islam korkusu söyleminin ahlak bağlamında

İSLAM KORKUSU SÖYLEMİNİN AHLAK BAĞLAMINDA
SORGULANMASI
Prof. Dr. Süleyman DÖNMEZ •
Sorun iki ayrı çerçevede ele alınabilir. İlki, genel anlamda din olgusu, dinler ve
dinlerdeki ortak noktalar ve farklılıklar. İkincisi, her bir dini diğerinden ayırıp tek bir din
üzerinde özelleşerek. Bilgi şöleni, İslam Korkusu (İslamafobi) üzerine yoğunlaşmak
istemiş görünüyor. Mesele, İslam Dini ile özeleştirilerek ele alınmak isteniyor. En
azından bilgi şöleni için seçilen üstbaşlık, bizi meseleyi İslam’ı merkeze alarak
düşünmeye yönlendiriyor. Bu nedenle sorgulamamız istenilen meselenin ne olduğu
muğlaklaşıyor. Çünkü İslam korkusu kavramı, Müslümanların ekserisi için izaha
muhtaçtır.
İslam Korkusu üzerine düşünmemiz istenirken, öyle sanıyorum, olandan hareketle
bir kavramsallaştırma yapılmış. Gerçekten bugün özellikle Müslüman olmayan
çevrelerde İslam korkusundan sıkça söz edilebiliyor. Meselenin söz esasında var olması,
onun gerçekten var olduğunu gösterir mi?
Biz felsefeciler, olanı sorgulamayı severiz. Felsefenin kendini açıkça hissettirdiği
en erken dönemlerden –ilkçağlardan- beri de olanın arkasında olanı (arkhe meselesi)
merak ederiz. Bu nedenle öncelikle İslam korkusu ‘söylemi’ üzerinde biraz durmak
istiyorum.
Burada “söylem” sözcüğünü maksatlı olarak –bilerek, isteyerek, bilinçli olarakkullandım. Zira sorunun çözümü, söylemin ötesine geçmemizi gerektiriyor. Bu durumda
asıl araştırmak ve anlamak istediğimizin ne olduğunu daha bir belirginleştirmemiz
gerekir. İslam korkusu nedir? Bir söylemden mi ibarettir? Gerçekten bir İslam korkusu
var mıdır? Varsa, bunun nedenleri nedir? Neden ileri gelmektedir?
Yönelttiğimiz sorulara bir cevap ararken, yapmak istediğimiz, İslam Dini’nin ne
olup olmadığını tartışmak değildir. İslam adında bir din vardır. Onun nasıl bir din olduğu
Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü. Felsefe Tarihi Anabilim
Dalı. [email protected]
•
1
İslam uzmanlarınca incelenmesi ve araştırılması gereken bir konudur. Bu, bildirimizin
sınırları dışındadır. Biz meseleye felsefece bakmaya çalışacağız. İslam uzmanlığı
yapmayacağız.
Korku, bir ruh halidir. Onun ilmi bağlamda nasıl bir duygu hâli olduğu,
kaynağının ne olduğu çeşitli disiplinler tarafından incelenmektedir. Biz burada korku
meselesini de psikolojik bir nazarla araştırmayacağız. Daha çok İslam korkusu söylemi
üzerine bina edilen korkunun arkasındaki asıl nedenleri felsefeden yararlanarak anlamaya
çalışacağız.
Korkma, elbette, sadece insanlarda görülen bir hâl değildir. Ama biz korktuğunu
düşündüğümüz, fark ettiğimiz diğer canlıları bir kenara bırakarak, tabii bir tepki olarak
insanın korkmasına yönelmek istiyoruz.
İnsan neden korkar? İnsanların genelde neden korktuklarını bizden öncekilerin
bize öğrettikleri veya miras bıraktıkları bilgi ve tecrübelerden yararlanarak anlamak
mümkündür. Birçoğumuz şöyle bir hüküm duymuşuzdur: “İnsan bilmediğinden korkar.”
Ataların bize aktardıkları bu tespiti, biz bugün, kendi üzerimizden test edebiliriz. Doğru
bir kanı olduğunu kolaylıkla anlayabiliriz. Gerçekten de bilgisizlik bizi korkutur. Tabii
insan sadece bilmediğinden korkmaz. Belki daha güçlü olarak bildiğinden de korkar. Hele
bilgisi ona ‘tehlike var’ diyorsa. Ancak bilgiye dayalı korku ile bilgisizliğe bağlı korku
arasında sonuçları açısından büyük farklar çıkar.
Bilgisizlik, insanı sonu kestirilemez bir takım inançlara sürükleyebilir. Elbet bunu
bazen bilgi de yapabilir. Ama insanlar daha çok bilmeden savrulmayı değil, bilerek tavır
almayı yeğlerler, daha doğru bulurlar. Şimdi sorgulanması gereken nirengi noktası
yüzünü göstermeye başladı.
Günümüz dünyasında İslam korkusu, ağırlığı Müslüman olmayanlar, kısmen de
Müslüman olanlar tarafından dile getiriliyor. Dile gelen korku, kavramsal kargaşa
içeriyor. Öyle ki, korkunun kaynağının İslam mı, yoksa Müslümanlar mı olduğu açık
değil. Muhtemelen hem bir din olan İslam’dan da hem de bu dine müntesip olanlardan da
korkuyorlar. Aslında bizi ilgilendiren onların neden korktukları değil. Biz bu korkunun
2
arkasındaki sâiklerin hem kavram hem de haklılık açısından karanlık bir tarafının
olduğunu fark ettirmek istiyoruz.
Açık olan husus şu: İnsanların bazısı İslam korkusu olarak kavramsallaştırılan
arkası karanlık bir korkuya sahipler. Aslında gerçekte var olan sadece izah edilmeye
muhtaç bir kavram ve korkularını bu kavram ile dile getiren insanlar. Apaçık karşımızda
duran bu karanlık korkunun aydınlatılması, üstesinden gelinmesi için geliştirilen
söylemler, yapılan tartışmalar, sergilenen tavırlar, alınan tedbirler…
Ortada bir korku var. Ona İslam korkusu adını vermişler. Dilimizde bir söylem,
muhtemelen İslam’ı kısmen yanlış anlayan ve yaşamaya çalışan bazı Müslümanlar, biraz
da İslam’a dayalı bir yönetim şeklini benimsediğini iddia eden ülkeler ve bu ülkelerdeki
yaşam biçimleri insanların korkularını güçlendiriyor. Medya, basın yayın, ilmî veya
bilimsel toplantılar, yayınlar, bu soruna temas ediyor. Siyasiler, bir çözüm üretmek istiyor
ya da çıkarları doğrultusunda sorunu manipüle ediyor.
Bir felsefeci bu manzaraya ne der? İlk etapta dikkat çeken görüngü (fenomen)
olarak bir İslam korkusuyla karşılaşılsa da korkunun dayanaklarının sağlam olmadığıdır.
Yanlış bilgiden yahut bilgisizlikten güç alan sanal bir gerçekliktir yaşanan.
Elbette daha birçok husususun yanında İslam ve Müslümanlar üzerine de
İnançlarımız var. Gördüklerimiz, duyduklarımız, öğrendiklerimiz, yaşadıklarımız…
Birçok malumat ve tecrübe edinmişiz. Düşünmüşüz, taşınmışız… Bilgiye yükselmişiz.
Fikirlerimiz oluşmuş.
Görünen şu: fikirler, inançların üzerinde filizleniyor. Fikirlerin dibinde inançlar
var. İnancı anlamak zorundayım fikrin sıhhatini denetlemek için. İnanç (pistis), genel bir
kavram. Çok çeşitli inançlara sahibiz. Doğrusu var. Eğrisi var. Güven vereni var.
Güvensizlik aşılayanı…
Filozoflar, inançları önemsemişler. Anlamaya, açıklamaya, güçlendirmeye veya
değiştirmeye uğraşmışlar. Akılcıların çizdiği resim, duyumcuların ya da sezgicilerin
çizdiklerinden biraz farklılaşmış. Birçok manzara çıkıyor karşımıza, küçük ayrımlarla
ayrışan, karşı karşıya gelen…
3
Önerimiz felsefenin içinde kaybolup felsefe yapmak değil. Ama insan inanan bir
varlık. İnancı anlamamız gerek. Bunun için filozoflardan yararlanabiliriz. Çünkü felsefe,
diğer disiplinlerden farklı olarak kendini konu haline getirebilen bir düşünce sistemi
olduğundan sahip olduğu inançları teşhis masasına yatırabiliyor. İlk ilkeleri,
dayanaklarını sorguluyor. Diğer disiplinler usullerini ve bilgi üretme biçimlerini
sorgulama gereği duymuyorlar. Zaten böyle bir ihtiyaç hâsıl olduğunda ya felsefeye
müracaat ediyorlar ya da felsefeleşiyorlar.
İnançların bir kısmı sanılara (zan/doxa), bir kısmı çeşitli yöntemler aracılığıyla
doğrulanmak ve yanlışlanmak suretiyle kesinleşen kanılara (episteme) dayanıyor.
Filozoflar, inançları gözden geçirerek, onların zan mı yoksa güçlü kanılar mı olduğunu
anlamaya ve ayırmaya çalışmışlardır. İnsanlar, felsefî bir bakışa sahip olabilirler. Bu,
filozof olduğumuz veya olacağımız anlamına gelmez. Nedir felsefî bakış? Sahip
olduğumuz inancı sorgulamak. Bunu yapabilmek için inancımdan kuşku duymam
zorunlu. İnancım gerçekten doğru mu?
İslam korkum var. Kendimce korkumu haklılandırdığım dayanaklarım var.
Dayandıklarım, gerçekten sağlam mı? Kesin olduğunu düşündüğüm kanılarım gerçekten
kesin mi? Yoksa bir zandan veya tahminden mi ibaret? İşin felsefe kısmını uzatmak
istemiyorum. Lakin meseleyi biraz gözden geçirirsek, İslam korkusunun söylem
üzerinden yaygınlaştırılıp inşa edilmiş bir zan olduğu kolaylıkla fark edilir. Zan (doxa)
şudur felsefede: Doğru olduğundan kuşkulanmadığım inanç (pistis). İnancımın
dayanaklarını
araştırmadığım
müddetçe
inancım
beni
kuşatacak
ve
gittikçe
dogmatikleşecektir. Dogmatiklikten kurtulmak için, zanların doğru usullerle –ilmi ve
felsefî yöntemlerle- ayıklanıp kesin kanıya dönüştürülmesi gerekir. Doğru yoldan gitmek
suretiyle ulaştığımız kesin kanıların da mutlak olmadığı bilinmelidir.
İslam korkusu söylem üzerine inşa edilmiş ve hatabî (retorik) usulle
yaygınlaştırılan bir zandan ibarettir. Öncelikle zannın yanlış olabileceği de aklımıza
gelmelidir. Yanlış olabileceğini düşünmek ihtimalleri dikkate almaya başlamaktır.
İhtimal, doğru sandığımın doğru olmayabileceğidir. Biz sanıyı genelde zihnimizde doğru
bilgi (kesin kanı/episteme) statüsüne yükseltiriz. Tecrübe bize göstermiştir ki, doğru
bildiklerimiz yanlış çıkabilir. Kesin kanılarımızda yanılmış olabiliriz.
4
Sorunun çözümü sanılarımı bende güçlendiren usulü kavramaktan geçer. İslam
korkusu bir söylemdir. Üstelik hatabî usulle yaygınlaştırılan ve güçlendirilen bir söylem.
Hatabîlik, sofistikten daha çürük bir usuldür. Sofistler, bazı mütekellimler ile
mutasavvıflar cedeli metot olarak benimsemişlerdir. Cedel, toplumda yaygınlaşmış olan
kanaatleri referans alan bir düşünüş biçimidir. Cedele itibar edenler, yanlış kanaatlerin
yaygınlık kazanma ihtimalinin düşük olduğuna inanmışlardır. Filozoflar ise, bu yolla asıl
doğrunun bulunamayacağını kabul etmişler ve bir inanç yaygınlık kazansa bile onu
gözden geçirmeyi ihmal etmemişlerdir. Hatabî usul de hakikî ve mantıkî fikirlere değil,
umumiyetle kabul edilmiş fikirlere dayanan muhakeme ve düşünüş tarzıdır. Cedele
benzer. Lakin söz esasında yanlışı doğru doğruyu yanlış gösterir. -Batı felsefelerinde
cedel ile hatabî usul genelde ayrıştırılmaz. Her ikisine de ‘retorik’ derler. Buradaki ayrım
daha çok Farabi’den mülhem bana aittir.Hatabîliğin de bir mantığı var elbet. Kendi içinde tutarlı ve geçerli kılınabilir. Ne
demek istiyoruz?
İçinde olduğumuz durumdan hareket edelim. Bugün karşımızda bir din olan İslam
var. Doğal olarak o dine tabi olan Müslümanlar da var. İçinde olduğumuz veya içinde
olmasak bile seyrettiğimiz bir manzara (theoria) var ortada. Bu manzaranın birçok kesim
ve kişiler üzerinden gerek kitabî (nazarî/teorik) gerek amelî (pratik) bir karşılığı var. Çok
sayıda anlayış ve yaşayış biçimleri çıkmış ortaya. Hepsi İslam’ı ve Müslümanlığı
anlattıklarını ya da yaşadıklarını söylüyorlar. İşte bu anlayış ve yaşayış tarzları bugünkü
İslam korkusunu doğuruyor. Çoğu bizzat yaşanılana işaret ederek korkusunu
güçlendiriyor. Daha çok akademik kesim de olan bir grup ise, geçmişteki bir takım anlayış
ile uygulamalara dikkat çekerek canlı olan korkuyu körüklemeye çalışıyor.
Korkunun diri kalmasında hem bazı Müslümanların hem de Müslüman
olamayanların İslam anlayışı etkili. Bana göre genelde sorunlu olan bu anlayışların
yeterince gözden geçirilmeden benimsenmesi, yaşam biçimimize yansıması veya
yansıma ihtimali İslam korkusunu kronikleştiriyor. Çünkü İslam algımız ve yaşam
tercihleri çağdaş dünyada bir takım sıkıntılar doğuruyor veya doğurduğu ya da
doğuracağı düşünülüyor. Ama bütün sorunlu tercihler ve düşünceler sadece bir görüntü.
Gerçek anlamdaki İslam’la uylaştırılması (convention) - hatta uzlaştırılması
5
(conciliation)- çok zor olan, bu nedenle de ya yanlış ya da eksik bilgilerle kuvvetlenen,
bilerek ya da bilmeden kuvvetlendirilen, önyargılara yaslanarak yaşayan ve yaşatılan
sanal bir görüntü.
Esasta ortada bilgikuramsal (epistemik), etik, estetik, daha çok da, politik bir
sorun var. Sorunun tespiti çözüm için umut verir. Çok yönlü bir sorunla karşı karşıyayız.
Çözümü zor bir sorun gibi görünüyor. Ama durum o kadar karışık değil. Bence çözüm,
bizzat korkulan şeyin gerçeğinde. Sanal görüntünün dışına çıkarak gerçek İslam’la
tanışmak kalıcı çözümü verecektir. Bu nasıl olacak?
İslam, bir ahlak dinidir. Ahlakın ne olduğu, nasıl temellendirileceği güç bir
meseledir. Lakin ihtiyacımız olan ahlak sorununu felsefî ya da başka bir disiplinin
bakışıyla çözümlemek değil. Bırakalım filozoflar meseleyi tartışmaya devam etsinler.
Bizi bu tartışmalardan çok ahlakla olan ilişkimiz ilgilendiriyor. Belki filozofların tartıştığı
ahlak meselelerinden hiç haberdar değiliz. Ama ahlak nedir biliyoruz, ahlakı anlıyoruz ve
ya ahlaka uygun ya da mugayir yaşıyoruz.
İnsan, ahlâkî bir varlıktır. İslam’ın hem ilk hem de son din olmasının nedeni
budur. –Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar peygamberlerin getirdikleri dinin adı
İslam’dır.- İslam, insanı merkeze alır. İnsan içindir. İnsanı devre dışı bırakan bir anlayış,
İslâmî yaşam biçimi olamaz. Ölçü insandır. İnsan ise başta kendini ve kendi dışındaki
bütün varoluşu yaşatıp âbat edecek –bayındır hâle getirecek- olan varlıktır. Kâinat insana
emanettir. Kâinatın içinde bir varolan olarak insan da insana emanettir. Ahlaklı olan
emanete hıyanet etmez. Şimdi, sahip olduğumuz din tasavvurumuzu, şayet insan isek,
emanet bilinci esasında gözden geçirmemiz gerekir.
Müslüman coğrafyadaki İslam anlayışlarını gözden geçirdiğimizde iç açıcı bir
manzara çıkmıyor karşımıza. Müslüman olmayan kesimlerdeki İslam korkusunun canlı
kalmasına en büyük desteği veren bu tablodur. Elbette, İslam korkusu yaşayan kişilerin,
ister Müslüman olsun ister olmasın, öncelikle korkusunun arkasında yatan sâikleri, bunun
için de İslam’ın ne olduğunu araştırması ve sonrasında da sanılarından kurtularak
korkusunu yenmesi arzu edilen bir durumdur. Ama bu birçok soruna bağlı olarak
gerçekleştirilemiyorsa, Müslümanlar daha dikkatli olmalıdır. Ve suyun akışını
değiştirmelidir. Olması gereken –ahlak- öncelikle Müslümanlarda görünmelidir.
6
Çuvaldızı başkasına batırmadan önce iğneyi kendimize batırmalıyız. Ahlakın bize
söylediği budur. Elden ziyade kendimizi düzeltmek zorundayız. Çünkü içimizdeki bazı
grupların İslam anlayışları ve anladıklarını yaşam biçimine döndürmeleri, aynı anlayışa
sahip olmayan kesimlerde ciddi endişeye ve korkuya sebebiyet veriyor. Burada benim
dinim bu, ben dinimi yaşıyorum tarzı savunmalar sorunu çözmüyor daha da bir içinden
çıkılmaz hâle getiriyor. Kendimizi gözden geçirmemiz ahlaken zorunlu hâle geliyor.
Yaşanılan sıkıntı, elbette, tek yönlü değil. İslam korkusu olmayanlar, kendilerini
ya ifade edemiyor ya da yanlış ifade ediyor. İslam korkusu yaşayanlar ise İslam’a katı bir
önyargı ile yaklaşıyorlar. Bu iki karşıt durum, sorunu çözümsüzlüğe sürüklüyor. Öyle ki,
kendimizi ifade etme biçimimizde ciddi hatalar yapıyorsak, karşımızda olanın önyargısı
daha bir güçleniyor ve kaygıları iyice artıyor. Kendini kolayca bizim üzerimizden
haklılandırabiliyor. Artık rahatlıkla rahatsız edici korku rüzgârları estirilebilir. Korku
rüzgârları daha çok politik cenahtan estiriliyor. İşin içine kültür ve din savaşları dâhil
ediliyor. Bütün bunlar ya cehalete ya da çıkar kavgalarına dayanıyor. Geldiğimiz nokta
oldukça hastalıklıdır. Öyle ki, artık İslam korkusunu gittikçe kronikleşen bir hastalığa
dönüştürülmüş durumdadır.
Günümüz Batı eğilimli politik manevralar, hastalığı tedavi edilemez bir zemine
sürüklemektedir. Toplumun diğer kesimleri ise siyaseti düzeltici girişimlerde yetersiz
kaldıklarından, maalesef, çok kere de siyasîlere destek verdiklerinden hastalığı tedavi
edici mekanizmaları etkisizleştirmektedir. Batı yörüngeli politik tavırların bize sirayet
etmiş olması meselenin açmazıdır. Burada apaçık bir ahlak krizi vardır. Ahlaksızlık
hâkimdir. Batı kadar doğulunun da meseleye yaklaşımı sorunlu hâle gelmiştir. –DoğuBatı kavramlarını coğrafî sınırlardan öte, zihniyet olarak kullanıyorum.Eskiler, -hem doğuda hem de batıda- siyaseti yapılandırırken ahlakı esas
almışlardır. Lakin ilk olarak Batı’da göreli olarak siyasetin güce dayanması gerektiği dile
getirilmiş ve bu kavrayış peyderpey uygulamaya konulmuştur. – Ancak Batı bu gerçeği
hep gözden kaçırmak ister. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de dürüstlük, adalet, hak,
hukuk gibi erdemler, genelde söylemden öteye geçmez.- Gücün istenmesi, hedef
odaklıdır. Birçok kere duyduğumuz bir görüş var: Politikada esas olan ülke çıkarlarıdır.
Elbette çıkar önemlidir. Ancak çıkar, her türlü ahlâkî değeri ayaklar altına alarak
7
sağlanmamalıdır. Olması gereken çıkardan önce ahlâkî bir taleptir. Ahlâk esasında hak
ile hukukun korunmasıdır. Ama Batılı siyaset, ülkeler arası ilişkide, uzun zamandır,
makyevalist –amaç için her yol mubahtır, adaleti güçlü olan belirler- ve hobbesist –insan
insanın kurdudur- anlayışını öne çıkartmıştır. Bu anlayıştan taviz vermek de
istememektedir. (Hobbesist kavramını siyaset felsefeci Thomas Hobbes’in siyaset
anlayışını benimseyen anlamında ben uydurdum).
Hülasa
I
Yukarda fert bazında inançlarımızı teşrih masasına yatırarak ahlak merkezli bir
çözüm önerisi sunduk. Ancak bu çözümü yaşama yansıtabilmek o kadar kolay bir iş
değildir. Bu nedenle mesele devletlerin eğitim politikalarının bir parçası hâline
getirilmelidir. Elbette eğitim, sadece okulda yapılan bir faaliyet değildir. Bu durumda
ister örgün ister yaygın olsun, haktan –gerçekten- ayrılmadan hakikati idrak ettiren ve
yaşatan bir eğitim ile öğretim faaliyeti İslam korkusu hastalığının panzehiridir. Bu
eğitimin adı, insanlaşmadır. Eskiler, ‘adam olmak’ derlerdi. Meşhur hikâyeyi herkes bilir.
Okumak, öğrenmek; diploma, şan şöhret, makam sahibi olmak adam olduğumuzu
göstermez. Adam olmanın ne olduğunu herkes bilir. Adamlık, ahlakla ilişkilidir. İnsan
olmakla sağlanır. Ama zor zanaattır insan olmak.
Ahlaksız insan olmaz. Ahlaksız birey –bütün canlılar bireydir- şeklen –suretainsandır. Sadece insan görünen bir varlıktır. Özü bozulmuştur. İnsanlık, özle –şemalalakalıdır. Özde olanın da hem sözde hem de eylemde görünür olması beklenir. –Şekil,
şemal ve fiil birliği.- Öz içtir. İçte olan bilinmez. Ama bir hüküm vermek durumundayız.
Ahlâkî hüküm, özümü ve özü idrake dayanır. -Bed-asla necâbet mi verir hiç
üniforma/Zer-dûz palan ursan eşek yine eşektir.- (Ziya Paşa). Elbette suret, önemsiz
değildir.
Tavırlarımız,
suret
(görünen) esasında şekillense de,
dostluğumuz,
muhabbetimiz özü esas alır. Özü ister. -Güzelliğin beş para etmez, şu bendeki aşk
olmasa.II
8
Verdiğimiz eğitim ile öğretimde genelde kavramları karıştırıyoruz. Kafamız
karışıyor. En çok da dini, hukuku ve ahlakı karıştırıyoruz. Elbette bu üç alan, birbirinden
kopuk değil. Her dinin bir ahlakı ile hukuku, her hukukun bir ahlakı ile dini ve her ahlakın
da bir hukuku ile dini var. Ahlak, din ve hukuk mutlak anlamda birbirinden ayrıştırılamaz.
Lakin aynı olduklarını da iddia edemeyiz.
Karışıklığı çözmek ve önlemek için, öncelikle, bilgi eksikliği giderilmeli ve bakış
açıları düzeltilmelidir. Hangi alandayız? Neredeyiz? Nerden nereye bakıyoruz? Nasıl
bakıyoruz? Meseleyi ele alış biçimimiz hangi noktainazardan? -Ontik mi, epistemik mi,
aksiyolojik mi (felsefî), yoksa sosyolojik mi, politik mi, psikolojik mi, patolojik mi?III
Ahlâkî bakış, sorunu çözümsüzlükten kurtaracak tek alternatif gibi görünüyor.
Nedir ahlâkî bakış? Mümkün olduğunca sadeleştirirsek, önce kendimi tanıyacağım.
Kendimi tanımam bilmenin ötesinde tecrübî bir idraktir. Kendimi tanıyınca hak ile
hukuku bileceğim. Hak, gerçek demektir. Hakkı hakikatle karıştırmayalım. Hak, hakikate
penceredir. Hak üzere olan hakikati seyreder. Hak üzere yürümek ise, ahlâkî anlamda
hakkı teslim etmekle mümkün olur. Hakkın alınması ise, hukukun alanıdır. Hakkım gasp
edilmişse, hakkıma tecavüz varsa, zulüm var demektir. Zulmü önlemek devletin
görevidir. Devlet, hakları koruma altına alan hukuku işleterek adaleti sağlamakla
mükelleftir. Sorunun hukuk üzerinden çözümlenmesi, ahlakın ihlalinden doğan bir
sonuçtur.
Ahlak üzere yaşamak, hukuk üzere olmaktır. Hakkın ve hukukun olduğu ve
korunduğu yer, İslam beldesidir. Hakkı teslim ederek hukuku yaşatan insana da
Müslüman denir. Böyle bir beldeden ve Müslümandan korkana da bilmem ne denir? –
Müslümanlığı Mümin olmakla karıştırmayalım. Müminlik daha geniş ve derin bir
kavramdır vesselam.
9