسرتسهiste-r-se, ايسرت ايسهiste-r ise gibi. Görüldüğügibi;isterkelimehalinde( ايدیidi, اميشimiş, ايسهise gibi), ister yarı ekleşmiş ( دی-ıdı, ميش-(y)ımış, يسه-(y)ise gibi) olsun, isterse eklerden ibaret bulunsun ( دی-dı, ميش -mış, سه-se gibi), bütün çekimlerde bunlar, eklendikleri isim ve fiillerin kalın-ince, düzyuvarlak sıradan oluşlarına, ünsüz ya da ünlü ile bitmelerine göre Osmanlı Türkçesi’ndeki bütün çeşitlenmeleriyle tablolarda yer almış bulunmaktadır. Bunları türlü yapılardaki isim ve fiillere getirerek örnek çekimler oluşturabiliriz. Aşağıda, tek çekim kalıbında örnek çekimler verilmekle yetinilecektir. Bu örnek çekimleri vermekteki amacımız, Osmanlı Türkçesi döneminde kullanılmış kip eklerini ve çekimlerdeki kimi farklılıkları göstermektir. Geniş Zaman Genişzamanınbildirmekipiaslındabasit ya da belirsiz şimdiki zaman kipi sayılır. Ancak Türkçe’de eskiden beri geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı içine alan kaplayıcı bir zaman anlatımına sahip olmuştur. Kullanışa göre gereklik de anlatır. Meninski, Viguier gibi yabancı gramer yazarları şimdiki ve gelecek kipi saymışlardır. 89 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁترمatarım بقرمbaḳaram, baḳarım ﺁترسنatarsın بقرسنbaḳarsın ﺁترatar بقرbaḳar ﺁترزatarız بقرزbaḳarız ﺁترسكزatarsıñız بقرسزbaḳarsız بقرسكزbaḳarsıñız, baḳarsuñuz ﺁترلرatarłar بقرلرbaḳarłar ﺁتردمatardım بقردمbaḳardum/baḳardım ﺁتردكatardıñ بقردكbaḳarduñ/baḳardıñ ﺁتردیatardı بقردیbaḳardı ﺁتردقatardıḳ بقردقbaḳarduḳ/baḳardıḳ ﺁتردكزatardıñız بقردكزbaḳarduñuz/baḳardıñız آترلردىatarlardı بقرلردىbaḳarlardı, بقرديلرbaḳardılar ﺁترمشمatarmışım بقرمشمbaḳarmışam, baḳarmışım ﺁترمشسنatarmışsın بقرمشسنbaḳarmışsın ﺁترمشatarmış بقرمشbaḳarmış ﺁترمشزatarmışız بقرمشزbaḳarmışız ﺁترمشسكزatarmışsıñız بقرمشسزbaḳarmışsız, بقرمشسكزbaḳarmışsıñız ﺁترمشلرatarmışłar, ﺁترلرمشatarłarmış بقرمشلرbaḳarmışłar, بقرلرمشbaḳarłarmış atarsam ﺁترسم بقرسمbaḳarsam ﺁترسكatarsañ بقرسكbaḳarsañ ﺁترسهatarsa بقرسهbaḳarsa ﺁترسقatarsaḳ بقرسقbaḳarsaḳ ﺁترسكزatarsañız بقرسكزbaḳarsaız ﺁترسهلرatarsałar, ﺁترلرسهatarłarsa بقرسه لرbaḳarsałar, بقرلرسهbaḳarłarsa Tablo 5.6 Bildirme Tablo 5.7 Anlatma Tablo 5.8 Söylenti Tablo 5.9 Şart 90 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Sürekli Şimdiki Zaman Sürmekte olan bir kılış ve oluşun zamanını bildiren bir kiptir. Bu yüzden sürekli şimdiki zaman kipi de denir. XVI. yüz yıl içinde, süre içinde gerçekleşme bildiren bir fiil olan yüri-/ yürü- tasvir fiilinden gelişmiştir. Meninski (1680) bu kip ekinin ekleşme aşamaları ve XVII. yüz yıldaki kullanımıyla ilgili önemli bilgiler verir. Bu yüzyılda gelişimi tamamlanmış, sürekli şimdiki zaman eki durumuna gelmiş, kullanılışı yaygınlaşarak geniş zamanın şimdiki zaman anlatımının yerini almıştır: يوريورyüri-(y)ür > يوررyürür > يور-yür. Ancak kalın ve ince sıradan tabanlara uyumsuz ve tek şekilli olarak, yalnızca -yür olarak gelmektedir: سوﻩيورsev-e-yür, بقهيورbaḳ-a-yür, ﺁليورał-ı-yür, سويليورsöyle-yür, پﺎرلهيورparła-yür, يوريور yüri-yür, اوييورuyı-yür, اوﻗويورoḳu-yür gibi. Ayrıca ekleşen bu çekimli fiilin yarı ekleşmiş ve başka tasvir fiilleri yanında süreklilik anlamlı bir tasvir fiili olarak kullanılışı da devam etmektedir: كليوريوررgeliyüriyür (< gel-i+yüri-(y)ür), كليوررgeliyürür gibi. Meninski bu son biçimlerin okumuş kimseler tarafından ve daha çok metinlerde kullanıldığını kaydeder. Örneklerde de görüldüğü gibi, iki fiili bağlayan zarffiil bu yüz yıllarda -a-, -e, -ı, -i olarak gelebilmektedir. Bununla birlikte, daha çok, -ar/-er geniş zaman ekini alan fiillerde -a ve -e; -ur/-ür ekini alanlarda ise -ı ve -i gelmekte olduğu görülür: بقرbaḳ-ar, بقهيورbaḳ-a-yür, كلورgel-ür, كليورgel-i-yür gibi. Viguier (1790)’de yalnızca -yor olarak görülen ek, kalın sıraya atlamış bu tek biçimiyle yine uyum dışında kalmaktadır. Ekleşmede geçiş aşamasını gösteren biçimler ise bu yüz yılda artık kullanılmamaktadır. 3 Tablo 5.10 Bildirme Aşağıdaki örnekleri, birinci çoğul şahıs çekimindeki damak ünsüzünün kalın veya ince oluşuna dikkat ederek okuyunuz. اوﻗويوردك, بقهيوردك, ﺁتهيوردق, سوﻩيوردك, كسمهيوردق XVIII.-XX. yüzyıl XVI.-XVII. yüzyıl ﺁتهيورمatayorum بقهيورمbaḳayürüm, بقهيوررمbaḳayürürüm ﺁتهيورسنatayorsun بقهيورسنbaḳayürsin ﺁتهيورatayor بقهيورbaḳayür ﺁتهيورزatayoruz بقهيورزbaḳayürüz ﺁتهيورسكزatayorsunuz بقهيورسزbaḳayürsiz, بقهيورسكزbaḳayürsünüz ﺁتهيورلرatayorłar بقهيورلرbaḳayürler 91 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller ﺁتهيوردمatayordum بقهيوردمbaḳayürdüm ﺁتهيوردكatayorduñ بقهيوردكbaḳayürdüñ ﺁتهيوردیatayordu بقهيوردیbaḳayürdü ﺁتهيوردقatayorduḳ بقهيوردكbaḳayürdük ﺁتهيوردكزatayorduñuz بقهيوردكزbaḳayürdüñüz ﺁتهيورديلرatayordułar, ﺁتهيورلردیatayorłardı بقهيورديلرbaḳayürdüler, بقهيورلردیbaḳayürlerdi ﺁتهيورمشمatayormuşum بقهيورمشمbaḳayürmişem, baḳayürmüşem ﺁتهيورمشسنatayormuşsun بقهيورمشسنيbaḳayürmişsin, baḳayürmüşsün ﺁتهيورمشatayormuş بقهيورمشbaḳayürmiş,baḳayürmüş ﺁتهيورمشزatayormuşuz بقهيورمشزbaḳayürmişüz, baḳayürmüşüz ﺁتهيورمشسكزatayormuşsuñuz بقهيورمشسزbaḳayürmişsiz,baḳayürmüşsüz ﺁتهيورمشلرatayormuşłar بقهيورمشلرbaḳayürmişler,baḳayürmüşler ﺁتهيورسمatayorsam بقهيورسمbaḳayürsem ﺁتهيورسكatayorsañ بقهيورسكbaḳayürseñ ﺁتهيورسهatayorsa بقهيورسهbaḳayürse ﺁتهيورسقatayorsaḳ بقهيورسكbaḳayürsek ﺁتهيورسكزatayorsañız بقهيورسكزbaḳayürseñiz ﺁتهيورسلرatayorsałar بقهيورسهلرbaḳayürseler Tablo 5.11 Anlatma Tablo 5.12 Söylenti Tablo 5.13 Şart Geçmiş Zaman XVIII.-XX. yüzyıl XVI.-XVII. yüzyıl ﺁتدمattım بقدمbaḳtum/baḳtım ﺁتدكattıñ بقدكbaḳtuñ/baḳtıñ ﺁتدیattı بقدیbaḳtı ﺁتدقattıḳ بقدقbaḳtuḳ/baḳtıḳ ﺁتدكزattıñız بقدكزbaḳtuñuz/baḳtıñız ﺁتديلرattıłar بقديلرbaḳtıłar Tablo 5.14 Bildirme 92 Tablo 5.15 Anlatma Tablo 5.16 Söylenti Tablo 5.17 Şart Osmanlı Türkçesine Giriş-II ﺁتدمدیattımdı بقدم ايدیbaḳtum/baḳtım idi, بقدی ايدمbaḳtı idüm/idim ﺁتدمدیattıñdı, ﺁتديدكattıydıñ بقدك ايدیbaḳtuñ/baḳtıñ idi, بقدی ايدكbaḳtı idüñ/idiñ ﺁتديدیattıydı ايدی بقدیbaḳtı idi ﺁتديدیattıydıḳ بقدق ايدیbaḳtuḳ/baḳtıḳ idi, بقدی ايدكbaḳtı idük/idik ﺁتديدكزattıydıñız بقدی ايدكزbaḳtı idüñüz/idiñiz ﺁتديلردیattıłardı بقدی ايديلرbaḳtı idiler, بقديلرايدیbaḳtıłar idi ﺁمتشدمatmıştım بقمشدمbaḳmıştum/baḳmıştım ﺁمتشدكatmıştıñ بقمشدكbaḳmıştuñ/baḳmıştıñ ﺁمتشدیatmıştı بقمشدیbaḳmıştı ﺁمتشدقatmıştıḳ بقمشدقbaḳmıştuḳ/baḳmıştıḳ ﺁمتشدكزatmıştıñız بقمشدكزbaḳmıştuñuz/baḳmıştıñız ﺁمتشديلرatmıştıłar, ﺁمتشلردیatmışłardı بقمشديلرbaḳmıştıłar ﺁتديسمattıysam ﺁتديسمattımsa بقدی ايسمbaḳtı isem, بقدم ايسهbaḳtum/baḳtım ise ﺁتديسكattıysañ بقدی ايسكbaḳtı iseñ, بقدك ايسهbaḳtuñ/baḳtıñ ise ﺁتديسهattıysa بقدی ايسهbaḳtı ise ﺁتديسقattıysaḳ بقدی ايسكbaḳtı isek, بقدق ايسهbaḳtuḳ/baḳtıḳ ise ﺁتديسكزattıysañız بقدی ايسكزbaḳtı iseñiz, بقدكز ايسهbaḳtuñuz/baḳtıñız ise ﺁتديسهلرattıysałar بقدی ايسهلرbaḳtı iseler, بقديلر ايسهbaḳtıłar ise 93 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller Dolaylı Geçmiş Zaman XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁمتشمatmışım بقمشمbaḳmışam/baḳmışım ﺁمتشسنatmışsın بقمشسنbaḳmışsın ﺁمتشدرatmıştır, ﺁمتشatmış بقمشدرbaḳmıştur/baḳmıştır, بقمشbaḳmış ﺁمتشزatmışız بقمشزbaḳmışuz/baḳmışız ﺁمتشسكزatmışsıñız بقمشسزbaḳmışsız, بقمشسكزbaḳmışsıñız ﺁمتشلرatmışłar بقمشلردرbaḳmışłardur/baḳmışłardır ﺁمتشدمatmıştım بقمشدمbaḳmıştum/baḳmıştım ﺁمتشدكatmıştıñ بقمشدكbaḳmıştuñ/baḳmıştıñ ﺁمتشدیatmıştı بقمشدیbaḳmıştı ﺁمتشدقatmıştıḳ بقمشدقbaḳmıştuḳ/baḳmıştıḳ ﺁمتشدكزatmıştıñız بقمشدكزbaḳmıştuñuz/baḳmıştıñız ﺁمتشلردیatmışłardı بقمشلردیbaḳmışłardı, بقمشديلرbaḳmıştıłar ﺁمتشمشمatmışmışım Tablo 5.18 Bildirme Tablo 5.19 Anlatma Tablo 5.20 Söylenti ﺁمتشمشسنatmışmışsın ﺁمتشمشمatmışmış ﺁمتشمشزatmışmışız ﺁمتشمشسكزatmışmışsıñız ﺁمتشمشلرatmışmışłar ﺁمتشسمatmışsam بقمشسمbaḳmışsam ﺁمتشسكatmışsañ بقمشسكbaḳmışsañ ﺁمتشسهatmışsa بقمشسهbaḳmışsa ﺁمتشسقatmışsaḳ بقمشسقbaḳmışsaḳ ﺁمتشسكزatmışsañız بقمشسكزbaḳmışsañız ﺁمتشلريسهatmışłarsa بقمشلرسهbaḳmışłarsa Tablo 5.21 Şart 94 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Gelecek Zaman Osmanlı Türkçesi’nde gelecek zaman anlatımı için birden çok ek kullanılmıştır. Bunlardan, daha sonra istek kipi eki olan a-/-e ile -iser, önceki dönemin gelecek zaman ekleridir. Ancak bunlar, XVI. yüz yıl boyunca ve XVII. yüz yıl içinde de, giderek azalan ölçüde olmak üzere, gelecek zaman anlatımlı ekler olarak kullanılmışlardır. -acaḳ/-ecek daha sonra ortaya çıkmış bir ektir. Ayrıca geniş zaman ve şimdiki zaman kipleri ile -se gerek biçiminin de gelecek zaman anlattığını eklemeliyiz. Emir tekil ve çoğul çekimli biçimleri sayılan seveyim ve sevelim de aslında gelecek zaman anlatır. Tablo 5.22 Bildirme Tablo 5.23 Anlatma XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁتيسرمatıserim بقيسرمbaḳıserem/baḳıserim ﺁتيسرسنatısersin بقيسرسنbaḳısersin ﺁتيسرمatıser بقيسرbaḳıser ﺁتيسرزatıseriz بقيسرزbaḳıseriz ﺁتيسرسكزatısersiñiz بقيسرسزbaḳısersiz ﺁتيسرلرatıserler بقيسرلرbaḳıserler ﺁتيسردمatıserdim بقيسردمbaḳıserdüm/baḳıserdim ﺁتيسردكatıserdiñ بقيسردكbaḳıserdüñ/baḳıserdiñ ﺁتيسردیatıserdi بقيسردیbaḳıserdi ﺁتيسردكatıserdik بقيسردكbaḳıserdük/baḳıserdik ﺁتيسردكزatıserdiñiz بقيسردكزbaḳıserdüñüz / baḳıserdiñiz ﺁتيسرديلرatıserdiler, ﺁتيسرلردیatıserlerdi بقيسرديلرbaḳıserdiler, بقيسرلردیbaḳıserlerdi Gelecek Zaman Tablo 5.24 Bildirme XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁجتغمatacağım بقهجق اميbaḳacaḳım (seyrek), بقهجغمbaḳacağım ﺁجتقسنatacaḳsın بقهجقسنbaḳacaḳsın ﺁجتقatacaḳ بقهجقbaḳacaḳ ﺁجتغزatacağız بقهجغزbaḳacağız ﺁجتقسكزatacaḳsıñız بقهجقسزbaḳacaḳsız, بقهجقسكزbaḳacaḳsıñız ﺁجتقلرatacaḳłar بقهجقلرbaḳacaḳłar 95 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller ﺁتهجقدمatacaḳtım بقهجقدمbaḳacaktum/baḳacaḳtım ﺁتهجقدكatacaḳtıñ بقهجقدكbaḳacaktuñ/baḳacaḳtıñ ﺁتهجغيدمatacaḳtı بقهجقدیbaḳacaktı ﺁتهجقدیatacaḳtıḳ بقهجقدقbaḳacaktuḳ/baḳacaḳtıḳ ﺁتهجقدكزatacaḳtıñız بقهجقدكزbaḳacaktuñuz/baḳacaḳtıñız ﺁتهجقديلرatacaḳtıłar بقهجقدديلرbaḳacaktıłar ﺁتهجقمشمatacaḳmışım بقهجقمشمbaḳacaḳmışam / baḳacaḳmışım ﺁتهجقمشسكatacaḳmışsın بقهجقمشسنbaḳacaḳmışsın ﺁتهجقمشatacaḳmış بقهجقمشbaḳacaḳmış ﺁتهجقمشزatacaḳmışız بقهجقمشزbaḳacaḳmışız ﺁتهجقمشسكزatacaḳmışsıñız بقهجقمشسزbaḳacaḳmışsız, بقهجقمشسكزbaḳacaḳmışsıñız ﺁتهجقمشلرatacaḳmışłar بقهجقمشلرbaḳacaḳmışłar ﺁتهجقسمatacaḳsam بقهجقسمbaḳacaḳsam ﺁتهجقسكatacaḳsañ بقهجقسكbaḳacaḳsañ ﺁتهجقسهatacaḳsa بقهجقسهbaḳacaḳsa ﺁتهجقسقatacaḳsaḳ بقهجقسقbaḳacaḳsaḳ ﺁتهجقسكزatacaḳsañız بقهجقسكزbaḳacaḳsañız ﺁتهجقسهلرatacaḳsałar بقهجقسهلرbaḳacaḳsałar Tablo 5.25 Anlatma Tablo 5.26 Söylenti Tablo 5.27 Şart Kesin Gereklik Bir kılış ve oluşun gerçekleşmesinin kesin olarak gerekliğini (lüzumunu), daha doğrusu kişinin bir kılış ve oluşu gerçekleştirmek zorunda olduğunu anlatır. XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁمتلی مي/ ﺁمتلوatmałıyım بقمهلوميbaḳmałuyam/baḳmałıyam/ baḳmałıyım ﺁمتلی سنatmałısın بقمهلوسنbaḳmałusın/baḳmałısın ﺁمتلیatmałı بقمهلودرbaḳmałudur/baḳmałıdır ﺁمتلی يزatmałıyız بقمهلويزbaḳmałuyuz/baḳmałıyız ﺁمتلی سكزatmałısıñız بقمهلوسزbaḳmałusız/baḳmałısız بقمهلوسكزbaḳmałusıñız / baḳmałısıñız ﺁمتلی درلرatmałıdırłar بقمهلودرلرbaḳmałudurłar / baḳmałıdırłar Tablo 5.28 Bildirme 96 Tablo 5.29 Anlatma Tablo 5.30 Söylenti Tablo 5.31 Şart Osmanlı Türkçesine Giriş-II ﺁمتليدمatmałıydım بقمهلو ايدمbaḳmału/baḳmałı idüm/idim ﺁمتليدكatmałıydıñ بقمهلو ايدكbaḳmału/baḳmałı idüñ/idiñ ﺁمتليدیatmałıydı بقمهلو ايدیbaḳmału/baḳmałı idi ﺁمتليدقatmałıydıḳ بقمهلو ايدكbaḳmału/baḳmałı idük/idik ﺁمتليدكزatmałıydıñız بقمهلو ايدكزbaḳmału/baḳmałı idüñüz/idiñiz ﺁمتليديلرatmałıydıłar بقمهلو ايديلرbaḳmału/baḳmałı idiler ﺁمتليمشمatmałıymışım بقمهلو اميشمbaḳmału/baḳmałı imişim ﺁمتليمشسنatmałıymışsın بقمهلو اميشسنbaḳmału/baḳmałı imişsin ﺁمتليمشatmałıymış بقمهلو اميشbaḳmału/baḳmałı imiş ﺁمتليمشزatmalıymışız بقمهلو اميشزbaḳmału/baḳmałı imişüz/imişiz ﺁمتليمشسكزatmałıymışsıñız بقمهلو اميشسزbaḳmału/baḳmałı imişsiz; بقمهلو اميشسكزbaḳmału/baḳmałı imişsiñiz ﺁمتليمشلرatmalıymışlar بقمهلو اميشلرbaḳmału /baḳmałı imişler ﺁمتليسمatmałıysam بقمهلو ايسمbaḳmału /baḳmałı isem ﺁمتليسكatmałıysañ بقمهلو ايسكbaḳmału /baḳmałı iseñ ﺁمتليسهatmałıysa بقمهلو ﺍيسهbaḳmału /baḳmałı ise ﺁمتليسقatmałıysaḳ بقمهلو ايسكbaḳmału /baḳmałı isek ﺁمتليسكزatmałıysañız بقمهلو ايسكزbaḳmału/baḳmałı iseñüz / iseñiz ﺁمتليسهلرatmałıysałar بقمهلو ﺍيسهلرbaḳmału/baḳmałı iseler Salt Gereklik Henüz gerçekleşmemiş, ama gerçekleşmesi dilenen ya da beklenen bir kılış ve oluşun gerekli olduğunu anlatır; başka bir deyişle, yakın ya da uzak gelecekte gerçekleşmesi dilenen ya da beklenen bir eylemin aslında gerekliğini öne çıkarıp vurgulayan bir anlatımı vardır. Bu yüzden, yukarıda da belirttiğimiz gibi, gelecek zaman kiplerinden sayılır. Tablo 5.32 Bildirme XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁتسم كركatsam gerek بقسم كركbaḳsam gerek ﺁتسككركatsañ gerek بقسك كركbaḳsañ gerek ﺁتسهكركatsa gerek بقسه كركbaḳsa gerek ﺁتسقكركatsaḳ gerek بقسق كركbaḳsaḳ gerek ﺁتسكزكركatsañız gerek بقسكز كركbaḳsañız gerek ﺁتسلركركatsałar gerek بقسلر كركbaḳsałar gerek 97 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller Tablo 5.33 Anlatma ﺁتسم كركدیatsam gereğdi ﺁتسك كركatsañ gereğdi ﺁتسه كركدیatsa gereğdi ﺁتسق كركدیatsaḳ gereğdi ﺁتسكز كركدیatsañız gereğdi ﺁتسلر كركدیatsałar gereğdi Tablo 5.34 Söylenti ﺁتسم كركمشatsam gereğmiş ﺁتسك كركمشatsañ gereğmiş ﺁتسه كركمشatsa gereğmiş ﺁتسق كركمشatsaḳ gereğmiş ﺁتسكز كركمشatsañız gereğmiş ﺁتسلر كركمشatsałar gereğmiş Niyetli Gereklik Niyete bağlı bir gereklik; başka bir deyişle, bir kılış ve oluşun gerçekleştirilmesine karar verme gerekliğini anlatır. XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy Tablo 5.35 Bildirme XVI.-XVII. yy Tablo 5.36 Bildirme ﺁمتق كركمatmaḳ gereğim ﺁمتق كركسنatmaḳ gereksin ﺁمتق كركدرatmaḳ gerektir, ﺁمتق كركatmaḳ gerek ﺁمتق كركزatmaḳ gereğiz ﺁمتق كركسكزatmaḳ gereksiñiz ﺁمتق كركدرلرatmaḳ gerektirler İstek XVIII.-XX. yy. ﺁتهميatayım بقمbaḳam ﺁتهسنatasın بقهسنbaḳasın ﺁتهata / ﺁتسونatsın بقهbaḳa ﺁتهملatalım بقهوزbaḳavüz/baḳayüz/baḳayiz ﺁتهسكزatasıñız بقهسزbaḳasız ﺁتهلرatalar, ﺁتسونلرatsınłar بقهلرbaḳałar 98 Tablo 5.37 Anlatma Osmanlı Türkçesine Giriş-II ﺁتيدمataydım بقيدمbaḳaydum/baḳaydım ﺁتيدكataydıñ بقيدكbaḳayduñ/baḳaydıñ ﺁتيدیataydı بقيدیbaḳaydı ﺁتيدقataydıḳ بقيدقbaḳayduḳ/baḳaydıḳ ﺁتيدكزataydıñız بقيدكزbaḳayduñuz / baḳaydıñız ﺁتيديلرataydıłar بقيديلرbaḳaydıłar İstek İstek kipinin, XVI. ve XVII. yüz yıllarda, bulay ki ve nola ki katkısıyla anlatımı pekiştirilmiş bir şekli de kullanılmıştır: Tablo 5.38 Bildirme XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy بواليكه بقمbulay ki baḳam; نه اوال كه بقمnola ki baḳam بواليكه بقهسنbulay ki baḳasın بواليكه بقهbulay ki baḳa بواليكه بقهوزbulay ki baḳavüz/ baḳayüz/ baḳayiz بواليكه بقهسزbulay ki baḳasız بواليكه بقهلرbulay ki baḳałar Tablo 5.39 Anlatma بقيدم/ بواليكه بقه ايدم bulay ki baḳaydum/baḳaydım بواليكه بقيدك bulay ki baḳayduñ/ baḳaydıñ بواليكه بقيدی bulay ki baḳaydı بواليكه بقيدق bulay ki baḳayduḳ/ baḳaydıḳ بواليكه بقيدكز bulay ki baḳayduñuz/baḳaydıñız بواليكه بقهلر ايدی bulay ki baḳałar idi Dilek-Şart Tablo 5.40 Bildirme XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁتسمatsam بقسمbaḳsam ﺁتسكatsañ بقسكbaḳsañ ﺁتسهatsa بقسهbaḳsa ﺁتسقatsaḳ بقسقbaḳsaḳ ﺁتسكزatsañız بقسكزbaḳsañız ﺁتسهلرatsałar بقسهلرbaḳsałar 99 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller ﺁتسيدمatsaydım بقسيدمbaḳsaydum/baḳsaydım ﺁتسيدكatsaydıñ بقسيدكbaḳsayduñ/baḳsaydıñ ﺁتسيدیatsaydı بقسيدیbaḳsaydı ﺁتسيدقatsaydıḳ بقسيدقbaḳsayduḳ/baḳsaydıḳ ﺁتسيدكزatsaydıñız بقسيدكزbaḳsayduñuz/baḳsaydıñız ﺁتسهلردیatsałardı بقسهلردیbaḳsałardı Tablo 5.41 Anlatma Emir XVIII.-XX. yy. XVI.-XVII. yy ﺁتat بﺎقbaḳ, بﺎﻗغلbaḳıl, بﺎق ﺁbaḳ a ﺁتسونatsın بﺎﻗسونbaḳsun/baḳsın ﺁتلمatalım بﺎﻗلمbaḳalum/baḳalım ﺁتكatıñ, ﺁتكزatıñız بﺎﻗكbaḳuñ/baḳıñ ﺁتسونلرatsınłar, ﺁتهلرatałar بﺎﻗسونلرbaḳsunłar/baḳsınłar Tablo 5.42 Emir 100 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Özet 1 Osmanlı Türkçesindeki çekimli fiil şekillerini tanıyabilmek Fiil tabanlarının zaman ve kişi ekleri almış şekillerine çekimli fiiller diyoruz. Bir çekimli fiil bağımsız bir yargı bildiren cümlenin yüklemini oluşturur. Bu işleyişiyle cümlenin kurucu üyesi her zaman bir fiildir. Çekimsiz fiiller ise fiilin isimleşmiş şekillerdir; fiil kişi ekleri almadıkları için bunlara bitmemiş fiiller de denir. Kimi dilbilgisi kitaplarında bunlar fiilimsi olarak da anılır. Bitmemiş fiiller, tamamlanmış bir yargı bildiren cümlelerde ad, sıfat ve zarf işleyişinde bir üye olarak yer alabilirler, ancak yüklem olamazlar. Buna karşılık tamamlanmamış bir yargı bildiren söz öbeklerinin (bağımlı yargının) yüklemi olabilirler. Bu öbeklerde ise bir cümlenin bütün üyeleri yer alabilir. Fiillerin bu isimleşmiş şekilleri üç türlüdür: adfiil, sıfatfiil, zarffiil. 2 Çekimli fiillerde zaman ve kişi eklerinin Osmanlı Türkçesindeki farklı biçimleriyle gelişme aşamalarını izleyebilmek Her kılış ve oluş bir zaman içinde gerçekleşir. Buna fiilin zamanı diyoruz. Çekimli bir fiilde tabandan sonraki ek, bir kılış ve oluşun hangi zaman parçasında gerçekleştiğini anlatır. Bu yüzden bu eki de zaman eki olarak adlandırırız. Dilin gelişme süreci içinde fiil zamanlarının hem sınırı, hem de anlatımı gelişme yoluyla çeşitlendiği gibi, değişmeye de uğramıştır. Çekimli fiillerde zaman kavramından sonraki ikinci kavram kişi kavramıdır. Her kılış ve oluş bir kişiye bağlı bulunur; dolayısıyla bitmiş bir fiil, mantık bakımından da bir kimse tarafından gerçekleştirilmiş olduğu fiildir. İşte bu işleyişteki ekler kişi ekleridir. Türkçede kişi ekleri geçmişten bugüne birçok değişmeye uğramıştır. Osmanlı Türkçesinde de bu değişmeler sürmüş, önceki dönemden gelen kimi şekiller büyük ölçüde değişikliğe uğrayarak, dönem sonunda bugünkü şekiller ortaya çıkmıştır. 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller 101 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi gelecek zaman kavramı bildirmez? a. -se gerek ekli çekimler b. -acaḳ, -ecek ekli çekimler c. a-/-e ekli çekimler d. -mış/-miş ekli çekimler e. iser ekli çekimler 6. Aşağıdakilerden hangisi dilek-şart kipinin “ikinci tekil kişi” çekimidir? a. ﺁتسك b. ﺁتسكز c. ﺁتهسن d. ﺁتهسكز e. ﺁتسه 2. Meninski, Viguier gibi yabancı gramer yazarlarının şimdiki ve gelecek zaman kipi saydıkları bildirme kipi aşağıdakilerden hangisidir? a. Geçmişzaman b. Emir c. İstek d. Sürekli şimdiki zaman e. Genişzaman 7. “ ”بقهيورمشزifadesinin niteliği aşağıdakilerden hangisidir? a. fiil+geniş zaman+söylenti+tekil birinci kişi b. fiil+sürekli şimdiki zaman+söylenti+tekil birinci kişi c. fiil+geniş zaman+söylenti+çoğul birinci kişi d. fiil+geçmiş zaman+söylenti+çoğul birinci kişi e. fiil+sürekli şimdiki zaman+söylenti+ çoğul birinci kişi 3. –سكزsuñuz/ -süñüz, -sıñız/-siñiz ekinin eşiti aşağıdakilerden hangisidir? a. سز, – سيزsız/ -siz b. – سنsın/ -sin c. ايز, از, – يزız/-iz d. يسك/ سكısañ/- iseñ, usañ/üseñ e. ميشسن/ ميشسني-(y)ımışsın/(y)imişsin,-(y)umuşsun/ -(y)ümüşsün 4. “ ”يقرسقifadesinin niteliği aşağıdakilerden hangisidir? a. fiil+geniş zaman+şart+çoğul birinci kişi b. fiil+sürekli şimdiki zaman+söylenti+tekil birinci kişi c. fiil+geniş zaman+söylenti+çoğul birinci kişi d. fiil+geçmiş zaman+şart+çoğul birinci kişi e. fiil+sürekli şimdiki zaman+şart+çoğul birinci kişi 5. ﺁتيسرسكزifadesinin niteliği aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e. fiil+gelecek zaman+çoğul ikinci kişi fiil+gelecek zaman+anlatma+tekil birinci kişi fiil+şart+geniş zaman+anlatma+ çoğul birinci kişi fiil+şart+anlatma+çoğul birinci kişi fiil+şart+geçmiş zaman+çoğul birinci kişi 8. “ ”بقيسردكزifadesinin niteliği aşağıdakilerden hangisidir? a. fiil+gelecek zaman+anlatma+çoğul birinci kişi b. fiil+gelecek zaman+anlatma+tekil birinci kişi c. fiil+şart+geniş zaman+anlatma+ çoğul birinci kişi d. fiil+şart+anlatma+çoğul birinci kişi e. fiil+şart+geçmiş zaman+çoğul birinci kişi 9. Aşağıdakilerden hangisi salt gereklik kipinin “ikinci kişi” çekimidir? a. ﺁتسك كرك b. ﺁتيدك c. ﺁمتق كركسن d. ﺁتسك e. ﺁمتلی سن 10. Aşağıdakilerden hangisi emir kipinin “tekil ikinci kişi” çekimidir? a. ﺁتك b. ﺁتسك كركمش c. ﺁتسون d. ﺁتكز e. بﺎﻗغل 102 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d 2. e 3. a 4. a 5. a 6. a 7. e 8. a 9. a 10. e Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Çekimli Fiiller” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Kişi zamiri kökenli birinci şahıs bildirme ekinin Osmanlı dönemindeki durumu şu şekildedir: XVI.-XVII. yüz yıl: م-am/-em, -ım/-im, -um/-üm ( امseyrek) -am/-em مي-(y)am/-(y)em, -(y)ım/-(y)im, (y)um/-(y)üm; ين-in (seyrek) XVIII.-XX. yüz yıl ( امي مي مseyrek) -ım/-im, um/üm; مي-(y)ım/-(y)im, -(y)um/-(y)üm Sıra Sizde 2 ﻗوروميḳuru-(y)am/ḳuru-(y)um ﻗوروسني, ﻗوروسنḳuru-sın, ḳuru-sun ﻗورودرḳuru-dur ﻗورويزḳuru-(y)uz ﻗوروسز, ﻗوروسكزḳuru-sız, ḳuru-suñuz ﻗورودرلرḳuru-durłar يﺎشمyaş-am, yaş-ım يﺎشسن يﺎشسنيyaş-sın يﺎشدرyaş-tur, yaş-tır يﺎشزyaş-uz/yaş-ız يﺎشسكز/ يﺎشكزyaş-sız, yaş-suñuz/yaş-sıñız يﺎشدرلرyaş-turlar/yaş-tırłar ﺍينجهميince-(y)em/ince-(y)im ﺍينجهسن ﺍينجهسنيince-sin ﺍينجهدرince-dür/ince-dir ﺍينجهيزince-(y)üz/ince-(y)iz ﺍينجهسز ﺍينجهسكزincesiz, ince-süñüz/ince-siñiz ﺍينجهدرلرince-dürler/ince-dirler ﻗﺎلينمḳalın-am, ḳalın-ım ﻗﺎلينسن ﻗﺎلينسنيḳalın-sın ﻗﺎليندرḳalın-dur, ḳalın-dır ﻗﺎلينزḳalın-uz/ḳalın-ız ﻗﺎلينسز ﻗﺎلينسكزḳalın-sız, ḳalın-suñuz/ḳalın-sıñız ﻗﺎليندرلرḳalın-durłar/ḳalın-dırłar Sıra Sizde 3 Sürekli şimdiki zaman ekli çekimler şu şekilde okunmalıydı: اوﻗويوردكokuyürdük, بقهيوردكbakayürdük, ﺁتهيوردقatayorduḳ, سوﻩيوردكseveyürdük, كسمهيوردقkesmeyorduḳ 5. Ünite - Kelime Sınıfları IV: Fiiller/2. Çekimli Fiiller Yararlanılan Kaynaklar Ateş, A. -Tarzi, A. (1971). Farsça Grameri, İstanbul. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul. Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri, Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul. Meninski, F. À. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tıpkıbasım), İstanbul, 2000: Simurg Yayıncılık. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu (1946), İstanbul. Viguier, M. (1790). Éléments de la Langue Turque, İstanbul. 103 6 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan Türkçe son takılarla alıntı ön takıları ve bunlarla yapılmış takı öbeklerini tanıyacak, ilişkilendirme yönleri açısından birbirleriyle olan denklikleri açıklayabilecek, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan Türkçe ve alıntı bağlamları yazılışlarıyla topluca tanıyıp değerlendirebilecek, İsim sınıfından kelimeler olarak ünlemlerin yerini belirleyecek, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan çok sayıda ünlemi yazılışlarıyla tanıyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • ÖbekleşmeveTakıÖbeği • İlişkiNiteliği • EkleşmeEğilimi • Bağlamaİlişkisi • Seslenme • DuyuşveDuyguSesleri İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kelime Sınıfları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler • TAKILAR • BAĞLAMLAR • ÜNLEMLER Kelime Sınıfları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler TAKILAR Başlı başına kavramları olmayan, isim sınıfından kelimelerden sonra gelerek onları söz içinde başka unsurlarla ilişkilendiren kelimelerdir. İşleyişleri bakımından isim çekimi eklerine benzerler, bu yüzden de çoğu kez yerlerini bir çekim eki alabilir. İki kavram arasında kurdukları ilişkinin niteliğini belli eden anlatımları da hemen hemen çekim eklerinin anlatımına denk düşer. Bu yüzden birleşmede istedikleri çekim ekinin anlatımına açıklık getiren, onu pekiştiren bir işleyişte görünürler. Takılar çekim ekleriyle olan bu yakınlıkları yüzünden ekleşmeye eğilim gösterirler. Sık sık geçici ekleşmeye uğrarlar, uyumlara uymak gibi ek davranışı gösterirler. Bu yüzden kimileri söyleyişte meydana gelen bu durumu yansıtan biçimlerde takıldıkları isme bitiştirilerek de yazılmıştır. Takılar kendilerinden önceki isimle birlikte bir öbek oluşturur. Bu öbeğe takı öbeği diyoruz. Takı öbekleri söz içinde sıfat, çoklukla da zarf hükmünde bulunurlar; böylece bir sıfat ve zarfın üstlenebileceği bütün görevleri üstlenirler. Takıların en önemli özelliği geldikleri adın belli çekim durumlarında bulunmasını istemeleridir. Buna göre de yalın, ilgi, yönelme ve ayrılma durumlarındaki adlara gelişlerine göre sınıflandırılırlar. Yapıları bakımından takıları: 1. Kök (asıl) Takılar; 2. Türemiş Takılar olarak iki bölüğe ayırabiliriz. Kök takılar sayıca azdır. Türemiş takılar isimlerden çekim ekleriyle, fiillerden zarffiil ekleriyle yapılmışlardır. Her ikisi de söz içinde işleyiş bakımından aslında zarftır. Demek ki zarflar aynı zamanda takı olarak kullanılan kelimelerdir. Başka bir deyişle çoğu takılar aslında zarf olup bir isimden sonra geldiklerinde takı yerine geçmiş olurlar. • Buikibölüğeekolarak,birdetakıişleyişindeyer, yön, çağ adlarının 3. kişi iyelik ekli biçimleri vardır: altı, üstü, öñü, ardı, dibi, arḳası, arası, ḳatı, üzeri, vaḳti, içi, dışı, başı, soñu gibi. Bunlar ardına takıldıkları adlarla belirsiz adtakımı oluştururlar: قلعه ﺁلتیḳał‘a ałtı, شهر طيشیşehir dışı, اوستی اياقayaḳ üstü, اخشام وقتیahşâm vaḳti gibi. Bu adtakımları da bir tür takı öbeğidir. Bunlar ad olarak kullanıldıkları gibi, sıfat ve zarf olarak da kullanılırlar. • Birdebutürtakıöbeklerininyönelme, bulunma ve ayrılma durumunda biçimleri vardır. Bunlarda da çekim eki katılmış bu belli kelimeler birer takı işleyişindedir: قلعه ﺁلتندهḳał‘a ałtında, يالی بويندنyałı boyundan, شهر طيشينهşehir dışına, اهلل قاتندهAłłâh ḳatında gibi. 106 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Bir takı öbeği tabanına dayanan bu yeni takı öbeklerinin hemen hepsi zarf olarak kullanılır. • Bunların dışında Osmanlı Türkçesi’nde Arapça ve Farsça’dan alınmış çok sayıda takı da kullanılmıştır. Takılardazamirlergibiyazılışlarıkalıplaşmışkelimelerdir.OsmanlıTürkçesi’ndekullanılmış olan takıları birleşme sırasında istedikleri durum ekine göre bölümlenmiş olarak veriyoruz. Adları Yalın Durumda, Birtakım Zamirleri İse İlgi Durumunda İsteyen Takılar ايلهile Genel olarak ardına takıldığı kelimeden ayrı yazılır: ﺁغا ايلهaa ile, قلم ايلهḳalem ile, بونك ايلهbunuñ ile, بنم ايلهbenim ile gibi. Konuşmadilindebirekgibiünlüuyumukanunlarınauyar,söylenişiçeşitlenir.Ozaman yazılışı da söylenişine uygun biçimler alır: ﺁدملهadam-ıła, عشقلهaşḳ-ıła, ﺁسانلغيلهâsânłı-ıła, دوستلهdost-uła, سوزلهsöz-üle, پارهيلهparayıła, ﻛيﺠهيلهgece-yile gibi. Ünsüzle biten kelimelerden sonra başındaki ünlüsü düşürülmüş olarak da söylenir, o zaman da bir ek gibi uyumlu gelir: سرمسلكلهsersemlikle, سالمتلهselâmetle, چوجوقلهçocuḳła, زورلهzorła, بنملهbenimle, gibi. Bununla birlikte ünlüyle biten kelimelere geldiğinde y ile bağlanır, bu da henüz tam ekleşmediğini gösterir: ﺁغايلهaayła, اليلهeliyle, ﻛيﺠهيلهgiceyle, ﻛوتويلهkötüyle gibi. OsmanlıTürkçesidönemininbaşlarındaöncekidönemindevamıolarakgöstermezamirlerinin çoğullarının ilgi durumuyla birleştiği örnekler görülür: بولرﻛلهbułaruñła, بونلرﻛلهbunłaruñła, اﻛلرﻛلهanłaruñła gibi. Ayrıcakim zamirini de ilgi durumunda ister: ﻛيمكلهkimiñle gibi. Bu takı eskiden beri bir ek gibi değerlendirilmiş ve aynı işleyişteki birle, bile, birlikte, berâber ve ma‘an takılarıyla bir yandan işleyişi belirtilmiş, bir yandan da bilelik anlatımı pekiştirilmiştir: سنكله برابرseniñle berâber, بونكله برلكدهbunuñła birlikte, اوغلی ايله بيلهołu ile bile, ًمجله توابعی ايله معا cümle tevâbi‘i ile ma‘an gibi. ايچونiçün, ايچنيiçin OsmanlıTürkçesi’ndesonzamanlarakadaruyumsuzsöylendiğianlaşılmaktadır.Bu yüzden ايچنيbiçimindeki yazılışı oldukça yenidir. Genel olarak ayrı yazılmıştır: ﺁغا ايچونaa içün, ﻛم ايچونkim içün, نه ايچونne içün, بنم ايچونbenim içün gibi. Ancak ايلهile gibi başındaki ünlüsü düşürülerek de kullanılmıştır. Bununla birlikte bu kullanım konuşma dilinden çok yazı dilinde, özellikle de şiirde kelimeyi vezne uydurma gerekliğinden ileri gelir: سنكچونseniñçün gibi. Bu durumlarda uyuma girmez: انكچونanıñçün gibi. 3. kişi iyelik ekli kelimelere y ile bağlanması, ekleşmede geçiş aşamasında bulunduğunu gösterir: ﺁغاسيچونaasıyçün, باشيچونbaşıyçün gibi. 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler Fiiladlarıilebirliktekullanıldığındaamaçbildirir.Arapça’danalıntı“amaç”anlamıda bulunan ﺍجﻞecl ile kurulmuş belirsiz adtakımında bu anlamı pekiştirici olarak yer almıştır: خراج ويرممك اجليچونharâc vermemek ecli içün gibi. كبیgibi, تكtek ve işleyişçe denkleri ﻛبیgibi ve تكtek nitelikçe (vasıfça) benzerlik karşılaştırması takılarıdır. Bunlardan تكtek oldukça az kullanılmıştır. Katıldıkları adlarla yaptıkları öbekler cümle üyesi olarak dahaçokhâlvetarzbildirenzarflardır.Sıfatolarakdakullanılabilirler.Adlarvezamirlerle birleşmeleri ile ve içün gibidir: ﻛامللر ﻛبیkâmiller gibi, اوزی ﻛبیözü gibi, بنم ﻛبیbenim gibi, سزكﻛبیsiziñ gibi, شونك ﻛبیşunuñ gibi, ﻛيمكﻛبیkimiñ gibi, نهنك ﻛبیneniñ gibi, انلرﻛبیanlar gibi, انلرك ﻛبیanlarıñ gibi, قند مكرر تك ḳand-i mükerrer tek “nebatşekerigibi”. Arapça’danalınmış مثللی/ مثللوmisilli/misillü kelimesi de bu dönemde takı işleyişiyle gibi yerine kullanılmıştır: بو مثللی ﺁدملرbu misilli (âdemler/adamlar) gibi. AyrıcayineArapça امثالemsâl, مثالmisâl, مثﻞmisl ve مقولهmaḳûle“cins,tür”kelimeleri ileFarsça مانندmânend“gibi”kelimesidebelirsizadtakımlarında3.kişiekialmışbiçimleriyle benzerlikçe karşılaştırma için gibi yerine kullanılmıştır: دﻛز مثالی عسكرdeñiz misâli (asker), بونك امثالی قواعدbunuñ emsâli (ḳavâ‘id“kurallar”), سيﻞ مانندی آقدىsel mânendi (aḳtı), سيﺠيم مقولهسی ايپsicim maḳûlesi (ip) gibi. قدرḳadar (okuma dilinde: ḳader) ve işleyişçe denkleri Arapçabirkelimeolup“ölçü”anlamındadır.Yalınadlarlabirleştiğindenitelikçe(miktarca) karşılaştırma ilişkisi kurar: دﻛرمن طاشی قدرdeğirmen taşı ḳadar, ذره قدرzerre ḳadar gibi. Arapça’da ḳadar’la aynı anlamda olan miḳdâr kelimesinin belirsiz adtakımı kalıbında tamlanan olarak bulunduğu 3. kişi ekli biçimi مقداریmiḳdârı ( تشهد مقداریteşehhüd miḳdârı “ettehiyyâtü duasını okuyacak kadar zaman, kısa sürede” gibi)ileyineArapça رتبهrütbe, درجه derece ve مرتبهmertebe kelimeleri de aynı karşılaştırma ilişkisi için kullanılmış takı işleyişinde kelimelerdir. قدرve anlatımca denkleri olan bu takı işleyişli kelimelerin gösterme ve soru zamirleriyle kurdukları takı öbekleri ölçü zarfları ya da ölçü sıfatları olarak kullanılır: بو قدرbu ḳadar, شو مقدارşu miḳdâr, اول رتبهol rütbe, شول مرتبهşol mertebe, نه درجهne derece gibi. ايچرهiçre “İçinde, arasında” anlamlarında yer bildiren bir takıdır. İşleyişçe bulunma durumu ekinebenzer.Azkullanılmış,dönemsonundakullanımdandüşmüştür: دريا ايچرهderyâ içre, روضه ايچرهravza“bahçe” içre gibi. اوزرهüzre/üzere Zengin kavramları olan yer gösteren bir takıdır. Kurduğu öbekler daha çok yer ve nicelik zarfları olarak çok kullanılmıştır: باش اوزره ﻛوتورمكbaş üzre (götürmek), ﺁياق اوزره طورمقayaḳ üzre/üzere (durmaḳ), حرﻛت اوزره اوملقhareket üzre/üzere (olmaḳ), عادت اوزرهâdet üzere, امل اوزرهelem üzre gibi. Bunun yanında وجهلهvechile (< vechi+ile) de aynı kavramları yansıtan bir takı gibi iş görmüştür: خالصه وجهلهhulâsa vechile gibi. ﺁشوریaşırı Tek başına zarf olarak da kullanılır. Uyum sürecinde yazılışı çeşitlenmiştir: ﺁشری, ﺁشريی, ﺁشوری: دﻛز ﺁشریdeñiz aşırı, ايكی قاپی ﺁشريیiki ḳapı aşırı gibi. 107 108 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Yönelme Durumunda Ad İsteyenler Bunlar zaman ve yer yön (mekân) bakımından sınırlayış ilişkileri kurarlar, doğrudan karşılaştırmalar yaparlar. Yönelme ekinin anlattığı yöneliş, zıtlık, uygunluk gibi anlatımları pekiştirmeye veya açık duruma getirmeye yararlar. Başlıcaları şunlardır: كورهgöre (: اﻛا ﻛورهaña göre, ديدﻛنه ﻛورهdediğine göre), نسبتnispet (: اﻛا نسبتaña nispet), نسبت ًاnispeten (: ً اﻛا نسبتاaña nispeten) قارشو/ قارشیḳarşı (: قلعهيه قارشیḳal‘aya ḳarşı), مقابلmuḳâbil (: اﻛا مقابﻞaña muḳâbil), طوغری/ طوغروdoru (: شهره طوغروşehre doru), دكdek (: بازاره دكbâzâra dek), دكنdeğin (: بورسهيه دﻛنBursa’ya değin, بو زمانه دﻛنbu zemâna değin), ياقني/ يقنيyaḳın (: شهره ياقنيşehre yaḳın), قريبḳarîb (: شهره قريبşehre ḳarîb), كلنجهgelince (: بوزمانه ﻛلنﺠهbu zemâna gelince=gelinceye kadar), وارجنهvarınca (: بودينه وارجنهBudin’e varınca=varıncaya kadar), قارشيلقḳarşılıḳ, (: بوﻛا قارشيلقbuña ḳarşılıḳ), باقهرقbaḳaraḳ (: اﻛا باقهرقaña baḳaraḳ), ً رغماramen (: ً اﻛا رغماaña ramen), ً بناbinâen (: ً اﻛا بناaña binâen), داﺋرdâir (: دون ﻛيﺠهيه داﺋرdün geceye dâir). Ayrılma Durumunda Ad İsteyenler Kurdukları ilişki ekin kendi anlatımlarına uygun olarak daha çok zaman, yer ve yön bakımındandır.Ayrıcaekinbildirdiğianlamıpekiştirmeyevekesinleştirmeyeyararlar.Sebep, sonuç, ayrıksılık gibi ilişkileri de gösterirler: اوكجهöñce (: سندن اوﻛﺠهsenden öñce), اوكدينöñdin (: سندن اوﻛدينsenden öñdin), اولevvel (: بوندن اولbundan evvel), مقدمmuḳaddem (: بوندن بر سنه مقدمbundan bir sene muḳaddem), صكرهsoñra (: بندن صكرهbenden soñra), بریberi (: شهردن بریşeherden/şehirden beri), اوتهöte (: شهردن اوتهşeherden/şehirden öte), يوقاری/ يوقاروyoḳarı (: سندن يوقاریsenden yoḳarı), ﺁشاغه/ ﺁشاغیaşaı/aşaa (: سندن ﺁشاغهsenden aşaa), ياكاyaña (: شهردن يكاşeherden/şehirden yaña, بندن يكاbenden yaña), طشرهtaşra (: ايلدن طشرهilden taşra), طيشارdışarı (: اودن طيشاریevden dışarı), ايچری/ ايچروiçeri (: شهردن ايچریşeherden/şehirden içeri), باشقه/ بشقهbaşḳa (: بوندن باشقهbundan başḳa), غريیayrı (: بوندن غريیbundan ayrı), ماعداmâ‘adâ (: بوندن ماعداbundan mâ‘adâ), ً اعتباراi‘tibâren (: ً شو ﺁندن اعتباراşu ândan i‘tibâren), طواليیdolayı (: بوندن طواليیbundan dolayı), اوتوروötürü (: سندن اوتوریsenden ötürü). Buraya kadar verilmiş olan örnekleri bir de kendiniz yazarak yazı çalışması yapınız. Bu çalışma aynı zamanda Osmanlı Türkçesi metinlerini okurken karşılaşacağınız bugün kullanılmayan takıları tanıyıp bellemenize yardımcı olacaktır. Belirsiz Ad Takımlarının Başlıca Yer Yön, Bilelik, Birliktelik, Görelik Durumu Ekleri Almasıyla Biçimlenen Takılar Bunlar belirsiz adtakımı kalıbında, tamlanan olarak yer yön, zaman, çağ, ilişki bildiren kelimelerden birinin bir takı işleyişiyle yer alarak bir tür takı öbeği oluşturduğu belirtme öbeklerinde 3. kişi iyelik ekli bu unsurların yönelme, bulunma, ayrılma ekleri almış biçimleridir. Bunlar da birer takı işleyişindedir ve takı öbekleri kurarlar: 109 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler قلعه ﺁلتندهḳal‘a altında, يالی بويندنyalı boyundan, شهر طيشينهşeher/şehir dışına, اهلل قاتنده Ałłâh ḳatında gibi. Cümlede hepsi zarf görevinde bulunan bu öbeklerdeki bu takı işleyişli kelimelerden OsmanlıTürkçesi’ndekullanılmışbaşlıcalarışunlardır: اوستنهüstüne, اوستندهüstünde (: اسكمله اوستندهiskemle üstünde), اوزرندهüzerinde, اوزرينهüzerine, فوقندهfevḳında, ﺁلتنهaltına, ﺁلتندهaltında, ﺁلتندنaltından, حتتندهtahtında“altında”, ياننهyanına, يانندهyanında, يانندنyanından, ياقنندهyaḳınında, اوﻛنهöñüne, اوﻛندهöñünde, اوﻛندنöñünden ايچنهiçine, ايچندهiçinde, ايچريسندهiçerisinde, درونندهderûnunda, داخلندهdâhılinde, طشندهtaşında, طيشندهdışında, طشرهسندهtaşrasında, طيشاريسندهdışarısında, خارجنده hâricinde, بريونندهbîrûnunda“dışında” ﺁردندهardında, قارشوسنده/ قارشيسندهḳarşısında, مقابلندهmuḳâbilinde/müḳâbilinde, مقابلهسندهmuḳâbelesinde / müḳâbelesinde يامندهyanımda, قاتندهḳatında, قتندهḳıtında, نزدندهnezdinde, چورهسنهçevresine, چوره ياننهçevre yanına, اطرافينهetrâfına, اطرافندهetrâfında, ياليسندهyalısında (: طونه ياليسندهTuna yalısında), اوته ياقاسندهöte yaḳasında (: استانبولك اوته ياقاسنده İstanbul’un öte yaḳasında), اورتهسندهortasında, ميانندهmiyânında, ﺁرهسندهarasında, بينندهbeyninde “arasında”, مابيننده mâbeyninde“arasında” اوﻛندهöñünde, حضورندهhuzûrunda, اوتهسندهötesinde, اوتهسندنötesinden, ايلريسندهilerisinde, باشندنbaşından (: چشمه باشندنçeşme başından), ديبينهdibine, اراسنهarasına, ﺁرهسندهarasında طرفندنtarafından, حقندهhaḳḳında, يوليلهyołuyła, اليلهeliyle, صرهسيلهsırasıyła, طوالييسيلهdołayısıyła, سببيلهsebebiyle, ﻛرﻛنﺠهgereğince, مقتضاسنﺠهmuḳtezâsınca بوينﺠهboyunca gibi. Yukarıdaki takılarla yapılmış şu takı öbeklerini yazı çalışması olmak üzere Osmanlı alfabesiyle yazınız. yoł üzerine, Sultân yanına, asker öñüne, ırmaḳ içine, âdemler içinde, Tuna’nın öte yaḳasında, her iki inciniñ arasında, abâ ałtından, hałḳ arasında, kendi eliyle, nehir yołuyła, bir yıł boyunn ca, ḳânûn muḳtezâsınca, hulâsa veçhile, aña nispeten. 1 110 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Arapça ve Farsça Ön Takılar ArapçaveFarsça’nınöntakılarıTürkçe’ninyeryönbildirenyönelme, bulunma ve ayrılma eklerininvesontakılarınınkarşılıklarıdır.BunlarTürkçe’debağımsızunsurlarolarakkullanılmamış;çoğu,cümledezarfhükmündekibirleşikyapılardayeralmıştır.Aşağıdabunlar anlamları ve Türkçe'deki karşılıkları ile gösterilecek, bu arada kimi yazılış özelliklerine değinilerek örneklendirilecektir. Arapça Ön Takılar Bunların bir bölüğü kök takı, bir bölüğü ise takı gibi kullanılan zarflardır. a. Kök Takılar Bunların bir bölüğü tek harften ibarettir. Önüne geldiği kelimeye bitiştirilerek yazılır: بbi- : Türkçe’dekarşılığıçoğukezbulunma (-de) eki ve ile, için, yanında takılarıdır. Yeminde “için,adına”anlamınıverir: باالتفاقbi'l-ittifâḳ “ittifakla”, بنفسهbi-nefsihî “kendisi, kendi kendine”, باجلملهbi'l-cümle “hep,hepsi,bütün”, بالعكسbi'l-aks“tersine” ﻟli- : Türkçe’dekarşılığıiçin, dolayı, ötürü, gereği, yüzünden, tarafından gibi sebep bildiren takılardır: حملررهli-muharririhî“yazarıtarafından”, ملصلحةli-maslahatin“iştenötürü,işgereği”.Zamirlerden önce لهle- okunur: لهlehû“ona,onuniçin”gibi. تt: Yemin sözü olarak Allâh kelimesi önüne getirilir. Karşılığı için, adına’dır: تاهللtałłâhi وv: Bu da yemin sözü olan vałłâhi kelimesinde için anlamıyla kullanılır: واهلل. Bir bölüğü ise adlarla bitişmez, ayrı yazılır: علیalâ- : Karşılığı -ce, -den, üzre, üzerine, sebebinden, ḳarşı, göre gibi ek ve takılardır: علی قدرالطاقهalâ ḳadri't-tâḳa“gücünegöre,gücüyettiğince”, علی الصباحale's-sabâh“sabahtan”, علﻰﺍلعادهale'l-âde“âdetüzre,olageldiğigibi,olduğugibi,sıradan”, علی الغفلهale'lafle“gafletüzre,gâfilce,farkettirmeksizin”. عنan : -den, -den ötürü, için gibi ek ve takılara karşılıktır: عن قريبan ḳarîb“yakından,çokgeçmeden”, عن قصدan ḳasdin “bileisteye,kasıtlıolarak”, عن صميم القلبan samîmi'l-ḳalb“yürekten,içten,içtenlikle”. بالbilâ- : Birleşik bir takıdır (bi+lâ).Türkçe’ninsız/-siz ekine karşılıktır: بالسببbilâ-sebeb“sebepsiz”. Türkçe’ninsız/-siz ekli sıfatlarının zarf olarak kullanılışı gibi, bu ön takıyla yapılmış kelimeler de zarf olarak kullanılır. فیfî- : Türkçe’dekarşılığı-de eki ve içinde, arasında takılarıdır: فی احلقيقهfi'l-haḳîḳa “gerçekte, فی الواقعfi'l-vâḳı‘“olduğugibi,nasılolmuşsaöyle”. 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler اﻟیilâ- : Karşılığı -e yönelme eki ve öbekleşmede bu eki isteyen ḳadar takısıdır: الی اﻵنile'l-ân“buânakadar”, الی االبدile'l-ebed“ebedekadar”. منmin- : Türkçe karşılığı daha çok sebep anlatımıyla -den ekidir. Bu eki isteyen soñra, beri, ötürü, dolayı gibi takılarla da karşılanır: من بعدbin ba‘d“bundansonra”, من ﻛﻞ الوجوهmin külli'l-vücûh“heryönden,herbakımdan”, من جهةmin cihetin “bircihetten,birsebeptenötürü”. معma‘a : Türkçe ile takısının karşılığıdır: مع التأسفma‘a't-te‘essüf “teessüfle, ‘vah vah’diyerek”, مع عاﺋلهma‘a âile “maaile, aileyle, evce”. b. Takı Gibi Kullanılan Zarflar Bunlar takı işleyişinde kullanılan yer yön, çağ, birliktelik gösteren kelimeler, daha doğrusu zarflardır. Türkçe’nin belirsiz adtakımı kalıbındaki takı öbeklerinde, aynı kavramları gösteren kelimelerden birinin bir takı işleyişiyle yönelme, bulunma, ayrılma ekleri almış biçimlerine denktir. Bu tür takı öbekleri de cümlede zarf olarak kullanılmıştır. بعدba‘d “sonra”: Türkçe’dekarşılığıayrılmadurumuisteyensoñra takısıdır: بعد الزوالba‘de'z-zevâl“güneşbattıktansonra”, بعد السالمba‘de's-selâm“selâmdansonra”, من بعدmin ba‘d “sonra,artık”. فوقfevḳ “üst”: Türkçe'ninbirtürtakıöbeğindeki῾üstünde,üzerinde,üstünden’takılarınakarşılıktır: فوق العادهfevḳa'l-âde“olağanınüzerinde,alışılagelenindışında”. حتتtaht “alt”: AnlamcaTürkçe’ninbelirsizadtakımıkalıbındakitakıöbeklerindekialtı, altında, altından takılarına eştir: حتت القلعهtahte'l-ḳal‘a“kalealtı,kalealtında”. قبلḳabl “ön”: Karşılığı +den durumunu isteyen öñce takısıdır: قبﻞ الددخولḳable’d-duhûl “girmezdenönce”, قبﻞ التاريخḳable't-târîh“tarihtenönce” عندind “yan, kat”: Türkçe’dekiyanında, ḳatında, nezdinde gibi takılara karşılıktır: عند اهللinda'łłâh“Allahkatında”. ﻟدیledâ “yan, kat”: Türkçe’nin-de ekine, ayrıca yanında, katında takılarına karşılıktır: لدی الوصولlede'l-vusûl“vardıkta,ulaştıkta”. • Yukarıda verilmiş olan örneklerde takı öbeklerini oluşturan iki kelimenin arasında اelif ve لlâmharflerininyeraldığınıfarketmişolmalısınız.BuikiharfeArapça’da “belirtmeedatı”anlamındatarif harfi (harf-i ta‘rîf)denir.Adlarabelirlilikkazandıran bu edatın ( اelif)’i (daha doğrusu hemze’si), görüldüğü gibi, hiçbir örnekte okunmamış; ( لlâm)’ıise,kimiörneklerdel okunmuş, kimi örneklerde ise bunun yerini takıdan sonraki kelimenin ilk sesi almıştır: ale'l-âde, ama ale's-sabâh gibi. Edatın ( اhemze)’sinin okunmaması genel bir kuraldır. ( لlâm)’ının kimi zaman okunmamasıiseTürkçe’dekiünsüzbenzeşmesinebenzerbirbenzeşmeyleilgilidir. BunagöreArapalfabesiharfleriikibölüğeayrılmıştır.Belirtmeedatınınlâm’ının 111 112 Osmanlı Türkçesine Giriş-II okunmadığı harflere güneş harfleri (şems harfleri = hurûfü'ş-şemsiyye), okunduğu harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurûfü'l-kameriyye) denir. Güneş ve ay harfleri aşağıda gösterilmiştir. Güneş Harfleri: تﺙدذرزﺱشﺹﺽﻁﻅﻝن Ay Harfleri: ﺏجحخﻉﻍفقكموهى OsmanlıTürkçesi'ndekullanılmışolanArapçakurallıbelirtmeöbeklerinde(ad takımları ve sıfat takımları ile birleşik sıfat işleyişinde yapılarda) bu belirtme edatının bulunması, bu kelime öbeklerinin doğru okunması bakımından önemlidir. • Örneklerde dikkatinizi çekmesi gereken bir durum da bugünkü alfabe ile verilmiş yazılışlarında iki işaretin ( ' ve - ) kullanılmış olmasıdır. İlki asıl takılar ve takı gibi kullanılan kelimelerden sonra, ikincisi ise benzeştiği ve benzeşmediği durumlarda belirtme harfinden sonra konmuştur. Bu işaretler, ilk yarıyılda öğrendiğimiz gibi, metnidüzenlemeyeyarayanyardımcıişaretlerdir.OsmanlıTürkçesimetinlerinin bugünkü alfabeye aktarılmasında bu tür işaretleme yaygın bir uygulamadır. Bu uygulamaArapçabelirtmeöbeklerindedeyapılacaktır. 2 Aşağıdaki örnekleri güneş ve ay harflerine göre seslendiriniz, ayırıcı işaretleri kullanarak yazınız. قبﻞ التاريخ، امرياملﺆمنني، مشس املعارف، ﻛمال الدين، عند اهلل، بني امللﻞ، حتت العرﺽ، نورالشمس، دارالفنون Farsça Ön Takılar Farsça’nın ön takıları da Osmanlı Türkçesi’nde ancak yer aldıkları birleşik kelimelerde bulunur. Bunların bir bölüğü kök takı, bir bölüğü ise takı gibi kullanılmış olan zarf işleyişinde kelimelerdir. a. Kök Takılar BunlarTürkçe’ninadçekimieklerinevekimitakılarınakarşılıkgelir.BuyapıdakikelimelerOsmanlıTürkçesi’ndead, sıfat ve zarf olarak kullanılmıştır: باbâ- ( = ile, -e, -li): با خصوﺹbâ-husûs “özellikle,bilhassa”, با وقارbâ-vaḳâr“vakarlı,oturaklı,ağırbaşlı”, با حتريراتbâ-tahrîrât“yazıyla”. بbe- ( = ile, -e ): Bitişik yazılır: بنامbe-nâm“namlı,ünlü”, جبدbe-cidd“gayretli”. برber- ( = üzre, üzere, üzerine, üzerinde, üstünde): بر منوال مشروحber-minvâl-i meşrûh “açıklandığıüzere”. بیbî- (= -sız): Bitişik yazılır: بيچارهbî-çâre “çaresiz,zavallı”, بيكناهbî-günâh“günahsız”. درder- ( = içinde, içine, -de): درﺁنder-ân“oanda,hemen”, درﻛنارder-kenâr“kenaryazısı;kucaklama”, درنيامder-niyâm “kınında,kıniçinde”. ازez- ( = -den): ازez-cân ü dil“canıgönülden”, از هر جهتez-her cihet“heryönden”, ﺍز برez-ber“göğüsten, içten;bellemişolarak,okuyarakdeğildezihinden”. نا/ نne-nâ- ( = -siz): نادانnâ-dân“bilgisiz,kaba”, نامتناهیnâ-mütenâhî“sınırsız,uçsuzbucaksız”, نوميدnevmîd ( < ne+ümîd)“umutsuz”gibi. 113 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler تاtâ- ( = kadar, dek, değin): تاﻛیtâ-key“nezamanakadar”, تاابدtâ-ebed“ebedekadar”.Dahaçokbe- ile birlikte kullanılmıştır: تابصباحtâ be-sabâh“sabahakadar”. غريayr- “başka, kendisi olmayan, öyle olmayan”: Arapça’dır. Farsça’da adtakımı (isim tamlaması) kalıbındaki belirtme öbeklerinde belirtilen (tamlanan) olarak yer almıştır. Bunlar aslındaTürkçe’ninayrılmadurumuisteyenbaşka zarfıyla yapılmış takı öbeklerine karşılıktır: غريعادلayr-i âdil“adaleteuygunolmayan”, غريمعنيayr-i mu‘ayyen“belirsiz,nitelenemez”, غريمستعمﻞayr-i müsta‘mel“kullanımagelmez,kullanışsız”. b. Takı Gibi Kullanılan Zarflar Bunlar da Türkçe’nin yukarıda tanıdığımız yer yön, zaman, çağ bildiren kelimelerine yönelme, bulunma ve ayrılmaeklerigetirilerekyapılmıştakılarınabenzerler.Onların bir belirsiz adtakımının sonunda yer alarak takı öbekleri oluşturması gibi, takı öbekleri oluştururlar.ButakıöbekleridekuruluşçaTürkçe’ninadtakımınabenzer.AncakFarsça kurallıbuadtakımlarındabunlarTürkçe’dekinintersineolaraköncegelir.Bunlarınçoğu cümlede zarf işleyişindedir: درونderûn, اندرونenderûn ( = içinde): درون خانهderûn-i hâne“eviçi”,(ez-“-den”ilebirlikte:) از درون خانهez derûn-i hâne“evden”. بريونbîrûn ( = dışında, dışarıya): بريون باﻍbîrûn-i bâğ “bağdışında.” پسpes ( = arkasında, arkasından, ardında, ardından): پس پردهpes-i perde“perdearkasında,perdeardından.” پيشpîş ( = önünde, -de): پيش پادشاهpîş-i pâdişâh“padişahönünde”, درپيشder-pîş“önde,önce”. زيرzîr ( = altına, altında): زير زمنيzîr-i zemîn“yeraltı,yeraltında”. c. Ön Takı Olarak Kullanılan Adlar Farsça’dakimiadlardabiröntakıişleyişiylekullanılmıştır.Bunlarlayapılmışbirleşik kelimeleredeOsmanlıTürkçesi’ndeyerverilmiştir.Bunlarınkimizarf,kimiiseadtakımı kalıbındaki bir takı öbeğinde takı işleyişindedir. Başlıcaları şunlardır: بابbâb “kapı” (= konu, husus): درباﺏder-bâb“hakkında”, درين باﺏder-în bâb“bukonuda”. برایberây “için”(=yüzünden,sebebiyle.Farsçatamlamakalıbındatamlananolarak): برای خداberây-i Hudâ “Allahiçin”, برای مصلحتberây-i masłahat“işsebebiyle”. جهتcihet “yön, taraf ” ( = için. +den anlatımında ez- ile birlikte tamlanan olarak): از جهتez-cihet-i“…yüzünden,sebebinden”. حقhaḳḳ ( der- ile birlikte adtakımında tamlanan olarak): درحقder haḳḳ-ı“…hakkında”. Örneklerde gördüğünüz gibi, Farsça’da ön takılarla yapılmış takı öbeklerinde takıdan sonra ayırıcı işaret olarak kısa çizgi (tire) kullanılmıştır. Osmanlı Türkçesi metinlerinin bugünkü alfabeye aktarılmasında bu uygulama da yaygındır. Aşağıda verilmiş olan bugün kullanmakta olduğumuz kelimeleri okuyunuz ve bu işareti kullanarak bugünkü harflerle yazınız: نامرد، بيقرار، درحال، پی در پی، برهوا، دردست، برطرف، بردوش، بهرحال، بهمه حال 3 114 Osmanlı Türkçesine Giriş-II BAĞLAMLAR Söz içinde iki kelimeyi, aynı görevde iki cümle üyesini ya da iki cümleyi bağlayan kelimelerdir. Çoğu tek olarak kullanılır, ancak ikili kullanılanları da vardır. Türkçe’de bağlamların çoğu yabancı asıllıdır. Önceki dönemde ve yerine kullanılmış olan تقیtaḳı, دخیdahıdaOsmanlıTürkçesiiçindeyeriniyabancıkarşılıklarınabırakmıştır. Bağlamları bağladıkları kelime ve söz öbekleri arasında kurdukları ilişkilere, kavramları ve düşünceleri birleştirme ve bütünleştirme yönlerine, yapılarına, ayrıca kaynaklarına göredeğişikbaşlıklaraltındabölümlereayırabiliriz.Ancakşimdilikgerekliolanbunların OsmanlıTürkçesi’ndekullanılmışolanlarınıtoplucagörmekveonlarıkalıplaşmışyazılışlarıyla tanımaktır. Önümüzdeki yıl birleşik cümle tiplerini ele aldığımızda her birini özellikle kurduğu ilişki/ilişkiler açısından yakından tanıyacağız. Aşağıda bu dönemde kullanılmış olan bağlamlar Türkçe ve yabancı asıllı olmalarına göre iki bölüm hâlinde alfabe sırasıyla topluca verilmektedir. Türkçe Asıllı Bağlamlar Bunlar Türkçe asıllı bir ve birden çok kelimeden ya da Türkçe ve alıntı birden çok kelimedenoluşmuşolabilir.BirdençokkelimelikolanlarınkarışıklarıTürkçe’deüretildiğive yalnızTürkçe’dekullanıldığıiçinbunlaradaTürkçebağlamlararasındayerveriyoruz: اجنقancaḳ, اندن غريیandan ayrı, انك ايچونanıñ içün/için, اندن ماعداandan mâ‘adâ, اندن اوتوریandan ötürü, بلهbile, بوليكی, bolay ki“umulurki,olurki,olaki”, چونكمçün kim, بو حالده ﻛهbu hâlde ki “halbuki”, دهde, ده …دهde … de اﻛرﻛمeğer kim, ايلهile, ﻛرك… ﻛركgerek … gerek, ﻛرك… ﻛرﻛسهgerek … gerekse, ﻛرﻛسه … ﻛرﻛسهgerekse…gerekse, ها… هاha … ha, خاچانhaçan, خاچان ﻛمhaçan kim, حالبوﻛیhâl bu ki, مهان ﻛمhemân kim “nezamanki,…-diğinde”, مهان تكhemân tek“yeterki”, هر نه قدرher ne ḳadar, امدیimdi, ايسرت… ايسرتister…ister, ايسهise, قاچانḳaçan, قاچان ﻛمḳaçan kim, ﻛمkim, ناصﻞﻛهnasıl ki, نه وقتنيne vaḳtın نه وقت ﻛهne vaḳt ki, نته ﻛهnite ki, 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler نته ﻛمnite kim, اول اجلدنol ecilden, اولسببدنol sebepten, تا حدی ﻛهtâ haddî ki “oderecedeki,odereceyekadarki” تا ﻛمtâ kim, تكtek “yeterki,elverirki”, ينهyine يوخسهyohsa, يوقسهyoḳsa Yabancı Asıllı Bağlamlar HepsiArapçaveFarsça’danalınmıştır.OsmanlıTürkçesi’ndehem ve ne gibi ikili kullanılanları da olmuştur: علی اخلصوﺹale'l-husûs“özellikle”, بﻞbel “belki”, بلكهbel ki, بنابرينbinâ ber-în“bunabinâen,bundanötürü,şöyleki”, بناﺀ علی ذالكbinâ῾en alâ-zâlik “onagöre,bunagöre”, بناﺀ عليهbinâ῾en aleyh, چونçün “çünki,mademki”, چونكهçün ki, اﻛرeger/eğer اﻛرنهegerne/egerni “yoksa,değilse” اﻛرچهegerçi/eğerçi “hernekadar”, اﻛرچه ﻛهegerçi ki/eğerçi ki اماemmâ/ammâ, ارer “eğer”, فاماfe-emmâ “ama,lâkin”, فقطfeḳat /faḳat, فی احلقيقهfi'l-haḳîḳa “gerçektende” ﻛاه … ﻛاهgâh/kâh … gâh/kâh ﻛاهی … ﻛاهیgâhî … gâhî, ﻛرger “eğer”, ﻛرچهgerçi, ﻛرچه ﻛهgerçi ki, ﻛرنهgerne/gerni “yoksa,değilse” خواه … خواهhâh … hâh “ister…ister” حتیhattâ, همhem, هم … همhem … hem, همان ﻛهhemân ki, خودhod“aynı,de ”, االillâ, ﻛذاkezâ ﻛهki, لكنlâkin, ليكlîk“ancak”, 115 116 Osmanlı Türkçesine Giriş-II ليكنlîkin“lâkin,fakat,ancak”, مع ما فيهma‘a mâ-fîh“mamafih”, مادام ﻛهmâdâm ki, مكرmeger/ meğer, نه … نهne … ne, نه… نه دهne … ne de, نهايتnihâyet, نهايتیnihâyetî, پسpes, شايدşâyet, تا ﻛهtâ ki, وve, vü, u, ü واقعاvâḳı‘â “gerçekte,aslınabakılacakolursa”, وقتاﻛهvaḳtâ ki “nevakitki”, و االve illâ, وﻛرveger “veeğer,eğer”, ولوvelev, ولوﻛهvelev ki, وليكvelîk“ancak,velâkin”, ورver“eğer”, ورنهverne/verni“yoksa,eğerdeğilse”, وياخودve yâhod, ياyâ, يا … ياyâ … yâ, يا … ياخودyâ … yâhod, ياخودyâhod, يعنیya‘nî زيراzîrâ, زيرا ﻛهzîrâ ki. 4 Aşağıdaki mısra ve beyitleri Osmanlı alfabesiyle yazınız ve içlerinde geçen bağlamları gösteriniz: Hem mey içmez hem güzel sevmez demişler haḳḳına Olur bir gün müsâ‘id rûzgâr emmâ/ammâ zemân ister Temâm oldu güzellik sanma Şîrîn ile Leylâ’da Niçe Leylâ bulunur erlik emmâ/ammâ âşıḳ olmaḳtır Gâh olur urbet vatan gâhî vatan urbetlenir Epsem ol kim nîk ü bed bîhûde halḳ olmuş değil epsem ol: sus, konuşma nîk ü bed: iyi ve kötü bîhûde: boşuna, boş yere Gâh vuslat gâh fürḳat böyledir de῾b-i felek fürḳat: ayrılık de‘b-i felek: feleğin, yani alın yazısının kanunu (de῾b: hemze ile) Söylenir dilde meseldir el için olma sefîl Ne vasî ol ne vekîl ol ve ne bir şahsa kefîl 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler Bağlamlar Üzerine Notlar Bağlamlar kurdukları ilişki türüne, anlatımlarına, iki cümleyi belli bir ilişki ile birbirine bağlarken cümlelerden hangisinin başında yer aldıklarına, kurduğu ilişkide iki yargıdan birinin ötekine bağımlı olup olmamasına göre bölümlere ayrılabilir. • 3.Ünite’deilintizamirleriki ve kim’densözederkenbunlarınaynızamandabağlam olarakdakullanıldıklarınıbelirtmiştik.OsmanlıTürkçesi’ndeki ve kim’inFarsça’dan alınmış cümle tiplerinde bir bağlam işleyişiyle ayrı ve önemli bir yeri vardır. • Yazıda tek harfle, ( وvav) ile yazılan sıralama bağlamı Arapça asıllıdır, bu dilde yalnız ve olarak okunur. Farsça’da u ve özellikle secili nesirde bakışık iki cümle arasında ve gibi söylenmiş olan bu bağlam, Osmanlı Türkçesi’nde ünlüyle biten kelimelerden sonra ve, vü ( ﺁناسی و ﺁتاسیanası ve atası “babası”, ﺁبا و اجدادâbâ vü ecdâd “babalar ve atalar” gibi); ünsüzle biten kelimelerden sonra ise u, ü olarak okunmuştur ( ضبط و ربطzabt u rabt, امر و فرمانemr ü fermân gibi). Bununla birlikte bu çeşitlilik şiir diline özgüdür ve heceleri ölçü kalıplarına uydurmakla ilintilidir: نه وصی اول نه وﻛيﻞ اوﻝ و نه بر شخصه ﻛفيﻞne vasî ol ne vekîl ol ve ne bir şahsa kefîl ; ياننﺠه ﻛتخداسی و الالسی چوق ﻛوزلyanınca kethudâsı vü lâlâsı çoḳ güzel ; عينكه هرﻛز خيال سور و مامت ﻛلمسونaynıña hergiz hayâl-i sûr ü mâtem gelmesün ( = gözüne hiçbir zaman düğün ve matem hayali gelmesin) gibi. Nesirdilinde,Arapça’dakigibi,ve biçimindeki söylenişi tercih edilmiştir: ايشتدی و حتسني ايلدیişitti ve tahsîn eyledi“beğendi”, ايچری ﻛرير و اوتوررiçeri girer ve oturur. Aynıdurumikikelimearasınagirdiğindedeçoğukezgeçerlidir: ﻛﺠه و ﻛوندوزgece ve gündüz gibi. ﻛويلر و قصبه لرköyler ve ḳasabalar, ﻛتاﺏ و سنتkitâb ve sünnet“Kur‘anvehadis”, حسني و حسنHasan ve Hüseyn gibi. Ünsüzle biten kelimelerden sonra geldiğinde, Türkçe heceleşme kanununa göre, kelime sonunda kalan ünsüzü yanına çeker ve bir açık hece oluşturur: نام و نشانnâm ü nişân (> nâ-mü-ni-şân) gibi. Bu durumda kelimenin bir hecesi durumuna geçmiştir. Ancak okuma dilinde bu hece önceki heceyi izleyen bir hece gibi uyum kanunlarına göre okunmaz, bağımsız bir kelime muamelesi görür (: عزت و اﻛرامizzet ü ikrâm, صرب و سكونsabr ü sükûn) gibi. Konuşma dilinde ise kelimenin bir hecesiymiş gibi uyumlu söylendiğini XVIII. yüz yıl gramercisi Viguier kaydetmektedir: izzeti ikrâm, cânı göñülden gibi. ÜNLEMLER Seslenerek bir dilek ve isteği duyurmaya, çağırmaya, bir şey sormaya, bir şey öğrenmek istemeye, yönlendirmeye, bir şeye dikkat çekmeye, bir iş gördürmeye, bir şey göstermeye yarayan ya da kişiye özgü duyuşları, sevinç, keder, üzüntü, acı, hayıflanma gibi duyguları anlatan sesler ve kelimelerdir. Birinciler bir dinleyeni olan çağrı, uyarı, gösterme, soruşturma, teşvik, takdir, iyi dilek, özendirme, yönlendirme ve benzeri amaçlı seslenişler, ikinciler ise belli bir dinleyeni olmayan, kişinin içinden kopup gelerek ortaya salınan çoklukla duyuş ve duygu sesleridir. Bununla birlikte bu iki bölük ünlem kesin sınırlarla birbirinden ayrılmış değildir.Aralarındabirbirininyerinekullanılanlarvardır. OsmanlıTürkçesi’ndeArapçaveFarsça’danalınanlarlabirlikteçoksayıdaünlembulunmaktadır. Bunlardan asıl ünlemlerin çoğu tek hecelidir. İki hecelilerin çoğu da asıl ünlemlerden ikileme yoluyla yapılmıştır. Her sınıftan kimi kelimeler ünlem işleyişinde kullanılabildiği gibi, çeşitli yapılardaki söz birlikleri de aynı işleyişi alabilir. Bunlar arasında ünlem olarak kullanılmaya en yatkın olanları fiillerin emir kiplerinin 2. kişileri ile dilek kipinin2.ve3.kişileridir.AşağıdaOsmanlıTürkçesi’ndekullanılmışolantürlüyapıdaki ünlemlerin pek çoğu alfabe sırasıyla verilmektedir: 117 118 Osmanlı Türkçesine Giriş-II ﺁa, آâ عﺠايبacâyib, ﺁفرينâferîn, افرين سكاâferîn saña, آهâh, اخah, ﺁل ﺁał a, ﺁالرغهałarġa“çekilin,savulun”, ﺁالرغه اولكałarġa oluñ, اهلل اهللAłłâh Ałłâh, اهلل برﻛات ويرسونAłłâh berekât versin, اهلل اﻛربAłłâh ekber, اهلل ﻛوسرتمسونAłłâh göstermesin, اهلل عنايت ايليهAłłâh inâyet eyleye, اهلل ﻛرميAłłâh kerîm, اهلل قوالی ﻛتورهAłłâh ḳołay getire, اهلل ميسر ايليهAłłâh müyesser eyleye, اهلل نصيب ايليهAłłâh nasîb eyleye, اهلل سالمت ويرهAłłâh selâmet vere, اهلل ويرهAłłâh vere, اهلل ويرسونAłłâh versin, اهلل اﻛربAłłâhu ekber, امانamân, ﺁیay, باba, باbâ, باق آbaḳ a ( باق ﺁbaḳ a âdemler, sözüñüzde yalan olmasın gibi), بارك اهللbâreka’llâh, بهbe, به هیbe hey, به هی صاقنيbe hey saḳın, برهbere, برﻛات ويرسونberekât versin, بريهbire, بريه مددbire medet, بوال ﻛهboła ki “inşallah,keşki”, بوالی ﻛهbołay ki/bułay ki “inşallah,keşkiolsa”, برهbre, چكﻞçekil, چوق ياشاçoḳ yaşa, دفع اولdefol, دی هاde hâ دستورdestûr“çekil,yolver”, دريغdirî “yazık,vahvah”, 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler دريغاdirîâ “neyazık,vah”, استغفراهللestafirułłâh ایey, اياeyâ, ای واهey vâh, ايو وهللeyi/eyü vałłâh, ای وهللey vałłâh, ای واهeyvâh, فی ﻛيدرfî gider “haydi,durma,yallah”, ﻛورمي سنیgöreyim seni, ﻛوزﻛی ﺁچgözüñü aç, هاha, هایhay, های هایhay hay, هايدهhayda/hayde, هايدنhayden/haydın, حيفhayf, hayıf “yazık,neyazık”, حيفاhayfâ, hayıfâ “vah,yazık”, های مدد اهللhay meded Ałłâh, هلهhele, هﻰhey, هيهاتheyhât “neyazık”, هی هایhey hây, هو هوho ho, هوپhop, هوhû, ایî“ey”, انشاهللinşałłâh, ﻛاشكهkâşki, kâşke, ﻛيشkiş, قوالی ﻛلهḳołay gele, لبيكlebbeyk, لبهlebe, لپهlepe “buyur,emrinolur”, ماmâ, ماشاهللmâşa῾łłâh, مددmeded, مدد اهللmeded Ałłâh, مرحباmerhabâ“negüzel,Allahesirgesin” نه موطلوne mutłu, نه يازيقne yazıḳ, اوفof, اوحoh, اوح اوحoh oh, اولسونołsun, اوفöf, پفpef, 119 120 Osmanlı Türkçesine Giriş-II پهpeh/pih, په نه يازيقpih ne yazıḳ, پوهpoh, پوه پوهpoh poh, puh puh, پوهpöh, پوه نه ﻛوزلpöh ne güzel, پوی پویpuy puy, صاقنsaḳın, صا ولsavuł, صاول آsavul a, سالح باشينهsilâh başına, سوﺱsus, سوﺱ آsus a, سوﺱاولsus oł سبحان اهللsübhâna'łłâh“buneiş,bunegüzellik,maşallah” شاهللşałłâh “inşallah”, توهtuh, tüh, اوفuf اوفüf واهvâh واه واهvâh vâh وای باشكهvay başıña, وایvay, وای ﻛهvay ki وای مددvay medet, وای سكاvay saña, ياyâ يا مددyâ medet يهya, يازيقلراولسونyazıḳłar ołsun ييقﻞyıḳıł, يانغني وارyanġın var, زهzih“negüzel” زهیzihî “negüzel,neiyi” زنهارzinhâr“sakın,ya pma”. Ünlemler Üzerine Notlar ﺁseslenme ünlemi sözün hem başında, hem de sonunda gelebilir: آ حريف نهدر سنك ايتديككa herîf, nedir senin ettiğin; اور ديديسك اولدور دميدك آvur dediysek öldür demedik a; چوق ايستمدك ﺁçok istemedik a! gibi. Sonda kimi zaman ya ile nöbetleşir: ايستسه ايدك ياistese idiñ ya! gibi. Şart kipinin 2. kişisinden sonra emir anlatımına denk bir anlatım oluşur ve ünlem bu tür kullanışta uyum kanunlarına uyar: قيافتينه بقسكﺁḳıyâfetine baḳsañ a; عقلليلری ﻛورسكهaḳıłłıłarı görseñ e. Son örnekte olduğu gibi, ince sırada söylendiğinde daha çok bitişik yazılır. 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler Bu ünlem aynı zamanda şaşma, beğenme ya da hoşlanmamabildirir.Ozamanuzun söylenir ve yalnızca söz başında gelir: â, bu da ne!; â, çok ołduñ ammâ! gibi. • Farsça’nın çağırma ünlemleri ایey, iy ile adların sonuna gelip uzun okunan elif (')اtir. İy gibi okunduğunda uzun bir ünlü ses (= î)değerindedir.Arapça’nınseslenme ünlemi ياyâiseFarsçaveTürkçe’yealınmışveüçdildeortakbirünlemolarak kullanılmıştır. • Nazımdaşairlermahlaslarınıçokluklakendilerinidinleyenyerinekoyupseslenmeli kullanırlar. Bu durumda mahlas, a) ya yalın olur: Bu sâde nazmı ehl-i sanâyi‘ [süslü söz meraklıları] beğenmese – Nev‘î ne am bizim sözümüz âşıḳânedir [âşıkçadır]), b) ya önünde ey ünlemi bulunur: Ey Muhibbî yâr elinden bir ḳadeh nûş eyleyen [içen] – Hızr elinden ger ołursa âb-ı hayvân [âbıhayat] istemez), c) yadaFarsçaseslenmeünlemielif’ialır:Kitâb-ı ışḳa [aşk kitabına] baḳtım Nev‘iyâ bir bâbda [bölümde] yazmış – Der-i dildâra [sevgilinin kapısına] âşıḳłar varıp yałvarałar derler. Son örnekte görüldüğü gibi, ünlüyle biten mahlas kelimelerinde iki ünlü arasına bir kaynaştırıcı y girer. Bunu yâ ünlemiyle karıştırmamalı. 121 122 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Özet 1 Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan Türkçe son takılarla alıntı ön takıları ve bunlarla yapılmış takı öbeklerini tanımak, ilişkilendirme yönleri açısından birbirleriyle olan denklikleri açıklayabilmek. Takılar başlı başına kavramları olmayan, isim sınıfından kelimelerden sonra gelerek onları söz içinde başka unsurlarla ilişkilendiren kelimelerdir. İki kavram arasında kurdukları ilişkinin niteliğini belli eden anlatımları hemen hemen çekim eklerinin anlatımına denk düşer. Bu yüzden birleşmede istedikleri çekim ekinin anlatımına açıklık getiren, onu pekiştiren bir işleyişte görünürler. Çekim ekleriyle olan bu yakınlıkları yüzünden ekleşmeye eğilim gösterirler, geçici ekleşmeye uğrarlar, uyumlara uymak gibi ek davranışı gösterirler. Takıların kendilerinden önceki isimle oluşturdukları öbeğe takı öbeği diyoruz. Takıların en önemli özelliği geldikleri adın belli çekim durumlarında bulunmasını istemeleridir. OsmanlıTürkçesi’ndeTürkçetakılaryanındaArapçave Farsça’dan alınmış çok sayıda takı da kullanılmıştır. Bunlar ilişkilendirme yönleri bakımından birbirleriyle denkleşir. Takılar da zamirler gibi yazılışları kalıplaşmış kelimelerdir. 2 3 Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan Türkçe ve alıntı bağlamları yazılışlarıyla topluca tanıyıp değerlendirebilmek. Söz içinde iki kelimeyi, aynı görevde iki cümle üyesini ya da iki cümleyi bağlayan kelimelere bağlam diyoruz.Türkçe’debağlamlarınçoğuyabancıasıllıdır.Bağlamları bağladıkları kelime ve söz öbekleri arasında kurdukları ilişkilere, kavramları ve düşünceleri birleştirme ve bütünleştirme yönlerine, yapılarına, ayrıca kaynaklarına göre değişik başlıklar altında bölümlere ayırabiliriz. Ancak şimdilik gerekli olan bunların Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olanlarını topluca görmek ve onları kalıplaşmış yazılışlarıyla tanımaktır. Önümüzdeki yıl birleşik cümle tiplerini ele aldığımızda her birini özellikle kurduğu ilişki/ilişkiler açısından yakından tanıyacağız. İsim sınıfından kelimeler olarak ünlemlerin yerini belirlemek, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan çok sayıda ünlemi yazılışlarıyla tanıyabilmek. Ünlemler bir dinleyene seslenerek bir dilek ve isteği duyurmaya yarayan sesler, kelimeler ve kelime öbekleri ya da duyuşları ve duyguları anlatan sesler, ses öbekleri ve duygu anlatımı yüklenmiş birtakım kelimelerdir. Bu temel anlatım özellikleriyle iki bölükte toplanabilirse de, ünlemler kesin sınırlarla birbirinden ayrılmış değildir, aralarında birbirinin yerine kullanılanlar vardır. Asıl ünlemlerin çoğu tek hecelidir. İki hecelilerin çoğu da asıl ünlemlerden ikileme yoluyla yapılmıştır. Her sınıftan kimi kelimeler ünlem işleyişinde kullanılabildiği gibi, çeşitli yapılardaki söz birlikleri de aynı işleyişi alabilir. Osmanlı Türkçesi’nde Arapça ve Farsça’dan alınanlarla birlikte çok sayıda ünlem bulunmaktadır. Takılar ve bağlamlar gibi bunların da yazılışları kalıplaşmıştır. Özellikle manzum metinlerde mahlasların ünlem olarak kullanılması, divan şairlerinin kendilerini seslenilen kişi yerine kendilerini koymaları biçimindeki tutum çok yaygındır. 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler 123 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdatakılarlailgilisöylenenlerdenhangisiyanlıştır? a. İsim sınıfındaki kelimelerden sonra gelirler. b. İşleyişleri bakımından isim çekimi eklerine benzerler. c. Çoğu kez yerlerini bir yapım eki alabilir. d. Ekleşmeye eğilim gösterirler. e. Sık sık geçici ekleşmeye uğrarlar. 2. Aşağıdakilerdenhangisi“takıöbeği”ileilgilidoğru bir yargıdır? a. Kendilerinden önceki isimle birlikte bir öbek oluşturur. b. Uyumlara uymak gibi ek davranışı göstermezler. c. Takıldıkları isme bitiştirilerek yazılmazlar. d. Bir zamir ve zarfın üstlenebileceği bütün görevleri üstlenirler. e. Söz içinde sıfat, çoklukla da sıfat-fiil hükmünde bulunurlar. 3. Aşağıdakilerdenhangisi“hurûfü’ş-şemsiyye”den değildir? a. ن b. ﻝ c. ﻅ d. ﺱ e. ف 4. Aşağıdaki“takıöbeklerinden”hangisibir“belirsizadtakımı”oluşturmaz? a. اسكمله اوستنده b. شونك ﻛبی c. اخشام وقتی d. شهر طيشی e. طونه ياليسنده 5. Aşağıdakitakılardanhangisi“yönelmedurumunda”bir ad ister? a. اوزره b. ايچون c. تك d. ايله e. مقابﻞ 6. Aşağıdaki takılardan hangisi “ayrılma durumunda” bir ad ister? a. اوﻛدين b. دﻛن c. داﺋر d. طوغری e. قريب 7. Aşağıdakikelimelerdenhangisinde“Arapçaöntakı”vardır? a. جبد b. بيچاره c. تابصباح d. عن صميم القلب e. نادان 8. Aşağıdakikelimelerdenhangisinde“Farsçaöntakı”vardır? a. باالتفاق b. تاهلل c. علﻰﺍلعاده d. حتت القلعه e. با وقار 9. علی اخلصوﺹbağlamının anlamı aşağıdakilerden hangisidir? a. b. c. d. e. neredeyse özellikle halbuki umulur ki ola ki 10. Aşağıdakilerdenhangisiünlemdir? a. چونكم b. اجنق c. ﺁالرغه d. امدی e. يوخسه 124 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1.c 2.a 3.e 4.b 5.e 6.a 7.d 8.e 9.b 10.c Yanıtınızyanlışise“Takılar”konusunuyenidengözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“Takılar”konusunuyenidengözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“Takılar”konusunuyenidengözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“Takılar”konusunuyenidengözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“Takılar”konusunuyenidengözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“Takılar”konusunuyenidengözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça ve Farsça Ön Takılar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça ve Farsça Ön Takılar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Bağlamlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Ünlemler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 آدملر ايچنده، ايرماق ايچينه، عسكر اوﻛينه، سلطان ياننه، يول اوزرينه خلق، عبا ﺁلتندن، هر ايكﻰ اينﺠونك ﺁراسنده، طونهنك اوته يقاسنده، اﻛا، قانون مقتضاسنﺠه، بر ييﻞ بوينﺠه، نهر يوليله، ﻛندی اليله، ﺁراسنده خالصه وجهله، ًنسبتا. Sıra Sizde 2 dârü’l-fünûn, nûrü’ş-şems, tahte’l-arz, beyne’l-milel, inda’llâh, kemâle’d-dîn, şemsü’l-ma‘ârif, emîrü’l-mü’minîn, ḳable’t-târîh. Sıra Sizde 3 be-heme hâl, be-her hâl, ber-dûş, ber-taref/taraf, der-dest, berhevâ, pey der-pey, der-hâl, bî-ḳarâr, nâ-mert/merd. Sıra Sizde 4 هم می ايچمز هم ﻛوزل سومز دميشلر حقينه هم … هم اولور بر ﻛون مساعد روز ﮔار اما زمان ايسرت اما متام اولدی ﻛوزللك صامنه شريين ايله ليالده نيﺠه ليال بولنور ارلك اما عاشق اوملقدر اما ﻛاه اولور غربت وطن ﻛاهی وطن غربتلنور ﻛاه…ﻛاهی اپسم اول ﻛم نيك و بد بيهوده خلق اوملش دﻛﻞ و، ﻛم ﻛاه وصلت ﻛاه فرقت بويلدر دأﺏ فلك ﻛاه... ﻛاه سويلنور دلده مثلدر ايﻞ ايچون اومله سفيﻞ نه وصی اول نه وﻛيﻞ اول و نه بر شخصه ﻛفيﻞ نه … نه، نه... و 6. Ünite - Kelime Sınıf ları V: Takılar, Bağlamlar ve Ünlemler Yararlanılan Kaynaklar Ateş,A.-Tarzi,A.(1971).Farsça Grameri, İstanbul. Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul. Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri,Çev.AliUlviElöve,İstanbul. Meninski, F. À. M. (1680). Grammatica Turcica, (Tıpkıbasım), İstanbul, 2000: Simurg Yayıncılık. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu (1946), İstanbul. Viguier, M. (1790). Éléments de la Langue Turque, İstanbul. 125 7 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-II Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış Türkçe, Arapça ve Farsça adtakımlarını tanıyabilecek, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış Türkçe, Arapça ve Farsça sıfattakımlarını tanıyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Belirtme • Katılma • İyelik • Aitolma • Kapsama • Vasıflama İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-II Adtakımları ve Sıfattakımları • GİRİŞ • ADTAKIMLARI • SIFATTAKIMLARI Adtakımları ve Sıfattakımları ADTAKIMLARI Aralarında iyelik (mülkiyet) ilişkisi bulunan iki ad ile kurulmuş birliğe adtakımı diyoruz. Bu söz dizimi birliği isim tamlaması olarak da adlandırılır. Aslında bir belirtme öbeği olan bu birlikte ilk üye, başka belirtme öbeklerinde olduğu gibi, ikinci üyenin taşıdığı kavramı daraltır, sınırlar ve onu belli hâle getirir. Bu yüzden ona belirten, ikinci üyeye ise belirtilen deriz. Bu belirtme öbeğinde iyelik ilişkisi iki ad arasında var olduğu düşünülen bir iyeliktir. Bununla birlikte bu iyelik kavramı ait olma başta olmak üzere, özgü olma, katılma (tabi olma), ve kapsama gibi kavramları da içine alan geniş anlamlı bir kavramdır. İki ad arasında bu kavramlara dayanan bir ilişki kurulduğunda, birbirine katılmış, anlamca biri ötekini bütünleyen bir birlik, birbirinden ayrılmaz iki üyeli bir takım oluşur. Türkçe Adtakımı Türkçe’de iki ad arasında iyelik (mülkiyet) ilişkisi iyelik eki ile kurulur. Bir Türkçe adtakımında takımın asıl üyesi olan ikinci ad, birkaç özel durum dışında, hep iyelik ekini alır: بنم اومbenim evim, سنك ﺁتكseniñ atıñ, انك باﻏﭽﻪسیanıñ/onuñ baçesi, ﺁﻏانك قولیaanıñ ḳułu, پاشا قاپوسیpaşa ḳapısı gibi. İyelik eki bir ada eklendiği zaman, o adın kavramının iye (sahip ve malik) durumunda olan bir kavrama ait olduğu anlamını verir. Böylece iki kavram arasında karşılıklı bir ait olma bağlantısı kurulmuş olur. İyelik eki bu durumda sahip ve malik olanı gösterici, daha doğrusu sahip ve malik olana gönderici bir zamir işleyişindedir. Sahip olanı gösteren kavram, sahip olunanı gösteren kavrama katılan işleyişinde bulunduğunda ilgi ekini alır. Bu durumda sahip olunanın taşıdığı iyelik ekinin (göndericinin) gönderdiği, bir kişi zamiri ise, böyle bir zamirin gösterdiği kişi kavramı iyelik ekinde zaten bulunduğundan, ilgi ekini almış bu kişi zamirini söylemek çoğu kez gereksizdir: ساچك فتنﻪ مژك خونی قاشك جادو كوزك ساحرSaçıñ fitne, müjeñ “kirpiğin” hûnî “kan dökücü”, ḳaşıñ câdû “cadı”, gözüñ sâhir “büyücü” ; جرمممcürmüm, دردمderdim, ﺁﻏزكﻪazıña, قوللغينﻪ ḳułłuuña, باللركلﻪbelâłarıñła, مجالينﻪcemâline, كويندهkûyünde “mahallende” gibi. Örneklerde görüldüğü gibi, kişi zamirlerinin söylenmediği durumlarda, bağımsız iki üyeli bir gramer yapısından söz edemeyiz. Burada iyelik ekleriyle birlikte bir ad tek başına bir yapı birimi oluşturmaktadır; ama bu tek üyeli birim anlamca bir adtakımı hükmündedir. • 1. ve 2. kişi iyelik ekleri, 1. ve 2. kişi zamirlerinin karşılıklarıdır. Böyle olunca, bu türlü öbeklerde sahip olanı gösteren yerinde ancak ben, biz; sen, siz zamirleri bulunabilir: 128 Osmanlı Türkçesine Giriş-II بنم دولتلی سلطامنbenim devletli sułtânım, بزم كنامهزbizim günâhımız, سنك رقيبكseniñ raḳîbiñ, سزك دردكزsiziñ derdiñiz gibi. İlgi ekli kişi zamirlerinin yer aldığı bu kalıptaki adtakımlarında katılan yerindeki kişi daha yakından, daha güçlü bir biçimde belirtilmiş olur. Bu özel yapının kullanımı oldukça sınırlıdır: بزم هركز بو وارلق دفرتنده ﺁدميز يوقدرbizim hergiz “aslâ” bu varłıḳ defterinde adımız yoḳtur ; بزم اجنق كنامهز بودرbizim ancaḳ günâhımız budur gibi. • 3.kişiiyelikekiiseyalnız3.kişizamirinedeğil,bütünadlaragöndericiolabilir.İşte bu durumda iki adın gösterdiği kavramlar arasında sahip olan-sahip olunan ilişkisi kurulmuş olur: انك اویanıñ/onuñ evi, ama ﺁﻏانك اویaanıñ evi, چوبانك اویçobanıñ evi, حزن اویhüzün evi, قيش اویḳış evi gibi. Bundan ilkin şöyle bir sonuç çıkar: • Türkçebiradtakımındailküyezamirveherhangibiradolabilir,amaikinciüye ancak ve yalnız bir addır. İkinci olarak: • Aralarındaaitolmailişkisibulunanherikiadsöziçindebulunuyorsa,ikiüyelibir gramer birliği oluşmuş olur. İşte gerçek adtakımı, aslında ait olma ilgisiyle bir araya gelip bir bütün oluşturan böyle bir ikili gramer birliğidir. Bu birlikte ikinci sırada yer alan iyelikli ad, takımda asıl üyedir. Anlamı belirtilen ve sınırlanan odur. İlk sırada yer alan ad ise, bu asıl üyeye belirtici olarak katılan, onun anlamını belirtme yoluyla bütünleyen, sınırlayan ikinci dereceden üyedir. Bu yüzden buna katılan (= muzâfün ileyh) da denir. Bu durumda iyelik ekli asıl üyeye ise katkı alan (= muzâf) adı verilir. Türkçe’de yapılış bakımından iki türlü adtakımı vardır. Aşağıda göreceğimiz gibi, Osmanlı Türkçesi’ndeki Arapça ve Farsça’dan alınmış adtakımları kalıplarında böyle bir ikili yapı bulunmamaktadır. Belirli Adtakımı Türkçe’nin adtakımını oluşturan öbekte ait olma ilişkisi her zaman bir ekle, iyelik ekiyle gösterilmiştir. Bununla birlikte Türkçe adtakımlarında takımın ilk üyesi ilgi eki alabilmektedir. İlgi durumu eki de iki kavram arasında ait olma ilişkisi kurar ve eklendiği adın kavramına sahip olan kavramı katar. Böylece aynı kavram ikinci kez kullanılmış olur. Bu, Türkçe’ye özgü bir durumdur. İlgi eki adın belirli bir hâlini gösterir. Demek ki bir adtakımında ilgi ekli ad belirli bir addır. Bu yüzden bu adtakımlarına belirli adtakımı diyoruz: اوك قاپوسیeviñ ḳapısı, مجك قدحیCem’iñ ḳadehi, اسكندرك ﺁينﻪسیİskender’iñ âyinesi, قارجنﻪ نككوزی ḳarıncanıñ gözü, ييالنك ﺁياﻏیyıłanıñ ayaı, حاسدك ﺁﻏزﻯhâsidiñ azı, جاهللرك ﻁبيﻌﻰﺘcâhilleriñ tabî‘ati, حقك ثناسیHaḳḳ’ıñ senâsı, والدلرينك جوارلریvâlidleriniñ civârłarı, قلﻌﻪنك بر طرفیḳal‘anıñ bir tarafı, مرحومك فوتیmerhûmuñ fevti gibi. Özel adlar adtakımında katılan olduklarında çoklukla ilgi eki almış durumda bulunurlar: جناتينك ديريسیNecâtî’niñ dirisi, استانبولك فتحیİstanbuł’uñ fethi, ابراهيم افندينك كتخداسی İbrâhîm Efendi’niñ kethudâsı, قره جهنمك قتلیḲaracehennem’in ḳatli, شول جنتك ايرمقلریşoł cennetiñ ırmaḳłarı gibi. Ancak adtakımında yer, topluluk, makam, mevki ya da kurum adına katılan olduklarında ilgi eki almayıp yalın durumda bulunurlar. Bunların örneklerini belirsiz adtakımında göreceğiz. Belirtilmiş adlardan, özellikle iyelik eki alarak kişi ve nesneye özgü olma anlamıyla belirlilik kazanmış olanların Osmanlı Türkçesi’nde genel olarak ilgi eki almadıkları görülür: 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları قاشك هالليدركوزمزده خياملزḳaşıñ (=ḳaşıñıñ) hilâlidir gözümüzde hayâlimiz ;زلف و رخك ﻏميلﻪكﭽر ماه و ساملز zülf ü ruhuñ “saçının ve yanağının” (= ruhuñuñ) amıyła geçer mâh ü sâlimiz “aylarımız ve yıllarımız” ; نيجﻪ قان يومتيﻪ مي تريك اوجندن جاناnice ḳan yutmayayım tîriñ (=tîriñiñ) “ok gibi kirpiklerinin” ucundan “yüzünden” cânâ ; عشاق ميانكلﻪ خﻂك بندهسيدر هپuşşâḳ miyânıñła hatıñ “belinle ergenlik tüylerinin” (= hatıñıñ) bendesidir hep; ايزك توزينی فرقمﻪ تاج ايلدكم بو iziñ (= iziñiñ) tozunu farḳıma “başıma” tâc eylediğim bu; حالك خوش اولدﻏن ايسرتسكhâliñ (= hâliñiñ) hoş olduun isterseñ, =( خيالی كلشنندهhayâliniñ) gülşeninde, كوزم نوری اوﻏوجلغم gözüm (= gözümüñ) nûru oułcu um gibi. Buna karşılık özellikle dönem içinde seyrek olarak da: كوزمك نوریgözümüñ nûru, زلفكك اسريیzülfüñüñ esîri gibi. Öte yandan cümlede belirli nesne olan iyelik ekli adlar da Osmanlı Türkçesi’nde yaygın olarak yükleme ekini istemezler. Kendi belirlilikleri nesnenin belirli olmasını göstermeye yeter: قالدر الك ايلﻪ دعاḳałdır eliñ (= elini) eyle du‘â ; ياره دردم دييﻪممyâre derdim (= derdimi) diyemem, جرممم اقرار ايدهممcürmüm (= cürmümü “günahımı”) ıḳrâr edemem “dile getiremem” gibi. Belirsiz Adtakımı Yalın durumdaki bir ad ile iyelikli bir addan oluşmuş adtakımına belirsiz adtakımı diyoruz: قيش مومسیḳış mevsimi, صبا روزكاریsabâ rüzgârı, كوز حلقﻪسیgöz hałḳası, جمنون قﺼﻪسی Mecnûn ḳıssası, ﺁيرلق ﺁقشامیayrıłıḳ aḳşamı gibi. İlgi eki almamış bir adın katılan olduğu bu takımlarda bu ad belirli bir kişi ve nesne kavramını karşılamaz. Bu kalıptaki adtakımı da aslında bir belirtme öbeğidir. Belirsiz adtakımı teriminde yer alan “belirsiz” niteliği katılan adın gramerce belirsizliğini anlatır. Başka bir deyişle, belirten eksiz bir belirtendir. Katılan adın belirsiz oluşu yüzünden takımın asıl üyesi durumundaki adın anlamı daha az belirlenmiş ve sınırlanmış olur. İki ad arasındaki ait olma ilişkisi bu yapıda da iyelik ekiyle gösterilmiştir. Ancak bu aitlik, iki kavram arasında sahip olunanın bir sahip olana ait olması yerine, bir cinsten bir türe ait olması biçimindedir. Bu yüzden meydana gelen öbek kalıcı, sürekli bir nitelik gösterir ve bir cinsten bir türün adı olur: كيجﻪ قوزﻏونیgece ḳuzunu, قوش ميیḳuş yemi, ﺁرناود داروسیArnavut darısı gibi. Tabiatta bulunan varlık cinslerinin türlerini bu yapıdaki öbeklerle adlandırırız: ﺁو قوشیav ḳuşu, چالی قوشیçałı ḳuşu, كيجﻪ قوشیgece ḳuşu, مها قوشیhümâ ḳuşu; ﺁيوا چيﭽكی ayva çiçeği, بوينوز چيﭽكیboynuz çiçeği, كون چيﭽكیgün çiçeği, قوان چيﭽكیḳovan çiçeği, قطيفﻪ چيﭽكیḳadife çiçeği, خممور چيﭽكیmahmûr çiçeği gibi. Bu tür adtakımlarında iki üye bağımsızlıklarını az ya da çok yitirirler, tek bir varlığın/ nesnenin adı olabilirler. Bu yüzden bu kalıp Türkçe’de birleşik kelime yapmaya en yarayışlı kalıp olmuştur. • Yukarıdasöylediğimizgibi,özeladlaradtakımındakatılanolarakyeraldıklarında çoklukla ilgi eki alırlar. Ancak yer, topluluk, makam, mevki ya da kurum adına katılan olduklarında yalın durumda bulunurlar: سلطان حممد جامﻌیSułtân Mehmed Câmi‘i, سنان پاشا تربﻪسیSinân Paşa Türbesi, قرمان واليتی Ḳaraman Vilâyeti, روم ايل عسكری قاضیRûmeli ḳazaskeri, شيخ االسالم حضرتلریşeyhü'l-islâm hazretleri, قاره مﺼطفی ﺁستانﻪسی شيخیḲaramustafâ Âsitânesi şeyhi, عثمان اوﻏوللریOsmanoułłarı, يكی چری ﺁﻏاسیyeñiçeri aası, سالحدار ﺁﻏاسیsilâhtâr aası, طوپﭽی باشیtopçu başı, جبﻪجی باشی cebeci başı, حمكمﻪ رﺋيسﻰmahkeme re῾îsi gibi. 129 130 Osmanlı Türkçesine Giriş-II • Kimi belirsiz adtakımlarında iki ad arasındaki ilişki bir açıklama biçimindedir. Birinci üye (katılan) ikinci üyeyi tanıtır, onun ne olduğu hakkında bir açıklama getirir: قربان بايرامیḲurbân bayramı, رمضان ﺁيیRamazân ayı, ياز مومسیyaz mevsimi, طون ﻬﻧریDon nehri, فيليبﻪ شهریFilibe şehri, رودوس ﺁطﻪسیRodos adası, شجاعت فضيلتیşecâ‘at fazîleti gibi. • Kimibelirsizadtakımlarıdabirbenzetmeninikiüyesiylekurulmuştur.Bunlarda katılan ad benzeyen, katkı alan ad ise benzetilen olur. Bunlara benzetme adtakımı denir: كوزللك شهریgüzellik şehri, سوز ايشغیsöz ışıı, چيﭽك ييلديزلریçiçek yıłdızłarı, تﺼور سرمايﻪسی tasavvur sermâyesi, عفت البسﻪسیiffet elbisesi, سوز ديزيسیsöz dizisi, كريپوك ايكنﻪسیkirpik iğnesi, مﻌنی كلينیma’nâ gelini, عشق دكزیaşḳ deñizi gibi. • Kimibelirsizadtakımlarıise,benzetilenilebenzeyeninbirüyesi/parçası/bölümü arasında kurulmuş ilişkiye dayanır. Bunlar da eğretileme (istiâre) adtakımı adını alır: اميد ميوهسیümit meyvesi, اولوم پنﭽﻪسیölüm pençesi, سرلر خمزنیsırłar mahzeni, سﻌادت قاپوسیsa‘âdet ḳapısı gibi. • Belirsizadtakımınınbirtürünüdetakıöbeğiolarakgörmüştük.Bunlartakıolarak kullanılan yer, yön, zaman adları ile yapılmışlardır: سفرجيلر ايﭽیseferciler içi, سوقاق اوستیsoḳaḳ üstü, قلﻌﻪ ﺁلتیḳal‘a ałtı, اوراق وقتیoraḳ vaḳti gibi. Adtakımının Üyeleri Arasında Sıra Değişikliği Yukarıda söylediğimiz gibi, Türkçe bir adtakımında kurucu üye ikinci sırada bulunur. Bu durum Türkçe’de ikinci derecedeki üyelerin birinci derecedeki, yani asıl üyeden önce yer alması kuralının gereğidir ve bütün belirtme öbekleri için geçerlidir. Bununla birlikte kullanımda kurala uyulmadığı da olur. Yukarıdaki terimleri kullanarak söyleyecek olursak, bir adtakımının katılanı katkı alandan sonra getirilebilir. Bu da daha çok nazım dilinde sözü vezin ve kafiyeye uydurma gerekliliğinden kaynaklanır: ايتديكك ظلمﻪ سنك حد و حساب اوملﻪجيقEttiğiñ zulme seniñ hadd ü hesâb olmayıcaḳ ; نوعيا بن صناسني عينيم ايرماﻏلركNev‘iyâ ben sanasın aynıyam ırmałarıñ ; پاپوجكبی ﺁچلوب قالدی ﺁﻏزی خفافك Papuç gibi açıłıp ḳałdı azı haffâfıñ gibi. Adtakımının İki Üyesinin Birbirinden Uzak Düşmesi 4. Ünite’de fiillerin çekimsiz şekillerinin yarım yargılı cümleler niteliğinde öbekler oluşturduklarını görmüştük. İşte bunlardan sıfat işleyişinde olanlar, yani sıfatfiiller kurdukları öbeği (yarım yargılı cümleyi) sıfat işleyişine sokarlar. Bu sıfat da, söz içinde, çekimli bir fiilin kurduğu tam bir yargı bildiren esas cümlenin üyesi olan bir ad ile birlikte bir sıfattakımı oluşturur. Çekimsiz fiillerden ad işleyişinde olanlar, yani fiil adları/adfiiller ise, bir adın gördüğü işi görerek, cümlede ad nitelikli bir üye ile adtakımı kurar. İşte bu yapıdaki bir sıfattakımı ile ad işleyişindeki bir adfiil öbeği bir adtakımında katkı alan olduğunda adtakımının iki üyesi arasına bunlara bağlı bir ya da daha çok üye girer. Böylece takımın asıl üyeleri birbirine uzak düşmüş olur: بر دولتك ديكردولت اراضيسی اوزرنده ساكن تبﻌﻪسیbir devletiñ dîğer devlet arâzîsi üzerinde sâkin teba‘ası; اجنبيلرك ايچ ايشلرمزه مداخلﻪسیecnebîleriñ iç işlerimize müdâhalesi gibi. Yukarıdaki örneklerden ilkinde dîğer devlet arâzîsi üzerinde sâkin teba‘a bir sıfattakımıdır. Bu takımın sıfatı dîğer devlet arâzîsi üzerinde sâkin “oturan”, bu sıfatın vasıfladığı ad ise teba‘a’dır. Bir ad hükmündeki sıfattakımında asıl üye ad olduğundan, başka bir katılan adla adtakımı kurabilecek olan da tek başına bu addır: devletiñ teba‘ası gibi. Bu durumda 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları örnekte takımı oluşturan iki üye arasına, katkı alanı niteleyen bir sıfat girmekte, böylece iki üye dizim bakımından birbirinden uzak düşmüş olmaktadır. İkinci örnekteki iç işlerimize müdâhale de bir sözdizimi öbeğidir. Bu öbeğin kurucu üyesi ise bir fiil adıdır: müdâhale “karışma”. İşte bu fiil adı, adtakımında kendine bağlı bir üye ile birlikte yer almış, bu yüzden de takımın kendi üyeleri dizimde birbirinden ayrı düşmüştür. Adtakımlarının Çekimi Belirli ve belirsiz adtakımları söz içinde bir ad gibi çekim ekleri alır. Ekler asıl üye olan ikinci sıradaki ada eklenir, ancak bunlar ortak bir kavramla bütünleşmiş öbeğin ekleri sayılır: ﻏم اوينكam evi-niñ, كيزلی سرلرك اورتوسينیgizli sırłarıñ örtüsü-nü, زوكوردك چكﻪسنیzüürdüñ çeñesi-ni, شراب قدحينﻪşerâb ḳadehi-ne, ﺁﻏانك اوندهaanıñ evi-nde, ﺁهينك ﺁتشندنâhınıñ âteşinden, قارداشينك ﻏريتيلﻪḳardaşınıñ ayreti+ile, ييللر بوينجﻪyıłłar boyu-nca gibi. Adtakımının Zincirlenmesi Belirli ve belirsiz adtakımları söz içinde ilgi eki alarak bir ad gibi başka bir adla veya bir adtakımıyla yeni bir adtakımı oluşturabilir: سوكيلينك حملﻪسينك كوپكیsevgiliniñ mahallesi+niñ köpeği, عشق شرابينك ﺁتشیaşḳ şerâbı+nıñ âteşi, ﺁﻏانك قوناﻏينك قاپوسی باﻏﭽﻪaanıñ ḳonaı+nıñ baçe ḳapısı gibi. Bunun yanı sıra katılan durumundaki bir ad da bir adtakımıyla aitlik ilişkisine sokularak yeni bir adtakımı oluşturulabilir: قوناﻏك ﺁولی قاپوسیḳona+ıñ avłı ḳapısı gibi. Adtakımlarının adlar ve adtakımlarıyla, adların adtakımlarıyla bu tür bağlanmasına adtakımının zincirlenmesi diyoruz. Bu şekilde öbekleşen adtakımlarına da zincirleme adtakımı adını veriyoruz. Bir adtakımının bir ya da her iki üyesi sıfattakımı da olabilir. Böylece kelime sayısı kabarık öbekler meydana gelir. Bunları zincirleme adtakımlarıyla karıştırmamalıyız: ﺁﻏانك فاحتدهكی اویaa+nıñ Fâtih’teki evi, كسكني سريكﻪنك ضرریkeskin sirke+niñ zararı, اوك قاپونك پاسلی كليدیöñ ḳapı+nıñ pasłı kilîdi gibi. Zincirleme adtakımlarında ilgi ekinin çoğu kez düşürüldüğü görülür: ﺁالت احتيال اخفاسی احتمالیâlât-ı ihtiyâl ıhfâsı ihtimâli “hile aletlerinin gizlenmesi ihtimali”, مرحومك فوتی خربیmerhûmuñ fevti “ölümü” haberi gibi. Arapça Adtakımı Osmanlı Türkçesi’nde Arapça adtakımı kalıbı da kullanılmıştır. Eski gramerlerde izâfet terkîbi (katma birliği) adıyla anılan bu kalıbın kurucu üyelerinin sırası Türkçe’ye göre tersinedir. Muzâf (=katkı alan) denilen asıl üye ilk sırada bulunur. muzâfün ileyh (=katılan) adı verilen belirtme/sınırlama işleyişindeki üye ise ikinci sırada yer alır; yani katkı alan (= muzâf) + katılan (= muzâfün ileyh): امرياملؤمننيemîrü'l-mü῾minîn “inananların önderi” gibi. Görüldüğü gibi, bu durum, Tükçe’de, asıl üyenin (unsurun) sıra bakımından daha sonra yer alması/sonda bulunması kuralına aykırıdır. Başka bir önemli konu, Arapça adtakımında her iki adın da yalnız Arapça olabileceğidir. Halbuki bir Türkçe adtakımında alıntı kelimeler yer alabildiği gibi, aşağıda göreceğimiz Farsça yapılı adtakımlarında da Arapça kelimeler bulunabilmektedir. 131 132 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Yazılışı ve Okunuşu Osmanlı Türkçesi’nde oldukça az kullanılmış olan bu adtakımı kalıbının yazım bakımından tanıtıcı özelliği, iki adın, eski gramerlerde tarif harfi (harf-i ta‘rîf) denilen belirtme edatı الile birbirine bağlanması, okunuş açısından belirgin özelliği ise, bir ünsüzle biten ilk kelimenin sonunun , kimi durumlar dışında, ötrü (= u, ü) ile okunmasıdır. 6. Ünite’de de açıkladığımız gibi, adlara belirlilik kazandıran belirtme edatı ' الnin ا (elif)’i (daha doğrusu hemze’si) okunmaz; ( لlâm)’ı ise, birleştiği kelimenin ilk harfine göre, ya l olarak: حب الوطنhubbü'l-vatan “vatan sevgisi” gibi, ya da ilk harfinin gösterdiği sese benzeştirilerek: تذكرﺓالشﻌراtezkiretü'ş-şu‘arâ “şairler tezkiresi” gibi okunur. Yine 6. Ünite’de, “Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan Arapça kurallı belirtme öbeklerinde (adtakımları ve sıfattakımları ile birleşik sıfat işleyişinde yapılarda) bu belirtme edatının bulunması, bu kelime öbeklerinin doğru okunması bakımından önemlidir” demiştik. Bu öneme dayanarak orada yaptığımız açıklamayı yinelemeyi yararlı sayıyoruz. Belirtme edatının (اhemze)’sinin okunmaması genel bir kuraldır. ( لlâm)’ının kimi zaman okunmaması ise Türkçe’deki ünsüz benzeşmesine benzer bir benzeşmeyle ilgilidir. Buna göre Arap alfabesi harfleri iki bölüğe ayrılmıştır. 1. Belirtme edatının lâm’ının okunmadığı harflere güneş harfleri (şems harfleri = hurûfü'ş-şemsiyye), okunduğu harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurûfü'lkameriyye) denir: Güneş harfleri: ت ﺙ د ﺫ ر ز س ش ﺹ ﺽ ﻁ ﻅ ﻝ ن Ay harfleri: ' ب ج ﺡ ﺥ ﻉ ﻍ ﻑ ق ك م ه و ﻯdir. • İlkkelimebirünlüylebitiyorsaokuyuştaşudeğişikliklermeydanagelir: 1. Uzun a (= â) olarak okunan یye ile biten kelimelerde bu ünlü uzunluk değerini yitirir ve kısa a, e gibi okunur: اعلی الرتبa‘le'r-rüteb “rütbelerin en yükseği”, الی االبدile'l-ebed “sonsuza dek”, علی التفﺼيلale't-tafsîl “uzun uzadı”, اقﺼی االربaḳsa'l-ireb “akıllı olmanın sınırı” gibi. 2. Uzun i ( = î) olarak okunan یye ile biten kelimelerde bu ünlü de uzunluk değerini yitirir ve bulunduğu hecede kısa okunur: مفتی االنامmüfti'l-enâm “halkın müftüsü”, قاضی احلاجاتḳâdı'l-hâcât “dilekleri karşılayan, isteklere karşılık veren (Tanrı)” gibi. Okunuş bakımından ayrıca şu gibi değişiklikler de söz konusudur: a. Kişi adı olarak kullanılan Arapça adtakımlarında katılan üye دينdîn ise, ilk sıradaki katkı alanın son ünsüzü, kuraldışı olarak, Osmanlı Türkçesi’nde üstün (= a, e) ile söylenir: نور الدينNûre'd-dîn, فخر الدينFahre'd-dîn, مشس الدينŞemse'd-dîn. b. Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan Arapça adtakımları ön takılı birleşiklerde de görülür. Zarf olarak kullanılmış olan bu birleşik yapılarda yer alan ön takıları 6. Ünite’de zengin örnekleriyle tanıtmıştık. Orada verilmiş olan kimi örneklerde görüldüğü gibi, bir bölüğü tek harflik olan bu ön takılar, adtakımının ilk kelimesinin sonunu esreli ( = i) okutmaktadır. Bunlara bu yüzden, “esreli okutan takılar” anlamında, cer harfleri (harf-i cer) adı verilir: 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları باﺫن اهللbi-izni'łłâh “Allah’ın izniyle”, فی سبيل اهللfî sebîli'łłâh “Allah uğrunda”, علی قدرالطاقﻪ alâ ḳadri't-tâḳa “gücüne göre, gücü yettiğince”, عن صميم القلبan samîmi'l-ḳalb “yürekten, içten, içtenlikle”, من كل الوجوهmin külli'l-vücûh “her yönden, her bakımdan” gibi. c. Yine orada açıklandığı gibi, bu birleşiklerin bir bölüğünde yer alan birimler kök takı değil, takı gibi kullanılan zarflardır. Bunlar takı işleyişinde kullanılan yer yön, çağ gösteren kelimeler olup Türkçe’nin belirsiz adtakımı kalıbındaki takı öbeklerinde, aynı kavramları gösteren kelimelerden birinin bir takı işleyişiyle yönelme, bulunma, ayrılma ekleri almış biçimlerine denktir. Adtakımı kalıbındaki bu öbeklerde bu kelimelerin sonu ise üstünlü (= a, e) okunur: بني املللbeyne'l-milel “uluslar arası”, حتت القلﻌﻪtahte'l-ḳal‘a “kale altı, kale altında”, بﻌدالزوالba‘de'z-zevâl “güneş battıktan sonra”, بنيالﺼالتنيbeyne's-salâteyn “iki namaz arasında” gibi (6. Ünite’deki örneklere de bkz). Arapça yapılı adtakımlarının Osmanlı Türkçesi’nde az kullanıldığını belirtmiştik. Bir sınırlama yaparak söyleyecek olursak, bu alıntı adtakımı kalıbı başlıca kişi adlarında, kitap adlarında, ayrıca kuruluş adlarında kullanılmış, sözlük kelimeleri değerindeki kimi kalıplaşmış sözlerde varlık göstermiş, Farsça adtakımları gibi işlek bir söz dizimi kalıbı olmamıştır: • KişiAdı: عبد احلميدAbdü'l-Hamîd, عبداهللAbdułłâh, عبدالﺼمدAbdü's-Samed, فخرالنساFahrü'n-nisâ; • KitapAdı: كتاب الطهارهKitâbü't-Tahâre “Temizlik Kitabı”, تذكرﺓالشﻌراTezkiretü'ş-Şu‘arâ “Şairler Tezkiresi”, حبرالغراﺋبBahrü'l-arâ’ib “Gariplikler Denizi”, نتايج الفنونNetâyicü'l-Fünûn “Bilimlerin Sonuçları”; • KuruluşAdı: دارالفنونDârü'l-Fünûn “Bilimler Evi”, دار املﻌلمنيDârü'l-Mu‘allimîn “Erkek Öğretmen Okulu”, داراملﻌلماتDârü'l-Mu‘allimât “Kız Öğretmen Okulu”, دارالشفقﻪDarü'ş-Şafaḳa “Düşkünler Evi”; • AlıntıKalıpSözler: امرياملؤمننيemîrü'l-mü’minîn “mü’minlerin emîri”, الشﻌرا سلطانsułtânü'ş-şu‘arâ “şairler sultânı”, سلطان املشرقنيsułtânü'l-maşrıḳayn “doğunun ve batının sultanı”, حب الوطن hubbü'l-vatan “vatan sevgisi”, خامتﺔالكتابhâtimetü'l-kitâb “kitabın sonu” gibi. Farsça Adtakımı Türkçe’nin Farsça’dan aldığı bir yapı ve söz dizimi kalıbıdır. İşlek bir yapım kalıbı olarak dilde geniş bir yer tuttuğu gibi, bir belirtme öbeği olarak söz diziminde de, özellikle yazı dilinde, sınırsız biçimde kullanılmıştır. Öyle ki, bu döneme ait nazım ve nesir edebiyat metinlerinde Farsça adtakımlarına Türkçe adtakımlarından daha çok yer verildiğini söylemek yanlış olmaz. Aşağıda açıklayacağımız sebeplerle, Osmanlı Türkçesi metinlerinin doğru okunması ve anlaşılmasında en büyük güçlük bu yabancı gramer kalıbından kaynaklanır. Diller daha çok kelime alış verişinde bulunur. Bir dilin başka bir dilden gramer kalıbı alması az görülen bir durumdur. Farsça adtakımlarının yalnızca Arapça ve Farsça kelimelerle kurulur olması yüzünden, ilk değerlendirmede gerçek anlamda bir gramer kalıbının alıntı olarak dile mal edildiğini söylememiz doğru sayılmayabilir. Çünkü bu kalıplarda kurucu üye olarak Türkçe kelimelere yer verilmemiştir. Ne var ki bu kalıpla yapılmış öbekler, olduğu gibi alınmış hazır söz birlikleri; başka bir deyişle, sözlük kelimeleri değildir. Bu yapı çok canlı ve işlek, Arapça ve Farsça’dan alınmış bütün isim tabanlarıyla kurulabilir bir yapı olmuştur. Bu açıdan bakıldığında bu yapı kalıbının bir gramer ödünçlemesi olduğunu söylemek daha doğru bir değerlendirme sayılır. 133 134 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Dilin en çok kullanılan belirtme öbeklerinden biri olan adtakımlarının Türkçe kelimelere yer verilmeyen yabancı bir kalıpla yapılır olması, yabancı kelimelerin kullanım alanını genişletmiş, bu da yazı diline sınırsız sayıda kelime girmesine yol açmıştır. Yazılışı ve Okunuşu Eski gramerlerde izafet terkibi ( = katma birliği) denilen Farsça yapılı bu adtakımlarında birliğin iki üyesinin sırası, Arapça adtakımlarında olduğu gibi, Türkçe’ye göre tersinedir: katkı alan (= muzâf) + katılan (= muzâfün ileyh). Bu, birliğin asıl üyesinin önce, ikinci dereceli üyesinin sonra gelmesi demektir. Türkçe’ye göre ters oluşu bu yüzdendir. Katkı alan + katılan sırasıyla yan yana gelip ait olma kavramıyla ilişkilendirilen iki addan ilkinin son sesi Farsçada esre ile, ama ince olarak, yani i okunur: درخانﻪder-i hâne “evin kapısı”, چشم نورçeşm-i mûr “karıncanın gözü”, درد فراقderd-i firâḳ “ayrılık ateşi”, باد صباbâd-i sabâ “saba rüzgarı”, پارسای ﺁكاهpârsâ-yi âgâh “bilgili sofu” gibi. Osmanlı Türkçesi’nde okunuşu çeşitlenmiştir ve ayrı iki durum söz konusudur: 1. Örneklerdegörüldüğügibi,ünsüzlebitenkelimelerdeizafet esresi ( = kesre-i izâfet) denilen bu esre, ünsüzü yanına çekerek bir hece oluşturur. XVII. yüz yıl gramercisi Meninski (1680)buheceünlüsününkalınünsüzharfleriolan ﺡ ﺥ ﺹ ﺽ ﻁ ﻅ ﻉ ﻍ قharfleriyle kalın, yani ı; ince ünsüz harfleri olan ب ت ﺙ ج چ د ﺫ ر ز س ش ﻑ ك ل م ن و ه یharfleriyle ince, yani i okunduğunu kaydetmekte, ayrıca bu vurgusuz hece ünlüsünün kısa, silik, duyulurluk derecesi düşük bir ünlü olduğunu söylemektedir: صالﺡsalâh-ı, فرﺽfarz-ı, فرقfarḳ-ı, باﻍbâ-ı …, ama بابbâb-i, تاجtâc-i, خبتbaht-i, تركterk-i, فﺼلfasl-i … gibi. Viguier(1790)XVIII.yüzyılınkonuşmadilindebuünlünündahaçokkalınlık-incelik bakımından önceki hece ünlüsüne benzeştiğini gösteren örnekler verir: وزيراعظمvezîr-i a‘zam, شهر عظيمşehr-i azîm, ama باب مهايونbâb-ı hümâyûn, زبان توركی zebân-ı Türkî, زمان سابقzemân-ı sâbıḳ gibi. Deny(1921)ise,buheceünlüsününTürkçe’ninuyumkanunlarınagöresöylendiğini belirtmekte ve buna uygun örnekler vermektedir: عرﺽ حالarz-ı hâl, در سﻌادتder-i sa‘âdet “mutluluk kapısı”, حقوق دولhuḳûḳ-u düvel “devletler hukuku”, حسن تأثريhüsn-ü te ‘sîr “iyi etki” gibi. Sonuç olarak, ünsüz harflerinden biriyle biten bir adın son sesiyle hece kuran bu ünlünün söylenişinin hem yüz yıllara, hem de aynı yüz yıl içinde okuma ve konuşma diline göre farklar gösterdiğini söyleyebiliriz. 2. İlkkelimeninsonundauzunünlüolarakokunan اelif, وvav, یye ya da e gibi okunan ه ﻪhe bulunabilir. Bu durumda tek başına, ünlüden ibaret bir hece durumunda kalan izâfet esresi: a. î okunan یye ile bitenlerde, bu یye üzerine konulan bir ﺀhemze ile gösterilir ve bu hemze bir koruma ünsüzüyle birlikte -yi olarak okunur: ماهﺊ درياmâhi-yi deryâ, بازﺉ چرﺥbâzi-yi çarh gibi. b. Kelime â okunan اelif (ayrıca Arapça دعویda’vâ gibi kimi kelimelerde ) یve û okunan وvav ile bitiyorsa, yazıda daha çok یile gösterilir ve -yi olarak okunur. Bununla birlikte kelime Arapça ise, یyerine ﺀhemze de kullanılmıştır: ﺁهوی دشتâhû-yi deşt “çöl ahusu”, هوای شتاhavâ-yi şitâ “kış havası”, دعوﺉ حمبتda‘vâ-yi mahabbet “sevgi iddiası”, بالﺀ عشقbelâ-yi aşḳ “aşk belâsı” gibi. c. Kelime sonunda e okunun ﻪ هvarsa, iki adı bağlayan esre hemzeyle gösterilir ve -i ya da -yi gibi okunur: خانﻪﺀ بالhâne-i(-yi) belâ “belâ evi”, قﺼﻪﺀ جمنونḳıssa-i(-yi) Mecnûn “Mecnun kıssası”, سرمايﻪء تﺼورser-mâye-i(-yi) tasavvur “düşünce sermayesi” gibi. 135 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları Şunu da ekleyelim: Olağan durumlarda, Farsça’da olduğu gibi, Türkçe’de de kısa okunan bu bağlama ünlüsü, nazımda veznin gerektirdiği yerlerde uzun okunabilir. Aşağıda ikili öbekler hâlinde verilmiş kelimeler Farsça adtakımlarının kurucu üyeleridir. Bunları bağlama ünlüsü ile birlikte yukarıdaki verilmiş örneklere göre yazınız: مطلع انوارmatła‘ “doğuş yeri” – envâr “nurlar”, حبر مﻌانیbahr – me‘ânî “anlamlar”, حمزن اسرار mahzen – esrâr “sırlar”, شاكرد درسşâgird “öğrenci” – ders, سلك كالمsilk “dizi” – kelâm, عروس مﻌنﻰ arûs “gelin” – ma‘nâ, ﺁب حياتâb – hayât, حباب بادهhabâb “kabarcık” – bâde, لباس عفتlibâs – iffet, درد هجرderd – hecr “ayrılık”, كار عشقkâr “iş” – aşḳ, راز دلrâz “sır” – dil “gönül”, حقيقت بابbâb – haḳḳîat, شراب عشقşarâb – aşḳ, فﺼل شتاfasl “mevsim” – şitâ “kış”, سنك عدو seng “taş” – adû “düşman”, راه حمبتrâh “yol” – muhabbet, حبر عشقbahr – aşḳ, راه عشقrâh – aşḳ, مﺼر حسنmısr “şehir” – hüsn, دام اجلdâm “tuzak” – ecel, مشع كالمşem‘ – kelâm, شهر حسن şehr – hüsn, كروه عقالgürûh – uḳalâ, ديدار يارdîdâr “yüz, çehre” – yâr, ﻏنجﻪء كلonca – gül, درخت سيبdıraht ağaç” – sîb “elma”, سوزن مژكانsûzen “iğne” – müjgân “kirpik”, سر كویser “baş” – kûy “mahalle”, كوی يارkûy – yâr, در سﻌادتder “kapı” – sa‘âdet, عرﺽ حالarz – hâl, حلقﻪء ديده hałḳa – dîde, شام فراقşâm “akşam” – firâḳ “ayrılık”, خانﻪء مخارhâne – hammâr “şarapçı”, هجر فرقتfürḳat – hecr, مژدهء وصلتmüjde – vusłat, نار آهnâr “ateş” – âh, عقد رموزıḳd “gerdanlık” – rümûz, بساﻁ كلشنbisât “yaygı, kilim” – gülşen, خنﭽر هجرhançer – hecr, راه ﻏمrâh – am, كتاب مهرkitâb – mihr “sevgi”, مرﺁت دلmir῾ât “ayna” – dil, ژنك ماللjeng “pas” – melâl “iç sıkıntısı”, كنجينﻪء اسرارgencîne “hazine” – esrâr, عارﻑ ﺁكاهârif – âgâh “bilgili”, حبر عشقbahr – aşḳ, اريكﻪء سلطنتerîke “taht” – sałtanat, رمﻪء محامﻪreme “sürü” – hamâme “güvercin”, دست اشارت dest “el” – işâret, سوزن دقتsûzen “iğne” – diḳḳat, ﺁالت اختيالâlât – ıhtiyâl “aldatma”, خلقﻪء ناﻑ hałḳa – nâf “göbek”, انكشت ستونengüşt “parmak” – sütûn, خامت بنانhâtem – benân “parmak”, حقوق دولhuḳûḳ – düvel “devletler”, حسن تأثريhüsn “iyi, güzel” – te῾sîr. Farsça Adtakımının Türleri Farsça adtakımının yapılışça türleri yoktur. Türkçe’deki gibi belirli ve belirsiz adtakımları ayırımı bulunmaz. Hepsi aynı kalıptadır. Bununla birlikte, Farsça’da cümle içinde iki üyenin sırası değiştirilerek ve katılan üyeden sonra Türkçe’nin ilgi ekini karşılayan bir راrâ getirilerek belirli adtakımı yapılabilmektedir: حقكوی را زبانhaḳ-gûy-râ zebân “doğru söyleyenin dili” gibi. Ancak bu yapı Türkçe’de hiç kullanılmamıştır. • Farsçaadtakımlarıancakikiadarasındakiilişkinindayandığıkavramlarbakımından bölümlenebilir. Bunlar Türkçe adtakımlarında yeterince ele alınıp değerlendirilmiştir. Burada başlıklar hâlinde yineleyecek olursak: a. genel bir kavram olarak: ait olma ilişkisi b. belirli adtakımlarındaki nesneyi belli bir varlığa mal etme biçimindeki iyelik (malik ve sahip olma) ilişkisi, c. belirsiz adtakımlarındaki cinsten türe mal etme ilişkisi, d. katkı alanı tanıtma ve durumuna açıklık getirme biçimindeki ilişki. e. daha özel olarak: benzeyenle benzetilen arasında kurulan benzetme ilişkisi ile benzeyenle benzetilene ait bir parça arasında kurulan eğretileme ilişkisi. Farsça kurallı adtakımlarında katkı alan, bir fiil adı olabilir. O zaman katılan, bu fiilin kurduğu öbekte özne, nesne, dolaylı tümleyici ve zarf işleyişinde bir üyedir: اظهار هنرızhâr-ı hüner = hüner gösterme (nesne), بوس لب يارbûs-i leb-i yâr = sevgilinin dudağını öpme (nesne), ترتيب صفوﻑtertîb-i sufûf = safları düzenleme (nesne), خروج قلﻌﻪ hurûc-i ḳal‘a = kaleden dışarı çıkma (dolaylı tümleyici), دخول شهرduhûl-i şehr = şehre 1 136 Osmanlı Türkçesine Giriş-II girme (dolaylı tümleyici), ارحتال دار بقاirtihâl-i dâr-ı baḳâ = sonsuz yaşam yurduna göçme (dolaylı tümleyici) gibi. Bu tür adtakımları da ad hükmündedir, onlar gibi söz içinde başka bir adla birlik kurarak yeni bir adtakımının üyesi olabileceği gibi, bir adın cümlede görebileceği her işi üstlenebilir: ﺁتش فكر رخكâteş-i+fikr-i ruhuñ = (senin) yanağını düşünmeniñ ateşi (adtakımında katılan), ﻏرق حبر مسرت اوملغنيarḳ-ı bahr-i meserret+olmaın = sevinç denizine battığından (bir fiille birlikte birleşik fiil kuruluşunda), عزم ميدان ﻏزا در عادتﻰazm-i meydân-ı ġazâdır âdeti = Âdeti savaş alanına yönelmektir (yüklem adı) gibi. Bunun gibi, Farsça yapılı bir adtakımında katkı alan yerinde bir sıfatfiil de bulunabilir ve kendisine bağlı üyelerle bir sıfatfiil öbeği oluşturur: واقف كنجينﻪﺀ اسرار ﻬﻧانvâḳıf-ı gencîne-i esrâr-ı nihân = gizli sırların hazinesini bilen, دختﻪء سوزن دقت ايلمكduhte-i sûzen-i diḳḳat = dikkat iğnesiyle dikilmiş, نهادهء زمني عبوديت ايلمكnihâde-i zemîn-i ubûdiyyet = kulluk toprağına serilmiş gibi. Bu tür öbekler sıfat hükmündedir, söz içinde ad olarak kullanılabileceği gibi, bir ada sıfat da olabilir. • NihayetFarsçakurallıbiradtakımında: a. İki özel ad arasında baba oğul ilişkisi bulunabilir. Bunlar Türkçe’nin Fatma’nın Zeliha/Fatma kızı Zeliha, Dursun’un Seyfi/Dursun oğlu Seyfi türünden kalıplarına karşılıktır: رستم زالRüstem-i Zâl “Zâl oğlu Rüstem” gibi. b. Bir kişi adıyla onun doğduğu/yaşadığı yer ilişkisi bulunuyor olabilir. Türkçe’de böyle bir ilişki Konya’nın Mevlânâsı, Tokat’ın Kemâl Paşa-zâdesi, Sivrihisar’ın Hızır Bey’i gibi bir kalıba karşılık gelir: عمادالدين بلخİmâdeddîn-i Belh “Belh’in İmâdeddîn’i” • OsmanlıTürkçesimetinlerindebirFarsçayapılıadtakımınınTürkçe’yehangikalıplarda aktarılması gerekeceği, ancak üyeler arasındaki gramer ve anlam ilişkilerinin çözümlenmesiyle mümkün olabilir. Bu da her şeyden önce Türkçe’nin iki türlü adtakımının gösterdiği temel ilişki biçimleri ile özel durumların bilinmesini ve değerlendirilmesini gerektirir. Sıra Sizde 1’de verilmiş olan Farsça adtakımlarını yukarıda sıraladığımız temel ilişki biçimlerini göz önünde bulundurarak Türkçe adtakımı kalıplarına aktarmanız, ileride okuyacağınız metinlerde yapmanız gerekecek aktarmalar için bir başlangıç olabilir. Farsça Adtakımında Sıra Değişikliği Türkçe adtakımlarında çoklukla vezin ve kafiyenin gerektirdiği durumlarda yapılan sıra değişikliği Farsça bir adtakımı için söz konusu olmaz. İki üyenin yeri değiştirilemez. Üyelerin Uzak Düşmesi Farsça yapılı adtakımlarında sıranın ters olması yüzünden kurucu üyeler, ilk sıradaki katkı alanın sıfattakımı olması dışında, yan yana dururlar: بند شديد اسارتbend-i şedîd-i esâret = tutsaklığın güçlü bağı, زلف سياه ليالzülf-i siyâh-ı leyâl = gecelerin siyah saçı, ama خيال بوس لب نابhayâl-i bûs-i leb-i nâb = halis dudağı öpme hayali, مأمور اظهار هنرme῾mûr-i ızhâr-ı hüner = hüner göstermekle görevlendirilmiş gibi. • AlıntıfiiladlarıilesıfatfiillerinTürkçeyardımcıfiillerlebirleşerekfiiltabanlarına dönüşmesiyle ayrı bir yapı oluşur. Bu yapı içinde adtakımının üyelere ayrılarak çözülmesi ve bir cümle kuruluşuna dönüştürülmesi gereklidir. Bu konu, Osmanlı 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları Türkçesi edebiyat metinlerinin anlaşılması ve doğru Türkçe söz dizimi kalıplarıyla günümüz diline aktarılması açısından son derece önemlidir. Aşağıda verilmiş birkaç örnek, bu konuda bir ön bilgi edinmenize yarayacaktır: تكليف زهد ايتمكلﻪteklîf-i zühd + etmeğle = zühd + teklîf ettiğinden/etmesi üzerine (belirsiz nesne + fiil), تنوير باصرهء أفتخار ايدهمدكtenvîr-i bâsıra-i iftihâr + edemedik = övünç gözünü aydınlatamadık (belirli nesne+fiil), ﻏرق ميان حبر عشق ايتسﻪarḳ-ı miyân-ı bahr-i ışḳ + etse = aşk denizinin ortasına + batırsa (zarf +fiil), عقد جملس رمحت ايلمسیaḳd-i meclis-i rahmet + eylemesi = rahmet meclisi toplaması (belirsiz nesne+fiil), ترتيب اسباب زينت اوليجقtertîb-i esbâb-ı zînet + ołıcaḳ = süs araçları düzenlenince (özne+fiil), تكميل لوازم مسرت اوملسيﭽونtekmîl-i levâzim-i meserret + olması için = sevinç gereçlerinin tamamlanması için (adtakımında katkı alan, için ile bütün hâlinde cümlede zarf), دختﻪء سوزن دقت ايلملريلﻪduhte-i sûzen-i diḳḳat + eylemeleriyle = dikkat iğnesiyle diktiklerinden (dolaysız tümleyici+fiil), كشتﻪء مششري هجران اوملقküşte-i şimşîr-i hicrân + ołmaḳ = hicran “ayrılık” kılıcıyla ölmüş olmak/öldürülmek (dolaysız tümleyici+fiil) خليدهء ساحﻪء حريت ايتمكhalîde-i sâha-i hayret + etmek = hayret alanına dikilmiş etmek/ dikmek (dolaysız tümleyici+fiil) رخﺼت ياب تناول نﻌمت ديدار سلطانی اوملقruhsat-yâb-ı tenâvül-i ni‘met-i dîdâr-ı sułtânî + ołmaḳ= sultanın yüzünün nimetini yemek (yani: sultanı görmek) için izin çıkmak/verilmek (zarf+fiil) gibi. Farsça Adtakımlarının Çekimi Farsça adtakımları da söz içinde bir ad gibi çekim ekleri alır. Ekler, sıranın ters olması yüzünden, Türkçe’de olduğunun tersine, katılan ada eklenir. Ancak bunlar ortak bir kavramla bütünleşmiş öbeğin ekleridir: يارك فروﻍ رويينﻪ نسبتyâriñ fürû-ı rûyun-a (nispet) “sevgilinin yanağının parlaklığına nispetle”, قلﻪء ﺁمسانﻪ طنني ﺁور اوملقḳulle-i âsümân-a (tanîn-âver ołmaḳ) “göğün kulesini çın çın çınlatmak”, سپهر نﻪ توی افالكﻪ نهاده املقsipihr-i nüh-tûy-i eflâk-e (nihâde ołmaḳ) “feleklerin dokuz katlı göğüne ayak basmak”, سر مجلﻪء اهل اميانﻪ تاج اوملقser-i cümle-i ehl-i îmân-a (tâc ołmaḳ) “bütün inananların başına taç olmak”, حباب بادهيﻪ بكزهمكhabâb-ı bâde-ye (beñzemek) “şarap kabarcığına benzemek”, نار ﺁهندن ارميكnâr-i âh-ından (erimek) “âhının ateşinden erimek” نقاب صورت اسراری ﺁمچﻪniḳâb-i sûret-i esrârı (açma!) “sırlar yüzünün örtüsünü açma!”, لباس عفت ايلﻪlibâs-ı iffet +ile “temizlik giysisi ile”, درد هجر ايلﻪderd-i hecr + ile “ayrılık derdi ile”, جام می عشق ايلﻪcâm-ı mey-i ışḳ+ile ( مستزmestiz) “aşk şarabının kadehi ile (sarhoşuz)” gibi. Adtakımının Zincirlenmesi Türkçe adtakımları gibi Farsça yapılı adtakımları da bir ad gibi başka bir adla ya da bir Farsça yapılı adtakımıyla yeni bir adtakımı kurabilir: سك كوی يارseg-i kûy-i yâr “sevgilinin mahallesi+nin köpeği”, 137 138 Osmanlı Türkçesine Giriş-II خاك كف پای يارhâk-i kef-i pây-i yâr “sevgilinin ayağının altı+nın toprağı”, خاك كف پای سك كوی يارhâk-i kef-i pây-i seg-i kûy-i yâr “sevgilinin mahallesinin köpeği- nin ayağının altı+nın toprağı”, دايﻪء ابر بهارdâye-i ebr-i bahâr “bahar bulutu+tayası”, باﻏبان رياﺽ سخنbâbân-ı riyâz-ı sühan “söz bahçeleri+nin bahçevanı”, • Öteyandan,Farsçakurallısıfattakımları,biradgibibaşkabiradtakımıiçindeyeralabilir. Bu durumda zincirlenme söz konusu değildir. İkisi birbirine karıştırılmamalı: بياﺽ ديدهء كريانbeyâz-ı+dîde-i giryân “ağlayan göz+ün akı”. • İkisıfattakımıdaikiadyerindebiradtakımındabirliktegörünür.Bunlardazincirleme adtakımı sayılmaz: ساقﺊ سيمنيساق می نابsâḳî-i sîmîn-sâḳ-ı+mey-i nâb “halis şarab+ın gümüş bilekli sunucusu” gibi. Farsça’da ve Türkçe’de zincirleme adtakımlarının en çok üçlüleri uygun sayılmıştır. Bununla birlikte eski şiirde daha uzunlarına da yer verilmiştir. SIFATTAKIMI Sıfattakımı bir adla ona ait bir niteliği veya belirtiyi gösteren bir sıfatın kurduğu bir söz dizimi birliğidir. Bu birlikte iki kurucu üye arasındaki ilişki bir nitelik ya da belirtici ile o nitelikle nitelenen veya o belirticiyle belirtilen varlık (kişi/nesne/yalın kavram) arasında kurulmuş bir ilişki türüdür. Sıfattakımı da bir belirtme öbeğidir. Bu yüzden sıfatı belirten, belirttiği adı belirtilen olarak da adlandırırız. Ancak bir sıfattakımında hem niteleme, hem de belirtme sıfatları yer alabileceğinden, bu dizim öbeğinin üyelerini vasıflayan/sıfat ve vasıflanan olarak adlandırmak daha yerinde olacaktır. Türkçe Sıfattakımı Bir Türkçe sıfat takımında vasıflayan durumundaki kelime (sıfat) hiçbir ek almaz. Öte yandan, Türkçe söz dizimi kuralına uygun olarak, sıfat ikinci derecede üye olduğundan önce, asıl üye olan ad ise sonra gelir. Aşağıda göreceğimiz gibi, Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış olan Arapça ve Farsça sıfattakımlarında bu sıra tersinedir; yani: vasıflanan+vasıflayan: صاری كلsarı gül = كل زردgül-i zerd, كولچ چهره/ كولنgülen/güleç çehre = چهرهﺀ بشوشçehre-i beşûş, اولدرجيی زهرöldürücü zehir = زهر قاتلzehr-i ḳâtil gibi. Bütün niteleme ve belirtme sıfatları ile sıfat olarak kullanılabilen adlar ve zarflar bir sıfattakımında vasıflayıcı olarak yer alabilir. Bunlar arasında Osmanlı Türkçesi’nde çok sayıda alıntı kelime de vardır: كسكني قيليجkeskin ḳıłıç, كنج قادينgenç ḳadın, جلوهلی كوزلcilveli güzel, ﺫكی چوجقzekî çocuḳ, مظلوم انسانلرmazłûm insanłar, ﺁز شكرaz şeker, خيلی زمانhaylî zemân, بول صوboł su, اللی نفرelli nefer, بيك بر كيجﻪbiñ bir gece, قاچ پارهḳaç para, قريق ﺫراﻉḳırḳ zirâ‘, بش اون زواللیbeş on zavałłı, ﺁلتی اوقﻪ شرابałtı oḳa/oḳḳa şerâb, بش كوملكلك بزbeş gömleklik bez, قيزقارداشḳız ḳardaş gibi. Kimi sıfattakımlarında vasıflayıcı kelime aslında bir yapım maddesi adıdır. Önünde yer aldığı adın gösterdiği nesnenin yapıldığı maddeyi, daha doğrusu nesnenin hangi maddeden yapılmış olduğunu belirtir. Bu yapıdaki belirtme öbeklerini adtakımının bir türü saymak doğru değildir. Çünkü aynı anlam +den, +den yapılmış/mamul/imal edilmiş/inşa edilmiş ya da oyma, işleme, dökme gibi sıfatlarla da aktarılmaktadır. Belli ki yalnızca madde adı ile yetinilmesi, dilin en az emek kanunundan kaynaklanan bir kısaltmadan başka bir şey değildir: 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları طاش كوپریtaş köprü = taştan/taştan yapılmış/taştan inşa edilmiş köprü, كموش ﺁينﻪgümüş ayna = gümüşten/gümüşten mamül ayna, جوز صندوقceviz sandıḳ = cevizden oyma sandık gibi. Başka örnekler: كﭽﻪ كالهkeçe külâh, ﺁلتون كوستكałtın köstek, اوت ميندرot minder, دمريدن باشلقdemir başłıḳ, مسوركوركsamur kürk. Nitekim Farsça’da da bu anlamı veren sıfattakımları hem madde adları ile, hem de madde adlarından türetilmiş sıfatlarla yapılmaktadır: باب ﺁهنbâb-i âhen “demir kapı”, باب ﺁهننيbâb-i âhenîn “demirden (yapılmış) kapı” gibi. Sıfattakımlarının Çekimi Sıfattakımları da adtakımları gibi bir ad hükmündedir, çoğul eki ve çekim ekleri alır: Sarı güller, koca adamlar, alayda güzel tosun, büyük başın büyük derdi, çok sözde çok yalan olur, kel başa şimşir tarak gibi. Sıfattakımında Zincirlenme Adtakımına benzer biçimde bir sıfattakımı da başka bir sıfatla yeni bir sıfattakımı oluşturabilir: شو مسكني ﺁدمşu+miskîn âdem/adam, بر دستﻪ صاری كلbir deste+sarı gül, قرق قرييق كوپ ḳırḳ+ḳırıḳ küp, ايكی پارالق كوزiki+parłaḳ göz gibi. Bu tür zincirleme sıfattakımlarında asıl vasıflayan, ada yakın olandır; öteki, takımın kavramını başka bir yönden belirtmektedir. Örnek olarak, iki parlak göz dendiğinde iki, göz’ü değil, parlak göz’ü sayısı yönünden belirtmekte, onu sayıca sınırlandırmaktadır. Bu yapıdaki takımlarda iki sıfat arasına bir bağlam girmez ve bunlar virgülle ayrılmaz. Ama bir ad birden çok vasıfla da vasıflanabilir: اوزون سياه كريپيكلرuzun, siyâh kirpikler; بوﻏيجی و بوكالتيجی بر هواboucu ve buñałtıcı bir havâ; اينجﻪ حساس بر روﺡince, hassâs bir rûh; نﻪ ديديكی ﺁكالشلماز سوز ديكلمز بر ﺁدمne dediği añlaşıłmaz, söz diñlemez bir adam gibi. Bunlarda iki sıfat ya ve ile, ya da virgülle ayrılır. Bu yapıdaki sıfattakımlarını zincirleme sıfattakımlarıyla karıştırmamalıdır. • Türkçesıfattakımlarındabelirtmesıfatlarındanolanbir’in ayrı bir yeri vardır. Bu sıfat belirsizlik içindir. Bir kişi, nesne ya da yalın kavramın belirsiz olduğunu bildirir, belirsizliğini açıklar, onu bu yönüyle tanıtıp anlamca sınırlar. Ada yakın durduğunda bu anlatım inceliğini gösteren bu belirtme sıfatının yerini değiştirmek Türkçe’ye özgü bir inceliği yok etmektir. Büyük bir yalan yerine bir büyük yalan demek çalımlı bir söyleyiş sanılabilir ve anlamca pek de farklı değilmiş gibi görünebilir. Ama bu yanıltıcı bir görüntüden ibarettir, gerçekte iki kullanım arasındaki anlam farkı açıkça bellidir. Bir’in bu türlü kullanılması, Batı dillerinden alınmıştır, oldukça yenidir. Ama yazı dilinde yaygınlaşmıştır. Böyle olmakla birlikte, aruzla yazılan şiirlerde bu sıfatın yerinin vezin yüzünden değiştirildiği örnekler görülür: Bir tatlı huzûr almağa geldik Kalamış’tan gibi. Ancak bu, adtakımlarında sıra değişimi gibi, Türkçe’nin söz dizimi kuralına aykırı, vezin uygulamasından kaynaklanan geçici bir kullanımdır. • Bubelirsizliksıfatınınböyle, şöyle, öyle ile birlikte kullanılışı da vardır. O zaman bu türlü, şu türlü, o türlü, bu çeşit, bu nevi, bu gûne, bu gibi sıfatlarına denktir: Böyle bir şâir, öyle bir adam gibi. Vezin gerektirdiğinde bu yapıda da değişiklik yoluna gidilmiştir: Bir böyle safâ sürülmemiştir gibi. 139 140 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Osmanlı Türkçesi’nde bir’in bir de öyle bir anlamında kullanılışı vardır. O zaman vurgulu söylenir. Yeri niteleme sıfatından öncedir, yani ada yakın olan bu durumda niteleme sıfatıdır: Bir zulmet-i beyzâ ki peyâpey mütezâid “Bir (= Öyle bir) beyaz karanlık ki giderek artmakta” gibi. Bu tür cümlelerde ki ilinti zamiriyle bağlanmış cümle bir sıfatfiil cümlesidir ve Türkçe yapılı bir cümleye dönüştürüldüğünde bir’in önüne ikinci bir niteleme sıfatı işleyişiyle getirilmelidir: Giderek artmakta olan+bir beyaz karanlık gibi. • Kimizamandaaslındatarzbildirenbirzarfolanöyle ile birlikte kullanılmıştır. Bu durumda öyle, bir niteleme sıfatı işleyişindedir: Öyle bir şiddet-i tasmîm ile çıktım ki yola Karşıma seng-i mezârım bile çıksa dönmem “Karşıma mezar taşım çıksa bile dönmeyecek kesinlikte+ bir kararlılıkla yola çıktım” gibi. Son örnekte görüldüğü gibi, bu tür kullanımda öyle, bir sıfatfiile dönüştürülmesi gereken yan cümlenin yerini tutmaktadır. Bu yüzden düşürülür, yerini ona bırakır. • Arapça Sıfattakımı Arapça’nın sıfattakımı kalıbı Türkçe’ye bir yapım kalıbı olarak alınmamış, Osmanlı Türkçesi döneminde yalnızca Arapça sıfattakımı kalıbıyla yapılmış kimi söz öbekleri kullanılmıştır. Bunların hemen hemen hepsi sözlük kelimeleridir. Bir belirtme öbeği olan bu öbeklerde de üyelerin yeri terstir; yani ad (belirtilen)+sıfat (belirten): اشجار القديدهeşcârü'l-ḳadîde “kuru ağaçlar”, اعﺼار السالفﻪa‘sârü's-sâlife “geçmiş yüz yıllar”, فاطمﺔ ﺍلزهرﺍﺀFâtımetü'z-zehrâ “tertemiz, yüzü ak Fatma”, روضﺔ املطهرهravzatü'l-mutahhere “temiz, arınmış bahçe” gibi. Yazılışı ve Okunuşu Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, Arapça sıfattakımlarında da ad, sıfata belirtme takısı ( ) ﺍﻝile bağlanır ve örneklerde görüldüğü gibi, ilk kelimenin sonundaki ünsüz ötrü ile, yani u, ü olarak okunur. Yine adtakımlarında olduğu gibi, kelime uzun a gibi okunan bir ye ile bitiyorsa, bu ye a, e olarak okunur. Bunun iki örneği Arap aylarından 5. ve 6.sının adlarıdır: Cumâde'l-ûlâ مجادﻯ ﺍالوﻰﻟ, Cumâde'l- âhire مجادﺍﻵخرهgibi. Ancak bunlar Türkçede Cemâziye'l-evvel, Cemâziye'l-âhir gibi söylenmiştir. Uyuşma Arapça sıfattakımlarında sıfat adla sayı (nicelik, azlık-çokluk, kemiyet) ve cins (nitelik, erillik-dişillik, cinsiyet) bakımından uyuşumludur. Arapça’da dişilik belirtisinin ne olduğunu ve hangi adların eril, hangilerinin dişil sayıldığını ilk yarıyılda görmüştük. Yukarıdaki örneklerden ravzatü'l-mutahhere’de ravzatün/ ravza, dişil bir addır, bu yüzden sıfatı olan mutahher de dişilik belirtisi almış, böylece aralarında erillik-dişilik uygunluğu sağlanmıştır. اشجار القديدهeşcârü'l-ḳadîde “kuru ağaçlar”, اعﺼار السالفﻪa‘sârü's-sâlife “geçmiş yüz yıllar” örneklerinde ise, eşcâr ve a‘sâr belli kalıplarda yapılmış dişil adlar olduğundan, sıfatları da sonlarına dişilik belirtisi eklenerek dişil yapılmışlardır. Fâtımetü'z-zehrâ, Cumâde'l-ûlâ, Cumâde'l-âhire örneklerinde ise, erilleri ezher, evvel ve âhir olan kelimeler dişilik kalıplarına konulmuş, dişil olan adlarla uyuşma bu yolla sağlanmıştır. Aynı uyuşum adların ikili çoğullarında da vardır: حرمني الشريفنيharemeynü'ş-şerîfeyn “iki büyük/değerli şehir (Mekke ve Medine için). 141 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları Osmanlı Türkçesi’nde Arapça’nın sıfatla adın yer değiştirmiş olduğu bir yapım kalıbı da kullanılmıştır. Bunlar Türkçe’nin birleşik sıfatlarına karşılıktır. Bunları sıfattakımlarıyla karıştırmamalı: قليل الﻌقلḳalîlü’l-aḳl “aklı kıt, bön”, سالف الذكرsâlifü’z-zikr “adı geçen, anılan”,سريع االنتقال serî‘u’l-intiḳâl “çabuk kavrayan, kavrayışlı” gibi. Farsça Sıfattakımı Farsça’nın sıfattakımı kalıbı, adtakımı kalıbı gibi, Osmanlı Türkçesi’nde çok işlek olarak kullanılmış bir söz dizimi kalıbıdır. Yazı dilinde Arapça ve Farsça her türlü ad ve sıfatın, başka bir deyişle ad ve sıfat olarak kullanılan her türlü kelimenin yer aldığı bu kalıpla üretilmiş sınırsız sayıda söz öbeği kullanılmıştır: كوهر شهوارgevher-i şehvâr “şaha yaraşır büyüklükte, yani iri inci” (iki Farsça kelimeyle), درس مشكلders-i müşkil “zor ders” (iki Arapça kelimeyle), وجود مسﻌودvücûd-ı mes‘ûd “kutlu varlık” (iki Arapça kelimeyle), زهرقاتلzehr-i ḳâtil “öldürücü zehir” (bir Farsça bir Arapça kelimeyle). Farsça kurallı sıfattakımlarında Türkçe kelimelere yer verilmemiştir. Bununla birlikte pek az örnekte Türkçe kelimelerin kullanılmış olduğu görülür. Şu kadar var ki, bunların bir bölüğü Türkçe’den Farsça’ya geçmiş kelimelerdir, dolayısıyla bu gibi sıfattakımı örnekleri yine Farsça yoluyla gelmiştir, denebilir: ﺁﻏای مومااليﻪaa-yi mûmâ ileyh “söz konusu ağa”, افندﺉ مذبورefendi-i mezbûr “adı geçen efendi”, الﭽﺊ مذكورelçi-i mezkûr “anılan elçi”, يازجيﺊ اسبقyazıcı-i esbaḳ “eski yazıcı”, اوردوی مهايونorduyı hümâyûn “kutlu ordu” gibi. Bu alıntı kalıpta da, Arapça ve Farsça adtakımlarında olduğu gibi, üyelerin sırası Türkçe’ye göre terstir; yani ad+sıfat: ferve-i semmûr = samur kürk gibi. Aşağıdaki Farsça yapılı sıfattakımlarını okuyup aynı kelimelerle Türkçe yapılı sıfattakımı kalıbına aktarınız. , پادشاه عادل, حبر سياه, دامان پاك, نسخﻪء شريين, عذاب نهان, جان ضﻌيف, دل خستﻪ, طب عدلی حرﻑ ساكن, ﺫات شاهانﻪ, جملس عمومی, جنس عالی, قرب شريف, ماه نو, شيوهﺀ دﳋوﺍه • Yazılışveokunuşbakımındansıfattakımlarıdaadtakımlarıgibidir.İlkkelimebir ünsüzle bitiyorsa, izafet esresi (-ı, -i ) bu ünsüzle hece kurar; ünlüyle bitiyorsa, -i(-yi) olarak okunur: روﺡ روانrûh-ı revân “gezici ruh”, رطل كرانrıtl-i girân “büyük kadeh”, تن الﻏرten-i lâar “hantal vücut”, در بستﻪder-i beste “kapalı kapı”, جزاء نقدیcezâ-yi naḳdî “para olarak ödenen ceza”, چارشوی كبريçârşû-yi kebîr “ulu çarşı”, ناﺋلﺊ قدميNâ῾ilî-i ḳadîm “eski Nâili”, شورای دولت şûrâ-yi devlet “devlet şurası, danıştay” gibi. Nitelikçe Uyuşma Bir Farsça sıfattakımında sıfat da ad da Arapça ise, tıpkı Arapça’da olduğu gibi, sıfat adla hem cins, hem de sayı bakımından uyuşur: Cinsbakımından: çoğuladlarla: مسوات علیsemâvât-i ulâ “yüce gökler”, ﺫوات كرامzevât-i kirâm “büyük kimseler”, بالد ثالثﻪ bilâd-i selâse “üç belde = İstanbul, Bursa, Edirne”, اخالﻁ اربﻌﻪahlât-ı erba‘a “insan vücudundaki dört ana salgı”, اوقات مخسﻪevḳât-i hamse “beş vakit”, لذاﺋذ نفسانيﻪlezâ῾iz-i nefsâniyye 2 142 Osmanlı Türkçesine Giriş-II “nefsin hoşlandığı lezzetli nesneler”, مساﺋلمجيلﻪmesâ῾il-i cemîle “güzel uğraşlar”, امور خرييﻪ umûr-i hayriyye “hayırlı işler”. dişilikbelirtisitaşıyanadlarla: دفعۀ اولیdef ‘a-i ûlâ “birinci kez” , ماده ثانيﻪ ٔ mâdde-i sâniye “ikinci madde”, مجﻌيت كربی cem‘iyyet-i kübrâ “çok büyük topluluk”, مجاعت عزمیcemâ‘at-i uzmâ “pek büyük kalabalık”, تر ٔبﻪ مطهرهtürbe-i mutahhere“temiz/kutsal türbe”, دولت عليﻪdevlet-i aliyye “yüce devlet”, مطبﻌﻪ عامره ٔ Matba‘a-i Âmire “uzun ömürlü, bayındır matbaa = Devlet Matbaası”, مكﻪ مكرمﻪ ٔ Mekke-i mükerreme “ululanmış Mekke”, مدينﻪ منوره ٔ Medîne-i münevvere “nurlu Medine” gibi. Osmanlı Türkçesi’nde sonu e okunan kimi Farsça adlar da Arapça dişil ad sayılmış, sıfatı uyuşumlu getirilmiştir: چارهﺀ عاجلﻪçâre-i âcile “hemen bulunması gereken çözüm”, نامﻪ مرﻏوبﻪ ٔ nâme-i merûbe “rağbet edilen kitap”, ترسانﻪ عامره Tersâne-i Âmire “Devlet Tersanesi”, ضرخبنﻪ عام Darp-hâne-i ٔ ٔ Âmire “Devlet Darphanesi” gibi. Bunun gibi, Batı dillerinden alınmış sonu e ile biten birkaç kelime de dişil sayılmıştır: موزه مهايون ٔ müze-i hümâyûn gibi. Sayıbakımından: خلفاء راشدينhulefâ-yi râşidîn “Hak yolundaki halifeler”, جنات عالياتcennât-i âliyât “kutlu cennet bahçeleri”, ﻏرباء مسلمنيurebâ-yi müslimîn “Müslüman garipler=kimsesizler”, فقراء صابرينfuḳarâ-yi sâbirîn “sabreden fakirler” gibi. Sıfat, ikili çoğul adlarla da uyuşturulur: صدرين حمرتميﻪsadreyn-i muhteremeyn “Anadolu ve Rumeli kazaskerleri”, ابوين حمرتمني ebeveyn-i muhteremeyn “değerli ana ve baba”. • Farsça kimi sıfattakımları da bir nesnenin hangi maddeden yapıldığını bildirir. Bunlarda vasıflayıcı üye, yukarıda da söylediğimiz gibi, ya doğrudan madde adları ya da madde adlarından eklerle türetilmiş sıfatlardır: قيد حديدḳayd-ı hadîd “demir bağ, bukağı”, طوب ﺁهننيtôp-ı âhenîn “demirden dökme top” gibi. • Farsçasıfattakımlarıda,adtakımlarıgibi,Türkçecümlelerdeadhükmündedir,bir adın bulunabileceği yerlerde bulunur, onun gördüğü işleri görebilir. 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları 143 Özet 1 Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış Türkçe, Arapça ve Farsça adtakımlarını tanıyabilmek. Adtakımı, aralarında iyelik (mülkiyet) ilişkisi bulunan iki ad ile kurulmuş bir söz dizimi birliğidir. İsim tamlaması olarak da adlandırılır. Aslında bir belirtme öbeği olan bu birlikte ilk üye, başka belirtme öbeklerinde olduğu gibi, ikinci üyenin taşıdığı kavramı daraltır, sınırlar ve onu belli hâle getirir. Bu yüzden ona belirten, ikinci üyeye ise belirtilen deriz. Osmanlı Türkçesi’nde Arapça ve Farsça adtakımı kalıpları ile yapılmış söz dizimi öbekleri de kullanılmıştır. Arapça’nın adtakımı yapım kalıbı alınmamış, yalnızca bu kalıpla yapılmış kimi sözler kullanılmıştır. Farsça’nın adtakımı kalıbı ise, Osmanlı Türkçesi’nde çok işlek olarak kullanılmış bir söz dizimi kalıbı olmuştur. Bunları Türkçe adtakımlarından ayıran en önemli yapı özelliği kurucu üyelerinin sırasının Türkçe’ye göre ters olmasıdır. 2 Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmış Türkçe, Arapça ve Farsça sıfattakımlarını tanıyabilmek. Sıfattakımı bir adla ona ait bir niteliği veya belirtiyi gösteren bir sıfatın kurduğu bir söz dizimi birliğidir. Sıfattakımı da bir belirtme öbeğidir. Bu yüzden sıfatı belirten, belirttiği adı belirtilen olarak da adlandırırız. Osmanlı Türkçesi döneminde Arapça’nın sıfattakımı kalıbı Türkçe’ye bir yapım kalıbı olarak alınmamış, yalnızca Arapça sıfattakımı kalıbıyla yapılmış kimi sözler kullanılmıştır. Farsça’nın sıfattakımı kalıbı ise, adtakımı kalıbı gibi, Osmanlı Türkçesi’nde çok işlek olarak kullanılmış bir söz dizimi kalıbı olmuştur. Yazı dilinde bu kalıpla üretilmiş, Arapça ve Farsça her türlü ad ve sıfatın, başka bir deyişle ad ve sıfat olarak kullanılan her türlü kelimenin yer aldığı sınırsız sayıda söz öbeği görülür. 144 Osmanlı Türkçesine Giriş-II Kendimizi Sınayalım 1. Aralarında iyelik (mülkiyet) ilişkisi bulunan iki adla kurulmuş gramer birliğine ne denir? a. isim tamlaması b. sıfat tamlaması c. bağlam d. tümleç e. ifâde 6. Aşağıdakilerin hangisinde ا علﻰ لتفﺼيلifâdesi doğru okunmuştur? a. ale't-tafsîl b. ale'l-tafsîl c. ali't-tafsîl d. alü't-tafsîl e. alü'l-tafsîl 2. Aşağıdakilerden hangisi “belirsiz adtakımı”dır? a. حاسدك ﺁﻏزﻯ b. چوبانك اوی c. اوك قاپوسی d. سنك ﺁتك e. كوبك باﻏﻰ 7. Aşağıdaki Arapça adtakımlarının hangisinde okuma yanlışı vardır? a. emîrü'l-mü’minîn امرياملؤمنني b. hubbü'l-vatan حب الوطن c. tezkiretü'ş-şu‘arâ تذكرﺓالشﻌرا d. dârü'ş-şafaḳa دارالشفقﻪ e. müftiyü'l-enâm مفتی االنام 3. Aşağıdakilerden hangisi “belirli adtakımı”dır? a. مجك قدحﻰ b. قيش مومسﻰ c. ﺁيرلق ﺁقشامﻰ d. حمكمﻪ رﺋيسﻰ e. كون چيﭽكی 4. Aşağıdakilerden hangisi “eğretileme (istiâre) adtakımı”dır? a. مﻌنی كلينی b. صبا روزكاری c. اولوم پنﭽﻪسی d. عشق دكزی e. چيﭽك ييلديزلری 5. Aşağıdakilerden hangisi “zincirleme adtakımı” değildir? a. اوك قاپونك پاسلی كليدی b. ﺁﻏانك قوناﻏينك باﻏﭽﻪسﻰ c. سوكيلينك حملﻪسينك كوپكی d. مرحومك فوتی خربی e. عشق شرابينك ﺁتشی 8. Aşağıdaki Farsça birliklerden hangisi “halis dudağı öpme hayali” anlamındadır? a. خيال بوس لب ناب b. لب ناب خيال بوس c. لب خيال ناب بوس d. بوس خيال لب ناب e. خيال بوس ناب لب 9. Aşağıdakilerden hangisi “sıfattakımı” değildir? a. كل زرد b. زهرقاتل c. قاچ پاره d. باب حقيقت e. قيزقارداش 10. Aşağıdaki sıfattakımlarından hangisi “nitelikçe uyuşma” bakımından yanlıştır? a. تربﻪء مطهره b. دولت عليﻪ c. چارهﺀ عاجلﻪ d. خلفاء راشدين e. ابوين حمرتم 7. Ünite - Adtakımları ve Sıfattakımları 145 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1.a 2.e 3.a 4. c 5. a 6. a 7.e 8.a 9.d 10.e Yanıtınızyanlışise“TürkçeAdtakımı”konusunuyeniden gözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“TürkçeAdtakımı”konusunuyeniden gözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“TürkçeAdtakımı”konusunuyeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “TürkçeAdtakımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Türkçe Adtakımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Adtakımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Arapça Adtakımı ” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“FarsçaAdtakımı”konusunuyeniden gözden geçiriniz. Yanıtınızyanlışise“Sıfattakımı”konusunuyeniden gözden geçiriniz. Yanıtınız yanlış ise “Farsça Sıfattakımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 مطلع انوارmatła‘ -ı envâr , حبر مﻌانیbahr-ı me‘ânî, حمزن اسرار mahzen-i esrâr, شاكرد درسşâgird-i ders, سلك كالمsilk-i kelâm, عروس مﻌانیarûs-ı ma‘nâ, ﺁب حياتâb-ı hayât, حباب بادهhabâb-ı bâde, لباس عفتlibâs-ı iffet, درد هجرderd-i hecr , كار عشقkâr-ı aşḳ, راز دلrâz-ı dil, باب حقيقتbâb-ı haḳîḳat, شراب عشقşarâb-ı aşḳ, فﺼل شتاfasl-ı şitâ, سنك عدوseng-i adû, راه حمبتrâh-ı muhabbet, حبر عشقbahr-i aşḳ, راه عشقrâh-ı aşḳ, مﺼر حسنmısr-ı hüsn, دام اجلdâm-ı ecel, مشع كالمşem‘-i kelâm, شهر حسنşehr-i hüsn, كروه عقالgürûh-ı uḳalâ, ديدار يارdîdâr-ı yâr, ﻏنجﻪء كل onca-i gül, سوزن مژكانsûzen-i müjgân, سر كویser-i kûy, كوی يار kûy-i yâr, در سﻌادتder-i sa‘âdet, عرﺽ حالarz-ı hâl, حلقﻪء ديده hałḳa-i dîde, شام فراقşâm-ı firâḳ, خانﻪء مخارhâne-i hammâr, فرقت هجرfürḳat-i hecr, مژدهء وصلتmüjde-i vusłat, نار آهnâr-ı âh, عقد رموزıḳd-ı rümûz, بساﻁ كلشنbisât-ı gülşen, خنﭽر هجر hançer-i hecr, راه ﻏمrâh-ı am, كتاب مهرkitâb-ı mihr, مرﺁت دل mir῾ât-ı dil, ژنك ماللjeng-i melâl, كنجينﻪء اسرارgencîne-i esrâr, عارﻑ ﺁكاهârif-i âgâh, حبر عشقbahr-ı aşḳ, اريكﻪء سلطنتerîke-i sałtanat, رمﻪء محامﻪreme-i hamâme, دست اشارتdest-i işâret, سوزن دقتsûzen-i diḳḳat, ﺁالت اختيالâlât-ı ıhtiyâl, خلقﻪء ناﻑ hałḳa-i nâf, انكشت ستونengüşt-i sütûn, خامت بنانhâtem-i benân, حقوق دولhuḳûḳ-ı düvel, حسن تأثريhüsn-i te῾sîr. Sıra Sizde 2 adlî tıbb, hasta dil, za‘îf cân, nihân azâb, şîrîn nüsha, pâk dâmân, siyâh bahr, âdil pâdişâh, dil-hâh şîve, nev mâh-, şerîf ḳabr, âlî cins, umûmî meclis, şâhâne zât, sâkin harf. Yararlanılan Kaynaklar Ateş,A.-Tarzi,A.(1971).Farsça Grameri, İstanbul. Banguoğlu,T.(1974).Türkçenin Grameri, İstanbul. Deny,J.(1941).Türk Dili Grameri, Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul. Meninski, F. À.M.(1680).Grammatica Turcica, (Tıpkıbasım),İstanbul,2000:SimurgYayıncılık. Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu(1946),İstanbul. Viguier,M.(1790).Éléments de la Langue Turque, İstanbul
