4.2. SıNıR TICARETI UYGULAMASıNDAKI SORUNLAR
advertisement
İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE'DE SINIR TİCARETİNİN GELİŞİMİ VE MEVCUT DURUMU HAZIRLAYANLAR Gelirler Kontrolörü Mustafa TAN Gelirler Kontrolörü Fuat ALTUNDAL YAYIN NO: 2008-26 İstanbul, 2008 Copyright © İTO Tüm haklar sakhdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarm ve İTO'nun önceden yazıh izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştmna veya özel çahşmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN 978-9944-60-284-6 (Basılı) ISBN 978-9944-60-308-9 (Elektronik) ÎTO ÇAĞRI MERKEZÎ Tel : (212) 444 O 486 ÎTO yayınları için ayrmtıh bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : [email protected] întemet: www.ito.org.tr Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CÎLT Entegre Matbaacılık Anonim Şirketi Sanayi Caddesi No:17 34510 Çobançeşme-Yenibosna / İSTANBUL Tel: (212) 451 70 70 (pbx) Faks: (212) 451 70 55 www.euromat.com.tr ÖNSÖZ Dünya genelinde bütünleşen piyasalar ve güçlenen ticari ilişkiler sonucu sosyal ve politik gelişmeler de artan ölçüde ekonomik gereksinmeler doğrultusunda şekillenmeye başlamıştır. Genişleyen ticaret bir taraftan büyük ölçekli üretim ile avantajların daha etkili bir şekilde kullanılmasını kolaylaştırırken diğer taraftan bölgesel ihtiyaç ve imkanların dengelenip değerlendirilmesinde de yeni fırsatlar sunabilmektedir. Bu kapsamda ülkede kenar yöre niteliğindeki yerlerde de sınır ticareti ile talebin genişletilmesi, ihtiyaçların karşılanmasında kolaylık ve avantaj yaratılması ve sonuç itibariyle bölgesel ticaretin canlandırılması yaygın olarak kullanılan bir yöntem olmuştur. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizde ekonomik kalkınma düzeylerinin diğer yörelerimize oranla düşük seviyede kaldığı bir gerçektir. Bölgesel kalkınma hedef alındığında sınır ticareti yoluyla gerçekleşen dış ticaret işlemlerinin normal dış ticaret rejimine göre avantajlı kılınması gerekmektedir. Ancak bu uygulamanın zaman zaman ülke ekonomisi üzerinde olumsuz etkiler de yapabildiği bir gerçektir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin sınır illeri ile komşu ülkelerin sınır illerini kapsayan sınır ticareti; Ülkemizde 1978 yılında uygulamaya başlamış ancak zamanla bir çok değişikliğe uğramıştır. Bu değişim dönemsel ihtiyaçlardan ziyade amacından sapan uygulamalardan kaynaklanmaktadır. Bütün bu hususlar göz önünde tutularak; konuyla ilgilenenlere bilgi sunabilmek amacıyla Mustafa Tan ve Fuat Altundal tarafından hazırlanan 'Türkiye'de Sınır Ticareti'nin Gelişimi ve Mevcut Durumu" isimli çalışma Odamızca kitap haline getirilmiş olup, çalışmayı gerçekleştiren Maliye Bakanlığı'nm değerli Gelirler Kontrolörü yazarları yanında Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Şubesi personeline teşekkür eder, çalışmanın tüm üyelerimize ve konuyla ilgili herkese yararlı bir kaynak oluşturmasını dilerim. Dr. Cengiz ERSUN Genel Sekreter İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.. III TABLO LİSTESİ 10 GİRİŞ..., 11 BİRİNCİ BÖLÜM 1. SINIR TİCARETİNİN TANIMI, AMACI, KAPSAMI, GELİŞİMİ VE MEVZUAT 13 1.1. Sınır Ticaretinin Tanımı 13 1.2. Sınır Ticaretinin Amacı 14 1.3. Sınır Ticaretinin Kapsamı 15 1.4. Sınır Ticaretinin Tarihsel Gelişimi 20 1.5. Sınır Ticaretine İlişkin Yasal Düzenlemeler 29 1.5.1. Gümrük Mevzuatında Yer Alan Düzenlemeler 29 1.5.2. Dış Ticaret Müstaşarlığı Teşkilat Kanunu 30 1.5.3. Sınır Ticareti île İlgili BKK Ve Yönetmelikler 32 1.5.3.1. Sınır Ticaretinin Dayanağı 33 1.5.3.2. Sınır Ticaretinin Yapılacağı İller 33 1.5.3.3. Sınır Ticareti Yapabilecek Kişiler 34 1.5.3.4. Sınır Ticaretine Konu Mallar 34 1.5.4. Sınır Ticaret Merkezlerine İlişkin BKK Ve Yönetmelik 37 1.5.4.1. Sınır Ticaret Merkezlerinin Amacı 38 1.5.4.2. Sınır Ticaret Merkezlerinin Kapsamı 39 1.5.4.3. Sınır Ticaret Merkezlerinin Kuruluşu 39 1.5.4.4. Sınır Ticaret Merkezlerinin İhracat İşlemleri 40 1.5.4.5. Sınır Ticaret Merkezlerinin İthalat İşlemleri 40 1.5.4.6. Sınır Ticaret Merkezi İşletilmesi Ve Mağazalar 41 1.5.4.7. İl İhtiyacının Belirlenmesi 41 1.5.4.8. Uygunluk Belgesi 42 1.5.4.9. Değerlendirme Komisyonu 43 1.5.4.10. Ortak Hükümler 43 1.6. Smır Ticaretinin Vergi Mevzuatı Açısmdan Değerlendirilmesi 44 1.6.1. Katma Değer Vergisi Açısmdan 44 1.6.2. Özel Tüketim Vergisi Açısmdan 46 1.6.3. Gelir Ve Kurumlar Vergisi Açısmdan 49 1.6.4. Yurt Dışma Çıkış Harcı Açısmdan 51 1.6.5. Gümrük Vergisi Açısmdan 52 İKİNCİ BÖLÜM 2. TÜRKİYE İLE KOMŞU ÜLKELER ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISI 2.1. Genel Olarak Dış Ticaretin Yapısı 53 53 2.1.1. Gürcistan 53 2.1.1.1. Dış Ticaret Yapısı 53 2.1.1.2. Türkiye île Gürcistan Arasındaki Dış Ticaretin Yapısı 54 2.1.2. Irak 56 2.1.2.1. Dış Ticaret Yapısı 56 2.1.2.2. Türkiye île Irak Arasındaki Dış Ticaretin Yapısı 57 2.1.3. îran 59 2.1.3.1. Dış Ticaret Yapısı 59 2.1.3.2. Türkiye île îran Arasındaki Dış Ticaretin Yapısı 62 2.1.4. Suriye 65 2.1.4.1. Dış Ticaret Yapısı 2.1.4.2. Türkiye île SuRiye Arasındaki Dış 65 Ticaretin Yapısı 2.2. Türkiye'de Sınır Ticaretinin Ekonomik Boyutu 67 69 2.2.1. Sınır ÎUerimizin Genel Dış Ticaret Yapısı 69 2.2.2. Sınır Ticareti Kapsammda Dış Ticaretin Yapısı 2.2.2.1. Smır Ticareti Kapsamında Yapılan îthalat Ve îhracatın Genel Tutarları 77 77 2.2.2.2. Sınır Ticareti Kapsamında Yapılan İthalat Ve İhracatın İller Bazında Tutarları 78 2.2.2.3. STM Kapsamında Yapılan İthalat Ve İhracatın Genel Tutarları 79 2.2.2.4. STM Kapsamında Yapılan İthalat Ve İhracatın Sınır Kapıları İtibariyle Tutarları 80 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. SINIR TİCARETİNİN ETKİLERİ 84 3.1. Ekonomik Ve Kültürel Etkileri 85 3.1.1. Bölgelerarası Gelişmişlik Farklanmn Giderilmesiae Ve İstihdama Etkisi 85 3.1.2. Dış Ticaret Formalitelerini Azaltma Etkisi 87 3.1.3. Bölgesel Dış Ticareti Artırma Etkisi 89 3.1.4. Girişimcilik Ruhunun Gelişimine Etkisi 90 3.2. Sınır Ticaretinin Sektörel Etkileri 90 3.2.1. Tanm Ve Hayvancılık Sektörüne Etkisi 90 3.2.2. Sınır Ticaretinin Akaryakıt Sektörüne Etkisi 93 3.3. Sınır Ticaretinin Vergi Gelirlerine Etkisi 95 3.4. Sınır Ticaretinin İstihdama Etkisi 96 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. SINIR TİCARETİNE İLİŞKİN YAŞANAN SORUNLAR VE ALINAN ÖNLEMLER 98 4.1. Sınır Ticaretinin Neden Olduğu Sorunlar 4.1.1. Sınır Ticaretinin Haksız Rekabet Sorunu 99 99 4.1.2. Sınır Ticareti Yoluyla Gelen Ürünlerin Kalite Sorunu 100 4.1.3. Sınır Ticaretinin Vergi Gelirlerini Azaltma Sorunu 100 4.1.4. Sınır Ticaretinin Dış Ticaret Rejimini Bozma Sorunu 101 4.1.5. Sınır Ticareti İle Gelen Mallarm Kaynak Sorunu 101 4.1.6. Sınır Ticaretinde Karşılıklılık Sorunu 101 4.2. Sınır Ticareti Uygulamasındaki SorunLar 102 4.2.1. Kotalarda Yaşanan Sorunlar 102 4.2.2. Komşu Ülkelere Olumsuz Bakış Açısının Getirdiği Sorunlar 102 4.2.3.Ulaşım Sorunu 102 4.2.4. Sınır Ticaret Merkezlerinin Yeterli Düzeye Gelmemesi Sorunu 103 4.3. Sınır Ticaretinde Yaşanan Sorunlara Karşı Alman Önlemler 103 4.3.1. Sınır Ticaretine Konu Mallarm Kapsamınm Daraltılması 104 4.3.2. Mücavir İllerin Sınırlandırılması 104 4.3.3. Gümrük Muafiyetimn Sımrlandmlması 105 4.3.4. Sınır Ticaret Merkezlerinin Kurulması 106 4.3.5. Ürünlerin İl Dışına Çıkarılmasının Engellenmesi 106 4.3.6. İl İhtiyaç Listelerinin Dış Ticaret Müsteşarlığmca Onaylanması.... 107 4.3.7. İthal Edilecek Mallara Kalite Standardınm Getirilmesi 108 BEŞİNCİ BÖLÜM 5. SINIR TtCARETÎNÎN DÜNYA UYGULAMALARI 109 5.1. Genel Bilgi 109 5.2. Ülkeler İtibariyle Durum 111 5.2.1. Mısır 111 5.2.2. Finlandiya 111 5.2.3. Çin Ve Eski Sovyetler Birliği 112 5.2.4. Çin Ve Pakistan 113 5.2.5. ABD Ve Kanada 114 5.2.6. İran Sınır Ticareti Ve Sınır Ticaret Merkezleri 115 5.2.7. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (Nafta) 117 ALTINCI BÖLÜM 6. SINIR TtCARETÎNİN GELİŞİMİNE İLİŞKİN ÖNERİLER 120 6.1. Personel Desteği Ve Eğitimi 121 6.2. Vergisel Düzenlemelerin Gözden Geçirilmesi 121 6.3. İl İhtiyaç Listelerinin Objektif Olarak Tespit Edilmesi 122 6.4. İthal Edilecek Ürünlere Kalite Standardmm Getirilmesi 123 6.5. Denetim Ve Gözetime Ağırlık Verilmesi 123 6.6. Sınır Ticareti Kapsamına Giren Ürünlerin İyi Belirlenmesi 124 6.7. Kotalar Ve İzinlerin Optimal Dağıtılması 125 SONUÇ „ 127 EKLER o 130 Sınır Ticaret Merkezleri Kurulmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı. 130 Sınır Ticaret Merkezleri Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik 135 Sınır Ticaret Merkezlerinden Yapılacak İhracat ve İthalata İlişkin Yönetmelik , KAYNAKÇA. , 155 162 TABLO LİSTESİ NO Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 Tablo 7 Tablo 8 Tablo 9 Tablo 10 Tablo 11 Tablo 12 Tablo 13 Tablo 14 Tablo 15 TABLO ADI 2007 yılında sınır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen tarım ürünleri 2007 yılında sınır ticareti kapsammda ithalatı uygun görülen sanayi ürünleri Sınır ticareti yapılan iller ve sınır kapıları ile karşı ülkeler Türkiye ile Gürcistan arasındaki ithalat ihracat işlemleri Türkiye ile Irak arasındaki ithalat ihracat işlemleri Iran 2004 ve 2005 yılı karşılaştırmalı sektörel ithalat koruma oranları Türkiye ile İran arasındaki ithalat ihracat işlemleri Türkiye ile Suriye arasındaki ithalat ihracat işlemleri Bazı sınır illerimizin ithalat ve ihracat işlemleri Yıllar itibariyle sınır ticareti kapsamında ithalat ve ihracat tutarları Sınır ticareti yoluyla yapılan il bazında aylık ithalat ihracat tutarı STM kapsamında yıllık ithalat ihracat tutarları S. No 18 19 23 55 58 60 64 68 70-75 77 78 79 STM kapsamında yapılan il bazında ithalat 80 işlemleri STM kapsamında yapılan il bazında ihracat 81 işlemleri STM kapsamında Van ili 2007 yılı ihtiyaç listeleri 82-83 ve gerçekleşmeleri GİRİŞ Ekonomik ve hatta siyasal smırlarm giderek kalktığı günümüz dünyasında, ülkeler arasındaki ticaretin ülke ekonomilerine sağladığı katkıların yanı sıra ülkeler arasındaki ilişkilerin gelişimine de önemli ölçüde etkileri vardır. Dış ticaretin özel bir şeklini oluşturan sınır ticareti ise; iki ülkenin sınır illerinde yaşayan halkın günlük ihtiyaçlarını daha kolay karşılamaları ve komşu iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla uygulanan bir ticaret türüdür. Ülkemizde ilk olarak 1978 yılında petrol krizi nedeniyle İran'la başlayan sınır ticareti daha sonraki yıllarda diğer sınır illerinde de uygulanmaya başlamıştır. İlerleyen dönemlerde ise sınır illerine komşu illere de sınır ticareti yapma hakkı tanınmıştır. Sınır ticareti ile ilgili mevzuatta yapılan değişikliklerle bu ticaretin kapsamı zaman zaman ekonomik nedenlerle zaman zamanda siyasi nedenlerle genişletilmiş ya da daraltılmıştır. Ülkemizde bölgeler arası gelişmişlik farkları son derece fazladır. Özellikle, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizde yaşayan halkın gelir seviyesi Türkiye ortalamasının altındadır. Bu nedenle sınır ticareti bu bölgelerde yaşayan halkın gelir ve refah düzeyinin artıracağı düşüncesiyle uygulamaya konulmuştur. Bölgenin hava şartları, ulaşım imkanları, uzun yıllardır bölgede yaşanan terör nedeniyle iç piyasadan ihtiyaçlarını karşılamaları daha maliyetli olmaktadır. Bölgede yaşayanların ihtiyaçlarını daha ucuz ve kolay temin edebilmeleri amacıyla, belirli tarım ve sanayi ürünlerini komşu ülkenin sınır ilinden karşılanması ve ihracattaki bir takım prosedürleri azaltarak ekonomik canlılık sağlanması için uygulamaya konan sınır ticareti zaman zaman suistimallere uğramıştır. Petrol ürünleri ithalatının serbest olduğu dönemlerde sınır ticareti, sadece bu alana kanalize olmuş, günlük ihtiyaçların karşılanması yerine akaryakıt ticareti yapılarak karlı bir sektör haline gelmiştir. İlerleyen yıllarda buna ilişkin önlemler alınmış ve 2002 yılında ise akaryakıt ithali tamamen yasaklanmıştır. Akaryakıt ithalinin yasaklanması ile smır ticareti, özellikle ithalat durma noktasına gelmiştir. Sınır ticaretinin daha düzenli ve kontrol edilebilir olmasını sağlamak, güvenlik, kaçakçılık, iç piyasayı bozma gibi gerekçelerle 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla Smır Ticaret Merkezlerinin (STM) kurulmasına karar verilmiştir. Halen çok fazla bir uygulama alanı bulmayan Smır Ticaret Merkezleri sadece îran'la yapılan anlaşma gereği üç smır kapısında kurulmuştur. Türkiye'de smır ticaretinin mevcut durumunu ele aldığımız bu çalışmada smır ticareti altı bölümde ele alınmıştır. Çalışmamızın birinci bölümünde sınır ticaretinin tanımı, amacı, kapsamı, tarihsel süreç içerisinde nasıl bir gelişim izlediği, mevzuatımızda smır ticaretine ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. İkinci bölümde, Türkiye'nin komşu ülkelerle olan dış ticaretinin yapısı, smır ticaretinin ekonomik boyutu ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, smır ticaretinin sosyal ve ekonomik etkileri üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde, smır ticaretinin getirdiği olumsuzluklar ile smır ticareti uygulamasında yaşanan sorunlar ve bu sorunlara karşılık alman önlemler yer almaktadır. Beşinci bölümde, smır ticaretini tercih eden diğer ülkelerdeki durum ele alınmıştır. Altıncı bölümde ise smır ticareti konusundaki görüş ve önerilerimize yer verilmiştir. BİRİNCİ BÖLÜM 1. SINIR TİCARETİNİN TANIMI, AMACI, KAPSAMI, GELİŞİMİ VE MEVZUAT 1.1. SıNıR TICARETININ TANıMı En geniş tanımıyla dış ticaret; uluslararası mal ve hizmet alışverişidir. Genellikle dış ticaret terimi mal ihracat ve ithalatı yerine kullanılmaktadır. Dış ticaretin özellik arz eden bir bölümünü oluşturan "Sınır Ticareti" ise; komşu iki ülke arasında özel anlaşmalara göre yapılan ve iki ülkenin de sınırına yakın bölgelerini kapsamına alan bir ticaret türüdür. Sınır ticareti, kara ve deniz sınırı bulunan ülkelerin bölgesel kalkınmayı sağlayabilmek için gerçekleştirdikleri özel bir ticaret türüdür. Sınır ticareti, sınırların denizlerle çevrili bulunduğu yerleri de içine alması açısından sınır ve kıyı ticareti olarak da adlandırılabilmektedir^ Sınır ticareti yasal düzenlemelerde, Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinden yapılacak ihracat sayesinde bu illerde sınai ve ticari gelişmenin sağlanması, sınır illerinin ihtiyaçlarının bir bölümünün ithalat yoluyla daha düşük maliyetle karşılanması ve bu bölgelere ekonomik canlılık getirilmesi amacıyla karşılıklı olarak yapılan ticari işlemler olarak da tanımlanmaktadır. Ülkemizde sınır ticareti; Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde sınai ve ticari gelişmenin sağlanması, böylelikle bölgeden yapılan ihracatın artırılması ve ayrıca smır illerinin ihtiyaçlarının bir bölümünün ithalat yoluyla daha düşük maliyetle karşılanması amacıyla uygulamaya konulmuştur. Dolayısıyla, smır ticareti Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin kalkınmasına yönelik yürürlüğe konulan uygulamalar içinde, ekonomik ve ticari hayatta etkisini çabuk gösteren bir politika özelliği taşımaktadır. 1 Uğur GÜLLÜLÜ ve diğerleri, Gürbulak Dilucu ve Türközü Sınır Kapılarından Geçiş Yapan Kişilerin Bu Kapılardan Gerçekleştirilen Ticaretin Boyutu ile İlgili Bilgi Düşünce ve Ibtum Araştırması, Atatürk Üniversitesi Araştırma Projesi, Erzurum, 2006 sf. 2 1.2. SıNıR TICARETININ AMACı Smır ticareti ile komşu iki ülkenin sınırlarına yakın bölgelerinde yaşayan halkın ihtiyaçlarını karşılamaları daha kolay olmakta ve böylelikle refah düzeyinin artması, ileride bölgesel işbirliklerinin altyapısını oluşturması, komşu ülkeler arasındaki güvenin, barışın ve refahın artması yönünde katkıda bulunması sebebiyle de önem arz etmektedir. Ülkeler arasında ekonomik yönden sınırların kalktığı günümüz dünyasında, kalkınmada özel önem taşıyan bölgesel işbirlikleri, ekonomik kalkınmanın yanında sosyal kültürel gelişime de katkıda bulunmaktadır. Ülkeleri smır ticaretine yönelten nedenlerin başında, yakın komşuluk ilişkileri ve özellikle taşıma giderlerinden kaçınmak gelmektedir. İhracat ve ithalat işlemlerinde uygulanan bazı formalitelerin bu tür ticarette uygulanmaması da smır ticaretinin önemini artırmaktadır^. Bölgede faaliyet gösteren tacirlere, genel dış ticaret prosedürüne tabi olmadan, bulunduğu ilin Valiliğince düzenlenen belgeye dayalı basitleştirilmiş usul ile ticaret yapma kolaylığı sağlanmaktadır. Böylece, özellikle bölgedeki küçük işletmeler hem ticaret yapma hem de sermaye biriktirme yolunda önemli avantaj yakalayabilmektedirler. Ayrıca bu uygulama dolayısıyla işletmelerin başka dış pazarlar bulması ve onlarla da dış ticaret yapabilmesi olanaklı hale gelmektedir. Ancak bu ticarette tacirin smır bölgelerine yakın yerlerde oturması gerekir ve genellikle miktar sınırlandırmaları vardır. Smır ticaretinden beklenen amaçları maddeler halinde sıralayacak olursak: • Smır iki ülkenin o bölgelerinde yaşayan halkın müteşebbis ruhunun oluşumuna katkıda bulunmak, • Bölge ekonomisini canlandırmak ve bölge insanının refah düzeyinin yükseltmek, • Smır illerde yaşayan insanların ihtiyaçlarını daha hızlı bir şekilde 2 Mehmet KARA, "Ekonomik Etkileri Açısmdan Türkiye'deki Smır Ticaretinin Değerlendirilmesi", Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 7, Yıl: 2005, Sayı:3, sf. 65 karşılamak, • Ülkenin iç bölgelerine oranla nakliyat ve fiyat farkları gibi nedenlerle bölge insanının daha ucuza mal temin etmesini sağlamak, • Dış ticarette karşılaşılan bazı sıkıntıların azaltılması suretiyle ticaret hacmine olumlu yönde katkıda bulunmak, • Bir takım avantajlar sağlayarak yasa dışı yolardan yapılan ticaretin önüne geçmek, • İstihdamı artırmak. Şeklinde özetleyebiliriz. 1.3. SıNıR TICARETININ KAPSAMı Sınır ticaretinin düzenlenmesine ilişkin 26.12.1996 tarih ve 96/9025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ve bu Kararda değişiklik yapılmasına dair 04.06.1998 tarih ve 98/11160 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile, toplam 13 ilden (Ağrı, Ardahan, Artvin, Gaziantep, Hakkari, Hatay, Edime, İğdır, Kilis, Mardin, Şanlıurfa, Sımak, Van) BDT/Gürcistan, Bulgaristan, İran, Suriye, Nahçıvan ve Irak'la sınır ticareti yapılması kararlaştırılmıştır. Söz konusu karar çerçevesinde, şirket merkezi sınır ticareti kapsamındaki illerde olan tüzel kişilerle, bu illerde mukim ve tek vergi numarasına sahip gerçek kişilerce, ayda dört defadan fazla olmamak üzere, her defasında 50.000 ABD Doları karşılığı Türk Lirasını aşmayacak eşya ithal edilebilmektedir^ Sınır ticareti yoluyla ithalatı yapılan petrol ürünlerinden alınması gereken vergi ve fonların % 80'i, diğer ürünlerde ise %60'ı tahsil edilmektedir. Ayrıca anılan Kararın 8. maddesinde "sınır ticareti kapsamında ithal edilen 3 Nurettin ÖZTÜRK, "Türkiye'de Sınır Ticaretinin Gelişimi, Ekonomik Etkileri, Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Önerileri", ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2006, sf. 111. maddelerin il dışına çıkarıldığının tespiti halinde, gerçek ve tüzel kişiler adına düzenlenen sınır ticareti belgesi ile daha önce verilmiş uygunluk belgeleri iptal edilir, yeni sınır ticareti belgesi verilmez'' hükmü yer almaktadır. Bu çerçevede sımr ticareti kapsamında ithal edilen maddelerin il dışına çıkartılmaması konusunda gerekli denetim ve kontroller ilgili İl Valiliklerince yapılmaktadır. Sınır ticaretine konu olacak eşyanın tespitinde sınır ülkelerin mevzuatları belirleyici olmaktadır. Ülkemizde Dış Ticaret Müsteşarlığı'nca çıkarılan 96/7782 Sayıh Sınır Ticareti Kararı'na İlişkin Tebliğin 12'nci Maddesinde "İhracı ve ithali ilgili mevzuatla yasaklanmış ve ithali belli kurum ve kuruluşlara bırakılmış maddeler sınır ticaretine konu edilemez. İthalat Rejimi Kararı ile İhracat Rejimi Kararı ve diğer mevzuatla ithali ve ihracı izne bağlı olan maddelerin bu tür ticarete konu edilmesi ilgili mercilerin izni ile mümkündür'' denilmektedir. 97/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı'nm 12'nci maddesinde ise ayrıca kota, gözetim ve diğer ticaret politikaları uygulamasına tabi ürünlerin sınır ticaretine konu olamayacakları bildirilmektedir^. Özetleyecek olursak; sınır ticareti kapsamına girmeyen eşyalar: İhracatta; 1) İhracı muhtelif mevzuatla yasaklanmış olan eşya, 2) İhracı belli bir merciin iznine veya lisansa bağlı eşya, 3) İhracı Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonuna tabi eşya. İthalatta ise; 1) İthali yasaklanmış eşya, 2) İthali müsaadeye bağlı eşya. 4 ÖZTÜRK,sf.ll2. olarak sayılabilir. Dolayısıyla her türlü eşyanın smır ticareti yoluyla ithalatı ve ihracatı yapılamayacaktır. İhracatta yukarıda belirtilenlerin haricinde bir sınırlama olmadığı halde, ithalatta yukarıdakilerin haricinde bütün ürünler ithal edilemeyecektir. İthalatta ilgili İl Valiliklerinin tespit ettiği ve Dış Ticaret Müsteşarlığı'nm son şeklini verdiği listelerdeki ürünler ithal edilebilecektir. Aşağıdaki tablolarda 2007 yılında smır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen tarım ve sanayi ürünleri listesi yer almaktadır. Tablo 1 2007 yılında smır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen tarım ttrttnleri fi B U :s Armut Domates Dut Kurusu Erik Hurma Igde Kakule Karabiber Karpuz Karpuz Tohumu Kavun Kebere Kekik Kimyon Kına Kuşburnu Limon Maden Suyu Mahlep Mercimek Nane Nar Nohut Patlıcan Portakal Salatalık Soğan Sumak Şeftali Tarçın Ü z ü m Yaprağı Vanilya Vişne Zencefil Zerdeçal fi .S 1 1 ^fi fi u 0 Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton 1.149 5.000 1 '> < 250.000 100 250.050 50 5 5 220 5 50 520 5 20 10.000 3 24.000 2 20 4.000 10 2.100 2 250.010 51 100 1 20 30 100 1 2 5 150 5 5 50 5 20 1.000 1 1.000 2 20 1.000 10 100 2 500 51 100 1 10 5 100 1 2 5 50 4.000 500 5 20 10.000 3 20.000 2 20 4.000 10 100 2 10 250.000 50 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 1 100 1 20 30 100 1 2 ES 10 120 20 fi fi 5 2 10 50 2.500 50 1 28 105 3 105 40 S u 5 2 10 50 6.186 50 1 28 5 2 10 50 37 50 1 25 Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Litre Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton Ton i 1 2.000 Tablo 2 2007 yılında sınır ticareti kapsamında ithalatı uygun görülen sanayi ürünleri •l-H •3 Alüminyum Alaşımları Fanlar (Eksenel) Bıçak(Sofra) Demir(Profil) Demir (İnşaat) Demir(Sac) Gübre Gübre Suni Hasır Kalay Kereste 1 36.400 16.400 2.000 2.000 10.000 10.000 20.000 50.000 30.000 40.000 50.000 170.000 250 81.500 10.000 5.000 5.000 5.000 40.000 50.000 3.000 250 5.000 100.000 120.000 5.000 5.000 5.000 5.000 150.000 150.000 1.000 1.000 10.000 1.000 10.000 2.000 4.000 4.000 5.000 13 5.000 13 5.000 1.000 1.000 1.000 35.000 500 10.000 111.000 50.000 100 100 100 400 400 60.000 1.000 10.000 30.000 1.000 10.000 Ad. Ton Ton Ton Ton Ton Ad. Ton M^ 120.000 50.000 50.000 250 500 Ton Kurşun Yedek Parça Ton Ad. 10.000 Lineer Alkil Benzen (Lab) Ton 2.000 Ton Ton 30.000 20.000 50.000 13 30.000 Ton 50.000 400 Ton 60.000 1.000 10.000 1.000 Ad. NP 5.000 15.000 36.000 Ad. Ad. M^ Ad. 1.000 100.000 Ton Ton 20.000 50.000 20.000 20.000 10.000 20.000 Ton Termos Traverten Fanlar Yapı Malzemeleri Yapı Taşı 30.000 2.000 Kömür(Petro Kok Hariç) Süs Eşyası (Bakır) t\ < 1.000 5.000 1 1 Ad. Kok Kömürü Ağaç (Yakmaya Mahsus) Su Depoları \ >o 7^ 400 M^ Mermer (İşlenmemiş) < < Ton Kereste (Tomruk) Limon Tuzu Linyit Mangal Kömürü < 13.000 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 50.000 1.000 1.000 13.000 13.000 ihracatı yasaklanmış ve ihracatı müsaadeye bağlı mallar listesi 27.07.1989 tarih ve 20234 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Buna göre eski eserler, tiftik keçesi, hint keneviri, tütün tohumu ve fidesi ihracı yasak mallar listesi içerisindedir. İhracı müsaadeye bağlı mallar listesi içinde tuz, şeker, silah (spor av tüfekleri hariç), mühimmat, uyuşturucu, psikotrop maddeler, afyon ve haşhaş kellesi, gübreler (kimyevi gübreler hariç), bitkisel ham yağlar ve yağlı tohumlar, büyük ve küçükbaş canlı hayvanlar ve 1734 sayılı Kanun kapsamındaki yemler sayılabilire İthali müsaadeye bağlı maddeler, asetik anhidrit, kokain ve tuzları, müstahzar patlayıcı maddeler, fitiller, infilak fitilleri, ağız otları veya infilak kapsülleri ateşleyici maddeler, banknot veya benzeri kıymetli evraka mahsus kağıtlar, bilister bakır, bakır döküntü ve hurdaları, alüminyum döküm ve hurdaları, işlenmiş çinko, çinko döküm ve hurdalarından oluşmaktadır^. İlerleyen tarihlerde ise ithali ya da ihracı sınırlanan mallar ve de daha önce sınırlanmış olanlarda değişikliklere gidilmiştir. 1.4. SıNıR TICARETININ TARIHSEL GELIŞIMI Smır ticareti, Türkiye'de ilk olarak 01.08.1972 tarih ve 1615 sayıh Gümrük Kanunu içerisinde gümrük denetlemesi açısından yer almıştır. Uygulamaya geçişi ise Türkiye'de 1978-79'lu yıllarda yaşanan petrol krizi ve döviz darboğazından sonra petrol krizine çare bulabilmek için İran'la mal karşılığı petrol alınması yöntemine gidilerek ileride gerçekleştirilecek olan smır ticaretinin ilk adımları atılmıştır. Başlangıçta sadece smır illerinin ihtiyaçları düşünülerek başlatılan smır ticareti uygulaması, zamanla sınıra komşu illeri de kapsamına alacak şekilde genişletilmiştir. Kapsam genişletme çalışmalarında ise aşağıdaki şekilde bir hareket tarzı izlenmiştir. Öncelikle Sanayi ve Ticaret Bakanlığından bir yetkili Ağrı ilinde Bakan adına smır ticareti işlemlerini yürütmek üzere atanmıştır. Bu yetkili ve mahiyetindeki memurlardan oluşan büro, mal götürerek karşılığında petrol getirecek olan 5 Osman Z. ORHAN, Sınır Ticaretinin Türkiye Ekonomisine Etkileri, İTO- Yaym No: 2000-27, sf. 17 sınır ticareti tacirlerinin kayıtlarını tutmak, götürülen mal karşılığı getirilecek petrolün getirilip getirilmediğini denetlemekle görevlendirilmiştir^. Devlet, belirli bir kar marjı vererek İran'dan mal karşılığı petrol getiren tacirlerden, bu petrolü satın almaktadır. Ancak, tacirlerin bu petrolü satması kendi tercihlerine bırakılmamış, satış zorunlu tutulmuştur. Çünkü o dönemlerde petrol krizinden dolayı kaçak yollarla yurda sokulan petrol, karaborsada değerinden oldukça yüksek fiyatlara satılabilmiştir. İlk başta merkezden görevlendirilen yetkili ve memurlar vasıtasıyla yapılan denetimler, daha sonra Valiliklere bırakılmıştır. Valilikler kanalıyla sınır ticaretinin düzenlenmesi amacıyla ilk kez Ağrı Valiliği bünyesinde sınır ticareti bürosu oluşturulmuştur. Sınır ticaretine bu şekilde başlangıç yapıldıktan sonra ilerleyen yıllarda bir takım düzenlemeler yapılmıştır. İlk düzenleme 1979 yılında 7/17493 sayılı Dışsatım Düzenleme Kararı ile olmuştur. Bu karara istinaden çıkarılan 09.06.1979 tarih ve 7/17793 sayılı Kararla bazı sınır bölgelerinde sınır ticareti yapılması öngörülmüştür^ Sınır Ticareti Yönetmeliği^ ile İran'la Ağrı - Gürbulak sınır kapısından sınır ticareti yapılması bir yönetmelik maddesi haline getirilmiştir. 1982 yılında yayımlanan İhracat Rejimi Kararı ve İhracat Yönetmeliği^^ içerisinde sınır ticaretine ayrıca yer verilmesi, sınır ticareti açısından önemli bir gelişme olmuştur. Türkiye'de sınır ticareti ilk defa Ağrı - Gürbulak sınır kapısında başlatılmış, Ağrı Valiliği'nin 13.02.1985 tarih ve 1/222 sayıh talebi üzerine; 8/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı^^ Eki, Sınır Ticaret Yönetmeliği çerçevesinde, Gürbulak sınır kapsmdan sınır ticareti yapılmasını belli bazı kurallara bağlamıştır. 7 ORHAN, sf. 20 8 ORHAN, sf. 21 9 20.09.1980 tarih ve 16760 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 10 07.01.1982 tarih ve 17567 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Daha sonra aynı yıl içerisinde Gaziantep - Ünlüpmar ve Karkamış smır kapılarından Suriye ile sınır ticareti yapılmasına izin verilmiştir. 1986 yılında Hatay - Cilvegözü smır kapısı Suriye ile, 1987 yılında ise Van - Kapıköy smır kapısı İran ile smır ticaretine açılmıştır. 1988 yılında ise Hakkari - Esendere, 1989 yılında da Artvin - Sarp smır kapısı smır ticaretine açılmıştır. 1989 yılında Erzurum ilinin Ağrı - Gürbulak smır kapısından İran'la, Artvin - Sarp smır kapısından ise Bağımsız Devletler Topluluğu ile smır ticareti yapmasına karar verilmiştir. 1990 yılında Kars ilinin Ağrı - Gürbulak smır kapısından İran'la, Artvin Sarp smır kapısından ise Bağımsız Devletler Topluluğu ile smır ticareti yapmalarına izin verilmiştir. Yine aynı yılın ortalarında Mardin, Hakkari ve Sımak illerinin Mardin - Habur smır kapısından smır ticareti yapmalarına karar verilmiştir. İlk önceleri Ağrı ilinde fiili olarak smır ticareti faaliyetleri yürütülmekteyken, hızlı bir gelişme ile bu tür ticaretin diğer smır ve komşu illerine de yayılmıştır. Kısaca özetlemek gerekirse; Ağrı, Van, Hakkari, Erzurum ve Kars illeri Gürbulak, Kapıköy ve Esendere smır kapılarında İran'la, İğdır Dilucu smır kapısından Nahcıvan'la, Gaziantep ili Cilvegözü, Öncüpmar ve Karkamış smır kapılarından Suriye ile. Sımak ili Habur smır kapısından Irak ile smır ticareti yapmaya yetkili kılınmışlardır. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığının 96/7782 Sayılı Smır Ticaretine İlişkin Tebliğ^^ ile Şanlıurfa ilinin Akçakale smır kapısından Suriye ile smır ticareti yapmasına izin verilmiş, yine aynı tebliğde smır ticareti yapmaya yetkili ve daha önce "komşu iF statüsünden yararlanmış olan illerin smır ticareti yapabilme olanakları da kaldırılmış, son olarak da 31.01.1997 tarih ve 97/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı^^ ile Edime iH Bulgaristan ile Kapıkule'den smır ticareti yapmaya yetkilendirilmiştir. Ancak 2000 yılında Edime'nin smır ticareti yapması uygulamasına son verilmiştir. Smır ticareti yapılan iller ve bunların hangi sınır kapısından hangi ülkelerle smır ticareti yapacakları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir^"^. 12 06.09.1996 tarih ve 22749 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 14 ORHAN, sf. 24 Tablo 3 Sınır Ticareti Yapılan İller ve Sınır Kapdarı ile Karşı Ülkeler İLİ SINIR KAPISI KARŞI ÜLKE Ağrı Gürbulak İran Ardahan Türkgözü Gürcistan ve Diğer B D T Ülkeleri Artvin Sarp Gürcistan ve Diğer B D T Ülkeleri Gaziantep Karkamış Suriye Hakkari Esendere İran Hatay Cilvegözü Suriye Dilucu Nahçıvan Kilis Öncüpmar Suriye Mardin Nusaybin Şenyurt Suriye Şanlıurfa Akçakale Suriye Sımak Habur Irak Van Kapıköy İran İğdır Temmuz 1998'de alman ve fakat Resmi Gazete'de yayımlanmayan bir Kararla sınır ticaretinde bazı kısıtlamalara gidilmiştir. Bakanlar Kurulunun aldığı önlemler arasında sınır ticaretinin sadece komşu iller arasında yapılması, ticarete konu olan malların bu illerin sınırlarını aşmaması, sınır ticareti kapsamındaki malların vergilerinin %80'e çıkarılması, malların ithalatında menşe şehadetnamesi aranarak üçüncü ülke mallarının bu yolla yurda girişinin engellenmesi konuları yer almaktadır^^ Kararın Temmuz 1998 başından itibaren uygulamaya sokulmasıyla 10'u aşkın Doğu ve Güneydoğu Anadolu ilinden yapılan sınır ticareti kapsamındaki malların il dışına çıkmasını önlemek amacıyla ciddi idari denetimler başlatılmıştır. Önlemler Ardahan'dan, Hatay'a kadar 10'a yakın ilde etkisini gösterirken, bu iller ekonomisi sınır ticaretine bağlı olanlarda ticari hayat durgunlaşmıştır^^ Sınır ticaretiyle ilgili önemli bir düzenleme; Türkiye'de 13 sınır ilinde 15 Dünya Gazetesi, 22.07.1998 16 ÖZTÜRK,sf. 112 yapılan smır ticaretinde Valiliklerde olan yetkinin, Bakanlar Kurulu Kararıyla Dış Ticaret Müsteşarlığına devredilmesidir. İllerin keyfi olarak ihtiyaç dışı ithalat yapmamaları, smır ticaretinin her ilde standart halde yapılması ve kontrolün daha sağlıklı yapılabilmesi gibi nedenlerle alman 23.12.1998 tarih ve 98/12254 sayılı bu Bakanlar Kurulu Kararı bütün Vahliklere ulaştırılmış ve Valilerin yetkileri kaldırılmıştır. Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca petrol ürünlerine ilişkin il ihtiyaçları, doğrudan doğruya Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının görüşü alınarak Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından belirlenmiştir. Diğer ürünlere ilişkin ihtiyaçlar ise her yıl Ekim ayı sonunda Valiliklerce Dış Ticaret Müsteşarlığına bildirilmiş. Müsteşarlıkça yapılan değerlendirme sonucunda, uygunluk belgelerinin düzenlenmesine esas olmak üzere il ihtiyaçlan nihai listeleri Valiliklere bildirilmiştir. 23.12.1998 tarihli Karar, illerdeki "Smır Ticareti Değeriendirme Kurulları"nda da değişiklikler yapmıştır. Buna göre Smır Ticareti Değerlendirme KuruUan; Vali veya Vali'nin görevlendirdiği Vali Yardımcısı başkanlığında. Sanayi Ticaret Müdürü, Tanm İl Müdürü, Ticaret ve Sanayi Odası Yönetim Kurulu Başkanı, Defterdar ve Dış Ticaret Müsteşarlığının uygun gördüğü bir üyeden oluşmaktadır. Kurullarda daha önce Defterdarlık ve Müsteşarlık temsilcisi yer almıyordu. Kararla getirilen önemli bir yenilik de Sınır Ticareti Koordinasyon Kurulu oluşturulmasıdır. Yapılan düzenleme ile smır ticareti yapılan illerin Valileri ve ilgili kurumların yetkililerinin oluşturduğu kurul, üç ayda bir Dış Ticaret Müsteşarlığı'nda toplanarak çalışmalarını değerlendirecektir. Bu kararla smır ticareti yoluyla yapılan ithalatta alınacak vergilerde de denklik sağlanmış olmaktadır. 23.12.1998 tarihli Karara göre il ihtiyacı dışındaki ürün ve malların ithalatına, listede belirlenen il ihtiyacı fazlası ithalata ve hasat dönemi tarımsal ürünlerin ithalatına da artık izin verilmeyecektir. Eski uygulamada Vali veya onun görevlendireceği Vali Yardımcısı başkanlığındaki Sınır Ticareti Değerlendirme Kurulu, smır ticareti izni verme, yapılan başvuruları kabul edip etmeme, ilin ihtiyacını belirleme yetkilerine sahipti. Yeni uygulamayla, il ihtiyacı ve hangi malların ithalatına izin verildiği Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından liste halinde Valiliklere bildirilecek ve bildirilen listeler dışındaki ithalata izin verilmeyecektir^^. Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilen 4503 sayılı Katma Değer Vergisi Kanunu, Harçlar Kanunu, Finansman Kanunu, Akaryakıt Tüketim Vergisi Kanunu, Kuramlar Vergisi Kanunu, Vergi Usul Kanunu ve 4481 Sayılı Kanunda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanunun^^ geçici 2'nci maddesi uyarınca "Bakanlar Kurulu, sınır ticareti kapsamında ithal edilen mallara ilişkin olarak tahsil edilen Akaryakıt Tüketim Vergisinin %5'ine kadarlık kısmını, sınır ticareti yapılan illerin özel idarelerine aktarmaya yetkilidir. Bu maddenin uygulanması ile ilgili usul ve esaslar Maliye Bakanlığınca belirlenir'' hükmü yer almıştır. Buna göre tahsil edilen Akaryakıt Tüketim Vergisinin % 5 ' lik kısmı smır ticareti yapılan illerin Özel İdarelerine gönderilecek ve özel idareler bunlarla, yol, okul vb. yatırımları gerçekleştireceklerdir. Bu, smır illerinin kalkındırılması için son derece olumlu bir gelişme olmuştur^^. Başlatıldığı günden bu yana kapsamı konusunda tartışmalar bitmeyen ve vergi kayıplarına neden olan smır ticaretine 28.04.2000'de çıkarılan Bakanlar Kuralu Kararnamesi ile yeni kısıtlamalar getirilmiştir. Karamame ile "mücavir iF kavramı kaldırılırken, artık sadece Artvin'den Hatay'a kadar olan smır illerinde smır ticareti yapılabilmesi karara bağlanmıştır. Daha önce smır illerine komşu iller de "mücavir //" statüsünde, smır ticareti yapabiliyorlardı. Karamame sonrasında. Mayıs ayı başına kadar smır illeri ile bunlara komşu "mücavir iller'' dahil 17 ilden yapılan smır ticareti, sadece sınırdaki 20 ilde yapılabilecektir. Karamame ile Edime smır ticaretine tamamen kapatılmıştır^^. Bu arada, çoğunlukla Irak'tan getirilen deterjan hammaddesi olan "lap" ile hurda demir-çelik ve hurda bakır ithalatında uygulanan kota da kaldırılmıştır. Smır ticareti kapsamında getirilen bu mallar, Türkiye genelinde satılabilecektir. Bu ürünler dışında, smır ticareti kapsamında ithal edilen ürünlerin il dışına 17 ÖZTÜRK,sf. 113 18 29.01.2000 tarih ve 23948 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 19 ÖZTÜRK,sf. 113 çıkanimaması kararlaştmlmıştır. 28.04.2000 tarihli Kararname ithal edilen motorin miktarma da kısıtlama getirmiştir. Kararname ile sınırdan ticaretin önemli boyutunu oluşturan motorin ticaretinde gümrük muafiyeti de azaltılmıştır. "Taşıt üzeri motorin ticaretf olarak adlandırılan sınırdan motorin ticaretinde, daha önce yüzdo 60 olarak uygulanan mevcut gümrük vergi avantajının yüzde 80 oranmda uygulanması karara bağlanmıştır. Bu Karar ile mutad depo ile getirilecek aylık motorin miktarı, İğdır'da 25 bin tondan 15 bin tona, Habur'da 150 bin tondan 75 bin tona indirilmiştir. Yeni kontenjan miktarları Mayıs 2000'den itibaren geçerli olmuştur^^ Sınır ticaretine ilişkin bu kararnamenin gecikmesi nedeniyle, 1999 yılının sonunda sınır ticareti kapsamında ithalatı yapılabilecek ürünlerin sayısı. Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından 254'ten 31'e indirilmiştir. 28.04.2000 tarihli Kararname ile sınır ticareti kapsamında, sadece, genellikle Türkiye'de üretilmeyen, karabiber, kakule, karanfil, kimyon, kına, sahlep, sumak gibi baharat türü tanm ürünlerinin ithalatına izin verilmektedir. Bu kapsamda ithal edilebilecek sanayi ürünleri ise ham alüminyum, külçe alüminyum, külçe bakır, bakır süs eşyası, hurda bronz, kaya tuzu, ham veya kaba yontulmuş mermer, naylon terlik, semaver ve odun ile sınırlandırılmıştır^^. 1 Eylül 2002 tarihi itibariyle sınır ticareti kapsamında yapılan motorin ticareti yeni bir düzenleme yapılana kadar tamamen yasaklanmıştır. Yasaklanma gerekçesi olarak motorin ticaretinin amacından saptığı belirtilmiştir^^ Güvenlik, kaçakçılık, iç piyasayı bozduğu vb. gerekçelerle sınır ticaretinin kapsamı 2000 yılından itibaren aşamalı bir biçimde daraltılmıştır. Sınır ticaretinin Türkiye'deki ilk uygulamasından bu güne sınır illerinin süregelen ortak sorunları varlığını devam ettirmektedir. Bu noktada Dış Ticaret Müsteşarlığı 2001 yılında, bölgesel ticareti geliştirmek üzere organizasyon yapısında stratejik yeniden yapılanmaya gitmiştir. Bu yeniden yapılanma ile 21 Akşam Gazetesi, 08.05.2000 22 "Sınır Ticaretinde indirim", Hürriyet Gazetesi, 12.01.2000 23 "Motorine sınır ticareti yasağı", Milüyet Gazetesi, 16.08.2002 birlikte, var olan sınır ticaretine yeni bir model getirilmiştir. Bu model, Sınır Ticaret Merkezleri projesidir. Bu proje ile. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu Suriye, İran, Irak, Nahçıvan ile Türkiye sınırındaki ticaret. Sınır Ticaret Merkezleri şeklinde yeni bir sisteme kavuşturulmuş olmaktadır. Bu kapsamda her iki tarafın sınır kapılarının arasında kalan bölgelerde, iki ülke mallarının satılacağı satış mağazalarının kurulması projesi 2003 yılından itibaren uygulamaya geçmiştir. Sınır ticareti konusunda yapılan son düzenlemelerden biri, 2003/5408 sayılı Sınır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Karandır^"^. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararında 2003/6401 sayıh BKK^^ ile değişiklik yapılmıştır. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararma göre; Türkiye'nin yaşam standardının düşük ve işsizliğin ciddi boyutlarda olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinde ekonomik, sınai ve ticari gelişmenin hızlandırılmasını teminen. Sınır Ticaret Merkezleri kurulması karara bağlanmıştır. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı'nm getirdiği en önemli yenilik. Sınır Ticaret Merkezleri uygulamasında bir kısım illere yeniden komşu il statüsünün tanınmasıdır. Sadece Sınır Ticaret Merkezlerinde geçerli olmak üzere Erzurum, Muş, Bitlis, Siirt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman illerine komşu il statüsü yeniden tanınmıştır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde komşu ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay'dan oluşan 13 ilde kurulacak olan Sınır Ticaret Merkezlerinde mağazalar bulunacaktır. Kararın getirdiği en önemli yeniliklerden bir tanesi de Değerlendirme Komisyonunun oluşumudur. Buna göre ithal edilecek eşyaya ilişkin il kotaları ve ithal edilen eşyanın Uygunluk Belgesi sahiplerine dağıtımına dair esaslar; Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret İl Müdürü, Ticaret Odası veya Sanayi ve Ticaret Odası ile Esnaf ve Sanatkarlar Odası temsilcilerinden oluşan Değerlendirme Komisyonu üyelerinin oybirliği ile teklifi üzerine Dış Ticaret Müsteşarlığınca belirlenecektir. Daha önce Sınır Ticareti Koordinasyon 24 10.04.2003 tarih ve 25075 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Kurullannda bulunmayan Esnaf ve Sanatkarlar Odalan Değerlendirme Komisyonlannda görev almaya başlamıştır^^. Temsilcileri, Smır Ticaret Merkezlerinin kurulması Türkiye'nin tek taraflı olarak uygulamaya koyacağı bir işlem olmayıp, sınırın ait olduğu diğer ülke ile konunun müzakere edilmesi ve müzakereler sonucunda bir anlaşmanın imzalanması gerekmektedir. Halihazırda Smır Ticaret Merkezleri ile ilgili olarak Türkiye'nin İran'la anlaşması mevcut olup bu anlaşma kapsamında ilk etapta Sarısu, SeroEsendere ve Razi-Kapıköy'de Smır Ticaret Merkezleri açılmış ve işletilmeye başlamıştır. Diğer taraftan Gürcistan ve Nahcivan'a da Smır Ticaret Merkezi kurulması teklif edilmiş olup, Gürcistan Smır Ticaret Merkezlerinin genel dış ticaret politikaları ile uyumlu olmadığını belirterek bu teklifi geri çevirmiştir. Nahcivan'la ise Azerbaycan'ın söz konusu özerk bölgesinin üretim yapısı, Türkiye'ye ihraç edecekleri ürünlerin sınırlı olması gibi nedenlerle Smır Ticaret Merkezi kurulmasına gerek görülmemiştir. Suriye ile ülkemiz arasında Smır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına ilişkin ilk tur müzakereler 2004 yılı Haziran ayı başında Halep'te gerçekleştirilmiştir. Ancak tüm çabalara rağmen 2005 yılı Nisan ayı sonunda Gaziantep'te yapılan ikinci tur Smır Ticaret Merkezi müzakerelerine kadar Suriye bu projeye ikna edilememiştir. Söz konusu müzakereler kapsamında Smır Ticaret Merkezlerinin ilk olarak, pilot bölge olarak belirlenen Gaziantep-Akçako5aınlu / Ayn El Soda ve Kilis-Öncüpmar / Babulselema sınırında eşzamanlı olarak kurulması kararlaştırılmıştır. 2005 Eylül ayında Suriye tarafına iletilen Smır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına ilişkin çerçeve anlaşma taslağının, Suriye makamları tarafından 19 Ocak 2006 tarihinde olduğu gibi kabul edildiği bildirilmiştir. 26 ÖZTÜRK,sf. 114 1.5. SıNıR TICARETINE ILIŞKIN YASAL DÜZENLEMELER 1.5.1. G Ü M R Ü K M E V Z U A T I N D A Y E R A L A N DÜZENLEMELER Ülkemizde smır ticaretine ilişkin düzenlemelerin yasal dayanağı 4458 sayılı Gümrük Kanunu'nun^^ 172'nci maddesine dayanmaktadır. Gümrük Kanunu'nun 172'nci maddesinin 4910 sayılı Kanun^^ ile değiştirilmiş şekli aşağıdaki gibidir. ''Türkiye ile komşu ülkeler arasında coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları göz önünde bulundurularak yapılacak sınır ticaretinin kapsamını belirlemeye, sınır ticareti yapılacak sınır ticaret merkezlerinin kurulmasına ve buralardan yapılacak ihracat ve ithalatın usul ve esaslarını belirlemeye veya sınır ticareti yoluyla serbest dolaşıma girecek eşyadan alınacak vergileri göstermek üzere ilgili kanunlarda belirtilen azamî hadleri geçmemek şartıyla tek ve maktu bir tarife uygulamaya Bakanlar Kurulu yetkilidir. Sınır ticaret merkezleri, gümrük işlemlerinin Cumhuriyeti Gümrük Bölgesi dışında addedilir yürütülmesinde Türkiye Sınır ticaretine ilişkin gümrük işlemleri Müsteşarlıkça belirlenir " Yasa maddesinden de anlaşılacağı üzere smır ticaretinin temelinde komşu ülkelerle coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları dikkate alınarak karşılıklı ticaretin düzenlenmesi yatmaktadır. Smır ticareti ile ilgili düzenleme yapma yetkisi ise Kanun ile Bakanlar Kuralu'na verilmiştir. Bugüne kadar uygulama Bakanlar Kurulu Kararları ve bu kararlara istinaden hazırlanan Yönetmelikler çerçevesinde yürütülmüştür. Uygulamanın ilk dönemlerinde çıkartılan Bakanlar Kurulu Kararları ve bu Kararlara istinaden hazırlanan Yönetmelikler jâirürlükten kaldırılmıştır. 27 04.11.1999 tarih ve 23866 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Sınır ticareti konusundaki düzenlemeler, uygulamada karşılaşılan sorunlar, bölgesel ihtiyaçlar vs. nedenlerle sürekli olarak değişikliğe uğramıştır. Sınır ticareti konusundaki düzenlemelerin fazlalığı nedeni ile çalışmamızda geçerli olan bazı mevzuat hükümlerine yer verilecektir. Gümrük Kanunu'nun uygulamasına dair hazırlanan Gümrük Yönetmeliği'nde^^ de sınır ticareti konusunda düzenlemeler yapılmıştır. Anılan Yönetmeliğin 570'inci maddesinde Bakanlar Kurulunca Türkiye ile komşu ülkeler arasında coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları göz önünde bulundurularak kapsamı belirlenen sınır ticareti ancak ilgili Kararda belirtilen gümrük idarelerinden yapılacağı belirtilmiştir. Sınır Ticaret Merkezleri üzerinden yapılacak ihracat ve ithalat işlemlerinde; 31.05.2002 tarihli ve 24771 Mükerrer sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Gümrük Yönetmeliğinin eki Gümrük Beyannamesi Kullanma Talimatında belirtildiği şekilde Gümrük Beyannamesi düzenlenecektir. Sınır ticareti kapsamında yapılacak ithalat ve ihracat işlemleri, Gümrük Yönetmeliğindeki hükümlere göre gerçekleştirilir. Ancak Bakanlar Kurulu Kararında farklı uygulamalara yer verilebilir. 1.5.2. DIŞ T İ C A R E T M Ü S T A Ş A R L I Ğ I TEŞKİLAT KANUNU Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı 11 yıl hizmet gördükten sonra 4059 sayılı Kanunla^^ Başbakanlığa bağlı Hazine Müsteşarlığı ve Dış Ticaret Müsteşarlığı isimleri ile iki ayrı kuruluş haline getirilmiştir. Söz konusu Kanuna göre, dış ticaret politikalarının tespitine yardımcı olmak, tespit olunan bu politikalar çerçevesinde ihracat, ihracatı teşvik, ithalat, yurtdışı müteahhitlik hizmetleri ile ikili ve çok taraflı ticari ve ekonomik ilişkileri düzenlemek, uygulamak, uygulamalan izlemek ve geliştirmek görevlerini 29 31.05.2002 tarih ve 24771 mükerrer sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. üstlenen Dış Ticaret Müsteşarlığında ana hizmet birimleri oluşturulmuştur. Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracat Genel Müdürlüğü'nde stratejik yeniden yapılanmaya gidilmiştir. Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü bünyesindeki Özel İhracat Daire Başkanlığı yerine Bölgesel İhracatı Geliştirme Daire Başkanlığı oluşturulmuş, bu Daire Başkanlığı altında da Sınır Ticareti Şube Müdürlüğü, Çevre Ülkelerle Ticareti Geliştirme Şube Müdürlüğü ve BM Kapsamında İhracat Şube Müdürlüğü ihdas edilmiştir. Gümrükler Genel Müdürlüğü bünyesinde Sınır Ticareti Şube Müdürlüğü oluşturulmuştur. Sınır Ticareti Şube Müdürlüğünün görevleri aşağıdaki gibidir. 1) Sınır ticaretine ilişkin Kararnameler hakkında gümrük mevzuatı dahilinde işlem yapılması, muhtelif inceleme, soruşturma, basit ve cevaplı raporların incelenerek gereğinin ifası, sınır ticaretindeki mevzuat eksiklikleri ile suiistimalin önlenmesi amacıyla alınabilecek tedbirlere ilişkin görüş bildirilmesi hususları yerine getirilmektedir 2) Birinci maddede sayılan hususlarla • birlikte; Sınır ticareti ile ilgili olarak; a) Açık pazarların işleyişine ilişkin faaliyetler, b) Yurtdışı müteahhitlik hizmetleri kapsamındaki faaliyetlerde Dış Ticaret Müsteşarlığı ve gümrük idareleri arasında koordinasyonun sağlanması, c) Sınır ticareti kapsamında ham petrol ithalatına ilişkin faaliyetler, d) Dış Ticaret Müsteşarlığınca idarelerine bildirilmesi, belirlenen il ihtiyacı listelerinin gümrük e) Sınır ticareti kapsamında ithal edilen ham petrol ve ithal ve ihraç edilen diğer ürünlere ilişkin gümrük idarelerince her ay Müsteşarlığımıza gönderilen istatistiklerin saklanması ve derlenmesi, f) Sınır ticaretine ilişkin denetim elemanlarından gelen raporların değerlendirilmesi. incelenip g) Bakanlar Kurulu Kararları kapsamında gerektiğinde toplantı yapılmasının sağlanması ile Müsteşarlığımızca konuyla ilgili diğer kurumlarca düzenlenen toplantılara katılım sağlanması ve bu kurumlarla gereken yazışmaların yapılması, • Sınır Ticaret Merkezleri ile ilgili olarak; a) Sınır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına yönelik ilgili kurum ve kuruluşların iştirakiyle düzenlenen toplantılarda Müsteşarlığımızı temsil etmek, b) Sınır Ticaret Merkezleri oluşturmak, ile ilgili gümrük işlemlerine ilişkin mevzuatı c) Sınır Ticaret Merkezlerinin işleyişiyle ilgili gümrüğü ilgilendiren sorunların çözümünü sağlamakve Sınır Ticaret Merkezindefaaliyet gösteren mağazaların işletme izinlerini iptal etmektir 1.5.3. SINIR TİCARETİ İLE İLGİLİ B K K V E YÖNETMELİKLER Smır ticaretinde normal ihracat ve ithalat işlemlerine uygulanan yasal kuralların pek çoğu uygulanmaz. Türkiye'de 1970'li yılların sonlarından itibaren uygulanmaya başlayan smır ticareti, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde uygulanan özel bir dış ticaret şekli olarak karşımıza çıkmaktadır^ ^ Smır ticaretinin uygulanmasına ilişkin olarak bugüne kadar çok sayıda Bakanlar Kurulu Kararı çıkartılmış ve bu Kararlara istinaden Yönetmelikler yayımlanmıştır. Bakanlar Kurulu Kararları ve Yönetmeliklerin birçoğu yürürlükten kaldırılmıştır^^. Smır ticareti ile ilgili olarak Ülkemizde yapılan 31 Muammer SÖNMEZ, Sınır ve Kıyı Ticareti, Erzurum 1995, sf. 119 32 21.02.1985 tarih ve 18673 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Sınır Ticareti Yönetmeüği, 28.04.1989 tarih ve 89/14040 sayıh Bakanlar Kurulu Karan ile yürürlüğe giren Sınır Ticareti Yönetmeliği'nin 15'inci maddesi ile yürürlükten kaldmhnıştır. 04.05.1989 tarih ve 20158 sayılı Resmi Gazete'de yaymüanan Smır Ticaret Yönetmeliği ise 08.08.1990 tarih ve 90/800 sayılı Sınır ve Kıyı Ticareti Yönetmeliği'nin 14'üncü maddesiyle yürürlükten kaldırılmış, daha sonra 08.08.1990 tarihli ve 90/800 sayılı Yönetmelik, 19.01.1992 tarih ve 92/2639 sayıh Sınu- ve Kıyı Ticareti Yönetmeliği'nin 16'ncı maddesiyle yürürlükten kaldınimıştır. Bu Yönetmelik, 1.9.1993 gün ve 21685 sayıh Resmi Gazete de yayımlanan 13.08.1993 tarih ve 93/4723 saydı Karar ile yürür lükten kaldmimıştır. düzenlemeler çalışmamızm smır ticaretinin Türkiye'deki gelişimi kısmında verilmiştir. O nedenle çalışmamızın bu kısmında tekrar olmaması açısından benzer düzenlemelere yer verilmeyecektir. Smır ticareti uygulaması ile ilgili olarak yaşanan süreçte geçerliliğini koruyan ve uygulamaya yön veren Bakanlar Kurulu Kararları ve Yönetmelikler bulunmaktadır. Uygulamaya girdiği tarihten bu yana fazlaca tartışılan ve olumsuz yönleri ile gündeme gelen smır ticareti konusunda 2000 yılında çıkartılan 2000/364 ve 2002'de çıkartılan 2002/4517 sayılı Bakanlar Kurulu Karamamesi ile yeni kısıtlamalar getirilmiştir. 1.5.3.1. SINIR TİCARETİNİN DAYANAĞI Smır ticareti, 28 Nisan 2000 tarihinde yürürlüğe giren, 10.03.2000 tarihli ve 2000/364 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında yürütülmektedir 28 Nisan 2000 tarihinde yürürlüğe giren, smır ticaretinin düzenlenmesine ilişkin 10.03.2000 tarihli ve 2000/364 sayıh Bakanlar Kurulu Kararı, bütün bu çerçeveyi çizen karardır. Mezkûr kararın dayanağı, aslında 27.10.1999 tarih ve 454 sayılı Millî Güvenlik Kurulu Tavsiye Kararından oluşmaktadır. 1.5.3.2. SINIR TİCARETİNİN YAPILACAĞI İLLER Sımrticaretinin, Ağrı, Ardahan, Artvin, Gaziantep, Hakkari, Hatay, İğdır, Kilis, Mardin, Şanlıurfa, Sımak ve Van ilerinde uygulama imkânı bulunmaktadır. Ayrıca, Esendere Gümrük Kapısından İran, ilaveten Üzümlü ve Çalıdüzü Beldelerindeki açık pazar yerlerinden de Irak'la smır ticareti yapma imkânı vardır. Uygulama esasen Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden yapılan ihracatın artırılması ve bu ihracat sayesinde, bölgede sınaî ve ticarî gelişmenin sağlanması, ayrıca smır illerinin ihtiyacının bir bölümünün ithalat yoluyla daha düşük maliyetle karşılanması ve bu bölgelere ekonomik canlılık getirilmesi amacıyla başlatılmıştır. 1.5.3.3. SINIR TİCARETİ YAPABİLECEK KİŞİLER Sınır ticareti yapma hakkı sadece ilgiH ilde en az üç aydır faaliyette bulunan tüzel kişilere verilmiştir. Sınır ticaretinin amacına uygun olarak yürütülmesinden ilgili Valilikler sorumludur. İthalat ve ihracat işlemleri, Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında toplanan ve oybirliğiyle karar alan İl Değerlendirme Kurulunca tanzim edilen Uygunluk Belgesi kapsamında gerçekleştirilmektedir. Valiliklerce hiçbir nam ve hesap adına kesinti yapılmamakta ve Valiliklerce kurulan vakıf, şirket vb. tarafından sınır ticareti yapılmamaktadır. İthal edilen ürünlerin il dışına çıkarılması halinde "belge iptali" gibi cezai müeyyideler uygulandığı gibi ceza kesilmesi de söz konusudur. 1.5.3.4. SINIR TİCARETİNE KONU MALLAR Sınır ticareti yoluyla ithalatına izin verilen ürünler; • Ham petrol, • Kota kapsamında tarım ürünleri ve diğer ürünler, • Kota sistemine tabi olmayan mallar. Ham petrol TÜPRAŞ ile sözleşme imzalayan şirketlerce, Irak'tan karayoluyla Habur Gümrük Kapısı'ndan gerçekleştirilmiştir. Ham petrol ithalatını gerçekleştirecek firmalar için Başbakanlık Makamından onay alınması gerekmekteydi. Bu kapsamda getirilen ham petrol, her türlü vergi ve fondan muaf olarak miUileştirilmiştir. 2000 yılında; toplam 2.750.000 ton/yıl, 2001-2002 döneminde; toplam 4.000.000 ton, 2003 yılı için ise; 4.000.000 ton ham petrol ithalatı Başbakanlık tarafından uygun görülmüştür^^ 1997 yılında, motorinin de sınır ticareti kapsamına alınmasıyla birlikte, söz 33 "Smır Ticareti ve Sınır Ticaret Merkezleri", Eylül 2007, http://www.makinebirlik.com/ makinejortal/Dokuman/s%C4%B ln%C4%B lr%20ticare ti%20ve%20merkezleri.ppt. Erişim: 03.01.2008 konusu ticaret, zaman içerisinde amacından uzaklaşmış ve ağırlıklı olarak motorin olmak üzere, petrol ürünleri ithalatından oluşan bir ticaret şekline dönüşmüştür. Dolayısıyla uygulamanın sadece adı "sınır ticareti" olarak kalmış fiili olarak yapılan "petrol ürünleri ithalatı" olmuştur^"^. 17.07.2002 tarihh ve 2002/4517 sayıh BKK ile 10.03.2000 tarihh ve 2000/364 sayılı Karardaki bazı maddelerin )mrürlükten kaldırılmış, bazı maddeler ise değiştirilmiştir. 2002/4517 sayılı Kararname ile 2000/364 sayılı Kararnamenin amacından, taşıt üzerindeki depolarda motorin ithalatı çıkartılmış ve sınır ticareti kapsamında petrol ürünleri ithalatı yapılamayacağı belirtilmiştir. Ayrıca sınır ticareti kapsamında ithal edilen eşyayı taşıyan araçlarda 31.12.2002 tarihine kadar, ham petrol taşıyan araçlar hariç olmak üzere, orijinal yakıt depolarına ilave olarak monte edilen depolarda akaryakıt getirilmesi engellenmiştir. 24.12.2002 tarihh ve 2002/4999 sayıh BKK ile, 10.03.2000 tarihh ve 2000/364 sayılı Kararnamenin eki olan Sınır Ticaretinin Düzenlemesine İlişkin Karar'a geçici bir madde ilave edilmiştir. Buna göre, sınır ticareti kapsamında tüzel kişiler tarafından karayoluyla ithal edilecek ham petrolü taşıyan araçların standart yakıt depolarına göre belirlenen limitlerde, Irak'tan 2003 yılında ithalatı uygun görülen ham petrolü taşıyacak araçlar 31.05.2003 tarihine kadar uygulamadan yararlanmıştır^^ 1997-2002 döneminde sınır ticareti yoluyla ithaline imkan tanınan üçüncü ülke menşeli motorine İthalat Rejimine kıyasla belirli oranda vergi indirimi uygulanması ve bu ürünün yetkili il dışındaki diğer illerde de pazarlanmasma engel olunamaması nedeniyle, sınır ticareti gerçek amacından uzaklaşarak salt motorin ticaretine dönüşmüştür. Petrol sektöründe disiplinsizliğe sebep olan söz konusu ürünün ticaretine 1 Eylül 2002 tarihinde son verilmiştir^^. Tarım ürünlerinin ithalatında ise Valiliklerin taleplerine istinaden Dış 34 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 22, Cilt 3, http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/ vill/bas/b024m.htm. Erişim: 15.11.2007 35 Meclis Araştırma Komisyonu Raporu, Tarih: 16.06.2005, Esas No: 10/238, http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/vil01/ss978m.htm. Erişim: 07.01.2008 36 Milliyet, 16.08.2002 Ticaret Müsteşarlığı koordinatörlüğünde Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ile Tarım ve Köyişleri Bakanlıkları arasında yapılan ortak değerlendirme sonucunda hazırlanan il ihtiyaçları nihai listeleri (ithalat kotaları) Valiliklere gönderilmektedir. Öte yandan, bir dönem smır ticareti yoluyla, özellikle yaş meyve, sebze olmak üzere, hiçbir kotaya tabi tutulmaksızın, il ihtiyacını aşan miktardaki tarım ürünleri ithalatına müsaade edilmiştir. Tarım ürünlerine ilişkin il ihtiyaçları Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nm görüşleri doğrultusunda belirlenmektedir. Motorin dışında, 2003 yılında 94, 2004 yılında 34, 2005 yılında 65, 2006 yılında 60 ürünün ithalatı için kota tahsis edilmiştir. 2003-2006 döneminde "il ihtiyacı nihai listelerinde", destekleme alımlarına tabi ürünlere, canlı hajrv^an ve hayvancılık ürünleri ile iç piyasa dengelerini bozacak nitelikteki mallara yer verilmemiştir. Tahsis edilen miktarlar yıl içinde hiçbir gerekçeyle arttırılmamakta ve ürünlerin il dışına çıkarılmasına Kararname uyarınca Valiliklerce izin verilmemektedir. İthalatta alınması gereken vergi ve fonların % 60'ı ile KDV'nin tamamı tahsil edilmekteydi^^. Bakanlar Kurulu Kararı ile yaş sebze ve meyve ithalatına da yasak getirilmiştir. Kararname ile smır ticareti kapsamında, sadece, genellikle Türkiye'de üretilmeyen, karabiber, kakule, karanfil, kimyon, kına, mahlep, salep, sumak gibi baharat türü tarım ürünlerinin ithalatına izin verilmektedir. Bu kapsamda ithal edilebilecek sanayi ürünleri ise ham alüminyum, külçe alüminyum, külçe bakır, bakır süs eşyası, hurda bronz, kaya tuzu, ham veya kaba yontulmuş mermer, naylon terlik, semaver ve odun ile sınırlandırılmıştır^^ Kota sistemine tabi olmayan mallar ise linear alkil benzen (LAB), hurda bakır ve hurda demir-çelikten oluşmaktadır. Irak'tan hurda ithali ise yasaklanmıştır. Söz konusu ürünlerin ithalatında herhangi bir miktar kısıtlaması ya da il ihtiyacı kriteri uygulanmamaktadır. Bu ürünlerin ithal edilmesinden sonra Türkiye genelinde satılması serbesttir. Özetleyecek olursak; smır ticaretinde yaşanan olumsuzlukların durdurulması 37 Sınır Ticareti ve Smır Ticaret Merkezleri, Sunu 12, 13 38 "Sınır Ticaretinde îndirim", httD://webarsiv.hurrivet.com.tr/200Q/01/12/171455.asp. Erişim: 13.11.2007 ve motorinin tedricen kaldırılmasma yönelik alman tedbirler ve 1999 yılmdan itibaren yürürlüğe konulan Millî Güvenlik Kurulu tavsiye kararları uyarınca, smır ticaretinde il ihtiyacı esası kabul edilerek, ithalatta kota sistemine geçilmiştir. Bu çerçevede, ithal edilen ürünlerin ilgili il sınırları dışına çıkarıldığının tespiti halinde, ağır cezai müeyyidelerin tatbik edilmesi hükme bağlanmış ve motorin ithalatında alınması gereken vergi ve fonların oranı büyük ölçüde 3âikseltilmiştir. 1.5.4. SINIR T İ C A R E T M E R K E Z L E R İ N E İLİŞKİN B K K VE YÖNETMELİK Smır ticaretinin yarattığı olumsuzluklar çok fazla eleştirilmiş ve çeşitli kısıtlamalara gidilmiştir. Bu kısıtlamalar, komşu ülkelerle normal dış ticareti de olumsuz etkileyebilecek niteliktedir. Komşu ülkelerle olan dış ticaret sadece smır ticareti kapsamında olmadığından, smır ticareti ile birlikte normal dış ticaretin de geliştirilmesi gerekmektedir. Gelir seviyesinin diğer bölgelere göre daha düşük olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin ekonomisinin gelişmesi açısından yeni düzenleme yapılmasına ihtiyaç dujoılmuştur. Smır ticareti konusunda yapılan son düzenlemelerden biri, 2003/5408 sayılı Smır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararıdır. 2003/5408 sayılı Bakanlar Kurulu Kararında 2003/6401 sayılı BKK ile değişiklik yapılmıştır. Bakanlar Kumlu Kararındaki yetkiye istinaden uygulamaya dair, Smır Ticaret Merkezlerinden Yapılacak İhracat ve İthalata İlişkin Yönetmelik^^ ile Smır Ticaret Merkezleri Kuralmasma İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik"^^ hazırlanmıştır. Söz konusu Bakanlar Kumlu Kararı ve Yönetmeliklerin tam metni çalışmamızın sonunda ek olarak verilmiştir. Smır Ticaret Merkezlerinin sistemi izleyen sayfadaki şekil ile ifade edilebilir. 39 13.12.2003 tarih ve 25315 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Smır Ticaret Merkezleri inşaat İşletilme Fiziki Düzenleme Gümrük Müsteşarlığı İdari Y ö n e t i m S T M İşleticisi A.S. l.İl ö z e l İdaresi 2.Ticaret/Ticaret v e Sanayi Odaları Birliği 3.Esnaf v e Sanatkarlar Odaları Birliği 4.İhracatçı Birlikleri 1.5.4.1. SıNıR TICARET MERKEZLERININ AMACı Smır Ticaret Merkezlerine ilişkin BKK ile Türkiye'nin yaşam standartlarının düşük ve işsizliğin ciddi boyutlarda olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinde ekonomik, sınai ve ticari gelişmenin hızlandırılmasını teminen, smır ticareti yapılacak Smır Ticaret Merkezleri'nin kurulması ve bu merkezlerden yapılacak ihracat ve ithalatın usul ve esasları belirlenmiştir. BKK'nm uygulamasına ilişkin olarak yayımlanan Yönetmelik ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu olan ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerindeki siyasi sınırlarımız üzerinde kurulacak Smır Ticaret Merkezlerine ihracat yapılmasına, Smır Ticaret Merkezlerinden komşu ülkelere eşya gönderilmesine, Smır Ticaret Merkezlerine komşu ülkelerden eşya getirilmesine ve Smır Ticaret Merkezlerinden ithal edilen eşyanın bu maddede sayılan iller ile anılan Yönetmeliğin 2'nci maddesinde belirtilen illerdeki esnaf ve tacirlere dağıtılmasına ilişkin usul ve esaslar düzenlenmiştir. 1.5.4.2. SINIR TİCARET MERKEZLERİNİN KAPSAMI Smır Ticaret Merkezlerine ilişkin BKK, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerinde kurulacak Smır Ticaret Merkezleri'nde yapılacak ihracat ve ithalat ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde bu illere komşu olan Erzurum, Muş, Bitlis, Siirt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman illerinde yapılacak ticarete ilişkin esasları kapsamaktadır. 1.5.4.3. SINIR TİCARET MERKEZLERİNİN KURULUŞU Smır Ticaret Merkezleri, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu olan ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerinde smır ticareti faaliyetinde bulunmak üzere oluştumlan ticaret merkezleridir. Smır Ticaret Merkezleri, Dış Ticaret Müsteşarlığı'nm koordinatörlüğünde Milli Savunma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı ile Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve Gümrük Müsteşarlığı temsilcilerinden oluşan bir komisyonun oybirliğiyle yapacağı teklif üzerine Dış Ticaret Müsteşarlığı'nm bağlı olduğu Devlet Bakanlığı onayı ile kumlmaktadır. Smır Ticaret Merkezleri'nin inşası, işletilmesi, fiziki düzenlenmesi, stok kontrollerinin yapılması ile bu merkezlere giriş ve çıkışlara ilişkin usul ve esaslar Gümrük Müsteşarlığı'nm bağlı olduğu Devlet Bakanlığı'nca tespit edilecektir. Gıda maddelerinin stoklanmasmda kullanılacak depoların asgari hijyenik ve teknik şartlarının belirlenmesinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 'nm görüşü alınacaktır. 1.5.4.4. SINIR TİCARET MERKEZLERİNİN İHRACAT İŞLEMLERİ Sınır Ticaret Merkezleri gümrük işlemlerinin yürütülmesinde Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesi dışında kabul edilmektedir. Sınır Ticaret Merkezlerine yapılacak ihracat, ihracat mevzuatı çerçevesinde değerlendirilecektir. Sınır Ticaret Merkezlerine yapılacak ihracata konu eşya, ilgili komşu ülke ile varılacak mutabakat çerçevesinde belirlenip. Müsteşarlıkça ilgili kurum ve kuruluşlara duyurulmaktadır. Sınır Ticaret Merkezlerinden komşu ülkelere eşya göndermeye ise İşletici ve/veya Mağazalar yetkilendirilmiştir. Sınır Ticaret Merkezi İşleticisi ve/veya Sınır Ticaret Merkezlerinde yer alan mağazalar. Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında ihracat yapmaya, komşu ülkeden Sınır Ticaret Merkezlerine eşya getirmeye ve ithal etmeye, getirilen eşyanın Kararın 2'nci maddesinde belirtilen illerdeki esnaf ile gerçek ve tüzel kişi tacirlere (vakıflar, demekler ve belediyeler ile bunlar tarafından kumlan veya bunların ortak oldukları firmalar hariç) dağıtımını yapmaya yetkilidir. Yolcuların, Sınır Ticaret Merkezi'nde yer alan mağazalardan yolcu beraberi uygulamasında belirtilen miktar ve değeri geçmemek üzere eşya satın alma hakları vardır. 1.5.4.5. SINIR TİCARET MERKEZLERİNİN İTHALAT İŞLEMLERİ İşleticiler ve/veya Mağazalar il kotaları dahilinde ilgili komşu ülkeden Sınır Ticaret Merkezlerine eşya getirebilir ve getirilen eşyayı ithal edebilir. Sınır Ticaret Merkezlerine komşu ülkeden getirilen eşyanın Uygunluk Belgesi sahiplerine dağıtımı İşletici ve/veya Mağazalar tarafından gerçekleştirilir. Sınır Ticaret Merkezleri kapsamında ithal edilecek tarım ürünlerinden ithalatta alınması gereken vergi ve fonların %60'ı ile Katma Değer Vergisinin tamamı; ithal edilecek sanayi ürünlerinden ise sadece Katma Değer Vergisi ve Özel Tüketim Vergisinin tamamı tahsil edilir. 1.5.4.6. SINIR TİCARET MERKEZİ İŞLETİLMESİ VE MAĞAZALAR Smır Ticaret Merkezi İşleticisi, bulunduğu ildeki İl Özel İdaresi, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği, İl ve İlçe Ticaret Odaları veya İl ve İlçe Ticaret veya Sanayi Odaları ile en az iki İhracatçı Birliği tarafından kurulan ve Smır Ticaret Merkezi'ni işleten anonim şirkettir. Smır Ticaret Merkezi İşleticisi'nin kuruluş, görev, yetki ve faaliyetleri, bu merkezlerdeki mağazaların işletme izinleri, izin iptalleri Gümrük Müsteşarlığı tarafından düzenlenmektedir. Gümrük Müsteşarlığı'nca Smır Ticaret Merkezi Mağaza İşletme İzni süreli veya süresiz olarak iptal edilebilir. Smır Ticaret Merkezi Mağaza İşletme izni hiçbir şekilde devredilemez. 1.5.4.7. İL İHTİYACININ BELİRLENMESİ Smır Ticaretine ilişkin Yönetmeliğin 1 ve 2'nci maddelerinde sayılan illerin bir yıl boyunca ihtiyaç duyacağı ürünlere ilişkin talep listeleri İl Değerlendirme Komisyonları tarafından hazırlanıp ve her yıl Ekim ayı sonuna kadar ilgili Valilikçe Dış Ticaret Müsteşarlığına bildirilmektedir. Müsteşarlık tarafından, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığının görüşleri alınmak suretiyle belirlenen il kotaları ile Smır Ticaret Merkezlerinin ilişkilendirileceği komşu il veya iller ilgili Valiliklere gönderilmektedir. Yıl içinde il kotalarına ürün ilave edilmesine dair yetkili Valiliklerce Müsteşarlığa iletilen talepler, ilgili kurumlar ile birlikte değerlendirip, ilgili komşu ülke ile yapılacak görüşmeler sonucunda karara bağlanacaktır. Kasım ayının 16'ncı günü ile Aralık ayının son günü arasında düzenlenmiş olan Uygunluk Belgeleri ile tahsis edilen eşyanın ithalatının bir sonraki yıla sarkması halinde, ithal edilen miktar bir önceki yılın il kotaları kapsamında değerlendirilecektir. 1.5.4.8. UYGUNLUK BELGESİ Uygunluk belgesi, Sınır Ticaret Merkezlerine getirilerek ithal edilen ve ilgili il dahilinde dağıtımı yapılan eşyayı satın alan esnaf ile gerçek ve tüzel kişi tacirler (vakıflar, demekler ve belediyeler ile bunlar tarafından kumlan veya bunların ortak oldukları firmalar hariç) adına düzenlenen belgedir. Müsteşarlık tarafından uygunluk belgelerinin düzenlenmesinde esas alınmak üzere bildirilen kotalar. Valiliklerce 5 işgünü içinde ilgili meslek kumluşları kanalıyla esnaf ve tacirlere duyumlur. Uygunluk Belgesi taleplerine ilişkin müracaatlar Değerlendirme Komisyonuna sunulmak üzere, İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odasına yapılır. Değerlendirme Komisyonu başvura tarihinden itibaren 5 işgünü içerisinde müracaatlan inceleyerek sonuçlandırır. Değerlendirme Komisyonu tarafından müracaatları uygun görülen ve başvum tarihi itibariyle ilgili ilde asgari üç yıldır faaliyet gösteren esnaf ve tacirlere her bir ürün için bir Uygunluk Belgesi verilir. Uygunluk Belgesinin dağıtılmasında işletme büyüklüğü ve bir önceki yılın cirosu, esnaf ve tacirin faaliyet alanı, kotalarda belirtilen ithalatın yapılabileceği dönemler ile kotaların hedeflenen sosyal faydayı sağlaması gibi kriterler esas alınır. Uygunluk Belgesinin geçerlilik süresi düzenlendiği tarihten itibaren 45 gün olup, bu süre uzatılamaz. Geçerlilik süresi içinde satın alımı gerçekleştirilemeyen miktar için müracaat edihnesi halinde yeniden belge düzenlenebilir. Uygunluk belgesi düzenlenmesi sırasında gerçeğe aykırı beyanda bulunan veya belge sunanlar. Sınır Ticaret Merkezlerinden ithal edilen ürünleri. Yönetmeliğin 1 ve 2'nci maddelerinde sayılan illerin dışına çıkaranlar ile Yönetmelik hükümlerine ve ilgili mevzuata aykırı davranışta bulunduğu tespit edilenlerin Uygunluk Belgeleri ilgili Değerlendirme Komisyonu tarafından iptal edilerek, bu dumm ilgili Sınır Ticaret Merkezine bildirilir ve bu kişiler ya da bunların hissedarı oldukları tüzel kişilikler adına bir daha Uygunluk Belgesi düzenlenmez. Ayrıca, bu kişilerin kamu adına kovuşturmayı gerektiren bir suç işledikleri kanaatine varılması dummunda ise haklarında Cumhuriyet Savcılıklarına gerekli ihbarda bulunulur. 1.5.4.9. DEĞERLENDİRME KOMİSYONU Smır Ticaret Merkezlerine dair BKK kapsamında, il ihtiyacı dahilinde getirilerek ithal edilecek eşyaya ilişkin il kotaları; Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret İl Müdürü, Tarım İl Müdürü, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği ile İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası temsilcilerinden oluşan Değerlendirme Komisyonu üyelerinin oy çokluğu ile teklifi üzerine Dış Ticaret Müsteşarlığı'nca belirlenir. Tarım ürünleri ile ilgili olarak hasat dönemi de dikkate alınarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nm görüşü alınacaktır. Değerlendirme Komisyonu'nun sekreterya hizmetleri, İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yerine getirilir. Sekreterya hizmetlerinin yerine getirilmesinde Esnaf ve Sanatkar Odaları Birliğinden de personel görevlendirilmektedir» 1.5.4.10. ORTAK HÜKÜMLER İhracı ve ithali ilgili mevzuatla yasaklanmış veya ithali belli kurum ve kuruluşlara bırakılmış maddeler ile kota, gözetim ve diğer ticaret politikaları uygulamasına tabi ürünler, BKK kapsamında dış ticarete konu edilememektedir. Dış Ticaret Mevzuatı ve diğer ilgili mevzuatlarla ihracı ve ithali izne bağlı olan maddelerin BKK kapsamındaki ticarete konu edilmesi ilgili mercilerin izni ile mümkündür. Smır Ticaret Merkezleri'nde yapılacak ticari işlemlerde; mülki idare amirlikleri, il özel idareleri, belediyeler ile vakıf ve demekler nam ve hesabına her ne ad altında olursa olsun kesinti yapılamayacaktır. 1.6. SıNıR TICARETININ VERGI MEVZUATı AÇıSıNDAN DEĞERLENDIRILMESI Vergi mevzuatımızda smır ticareti ile ilgili özel düzenlemeler çok fazla olmamakla birlikte smır ticaretinin özelliğinden kaynaklanan bazı dummlarla ilgili açıklamalar aşağıda ele alınmıştır. 1.6.1. K A T M A D E Ğ E R V E R G İ S İ A Ç I S I N D A N Katma Değer Vergisi Kanunu'nun konuları arasında Türkiye'de yapılan ticari, sınai, zirai faaliyet ve serbest meslek faaliyeti çerçevesindeki teslim ve hizmetler ile her türlü mal ve hizmet ithalatı yer almaktadır. Dolayısıyla gerek ithalat gerekse ihracat işlemleri yoluyla gerçekleşen teslim ve hizmetler Kanun ile aksi belirlenmediği sürece Katma Değer Vergisine tabidir. İthalat işlemlerindeki KDV uygulaması için ithalatı yapılan ürünün özelliğine göre değerlendirme yapıp, herhangi bir vergi istisnasının olup olmadığına bakmak gerekir. Katma Değer Vergisi Kanunu'na göre ihracat işlemlerinde vergi istisnası söz konusudur ve bir teslimin ihracat sayılabilmesi için aşağıdaki şartlar aranacaktır. a) Teslim yurt dışındaki bir müşteriye veya bir serbest bölgedeki alıcıya ya da yetkili gümrük antreposu işleticisine yapılmalıdır. b) Teslim konusu mal Türkiye Cumhuriyeti gümrük bölgesinden çıkarak bir dış ülkeye veya bir serbest bölgeye vasıl olmalı ya da yurt dışındaki müşteriye gönderilmek üzere yetkili gümrük antreposuna konulmalıdır. Teslim konusu malın ihraç edilmeden önce yurt dışındaki alıcı adına hareket eden yurt içindeki firmalar veya bizzat alıcı tarafından işlenmesi veya herhangi bir şekilde değerlendirilmesi dummu değiştirmez. Gümrük antreposuna konulan malın ihracatının belirlenen sürede veya şartlara uygun olarak gerçekleşmemesi veya tevsik edilememesi hallerinde; ziyaa uğratılan vergi, buna ilişkin olarak kesilecek ceza ve hesaplanacak gecikme faizinin ödenmesinden katma değer vergisi iadesi alanla birlikte antrepo işleticisi de müteselsilen sorumludur. Konuyla ilgili 4 Seri No.lu Katma Değer Vergisi Genel Tebliğinde'^^ bir dış ülkeye vasıl olma deyiminin malın gümrük hattından geçmesi şeklinde uygulanacağı belirtilmiştir. Diğer taraftan Katma Değer Vergisi Kanunu'nun 10/a maddesine göre vergiyi doğuran olay, malın teslim veya hizmetin ifası ile meydana gelmektedir. Aynı maddenin (c) bendinde malın tesliminden veya hizmetin yapılmasından önce fatura düzenlenmesi halinde de vergiyi doğuran olayın meydana geleceği hükme bağlanmıştır. Ancak ihracat istisnası uygulamasında malın gümrük hattından geçişi "Gümrük Beyannamesr ile tevsik edileceğinden, sadece ihracat teslimlerinde geçerli olmak üzere katma değer vergisini doğuran olay, faturanın düzenlendiği tarihte değil, malın yurt dışı edildiği tarihte gerçekleşecektir. Smır ticareti kapsamında yapılan ihracat, katma değer vergisi yönünden normal dış ticaret rejimindeki uygulamaya tabidir. Yani, smır ticareti kapsamında yapılan mal teslimleri Katma Değer Vergisi Kanunu'nun 11 ve 12'nci maddelerinde düzenlenen ihracat istisnası kapsamında değerlendirilmektedir. Konuyla ilgili olarak 11 seri No'lu KDV İç genelgesinde, 28 No'lu Katma Değer Vergisi Genel Tebliğine atıfta bulunarak daha sonra ise 1994/2 sıra No'lu Katma Değer Vergisi İç Genelgesinde de smır ticareti çerçevesindeki teslimlerden doğan iade, mahsup, tecil ve terkin işlemlerinin yapılabilmesi için gerekli açıklamalar yapılmıştır. Katma Değer Vergisi mevzuatında smır ticareti ile ilgili son düzenleme 84 seri No'lu Katma Değer Vergisi Genel Tebliği^^ ile yapılmıştır. Söz konusu tebliğde KDV iadelerinin mahsup talebi halinde aranacak belgeler olarak şunlar sıralanmıştır: 41 08.12.1984 tarih ve 18599 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. • Smır ve/veya kıyı ticareti yetki belgesi (bir defa verilmesi yeterlidir.), • Tahakkuk varakası (aslı veya noter, gümrük idaresi ya da yeminli malimüşavirce onaylı örneği), • İhracatın gerçekleştiği döneme ilişkin olarak indirilecek katma değer vergisi listesi ile ihraç edilen malın bünyesine giren vergi miktarına ilişkin hesaplamaları gösterir tablo, • Satış faturalarının bir örneği veya listesi. Daha sonra yayımlanan 86 Seri No'lu Katma Değer Vergisi Genel Tebliği"^^ ile bu bölümde sayılan işlemlerle ilgili olarak nakden veya mahsuben iade talep edilmediği takdirde indirilecek katma değer vergisi listesi ile ihraç edilen malın bünyesine giren vergi miktarına ilişkin tablonun ibrazına gerek bulunmadığı açıklanmıştır. Tebliğin yayınlandığı tarihte, smır ticaretinde gümrük beyannamesi yerine tahakkuk varakası kullanılmakta olduğundan ihracatçıların iade alabilmesi için gümrük beyannamesi yerine tahakkuk varakalarının ibraz edilmesi gerekli görülmüştür. Ancak, Smır Ticaret Merkezleri üzerinden yapılacak ihracat ve ithalat işlemlerinde; 31.05.2002 tarihli ve 24771 Mükerrer sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Gümrük Yönetmeliğinin eki Gümrük Beyannamesi Kullanma Talimatında belirtildiği şekilde Gümrük Beyannamesi düzenleneceğinden söz konusu tahakkuk varakalarının geçerliliği kalmamıştır. Bu tarihten itibaren tahakkuk varakası yerine gümrük beyannamesinin ibrazı yeterli olacaktır. 1.6.2. Ö Z E L T Ü K E T İ M V E R G İ S İ A Ç I S I N D A N Özel Tüketim Vergisi (ÖTV), belirli mal ve ürünler üzerinden maktu veya oransal olarak alman bir harcama vergisidir. İlk olarak Avmpa Birliği ile uyum çerçevesinde gündeme gelmiş ve 2002 yılında 4760 sayılı Kanun"^"^ ile uygulanmaya başlanmıştır. 43 05.07.2002 tarih ve 24806 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. özel Tüketim Vergisinin konusuna giren ürünler Kanunda 4 adet listede düzenlenmiştir. Kanunun ekinde yer alan (I) sayılı listedeki malların ithalatçıları veya rafineriler dahil imal edenler tarafından teslimi, (II) sayılı listedeki mallardan kayıt ve tescile tâbi olmayanlar ile (III) ve (IV) sayılı listelerdeki malların ithalatı veya imal ya da inşa edenler tarafından teslimi ve (I), (III) ve (IV) sayılı listelerdeki mallar ile (II) sayılı listedeki mallardan kayıt ve tescile tâbi olmayanların özel tüketim vergisi uygulanmadan önce müzayede yoluyla satışı bir defaya mahsus olmak üzere özel tüketim vergisine tâbidir. Özel Tüketim Vergisinin ithalat ile ilgili kısmı (I) sayılı listedeki malların ithalatçıları tarafından teslimi ile (II) sayılı listedeki mallardan kayıt ve tescile tabi olmayanlar ile (III) ve (IV) sayılı listelerdeki malların ithalatıdır. (I) sayılı liste genel itibariyle petrol ve petrol türevi ürünlerden oluşmaktadır. (II) sayılı liste taşıtlar, taşıtlara ilişkin bazı aksamlar, gemiler vs'den oluşmaktadır. (III) sayılı liste alkollü ve alkolsüz içecekler ile tütün ve tütün mamullerinden, (IV) sayılı liste ise kozmetik ürünleri, elektrikli, elektriksiz ev aletleri, avizeler, telefonlar, dayanıklı tüketim malları, yayınlar vs'den oluşmaktadır. Dolayısıyla gerek smır ticareti gerekse Smır Ticaret Merkezleri yoluyla ithal edilen ürünler ÖTV Kanunu'na ekli listelerde yer alıyorsa ve Kanunun çerçevesini belirlediği konuya giriyorsa ithalat sırasında aksi düzenlenmediği sürece Özel Tüketim Vergisinin ödenmesi gerekecektir. Özel Tüketim Vergisine tabi malların ihracında Katma Değer Vergisinde olduğu gibi aşağıdaki şartlarla vergi istisnası söz konusudur. 4760 sayılı Özel Tüketim Vergisi Kanununun 5. maddesinde; ''Bu Kanuna ekli listelerdeki malların ihracat teslimleri aşağıdaki vergiden müstesnadır şartlarla a) Teslim yurt dışındaki bir müşteriye yapılmalıdır Yurt dışındaki müşteri tabiri; ikametgahı, işyeri, kanuni ve iş merkezleri yurt dışında olan alıcılar ile yurt içinde bulunan bir işletmenin, yurt dışında faaliyet gösteren şubelerini ifade eder. b) Teslim konusu mal, Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesinden çıkmış olmalıdır Malın ihraç edilmeden önce yurt dışındaki alıcı adına hareket edenlere veya bizzat alıcıya işlenmek ya da herhangi bir şekilde değerlendirilmek üzere yurt içinde teslimi ihracat sayılmaz. 2. İhraç edilen malların alış faturaları ve benzeri belgeler üzerinde gösterilen ve beyan edilen özel tüketim vergisi ihracatçıya iade edilir Maliye Bakanlığı, ihraç edilen mallara ait verginin iadesine ilişkin usul ve esasları belirlemeye yetkilidir Özel tüketim vergisi ile katma değer vergisi içerik ve uygulama olarak birbirlerine yakm vergi türleridir. İhracattan kaynaklanan iade prosedürleri de birbirine benzemektedir. Özel Tüketim Vergisi Kanunu'nun uygulanmasma dair yayımlanan 1 seri No Tu ÖTV Genel Tebliğinde^^: ''İhraç edilen mallara ait ÖTV'nin iadesinin talep edilmesi halinde, aşağıdaki belgelerin ihracatçının KDV yönünden bağlı olduğu vergi dairesine ibrazı gerekmektedir. i. İhracatçı adına düzenlenen ve üzerinde ÖTV'nin gösterildiği fatura veya benzeri belge, ihraç edilen malların ithal edilmiş olması halinde ise ithalatta düzenlenen gümrük beyannamesi ve verginin ödendiğini gösteren gümrük makbuzu, ii. İhraç edilen mala ait gümrük beyannamesi, İÜ. İhraç edilen mala ilişkin yurt dışındaki müşteri adına düzenlenen fatura. Yukarıdaki belgelerin asılları veya gümrük beyannamesi ile gümrük makbuzlarının ilgili gümrük idaresi, noter ya da yeminli mali müşavir tarafından tasdikli örneği, diğer belgelerin ise aslının aynı olduğuna dair bir şerh verilerek kaşe tatbiki ve imzalanması suretiyle firma yetkililerince onaylı fotokopisi vergi dairesine ibraz edilecektir Bu belgelerin vergi dairesine ibrazı üzerine, ilgili vergi dairesince ihraç edilen mala ait ÖTV'nin, mükellefi tarafından bağlı olduğu vergi dairesine (ithalatta gümrük idaresine) ödendiğinin teyidi alınacaktın Bu tespitten sonra ihraç edilen mallara ait ÖTV, ihracat istisnasından doğan KDV iadeleri ile ilgili 84 Seri No.lu Katma Değer Vergisi Genel Tebliğinin(8) (1.) bölümünde belirlenen genel esaslar çerçevesinde nakden veya mahsuben iade edilecektir İhraç edilen mallarla ilgili olarak ÖTV'nin yanı sıra nakden veya mahsuben KDV iadesi de talep edilmesi halinde, yukarıda belirtilen belgelerden KDV iadesi için ibraz edilmiş olanlar mükelleften ayrıca istenilmeyecek, vergi dairesine ibraz edilen belgelerin şef ve müdür yardımcısı tarafından onaylı fotokopileri kullanılacaktır " denilmektedir. Söz konusu tebliğ hükümlerinden de anlaşılacağı üzere, smır ticareti kapsamında ihraç edilen malların alımında ÖTV ödenmiş ise bu malların ihraç edilmesi halinde ödenen bu verginin iade alınmasına engel bir durum bulunmamaktadır. 1.6.3. G E L İ R V E K U R U M L A R V E R G İ S İ A Ç I S I N D A N Gelir Vergisi Kanunu'nun ticari kazancın tespitinde indirilecek giderler başlıklı 40'ıncı maddesinin l'inci bendinde, ticari kazancın elde edilmesi ve idame ettirilmesi için yapılan genel giderlerin safi kazancın tespitinde indirim konusu yapılabileceği hükmolunmuştur. Kural olarak bu giderlerin. Vergi Usul Kanununun (VUK) 227 ve müteakip madde hükümlerinde belirtilen şekilde tevsiki zorunlu olup, bu hükümlere göre tevsik edilmeyen giderlerin ticari kazancın tespitinde indirim konusu yapılması mümkün değildir. Ancak 4108 sayıh Kanunla"^^ GVK'nun 40'mcı maddesinin 1 numaralı bendine eklenen parantez içi bir hükümle 1.1.1995 tarihinden geçerli olmak üzere bazı giderlerin Vergi Usul Kanununun ilgili hükümlerine göre tevsik edilemediği hallerde de ticari kazancın tespitinde indirimine müsaade edilmiştir. Bahsedilen parantez içi hüküm aşağıdaki gibidir. "ihracat, yurt dışında inşaat, onarma, montaj ve taşımacılık 46 02.06.1995 tarih ve 22301 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. faaliyetlerinde bulunan mükellefler, bu bentte yazılı giderlere ilaveten bu faaliyetlerden döviz olarak elde ettikleri hasılatın binde beşini aşmamak şartıyla yurt dışındaki bu işlerle ilgili giderlerine karşılık olmak üzere götürü olarak hesapladıkları giderleri de indirebilirler 194 Seri No'lu Gelir Vergisi Genel Tebliğinin'^^ ''götürü gider uygulamasında hasılat" başlıklı 4'üncü bölümüne göre smır ve kıyı ticareti yoluyla yapılan ihracattan sağlanan hasılat götürü gider hesaplanmasına konu olabilecektir. Götürü giderin tanımı ise söz konusu Genel Tebliğin birinci bölümünde aşağıdaki şekilde yapılmıştır: Gelir Vergisi Kanununun "İndirilecek Giderler'' başlığı altında yeralan 40 ıncı maddesinin l numaralı bendinde, ticari kazancın elde edilmesi ve idame ettirilmesi için yapılan genel giderler, düzenlenmiştir Bu giderlerin. Vergi Usul Kanununun 227 ve müteakip maddeleri hükümlerinde belirtilen şekilde tevsiki zorunlu olup, bu hükümler çerçevesinde tevsik edilemeyen giderlerin ticari kazancın tespitinde indirim konusu yapılması mümkün değildir Ancak, 4108 sayılı Kanunla Gelir Vergisi Kanununun 40 ıncı maddesinin 1 numaralı bendine eklenen bir hükümle, bazı giderlerin Vergi Usul Kanununun ilgili hükümlerine göre tevsik edilemediği, hallerde de ticari kazancın tespitinde indirimine müsaade edilmiştir Söz konusu hüküm aşağıdaki gibidir: "(İhracat, yurt dışında inşaat, onarma, montaj ve taşımacılık faaliyetlerinde bulunan mükellefler, bu bentte yazılı giderlere ilaveten bufaaliyetlerden döviz olarak elde ettikleri hasılatın binde beşini aşmamak şartıyla yurt dışındaki bu işlerle ilgili giderlerine karşılık olmak üzere götürü olarak hesapladıkları giderleri de indirebilirler.) " Tebliğde götürü gider uygulamasından yararlanabilecek mükellefler olarak gelir ve kummlar vergisi mükellefleri sayıldığından, smır ticareti kapsamında ihracat yapan gelir ve kuramlar vergisi mükellefleri bu uygulamadan yararlanabileceklerdir. 1.6.4. Y U R T DIŞINA ÇIKIŞ H A R C I A Ç I S I N D A N Bilindiği gibi, 4705 sayılı Kanunun"^^ 1 'inci maddesi ile yurt dışına çıkış yapan (Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Hariç) Türk Vatandaşlarından çıkış başına 70 Milyon TL harç ahnmaktaydı. Yurt dışı çıkış harcı ödemeyecek olanlara ilişkin olarak da bazı düzenlemeler yapılmıştır. Yurt Dışına Çıkışlarda Harç Alınmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Kararm"^^ 4'üncü maddesinde yurt dışına çıkış harcı alınmayacak kişiler sayılmış maddeye, 2002/3545 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı^^ ile "n" ve "p" bentleri ilave edilmiştir. Buna göre. Kara yolu (demir yolu dahil) veya ticari amaçla sefer yapan deniz taşıtları ile günübirlik sınır komşusu ülkelere seyahat edenler ile kara yolu ile (demir yolu dahil) yurt dışına çıkış yapan Sınır Ticareti Belgesi sahibi firma temsilcileri (her firma için iki kişi) istisnadan faydalanabilecektir. İstisnadan yararlanmak için, sınır ticareti kapsamında Sınır Ticareti Belgesine dayalı olarak yapılacak seyahatlerde firma temsilcileri adına Valilikçe düzenlenen belgeyi, hudut çıkış kapılarında çıkış işlemlerini yapan emniyet görevlisine ibraz edeceklerdir. Ancak son olarak, 5597 sayılı Yurt Dışına Çıkış Harcı Hakkında Kanun ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun'un^^ birinci maddesiyle yurtdışı çıkış harcı uygulamasında değişikliğe gidilmiştir. Anılan Kanun ile 4705 sayılı Kanun yürürlükten kaldırılarak, yurt dışına çıkış harcı konusunda yeni düzenlemeler yapılmış, uygulamaya ilişkin olarak da Genel Tebliğ^^ yayınlanmıştır. 48 12.07.2001 tarih ve 24460 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 49 28.07.2001 tarih ve 24476 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 50 31.01.2002 tarih ve 24657 sayılı Resmi Gazete' de yayımlannuştır. 51 08.03.2007 tarih ve 26471 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 52 1 Seri No'lu Yurt Dışına Çıkış Harcı Hakkında Kanunun Uygulanmasına Dair Genel Tebliğ, 30.03.2007 tarih ve 26478 sayılı Resmi Gazete'de yayımlan­ mıştır. Yasal düzenleme sonrasmda 1 Nisan 2007 tarihinden itibaren Türkiye Cumhuriyeti pasaportu ile 3aırt dışma çıkış yapan kişilerden çıkış başına 15 YTL harç alınacaktır. Yurt Dışına Çıkış Harcından muaf tutulanlar da yine Kanunda sayılmıştır. Muafiyet hakkı tanınanlar arasında kara yolu ile (demir yolu dahil) yurt dışına çıkış yapan Smır Ticareti Belgesi sahibi firma temsilcileri sayılmadığından bu düzenleme sonrasında bu kişilerin muafiyeti son bulmuştur. 1.6.5. G Ü M R Ü K V E R G İ S İ A Ç I S I N D A N Smır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin 2003/5408 sayılı Kararda, Smır Ticaret Merkezleri kapsamında ithal edilecek tarım ürünlerinden ithalatta alınması gereken vergi ve fonların %60'ı ile Katma Değer Vergisinin tamamı; ithal edilecek sanayi ürünlerinden ise sadece Katma Değer Vergisi ve Özel Tüketim Vergisinin tamamının tahsil edileceği belirtilmiştir. Smır ticareti yoluyla ithal edilecek ürünlerden ithalatta alınması gereken vergi ve fonların %80'i ile katma değer vergisinin tamamı tahsil edilecektir. ÎKİNCt BÖLÜM 2. TÜRKİYE İLE KOMŞU ÜLKELER ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISI 2.1. GENEL OLARAK DıŞ TICARETIN YAPıSı Türkiye'nin sınır komşusu olduğu bir kısım ülkelerle yapmış olduğu dış ticaretin yapısına bu bölümde ele almaya çalışacağız. Komşu ülkelerle olan dış ticaret işlemlerinin güncel tutarları için Türkiye İstatistik Kurumu nezdinde araştırma yapılmıştır. Ancak 2006 yılı ile sonraki yıl dış ticaret bilgilerinde 5429 sayılı Türkiye İstatistik Kanunu^^ ve "Resmi İstatistiklerde Veri Gizliliği ve Gizli Veri Güvenliğine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik"te^^ yer alan bireysel veri ve bireysel verinin gizliliği hükümleri nedeniyle gizlemeler oluşmaktadır. Daha önceki yıllarda j^apılan çalışma sonuçları ile benzer sonuçlar içermesi sebebiyle ve sağlıklı analiz yapılabilmesi amacıyla 2005 yılı rakamları alınmıştır. 2.1.1. GÜRCİSTAN 2.1.1.1. DIŞ TİCARET YAPISI Gürcistan, 2000 yılının Temmuz ayında Dünya Ticaret Örgütü'ne (DTÖ) 137'nci üye olarak katılmıştır. Eski Sovyet Cumhuriyetleri içinde Kırgızistan, Letonya ve Estonya'nm ardından DTÖ'ye katılan dördüncü ülkedir. DTÖ'ye üyelik, Gürcistan'ın global pazarlara tercihli tarife oranlarından girebilmesini sağlarken, ihracatını artıracak ve böylece gelecekte ekonomik büyümeyi tetikleyici etki yaratacaktır. 53 18.11.2005 tarih ve 25997 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. ülkenin dış ticaretine ilişkin istatistiki veriler ticaretin, özellikle ithalatın büyük bir kısmının küçük ölçekli smır ticareti ile kısıtlı olması nedeniyle kayıt altına alınamaması gibi nedenlerle yeterli bilgi vermemektedir. Ülkenin iç pazarının küçük ölçekli olması ve ekonomik problemler nedeniyle daha açık ve liberal bir dış ticaret rejimi tercih edilmiştir. Bu çerçevede pek çok üründe %12 olan ithalat vergileri, 1997 yılı Ocak ayında bir kısım üründe %5'e düşürülmüştür^^ Gürcistan'da 1 Ocak 2007 tarihinden itibaren Avmpa Gümrük Kanununa uygun yeni Gümrük Kanunu, onunla ilgili ikinci derece kanun yürürlüğe girmiştir. Yeni normlara uygun sözleşmeler ve talimatlar, gümrük kapılarında gümrük garantisinin sunulmasını öngörmektedir. Gürcistan'a malın getirilip, Gürcistan topraklarında taşınabilmesi için üç çeşit gümrük garantisinden (banka garantisi, mali risk sigorta poliçesi, devlet hazinesinde depozito) birinin sunulması zomnludur. TIR belgesi olan taşıma araçları için ise gümrük garantisi sunmak zomnlu değildir. Yeni kanunla, yükün ülkeye getirilmesi ve ülkenin içinde taşınması için gereken evrakların nüshası kesin bir şekilde belirlenmektedir. Türkiye ile Gürcistan arasında Serbest Ticaret Anlaşması (STA) Cumhurbaşkanı Abdullah Gül'ün Tiflis'e yaptığı resmi ziyaret sırasında 21.11.2007 tarihinde imzalanmıştır^^ 2.1.1.2. TÜRKİYE İLE GÜRCİSTAN ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISI Türkiye ile Gürcistan arasında 2005 yılında yapılan ithalat ve ihracat işlemlerinin ISIC Rev 2 sistemine göre tutarları aşağıdaki gibidir. 55 Oya BENLİ, Gürcistan Ülke Profili, İGEME, 2006, sf. 15 56 Gürcistan Maliye Bakanlığı Gümrük Dairesi "Dasavleti" Bölge Gümrük Kapısı'nm 25.12.2006 tarihli yazısı, http://www.musavirlikler.gov.tr/upload/ GUR/gurcistan.pdf. Erişim: 12.01.2008 Tablo 4 Türkiye ile Gürcistan arasındaki itlıalat ihracat işlemleri ISIC 2 Adı İhracat($) Tarım ve hayvancılık Ormancılık ve tomrukçuluk İthalat($) 7.236.501 160.239 111.998 1.364.302 568.077 Balıkçılık M a d e n k ö m ü r ü , linyit v e t u r b 1.554 4.017.673 13.067.689 H a m petrol ve doğalgaz 21.973 Metal cevherleri 18.319.193 458.640 6.943 Gıda ürünleri ve içecek 34.992.147 3.582.888 Tekstil ü r ü n l e r i 13.067.310 5.622 Giyim eşyası 2.297.399 1.885.433 D a b a k l a n m ı ş d e r i , b a v u l , el ç a n t a s ı , s a r a c i y e v e a y a k k a b ı 1.353.765 Taşocakçılığı ve diğer madencilik A ğ a ç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. 12.228.006 6.543.883 örülerek yapılan maddeler 11.593.036 Kağıt ve kağıt ürünleri B a s ı m ve yayım; plak, kaset vb. K o k k ö m ü r ü , rafine e d i l m i ş p e t r o l ü r ü n l e r i v e n ü k l e e r 782.427 3.166.098 57.396.064 Kimyasal madde ve ürünler 24.622.462 895.677 Plastik ve kauçuk ürünleri 38.400.393 1.271 yakıtlar Metalik olmayan diğer mineral ürünler 16.204.203 A n a metal sanayi 23.016.501 38.557.417 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 21.815.518 19.249 B a ş k a yerde sınıflandırılmamış m a k i n e ve teçhizat 31.585.300 549.814 181.530 307 10.244.306 19.914 1.611.103 1.545 Büro, m u h a s e b e ve bilgi işleme makineleri B a ş k a y e r d e s ı n ı f l a n d ı r ı l m a m ı ş elektrikli m a k i n e v e cihazlar R a d y o , televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları T ı b b i aletler; h a s s a s o p t i k aletler v e saat M o t o r l u k a r a taşıtı v e r ö m o r k l a r Diğer ulaşım araçları Mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünler Atık ve hurdalar TOPLAM Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (www.tuik.gov.tr) 861.412 6.733 6.527.581 48.835 217.521 562.050 9.219.724 402.927 10.083 154.917.984 271.828.491 302.901.729 iki ülke arasında 1990Tı yıllarda bavul ticareti olarak başlayan ticari ilişkiler zamanla normal şeklini almıştır. Türkiye'den Gürcistan'a çoğunlukla sanayi mamulü mallar giderken, Gürcistan'dan daha çok atık ve hurda gelmektedir. Gürcistan'a yapılan ihracatta ilk sırayı temel gıda maddeleri oluşturmaktadır. Türkiye'nin Gürcistan'a olan ihracatının yapısına ayrıntılı olarak bakıldığında; ihracatımızın şeker ve şeker mamulleri, elektrikli-elektriksiz makine ve cihazlar, plastik ve plastikten mamul eşyalar, mobilyalar, aydınlatma cihazları, kağıt ve kağıt ürünleri, demir çelik ürünleri, seramik ürünleri gibi tüketim mallarından oluştuğu görülmektedir^^. Türkiye'nin Gürcistan'dan ithalatında demir çelik, mineral yakıtlar, mineral yağlar, alüminjmm ve alüminyum eşyalar, ağaç ve ağaçtan üretilmiş eşyalar, metal cevherleri, bakır vb hammaddelerden oluşan ara malı niteliğinde ürünlerin yoğunlukta olduğu görülmektedir^^ 2.1.2. IRAK 2.1.2.1. DIŞ TİCARET YAPISI Irak'ın ihracatında 1950'li yıllardan beri petrol hakimiyetini sürdürmektedir. Petrole olan bağımlılık yıllar boyunca arttıkça petrol ana gelir kaynağı haline gelmiş ve diğer sektörler ihmal edilmiştir. Irak'ın ödemeler dengesinde petrol fiyatlarında meydana gelen dalgalanmalar çok büyük etki yaratmaktadır. Yaptırımların olduğu yıllar bojomca, Irak yasal veya yasal olmayan yollardan komşuları ile bir ticaret ilişkisi içerisinde bulunmuştur. Ürdün'le dengeli bir ticaret ilişkisi oluşturulmuştur. Ayrıca Mısır ve Tunus'tan da gıda karşılığı program kapsamında yapılan ticaret önemli miktarlara ulaşmıştır. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (UNSVCR) 1483 sayılı Kararı 2003 Mayıs ayında geçmiş ve BM ambargolarının kaldırılmasına karar verilmiştir. Aynı zamanda bu tarihten itibaren petrol dışındaki ürünlerin de ihracatına 57 Ayşe Oya BENLİ, Komşu ve Yakın Pazarlar, Dış Ticaret Güncel, İGEME Yayınlan, Ağustos 2004, sf. 37 58 BENLİ, Komşu ve Yakm Pazarlar, sf. 39 izin verilmiştir. İthalatı ise büyük değişkenlik göstermekte, yerli sanayi pek gelişmediği için her türlü ürüne ihtiyaç duyulmaktadır. ithalatta önceliği olan konuları sıraladığımızda ise ilk sıranın inşaat ve alt yapı yatırımları ile ilgili mallar ve bunun yanı sıra gıda ve tıbbi malzemeler olduğu söylenebilir. Irak'ın ithalatında en önemli pay % 24.5 ile Türkiye'ye aittir. İkinci önemli ülke ise ABD'dir. İhracatında ise % 55 'lik payı ile ABD ilk sırada yer almakta olup, diğer önemli ülkeler sırası ile İspanya ve Ürdün'dür^^. 2.1.2.2. TÜRKİYE ÎLE IRAK ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISI Irak, gelecekte Türkiye için kalıcı ihracat potansiyeli yaratılabilecek ülkeler arasında yer almaktadır. Şu anda ülkede güvenlik tam olarak tesis edilemediğinden ve Türkiye'nin coğrafi yakınlığından dolayı, rakiplerimize göre biraz avantajlı konumda olduğumuz söylenebilir. Ancak ileride her şey yerli yerine oturduğunda burada kalıcı ilişkiler yaratabilmek için ortak yatırımların takip edilmesinde fayda görülmektedir. Türkiye'nin 2005 yılında Irak ile olan dış ticaretinin yapısına aşağıdaki tablo yardımıyla bakalım. 59 Vural ÇEKİNMEZ, Irak Ülke Profili, İGEME, 2006, sf. 9, 10 Tablo 5 Türkiye ile Irak arasındaki ithalat ihracat işlemleri ISIC2Adı T a n m ve hayvancılık İhracat($) İ t h a l a t ($) 46.357.489 5.931.367 Ormancılık ve tomrukçuluk 74.378 36.641 Balıkçılık 12.885 M a d e n k ö m ü r ü , linyit v e t u r b 15.341 Hampetrol ve doğalgaz 392.255.957 Taşocakçılığı ve diğer madencilik 1.634.338 Gıda ürünleri ve içecek 540.438.189 Tütün ürünleri 383.126 Tekstil ü r ü n l e r i 84.997.911 Giyim eşyası 40.144.829 D a b a k l a n m ı ş d e r i , b a v u l , el ç a n t a s ı , s a r a c i y e v e a y a k k a b ı 11.417.978 A ğ a ç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek 1.358.160 56.997 22.569.372 47.274 Kağıt ve kağıt ürünleri 34.660.521 47.464 Basım ve yayım; plak, kaset vb. 2.632.726 yapılan maddeler K o k k ö m ü r ü , rafine e d i l m i ş p e t r o l ü r ü n l e r i v e n ü k l e e r y a k ı t l a r 448.770.613 25.746.048 Kimyasal madde ve ürünler 109.242.693 3.208.819 Plastik ve kauçuk ürünleri 80.599.585 86.993 Metalik olmayan diğer mineral ürünler 228.128.879 276.792 A n a metal sanayi 239.558.984 2.211.439 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 180.207.736 151.423 B a ş k a yerde sınıflandırılmamış m a k i n e ve teçhizat 186.674.210 209.242 Büro, m u h a s e b e ve bilgi işleme makineleri B a ş k a y e r d e s ı n ı f l a n d ı r ı l m a m ı ş elektrikli m a k i n e v e c i h a z l a r R a d y o , televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları T ı b b i aletler; h a s s a s o p t i k aletler v e saat M o t o r l u k a r a taşıtı v e r ö m o r k l a r 2.253.790 82.181 216.750.639 813.152 13.940.494 10.211 7.018.456 24.522 91.404.592 238.342 Diğer ulaşım araçlan 18.069.197 M o b i l y a ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünler 52.680.369 E l e k t r i k , g a z v e su 89.324.276 Atık ve hurdalar 76.941 D i ğ e r iş faaliyetleri 20.333 E ğ l e n c e , k ü l t ü r v e s p o r l a ilgili faaliyetler TOPLAM 20.491 25.876.521 19.540 2.750.080.410 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, (www.tuik.gov.tr) 458.690.036 Türkiye'den Irak'a yapılan ihracat işlemlerine bakıldığında hemen hemen her türlü maddenin ihraç edildiği görülmektedir. 2005 yılı rakamlarına bakıldığında ilk sıralarda mineral yakıtlar ve yağların geldiği anlaşılmaktadır. Petrol ihracatçısı olan bir ülkenin bu ürünleri neden bu kadar çok ithal ettiği merak konusu olabilir. Ancak yaklaşık olarak 25 yıldır ülkede petrol rafineri tesislerine yatırım için para ayrılamamakta sadece ham olarak üretip, ihracatı gerçekleştirdiği bilinmektedir. Bir diğer önemli ihraç ürünü ise elektrikli makineler, kazan ve diğer makinelerdir. Diğer ürünler içerisinde ise her türlü gıda maddesi, inşaat malzemeleri, mobilya, temizlik maddeleri gibi aklınıza gelebilecek ve acil ihtiyaç olabilecek her türlü ürünün ihracatı yapılabilmektedir. Irak'tan gerçekleştirilen ithalatın büyük bir kısmını ham petrol ve petrol ürünleri meydana getirmektedir. 2005 yılı ithalatımızda petrolün payı %91 '1er seviyesindedir, İthalatta önemli diğer önemli maddeler atık demir ve hurdalardır. 2.1.3. I R A N 2.1.3.1. DIŞ TİCARET YAPISI İthal ikamesine dayanan bir sanayileşme politikası izleyen İran'da ithalat tümüyle devletin kontrolü altında gerçekleştirilmektedir. Bu çerçevede İran, bazı yüksek teknoloji ürünleri hariç, nihaî mal ithalatına yakın bir zamana kadar izin vermemekte, ham madde ve yarı mamul ürünler ithalatına ise sadece iç üretimin yeterli olmaması halinde müsaade etmekteydi. Uluslararası ticarette yerli sanayii kommaya yönelik ithal ikameci bir politika izleyen İran, mamul maddeden ziyade hammadde ve yarı-mamul madde ithalatını uzun süre ön planda tutmuştur. İran, ithalat rejiminde çok sayıda mal üzerindeki tarife dışı engelleri kaldırmış olup, ithalata Ticaret Bakanlığından ön izin alınması kaydıyla müsaade etmektedir. Buna ilave olarak, ithalatı yasak olan, dinen sakıncalı bulunan bazı içecekler. gıda maddeleri, hayvansal besinler, yayın ve bantlar dışında, İran'ın Dünya Ticaret Örgütüne üye olma hedefi doğrultusunda tarife dışı engellerin hemen hemen tamamı kaldırılmış bulunmaktadır. Ancak, yerli sanayiyi korumak amacıyla bazı temel sanayi dallarında ithalatta uygulanan Gümrük Vergisi oranlarının )âiksek tutulmasına devam olunmaktadır. İthalattan önce maddenin özelliğine göre Ticaret Bakanlığına müracaat edilerek malın kaydettirilmesi, diğer Bakanlıkların iznini gerektiren kalemlerde maddeyle doğrudan ilgili Bakanlıktan ithalat ön izninin alınması uygulamasına devam edilmektedir. 1960'lı yıllardan 1980'li yıllara kadar İran dış ticareti sürekli olarak fazla vermiştir. Ancak 1980'li yıllardan itibaren ülkenin dış ticaret dengesi sürekli olarak dalgalanmıştır. Dış ticaret dengesindeki bu dalgalanmalar, uluslararası petrol fiyatlarında meydana gelen değişmeleri yansıtırken aynı zamanda ülkenin dış borç durumunu yansıtan ithalat harcamalarındaki değişmelerden kaynaklanmaktadır^^. İran'ın takvim yılı itibariyle İthalat Rejiminde bazı değişikliklerin yapıldığı gözlenmektedir. Anılan Rejimden, Gümrük Vergileri yanında uygulanan Ticari Kazanç Vergilerinin kaldırıldığı ve Ticari Kazanç Vergisinden gelen yükün Gümrük Vergilerine aktarıldığı, bir başka ifade ile ithalattan alman vergilerde tek vergiye geçildiği anlaşılmaktadır. Koruma oranlarında, 2003 yılma göre genellikle sektörlerin durumu dikkate alınarak bir miktar değişim göstermektedir. Tablo 6 İran 2004 ve 2005 yılı karşılaştırmalı sektörel ithalat koruma oranları Mart 2004-2005 Mart 2005-2006 Düşük Yüksek Düşük Yüksek Koruma Koruma Koruma Koruma Oranı Oranı Oram Oranı 27 52 32,27 51,11 84-85 4 55 4 40 72-83 6 25 6,54 24,45 Tarım 1-24 14 50 14,41 46,45 Kimya 27-39 5 50 6 45 87 15 185 15 100 Sektör Fasü Tekstil 50-67 Makine ve Elektronik Demir-Çelik Otomotiv Kaynak: T.C. Tahran Ticaret Müşavirhği, (www.musavirhkler.govtr) 60 Asım ÇALIŞ, İran Ülke Profili, İGEME, 2005, sf. 8 Anılan oranların incelenmesinden, tekstil ve konfeksiyon sektöründe 2004 yılında %27-%52 aralığında değişen ortalama koruma oranlarının 2005 yılında %33-%51 aralığına geldiği gözlenirken, makine ve elektronik sektöründe % 55'den %40'a, otomotiv ve yan sanayiinde ise % 15- %185 aralığından % 15-% 100 (%100 oranı yalnız binek otomobillere uygulanmaktadır.) aralığına değişim gözlenmektedir. Demir çelik, tarım ve kimya sektörlerinde ise koruma oranlarının 2005 yılında %6- %45, %14-%46 ve %6- %45 aralıklarında değiştiği anlaşılmaktadır^^ İran'ın ithalatında en büyük kalemi ulaşım araçları ile makine ve teçhizat oluşturmaktadır. Gıda ürünleri ve canlı hayvanlar ile kimyasal ve tıbbi ürünler ise onu izlemektedir. İran Ticaret Bakanı, ithal mallara yönelik tarife dışı engellerin kaldırılması amacıyla 1.700 kalem malın ithalinin serbest bırakıldığını, geriye kalan mal gruplarıyla ilgili düzenlemelerin daha sonra uygulamaya konulacağını açıklamıştır. Almanya, İran'ın ithalat gerçekleştirdiği ülkeler arasında en önemli sıradadır. Bununla birlikte, Almanya'nın toplam ithalat içerisindeki payında bir düşüş eğilimi söz konusudur. En fazla ithalat yapılan ikinci ülke ise İtalya'dır. Diğer taraftan İran'ın ithalatında Çin'in sahip olduğu pay giderek artmaktadır. Türkiye ise İran'ın ithalatında 17'nci sıradadır. Ülkenin toplam ithalatının sadece yüzde 1,7'si Türkiye'den yapılmaktadır^^. 29 Temmuz 2004 tarihinde Tahran'da imzalanan "Türkiye Cumhuriyeti - İran Ìslam Cumhuriyeti Karma Ekonomik Komisyonu 18'inci Dönem Toplantısı Mutabakat Zapti' Bakanlar Kurulunca onaylanmıştır^^ Mutabakat Zaptında, ticaret, bankacılık ve sanayi başlığı altında Smır Ticaret Merkezleri çerçevesinde ikili ticari ilişkiler gözden geçirilmiştir. Bu merkezler kanalıyla gerçekleşen ticaret hacminin hedeflenen seviyesinin çok gerisinde olduğu vurgulanmıştır. Taraflar, Smır Ticaret Merkezleri çerçevesinde yılda 50 milyon ABD Dolarlık 61 "İran'ın İthalat Politikasına Genel Bakış", 10.08.2005, http://www.musavirlikler.gov.tr/ upload/IR/Genel Bakis.doc. Erişim: 10.01.2008 62 ÇALIŞ, sf. 10 63 2004/8264 sayılı Karar, 09.01.2005 tarih ve 25695 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştu-. ithalat yapılması amacıyla gerekli önlemleri almak hususunda mutabık kalmışlardır. Türkiye, bu hedefe ulaşmak için, 2 Ekim 2003 tarihinde imzalanan Ortak Ticaret Komitesi 2. Dönem Toplantısı Mutabakat Zaptı'nm 3 numaralı eki listede yer alan malların ithalatına bu sistem dahilinde başlamış olduğunu belirtmiştir. İran, söz konusu Mutabakat Zaptı'nın dört numaralı ekinde yer alan mal listesinin onay sürecini, bu Mutabakat Zaptı'nm imzalandığı tarihten itibaren 45 gün içerisinde tamamlamayı kabul etmiştir. Türkiye ve İran, Kapıköy-Razi, Sarısu ve Esendere-Sero Smır Ticaret Merkezlerinin imkanlarının geliştirilmesini kabul etmiştir. Uygulamaların hayata geçirilmesine ve sistemin somnsuz işlemesine yönelik tedbirleri almak amacıyla, 2 Ekim 2003 tarihli Mutabakat Zaptının 6. maddesi çerçevesinde kumlan İzleme Komitesinin ilk toplantısının 2004 yılı Eylül ayının ilk haftasında Kapıköy-Razi'de yapılması öngörülmüştür. İran, Kozerash-Salmas bölgesinde bir Smır Ticaret Merkezi kumlmasım önermiştir. Türkiye, söz konusu teklifi olumlu bir şekilde değerlendirmek üzere incelemeyi kabul etmiştir. İran, İran menşeli cam, propilen torbalar, kristal cam ve porselen ithalatına uygulanan komnma önlemlerinin gözden geçirilmesini talep etmiştir. Türkiye ise, Türkiye menşeli orta yoğunluktaki fiber (MDF) ithalatında İran makamları tarafından anti-damping olarak adlandırılan uygulama hususundaki tereddütleri iletmiştir. 2.1.3.2. TÜRKİYE İLE IRAN ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISI Türkiye-İran ekonomik ilişkileri genel olarak İran'ın izlediği devletçi ve verimsiz ekonomik sistem ve buna bağlı olarak ithal ikameci politikasından kaynaklanan sınırlamalar nedeniyle gerçek potansiyelini yansıtmamaktadır. Bu nedenle dış ticarette İran lehine sürekli bir dengesizlik söz konusudur. Türkiye ile İran arasındaki ticaretteki durgunluğun temel nedenleri arasında, İran'ın ithalatını tümüyle Merkez Bankası kontrolünde ve izniyle yapması, Türkiye-İran arasındaki siyasî ilişkilerin iyiye gitmediği dönemlerde İran makamlarının kamu kuruluşlarınca yapılan ithalatı başka ülkelere yönlendirmesi, öte yandan kamu kuruluşlarının ithalatlarında genelde bağlı muamele ve "counter trade" gibi alternatif ödeme şekillerini ön plana çıkarmaları ya da asgari bir yıllık kredili ithalat yapmak istemeleri, bu tür tekliflerin ise firmalarımızca genelde kabul edilmemesi bulunmaktadır. İran, Türkiye'nin Orta Asya'ya açılımında en kısa güzergah olması ve gerekli alt yapı olanaklarını sunabilmesi açılarından önem taşımaktadır. Aynı şekilde Türkiye'de İran'ın batı pazarlarına yönelik kara ulaşımında ve Trabzon, Ceyhan gibi limanlarla bu pazarlara yapılacak deniz taşımacılığında en kısa güzergah olma ayrıcalığı bulunmaktadır. Bu potansiyelin değerlendirilebilmesi açısından iki ülke arasındaki işbirliğinin artırılması yerinde olacaktır. Ayrıca, Türkiye'nin İran'la sınırı bulunan Doğu İllerinin, GAP illerinin, Erzurum ve Trabzon illerinin, İran'ın yaygın biçimde Türkçe konuşulan Doğu ve Batı Azerbaycan Eyaletleriyle ticarî ve ekonomik ilişkilerini geliştirmesi büyük önem arz etmektedir^"^. Türkiye ile İran arasındaki dış ticaret işlemlerin rakamsal tutarlarını ve hangi ürünlerden oluştuğunu aşağıdaki tablodan görebiliriz. 64 ÇALIŞ, sf. 14, 15 Tablo 7 Türkiye ile İran arasındaki itlıalat ihracat işlemleri ISIC2Adı İhracat ($) Tanm ve hayvancılık Omıancılık ve tomrukçuluk İthalat ($) 158.682 5.847.984 5.149 357.356 Balıkçılık 5.097 Maden kömürü , linyit ve turb 6.227.067 Hampetrol ve doğalgaz 3.287.307.803 Metal cevherleri 272.891 Taşocakçılığı ve diğer madencilik 516.166 5.575.119 14.371.333 9.092.824 Gıda ürünleri ve içecek 13.669.488 Tütün ürünleri 62.718.288 Tekstil ürünleri 109.571.034 7.909.550 15.276.080 243.683 1.074.890 871.067 Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler 46.718.826 28.080 Kağıt ve kağıt ürünleri 22.546.285 36.131 Giyim eşyası Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı Basım ve yayım; plak, kaset vb. 1.172.962 113.317 Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar 51.480.437 27.363.397 68.053.323 Kimyasal madde ve ürünler 92.131.537 Plastik ve kauçuk ürünleri 44.518.053 1.373.689 Metalik olmayan diğer mineral ürünler 35.079.370 7.221.248 Ana metal sanayi 91.655.860 10.141.105 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 33.186.330 1.913.356 Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat 98.578.387 4.757.917 200.660 135 Büro, muhasebe ve bilgi işleme makineleri Başka yerde sımflandmlmamış elektrikli makine ve cihazlar 46.304.376 446.731 Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazlan 1.747.787 40.222 Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 4.701.180 445.625 108.263.405 1.061.526 117.065 266.230 Motorlu kara taşıtı ve römorklar Diğer ulaşım araçlan Mobilya ve başka yerde smıflandmlmamış diğer ürünler Atık ve hurdalar 30.387.071 315.729 180.045 9.018.857 Diğer iş faaliyetleri 3.926 Eğlence, kültür ve sporia ilgili faaliyetler TOPLAM 1.979 2.103 912.940.054 3.469.705.759 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, (www.tuik.gov.tr) Türkiye'nin İran'a ihracatında, bu ülkede dinamik halde bulunan inşaat sektörü ile bağlantılı olarak demir-çelik ve inşaat malzemeleri gıda maddeleri, oto yedek parçaları, hayvansal ve bitkisel yağlar, tarımsal hammaddeler, madencilik ürünleri, çeşitli sanayi mamulleri önemli yer tutmaktadır. Türkiye'nin İran'dan gerçekleştirdiği ithalatta, ham petrol ve türevleri ile doğalgaz başta olmak üzere, tarımsal ürünler, maden cevherleri ve döküntüleri, demir dışı metaller, çeşitli kimyasal maddeler, metal dışı mineral mamuller önemli yer tutmaktadır. 2.1.4. SURİYE 2.1.4.1. DıŞ TICARET YAPıSı Suriye ihracatında, Almanya, İtalya, Türkiye ve Birleşik Arap Emirlikleri ilk sıraları almıştır. İhracatta en önemli ürünleri, ham petrol ve petrol ürünleri, gıda ve canlı hayvan, tekstil ve tekstil lifleri ile ham pamuk oluşturmaktadır. İthalatta ise, Almanya, İtalya, Çin ve Fransa ilk sıraları almaktadır. İthalatta en önemli ürünleri, makine ve ulaşım ekipmanları, gıda, canlı hayvan, metal ve metal ürünleri, kimyasallar ve fosfat oluşturmaktadır. Mayıs 2001'de yayınlanan bir kararnameyle 1.100 ithal hammaddeye uygulanan ve %6 ila %20 arasında değişen gümrük vergi oranları %1 'e indirilmiştir. Bu çerçevede, ithal hammaddeye dayalı Suriye sanayisinin girdi maliyetinin azaltılması ve rekabet gücünün artırılarak ihracata ivme kazandırılması amaçlanmaktadır^^ Suriye resmi makamları, ithalat izninin kaldırıldığını belirtmelerine rağmen, halen Suriyeli özel firmalar tarafından ithalat yapmak için Dış Ticaret ve Ekonomi Bakanlığından ön izin alınması gerekmektedir. Suriye'ye gelen malların doğradan üretilen ülkeden ithal edilmesi esastır. Bu kuralın istisnası ise 10 Sayılı Yatırım Yasası uyarınca kumlan şirketlerdir. 10 Sayılı Yatırım Teşvik Yasası veya belirli diğer yatırım kanunları çerçevesinde kumlan firmalara, gümrük vergisinden muaf olarak ekipman ve hammadde 65 Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK), Suriye Ülke Bülteni, Aralık 2004 ithal etmelerine izin verilmiştir. Bunlar; a) Makine ve teçhizat gibi proje için gerekli tüm mallar, b) Çeşitli servis araçları c) Projenin yönetilmesi için gerekli hammadde ürünleri. Suriye'nin ithalat politikası aşağıda sayılan prensipleri öngörmektedir. a) Hammadde, yedek parça, makine ekipman (tarım ve sanayi) tıbbi / laboratuar cihazları ve mühendislik ile bilimsel cihazların ithalatına izin verilmesi, b) Yerli üretimi bulunmayan gıda maddeleri ile tarımsal ürünlerin ithalatına izin verilmesi, yerli üretimi bulunan maddelerin ithalatının kısılması veya mümkün olduğunca asgariye indirilmesi, c) Daha yüksek gümrük vergisi uygulanarak lüks maddelerin ithalatının kısılması, d) Temel veya lüks olduklarına bakarak ithal mallarının değişik gümrük vergilerine tabi kılınması, e) İthalatın büyük bir bölümünün ihracat gelirleriyle finanse edilmesi Suriye'ye ithal edilen bütün ürünler gümrük vergisine ve birleştirilmiş vergiye tabidir. Vergi oranları hükümetin gerekliliği konusundaki yaklaşımına göre %1 ile %200 arasında değişmektedir. Otomobil gibi lüks ürünlere yüksek oranlı vergi konulurken, gıda ve sanayi hammaddelerine ise düşük vergi uygulanmaktadır. "İthalatı Elverişli Ürünler Listesi"nde yer alan ürünlerin ithalatına izin verilmektedir^^. Özellikle sanayi ve tarım için gerekli maddelerin ithal izinlerine öncelik verilmektedir. İmalat için gerekli ham ve ara malların ithalatının Suriye Ticaret Bankası'nca finansmanı mümkün kılınmıştır. Suriye Hükümeti bazı durumlarda geçici ithalata izin vermektedir. Suriye'de bir proje yürütmekte olan firmalara söz konusu proje için gerekli olan makine 66 Suriye'ye İthalatı Yasak Olan Maddeler Listesi (Menfi Liste) için bkz. http://www.musaviriikler.gov.tr/upload/SYR/Menfi%20Liste.doc. Eri- şim:09.01.2008 ve ekipmanları ithalat izni verilmektedir. Söz konusu işler tamamlandıktan sonra bu makine ve ekipmanlar tekrar yurt dışına çıkarılabilmektedir. Narkotik ürünler, mobilya ve silah ithalatı yasaktır. Ayrıca tütün, çelik, buğday gibi bazı temel ürünlerin ithalatı devletin ya da devlet tarafından görevlendirilmiş özel kuruluşların tekelindedir. Hazır giyim, konserve balık dışında işlenmiş gıda, bazı ilaçlar, kozmetik hammaddesi, bira, tütün, şişe su)aı, peynir ve içecekler ithalatı yasak ürünler arasında yer almaktadır. Suriye'nin ihracat politikası, ihraç edilebilecek yerli mamul ve maddeleri teşvik ve desteklemek suretiyle uygulanmaktadır. Bakanlık ihraç edilecek ürünün vergiye tabi olup olmayacağına karar vermektedir. Bazı ürünler ihracat vergisine tabi olabilecektir. İhracat işlemleri, ihracatçıların Suriye Ticaret Bankası nezdinde yapacakları döviz iade taahhüdüne bağlıdır. İhracatçılar, ihraç edilen malın Suriye menşeli olduğunu gösteren belgeleri de ilgili gümrük makamlarına sunmak zorundadır. 2.1.4.2. TÜRKİYE ÎLE SURİYE ARASINDAKİ DIŞ TİCARETİN YAPISI 5469 sayılı Kanun ile onaylanması uygun bulunan "Türkiye Cumhuriyeti ile Suriye Arap Cumhuriyeti arasında Serbest Ticaret Alanı Tesis Eden Ortaklık Anlaşması" (STA), 2006/11044 sayıh Bakanlar Kurulu Kararı^^ ile onaylanmıştır. Söz konusu Anlaşma 1 Ocak 2007 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir. Türkiye Cumhuriyeti ile Suriye Arap Cumhuriyeti arasında Serbest Ticaret Alanı Tesis Eden Ortaklık Anlaşması" eki Protokol l'de yer alan ülkemiz menşeli tarım ürünlerinin Suriye'ye ihracatı ile ilgilenen firmalarımızın Suriye Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı Tarımsal ve Hayvansal Ürünler Depolama ve Pazarlama Kurumu ile temasa geçmelerinde, söz konusu ürünlerin Suriye'ye ithalatının bahse konu Kurum tarafından yapılacak olması nedeniyle fayda görülmektedir Türkiye ile Suriye arasındaki 2005 yılındaki dış ticaret işlemlerinin rakamsal tutan ve ürim gnıplan aşağıdaki tabloda yer almaktadır. 67 06.11.2006 tarihli ve 26338 mükerrer sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Tablo 8 Türkiye ile Suriye arasındald ithalat ihracat işlemleri ISIC 2 Adı Tarım ve hayvancılık Ormancılık ve tomrukçuluk İhracat($) İ t h a l a t ($) 40.722.458 80.493.260 3.620 552.524 Balıkçılık 14.061 Hampetrol ve doğalgaz 129.594.798 Metal cevherleri 15.200 Taşocakçılığı ve diğer madencilik 15.131.842 8.957.382 Gıda ürünleri ve içecek 33.349.230 2.443.186 Tütün ürünleri 160.716 Tekstil ü r ü n l e r i 45.294.280 3.217.365 Giyim eşyası 264.825 369.571 D a b a k l a n m ı ş d e r i , b a v u l , el ç a n t a s ı , s a r a c i y e v e a y a k k a b ı 434.945 385.647 2.143.182 945.902 11.586.540 695.369 38.809 40.453 118.724.969 29.584.270 Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan md. Kağıt ve kağıt ürünleri Basım ve yayım; plak, kaset vb. K o k k ö m ü r ü , rafine e d i l m i ş p e t r o l ü r ü n l e r i v e n ü k l e e r yakıtlar Kimyasal madde ve ürünler 35.103.853 2.015.169 Plastik ve kauçuk ürünleri 29.588.349 4.512.600 Metalik olmayan diğer mineral ürün. 29.803.040 370.997 A n a metal sanayi 43.441.489 163.083 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 27.984.847 222.236 B a ş k a yerde sınıflandırılmamış m a k i n e ve teçhizat 50.063.009 283.620 Büro, m u h a s e b e ve bilgi işleme mak. B a ş k a y e r d e s ı n ı f l a n d ı r ı l m a m ı ş elektrikli m a k i n e v e cihazlar R a d y o , televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları T ı b b i aletler; h a s s a s o p t i k aletler v e saat M o t o r l u k a r a taşıtı v e r ö m o r k l a r Diğer ulaşım araçları 254.559 14.754.241 39.579 401.946 14.718 1.863.554 506 44.792.038 3.054 3.284 Mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünler 1.719.404 846.828 Atık ve hurdalar 3.983.037 6.406.523 551.627.266 272.179.750 E ğ l e n c e , k ü l t ü r v e s p o r l a ilgili faaliyetler TOPLAM Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, (www.tuik.gov.tr) 7.049 Türkiye'den Suriye'ye yapılan ihracat rakamlarına bakıldığında ihracata konu ürünlerin ağırlıklı olarak kömür, petrol türevi ürünler, motorlu kara taşıtı ve römorklardan, makine ve teçhizattan, tekstil ürünlerinden, tarım ve hayvancılık ürünlerinden oluştuğu görülmektedir. Türkiye'nin Suriye'den yapmış olduğu ithalatın ise ham petrolden, kısmen petrol türevi ile tarım ve hayvancılık ürünlerinden oluştuğu görülmektedir. 2.2. TÜRKIYE'DE SıNıR TICARETININ EKONOMIK BOYUTU 2.2.1. SINIR İ L L E R İ M İ Z İ N G E N E L DIŞ T İ C A R E T YAPISI Smır ticaretinin geçmişten günümüze nasıl bir seyir izlediği ve yaşanan değişikliklere çalışmamızın önceki bölümlerinde yer verilmiştir. Smır ticaretine ilişkin düzenlemelerde yaşanan değişiklikler sonrasında ülkemizde ikili bir yapı oluştuğunu söyleyebiliriz. Normal dış ticaret rejiminden ayrı olarak düzenlenen bu sistemde şu anda smır ticareti ve Smır Ticaret Merkezleri yoluyla ithalat-ihracat işlemleri gerçekleşmektedir. Smır ticareti ve Smır Ticaret Merkezleri kapsamında gerçekleşen ithalat ihracat rakamlarını vermeden önce, Smır Ticaret Merkezleri kapsamına giren illerdeki yerleşik firmaların gerçekleştirmiş oldukları ithalat ve ihracat rakamları aşağıdaki tabloda gösterilecektir. İthalat ve ihracat listelerinin uzun olmasından dolayı listede sadece Van, Ağrı, Hakkari, Sımak ve Mardin illerinin rakamlarının ayrıntısına yer verilecektir^^ Söz konusu rakamlar 2006 yılı ve Ocak-Ağustos 2007 dönemini kapsamaktadır. Ancak 2006 yılı ile sonraki yıl dış ticaret bilgilerinde 5429 Sayılı Türkiye İstatistik Kanunu ve 20 Haziran 2006 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan "Resmi İstatistiklerde Veri Gizliliği ve Gizli Veri Güvenliğine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik"te yer alan bireysel veri ve bireysel verinin gizliliği hükümleri nedeniyle gizlemeler oluşmaktadır. Bu nedenle rakamlara dayanılarak kesin bir analiz yapılması sağlıklı sonuç doğurmayabilecektir. Ancak genel durumu görebilmek açısından çalışmamızın bu kısmında yer verilmiştir. 68 Tablo, illerin plaka kodlarına göre hazırianmıştır. Ağrı (4), Hakkari (30), Mardin (47), Van (65), Sımak (73) Tablo 9 Bazı sınır illerimizin ithalat ve ihracat işlemleri Yd İl ISIC3Adı Tanm ve hayvancılık İhracat($) 690.060 Ormancılık ve tomrukçuluk İthalat($) 21.882.737 683.636 Gıda ürünleri ve içecek 2.471.605 Tekstil ürünleri 9.899.433 500.874 Giyim eşyası 2.181.258 914.554 Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı 186.713 5.106.519 Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler 232.203 543.050 Kağıt ve kağıt ürünleri 146.175 30.782 8.323 18.946 Basım ve yayım; plak, kaset vb. Kok kömürü, rafine edihniş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar Kimyasal madde ve ürünler Plastik ve kauçuk ürünleri 10.842 1.712.526 75.870 916.655 733.202 Metalik ohnayan diğer mineral ürünler 3.782.372 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 1.081.674 603.286 Başka yerde sınıflandınhnamış makine ve teçhizat 4.110.592 653.072 Büro, muhasebe ve bilgi işleme makineleri Başka yerde sınıflandınhnamış elektrikli makine ve cihazlar Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat Motorlu kara taşıtı ve römorklar Diğer ulaşım araçlan Mobilya ve başka yerde sınıflandınhnamış diğer ürünler Eğlence, kültür ve sporia ilgili faaliyetler 4.565 1.074.942 233.940 179.950 488.628 3.419.688 13.878 944.003 2.048.780 47.014 Gıda ürünleri ve içecek Tekstil ürünleri Giyim eşyası 2006 30 987.394 11.201.432 1.154.108 Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı 190.936 Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler 128.423 Kağıt ve kağıt ürünleri 590.259 Kimyasal madde ve ürünler 2.588.740 Plastik ve kauçuk ürünleri 2.082.415 Metalik ohnayan diğer mineral ürünler 5.754.053 Ana metal sanayi Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) Başka yerde sımflandmlmamış makine ve teçhizat Başka yerde smıflandmlmamış elektrikli makine ve cihazlar 31.600.446 837.968 3.477.017 46.904 Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 150.260 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 137.037 62.170 Diğer ulaşrnı araçlan Mobilya ve başka yerde smıflandmhnamış diğer ürünler Diğer iş faaliyetleri 4.302.159 7.585 250.473 Tanm ve hayvancılık Taşocakçılığı ve diğer madencilik Gıda ürünleri ve içecek Tekstil ürünleri 2006 47 Giyim eşyası Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasn vb. örülerek yapılan maddeler Kağıt ve kağıt ürünleri Basun ve yayun; plak, kaset vb. Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar Kimyasal madde ve ürünler Plastik ve kauçuk ürünleri 2.546.001 822.583 20.756 32.709.432 2.833.092 8.547.760 18.016.109 2.681.825 3.139.330 2.936.297 111.498 3.376 7.085 6.396.172 11.594.250 7.707.122 9.636.222 352.876 Metalik ohnayan diğer mineral ürünler 31.576.605 Ana metal sanayi 40.181.681 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 12.734.486 6.554.904 Başka yerde smıflandmhnamış makine ve teçhizat 3.151.708 13.046.818 Başka yerde smıflandmlmamış elektrikli makine ve cihazlar 5.987.427 2.053.769 Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazlan 304.601 240.891 99.316 1.223.999 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 1.442.763 2.560.691 Mobilya ve başka yerde smıflandmlmamış diğer ürünler 3.159.707 1.136.675 Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat Tanm ve hayvancılık 1.217.650 Gıda ürünleri ve içecek 1.394.476 Tekstil ürünleri 1.566.717 Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı Kağıt ve kağıt ürünleri 104.923 97.154 Kimyasal madde ve ürünler 2.568.570 Plastik ve kauçuk ürünleri 42.377 1.454.445 Metalik olmayan diğer mineral ürünler Ana metal sanayi 415.672 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 226.548 Başka yerde smıflandmhnamış makine ve teçhizat Başka yerde smıflandmhnamış elektrikli makine ve cihazlar Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 848.848 Motorlu kara taşıtı ve römorklar Mobilya ve başka yerde smıflandmhnamış diğer ürünler 240.595 229.161 51.106 195.276 1.618.734 63.019 Tanm ve hayvancılık Taşocakçılığı ve diğer madencilik Gıda ürünleri ve içecek Tekstil ürünleri Kağıt ve kağıt ürünleri Basım ve yayım; plak, kaset vb. o (N m 3.949.349 42.066 50.381.477 2.836.268 443.005 132.761 Kimyasal madde ve ürünler 5.914.668 Plastik ve kauçuk ürünleri 2.388.450 Metalik olmayan diğer mineral ürünler 80.248.848 Ana metal sanayi 37.374.337 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 5.897.088 Başka yerde smıflandınhnamış makine ve teçhizat 4.275.206 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazlar Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazlan Motorlu kara taşıtı ve römorklar Mobilya ve başka yerde smıflandınhnamış diğer ürünler Tarım ve hayvancılık 885.139 63.901 193.812 1.563.916 134.748 109.727 12.791.574 Ormancılık ve tomrukçuluk 324.098 Gıda ürünleri ve içecek 607.399 Tekstil ürünleri Giyim eşyası 4.896.389 988.464 Kağıt ve kağıt ürünleri Basım ve yayım; plak, kaset vb. O o <N 981.131 2.995.257 Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler 97.535 19.974 514.357 113.023 3.611 58.223 1.046.174 21.436 373.393 379.714 Metalik olmayan diğer mineral ürünler 120.196 1.584.024 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 911.085 739.817 Kimyasal madde ve ürünler Plastik ve kauçuk ürünleri Başka yerde smıflandınhnamış makine ve teçhizat Başka yerde smıflandınhnamış elektrikli makine ve cihazlar Tıbbi aletler; hassas optik aletier ve saat 3.565.315 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 2.811.614 Mobilya ve başka yerde smıflandmlmamış diğer ürünler 714.112 93.322 891.039 327.284 2.346.615 Tanm ve hayvancılık Eğlence, kültür ve sporla ilgili faaliyeüer 37.149 Tekstil ürünleri Basım ve yayım; plak, kaset vb. 3.727 Kimyasal madde ve ürünler 354.347 Plastik ve kauçuk ürünleri 290.225 Metalik ohnayan diğer mineral ürünler 702.025 Ana metal sanayi oen 2.251.711 8.120.675 Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 159.909 Başka yerde smıflandmhnamış makine ve teçhizat 762.984 Başka yerde smıflandmhnamış elektrikli makine ve cihazlar 134.932 Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 50.344 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 91.040 Mobilya ve başka yerde smıflandmhnamış diğer ürünler 1.039.937 Tanm ve hayvancılık 2.189.065 Taşocakçılığı ve diğer madencilik Gıda ürünleri ve içecek Tekstil ürünleri Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler Kağıt ve kağıt ürünleri Basım ve yayrnı; plak, kaset vb. 8.961 41.842.386 3.330.827 546.875 1.588.640 115.588 Kok kömürü, rafine edihniş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar Kimyasal madde ve ürünler Plastik ve kauçuk ürünleri 15.144.986 6.179.815 11.884.959 1.027.527 2.673.097 152.467 Metalik olmayan diğer mineral ürünler 26.256.708 Ana metal sanayi 44.694.938 Metal eşya sanayi (makme ve teçhizatı hariç) 10.736.307 4.342.441 1.356.241 3.224.045 Başka yerde smıflandmhnamış makine ve teçhizat Büro, muhasebe ve bilgi işleme makineleri Başka yerde smıflandmhnamış elektrikli makine ve cihazlar Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 11.463 5.511.614 1.471.854 306.560 617.150 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 1.319.959 Mobilya ve başka yerde smıflandmhnamış diğer ürünler 2.151.585 691.774 533.467 Tanm ve hayvancılık Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı Kağıt ve kağıt ürünleri Kimyasal madde ve ürünler Plastik ve kauçuk ürünleri oo •A) Metalik ohnayan diğer mineral ürünler 848.987 73.184 5.365 323.208 Başka yerde smıflandınimamış makine ve teçhizat 525.589 Başka yerde smıflandmhnamış elektrikli makine ve cihazlar 79.809 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 157.086 Mobilya ve başka yerde sınıflandınhnamış diğer ürünler 980.789 Taşocakçılığı ve diğer madencilik Gıda ürünleri ve içecek o(N 37.371 Metal eşya san.(makine ve teçhizatı hariç) Tanm ve hay\^ancılık £ 157.718 3.575.120 46.920 31.895.908 Tekstil ürünleri 464.224 Kağıt ve kağıt ürünleri 775.455 Kimyasal madde ve ürünler 2.505.727 Plastik ve kauçuk ürünleri 2.206.125 Metalik olmayan diğer mineral ürünler 46.099.040 Ana metal sanayi 53.238.422 Metal eşya san.(makine ve teçhizatı hariç) 3.476.546 Başka yerde sınıflandınhnamış makine ve teçhizat 2.025.220 Başka yerde sınıflandınhnamış elektrikli makine ve cihazlar 1.491.804 Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat 7.124.088 22.666 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 102.370 Mobilya ve başka yerde sınıflandınhnamış diğer ürünler 940.934 802.941 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Örnek olarak seçilen Ağrı, Hakkari, Mardin, Van ve Sımak illerinin dış ticaret rakamlarına baktığımızda genel görünüm hakkında bilgi sahibi olunabilecektir. Ağrı ilinde ihracatın ağırlıkla tekstil ve giyim ürünleri, makine ve teçhizat, metal eşya ve motorlu kara taşıtlarından oluştuğu, ithalatın ise tarım ve hayvancılık ürünlerinden, mobilya, metal olmayan mineral ürünlerden, deri ürünleri ve ayakkabıdan oluştuğu görülmektedir. Ağrı'nın 2006 ve OcakAğustos 2007 dönemi dış ticaret işlemleri ürün ağırlıkları benzerlikler taşımaktadır. Hakkari ilinin ihracatında ağırlığın tekstil ürünleri, ana metal sanayi, makine ve teçhizat, kimyasal ürünler ve mobilyadan oluştuğu, ithalat işlemlerinin ise kayda değer büyüklükte olmadığı görülmektedir. Mardin ilinin ihracatında ağırlığın gıda ve içecek ürünleri, tarım ve hayvancılık ürünleri, deri ürünleri ve ayakkabı, kimyasal ürünler, ana metal sanayi, metal eşya, makine teçhizat, mobilya, motorlu kara taşıtı, mineral ürünlerden oluştuğu, ithalat işlemlerinin ise makine ve teçhizat, metal eşya, kimyasal madde ve ürünler ile petrol ürünlerinden oluştuğu görülmektedir. 2007 yılında ise tarım ve hayvancılık faslında ithalatın fazla olduğu dikkati çekmektedir. Van ilinde ithalatın tarım ve hayvancılık ürünleri ağırlıklı olduğu, ihracatın, gıda ve içecek, tekstil ürünleri, kimyasal madde ve ürünler, mineral ürünler ile mobilya ağırlıklı olduğu görülmektedir. Sımak ilinde ise ihracatta gıda ve içecek, tarım ve hayvancılık, tekstil ürünleri, kimyasal madde ve ürünler, plastik kauçuk ürünlerinden oluştuğu ithalatın fazla olmamakla birlikte mobilya ürünlerinden oluştuğu görülmektedir. 2007 yılının Ocak-Ağustos döneminde ise tarım ve hayvancılık ürünleri ithalatının yüksek olduğu dikkati çekmektedir. Komşu ve çevre ülkelerle dış ticaretimizin geliştirilmesine yönelik çabalardan elde edilebilecek kazanımlar hem Türkiye hem de bölge ülkeleri açısından stratejik önem taşımaktadır. Türkiye ile komşu coğrafya arasındaki ticaret akımlarının arttırılması bölge ülkelerinin tümünde toplumsal refahın arttırılmasına katkıda bulunacaktır. Uluslararası ticaret ile iktisadi kalkınma arasında güçlü bir bağ bulunduğu yapılan çalışmalarla açıkça ortaya konmuştur. Bu açıdan bakıldığında Türkiye ile komşu coğrafya ülkeleri arasında karşılıklı ticaret hacminin arttırılması bölge kalkınmasına da ivme kazandıracaktır^^ 69 Rıfat Banş TEKİN, Türkiye'nin Komşu ve Çevre Ülkelerle Smır Aşan Ticaretinin Geliştirilmesine Yönelik Bir Strateji Denemesi, İTO Yayın No: 2005/34, sf. 13,14 2.2.2. SINIR T İ C A R E T İ K A P S A M I N D A DIŞ T İ C A R E T İ N YAPISI Çalışmamızın önceki bölümünde Türkiye ile komşu ülkeler arasındaki dış ticaret işlemleri ile sınır illerinin dış ticaret işlemlerinin yapısına ve ekonomik bo)aıtuna yer verilmiştir. Söz konusu ülkelerle olan ticaretin yapısına ilişkin değerlendirmeler içerisinde sınır ticaretinin boyutu konusunda bir açıklama yer almamaktadır. Bu bölümde hem sınır ticareti hem de Sınır Ticaret Merkezleri aracılığıyla yapılan ihracat ve ithalat işlemlerinin rakamsal tutarlarına ve ayrıntısına yer verilecektir. Söz konusu rakamsal değerler Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğünden alınmış değerlerdir. 2.2.2.1. SINIR TİCARETİ KAPSAMINDA YAPILAN İTHALAT VE İHRACATIN GENEL TUTARLARI Ülkemizde sınır ticareti kapsamında yapılan ithalat ve ihracat işlemlerinin yıllar itibariyle Amerikan Doları cinsinden tutarı aşağıdaki gibidir. Tablo 10 Yıllar itibariyle sınır ticareti kapsamında ithalat ve ihracat tutarları Yıllar İ t h a l a t ($) İhracat($) 1998 277.000.000 16.000.000 1999 118.000.000 17.000.000 2000 143.000.000 11.000.000 2001 136.000.000 9.500.000 2002 197.000.000 34.000.000 2003 1.800.000 14.900.000 2004 40.000 10.800.000 2005 20.000 15.200.000 2006 10.000 9.200.000 0 21.000.000 2007/01-10 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Tabloda dikkat çeken husus; 1998 ve 2002 yukarmdaki ithalat rakamları ile diğer yıllardaki ithalat rakamları arasmda çok büjmk fark olmasıdır. Bunun nedeni ise 2002 de motorin ithalatının yasaklanmasıdır. Günümüze geldikçe ithalat neredeyse yapılmama noktasındadır. Bunun nedenleri ile ilgili açıklamalarımıza çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde yer verilecektir. 2.2.2.2. SINIR TİCARETİ KAPSAMINDA YAPILAN İTHALAT VE İHRACATIN İLLER BAZINDA TUTARLARI Ardahan, Artvin, Gaziantep, Hatay, İğdır, Kilis ve Şanlıurfa illerinden smır ticareti yoluyla Ocak-Ekim 2007 döneminde ne ithalat ne de ihracat yapılmıştır. Smır ticareti yapılan Mardin ve Sımak illerine ait ithalat ve ihracat tutarları ise aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 11 Smır ticareti yoluyla yapılan il bazında aylık ithalat ihracat tutarı Aylar Mardin İhracat($) Şırnak İ t h a l a t ($) İhracat($) İ t h a l a t ($) Ocak 108.171,50 0 744.667,07 0 Şubat 0 0 1.749.970,68 0 Mart 560.480 0 3.536.824,47 0 Nisan 390.500 0 1.825.439,70 0 Mayıs 584.127 0 1.519.619,50 0 Haziran 693.368 0 1.890.500,96 0 Temmuz 992.050 0 1.504.162,24 0 327.000 Ağustos 0 1.772.359,96 0 Eylül 1.141.808 0 1.272.291,11 0 Ekim 437.534 0 903.806,00 0 5.235.038,50 0 16.719.641,69 0 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Sımak ilinden sınır ticareti yoluyla Ocak-Ekim 2007 döneminde 16.719.641,69 ABD Doları tutarında ihracat yapılmıştır. Aynı dönemde Mardin ilinden yapılan ihracat ise 5.235.038,50 ABD Dolarıdır. Bu dönemde ihracat rakamlarında yaşanan artışın temelinde iç gümrüklemeden kaynaklanan bazı dezavantajlar nedeniyle normal ihracat yerine smır ticareti yoluyla ihracatın tercih edilmesinin etkili olduğu ifade edilmektedir. 2.2.2.3. STM(SINIR TİCARET MERKEZİ) KAPSAMINDA YAPILAN İTHALAT VE İHRACATIN GENEL TUTARLARI Smır Ticaret Merkezleri sadece Van, Hakkari ve Ağrı illerinde kurulu olup, Smır Ticaret Merkezleri yoluyla ithalat ve ihracat işlemleri bu illerden devam etmektedir. Smır Ticaret Merkezleri kapsamında yapılan ithalat ve ihracat işlemlerinin genel tutarları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 12 S T M k a p s a m m d a yıllık ithalat ihracat tutarları İhracat($) İ t h a l a t ($) Yıllar 2004 2.500.000 9.000.000 2005 900.000 20.000.000 2006 1.200.000 25.000.000 450.000 61.000.000 2007/01-10 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarhğı Tablodan da görüleceği üzere Smır Ticaret Merkezleri yoluyla ithalat rakamları son derece düşüktür. Özellikle 2007 yılının ilk 10 aylık dönemindeki ithalat rakamlarındaki düşüklük dikkati çekmektedir. Diğer taraftan ihracat rakamları yıllar itibariyle artış seyri izlemiş, 2007 yılının ilk 10 aylık döneminde ithalata göre ciddi boyutlara ulaşmıştır. Bu artışın temelinde iç gümrüklemeden kaynaklanan sorunlar nedeniyle smır ticareti merkezleri yoluyla ihracatın tercih edilmesinin etkili olduğu ifade edilmektedir. İç gümrükleme ile ilgili yaşanan sıkıntılar, çalışmamızın smır ticaretinin dış ticaret formalitelerinin azaltmadaki etkisi başlıklı bölümünde ele alınacaktır. 2.2.2.4. STM KAPSAMINDA YAPILAN İTHALAT VE İHRACATIN SINIR KAPILARI İTİBARİYLE TUTARLARI Smır Ticaret Merkezlerinin kurulu olduğu Ağrı-Sarısu, Van-Kapıköy ve Hakkari-Esendere merkezlerinden yapılan ithalat ve ihracat işlemlerinin 2004-2006 yılları ile Ocak-Ekim 2007 dönemine ilişkin tutarları aşağıdaki gibidir. Tablo 13 STM kapsamında yapılan il bazında ithalat işlemleri D Ö N E M ($) Ağrı-sarısu Van-Kapıköy Hakkari-Esendere 2004 2.287.064,00 270.743,63 52.472,00 2005 86.678,00 651.982,00 17.287,00 2006 910.814,00 244.763,60 35.474,50 Ocak/07 0 102.068,00 0 Şubat/07 6.000,00 0 0 Mart/07 0 65.027,00 0 Nisan/07 0 200.361,34 0 Mayıs/07 0 7.340,00 0 Haziran07/ 0 2.013,00 0 1.000,00 0 Tenımuz/07 0 Ağustos/07 0 0 0 Eylül/07 0 58.023,60 2.250,00 Ekim/07 0 5.179,00 1.450,00 6.000,00 441.011,94 3.700,00 2007 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Tablo 14 STM kapsamında yapılan il bazında ihracat işlemleri D Ö N E M ($) Hakkari-Esendere Van-Kapıköy Ağrı- sarısu 2004 0 1.790.917,80 0 2005 0 0 0 2006 24.087.068,00 0 0 Ocak/07 887.153,00 411.579,45 1.908.164,74 Şubat/07 1.181.130,00 992.401,03 3.776.709,00 Mart/07 858.711,00 471.343,79 5.005.277,00 Nisan/07 942.302,00 482.972,28 6.904.298,40 Mayıs/07 0 812.962,54 8.090.565,00 Haziran/07 0 402.793,88 3.400.702,20 Tenımuz/07 0 864.237,25 4.048.183,00 Ağustos/07 0 494.029,81 4.662.754,00 Eylül/07 0 675.232,60 6.302.639,00 Ekim/07 0 609.455,87 6.797.556,00 3.869.296,00 6.217.008,50 50.896.848,34 2007 Toplam Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı Smır ticaret merkezlerinden yapılan ithalat işlemlerine konu malların neler olduğuna ve yapılan ithalatın ayrıntısına ilişkin olarak Van-Kapıköy Merkezinden Ocak-Ekim 2007 döneminde yapılan işlemlerin ayrıntısı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Aşağıdaki tablolardan da görüleceği üzere sınır ticareti kapsamında ithal edilen tarımsal ürünlerden karpuz ve kivide kotaların aşılması söz konusudur. Diğer taraftan karabiber, kişniş ve sumak için belirlenen kotalar kadar ithalat işlemi yapılmıştır. Diğer ürünlerde ise kotalar doldurulamamaktadır. Tablo 15 STM kapsamında Van ili 2007 yılı ihtiyaç listeleri ve gerçekleşmeleri KOTALAR 400 400 500 2.000 Yeşil B i b e r Çörekotu D a r ı (Gıda için) Hurma (TON) M a l Cinsi $ Kg Ocak $ Kg $ Kg Kg $ 215.288 43.058 474 20.470 Şubat Mart Nisan 19.980 Mayıs 1.998 Haziran 106.840 5.342 10.260 513 171.120 8.556 103.580 5.179 Temmuz Ağustos 13.500 Eylül 810 Ekim TOPLAM KOTALAR 39L800 215.288 25 1.150 50 450 Karabiber Karpuz Kişniş Kivi (TON) Mal Cinsi 33.480 20.470 Kg $ Kg $ Kg $ Ocak Kg $ 388.840 97.456 Şubat Mart Nisan 215.829 21.583 255.318 43.365 1.412.025 141.203 340.972 57.965 Mayıs Haziran 15.000 1.500 Temmuz 10.000 1.000 Ağustos Eylül 50.000 4.000 Ekim TOPLAM 25.000 1.627.854 50.000 985.130 KOTALAR 500 150 300 20 Lahana Patlıcan Salatahk Sumak (TON) Mal Cinsi Kg $ Kg 21.580 Ocak $ 513 Kg $ 98.620 2.630 988 79 3.370 270 Kg $ Şubat Mart Nisan 13.680 684 3.000 240 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos 20.000 Eylül Ekim TOPLAM 13.680 Kaynak: Dış Ticaret Müsteşarlığı 24.580 102.978 20.000 1.600 UÇUNCU BOLUM 3. SıNıR TICARETININ ETKILERI Ticari sınırların yok olmaya başladığı günümüz dünyasında, ülkeler arasındaki ilişkilerin geliştirilmesinde dış ticaretin önemli bir rolü vardır. Ülkeler arasındaki dış ticaretin aynı zamanda yerleşik ülke ekonomilerinin gelişmesinde de etkisi vardır. Dış ticaret, sınırlı kaynakların etkin kullanılması, global bazda yapılan üretimin yatırım-üretim-ihracat zincirini oluşturması ve böylelikle ülkelerin refahının arttırılmasını sağlamaktadır. Dış ticarette komşu ülkelerin payının arttırılması, bu ülkelerin potansiyellerinden yararlanmak suretiyle bölge ekonomisine ivme kazandıracaktır. Bölgesel entegrasyonun yanı sıra bölgesel işbirliği ile de komşu ülkelerle ticaret geliştirilebilir^^. Dış ticaretin ülke ekonomisine sağlayacağı bu ivmeyi bölgesel kapsamda smır ticareti için de söylemek mümkündür. Smır ticaretinin temelinde sosyal ve ekonomik gerekler yatmakla birlikte beraberinde getirdiği sorunlar da bulunmaktadır. Smır ticaretinin etkilerinin ülkeye tam olarak olumlu yansıdığını söyleyemeyiz. Dolayısıyla smır ticaretinin etki analizi yapılırken olumlu ve olumsuz yönler bir arada değerlendirilmelidir. Smır ticaretinin yarattığı ve yaratabileceği etkileri ekonomik, sosyal, sektörel olarak aşağıda çeşitli başlıklar altında ele almaya çalışacağız. 70 Halit HANOĞLU, "Sınır Ticaret Merkezleri", Gümrük Dünyası, Sayı: 40, http://www.gumnıkkontrolor.org.trA"avinlar/Dergiler/40/7.html. Erişim: 10.01.2008 3.1. EKONOMIK VE KÜLTÜREL ETKILERI 3.1.1. B Ö L G E L E R A R A S I G E L İ Ş M İ Ş L İ K F A R K L A R I N I N G İ D E R İ L M E S İ N E V E İ S T İ H D A M A ETKİSİ Smır ticaretinin ana amaçlarından birisi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin diğer bölgelere nazaran daha az gelişmiş olmasının yarattığı olumsuzlukların giderilmesi, bölgeler arası gelişmişlik farklarının en aza indirilmesidir. Bölgelerarası gelişmişlik farklarının ortadan kaldırılması. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin ülke geneline entegrasyonun sağlanabilmesi, sosyal devlet anlayışının da bir gereğidir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin kalkındırılması, uzun yıllardır hükümetlerin öncelikli hedefleri arasında yer almıştır. Bu kapsamda çeşitli kanunlarla bölgede yapılacak yatırımlara teşvikler sağlanmıştır. Ancak, iklim koşullarının yarattığı olumsuzluklar, bölgenin sahip olduğu üretim faktörlerinin yetersizliği, ulaşım imkanlarının zorluğu ve uzaklığı bölgesel kalkınmanın önünde birer engel olmuştur. Bölge ekonomisine katkı sağlamak amacıyla sağlanan imkanlardan bir tanesi de smır ticareti yapma imkanı olmuştur. Smır komşusu ülkelerle ticaretin artması, bu ülkelere sınırları olan illerin ticaretten aldıkları payları artıracaktır. Özel Tüketim Vergisi Kanunu'nun yürürlüğe girmediği dönemde 4503 sayılı Kanunun geçici 2 'nci maddesiyle Bakanlar Kuruluna, smır ticareti kapsamında ithal edilen mallara ilişkin tahsil edilen akaryakıt tüketim vergisinin %5'ine kadarlık kısmını, smır ticareti yapılan illerin özel idarelerine aktarmaya ilişkin yetki verilmiştir. Bu yetkiye istinaden tahsil edilen akaryakıt tüketim vergisinin %5'lik kısmı smır ticareti yapılan illerin özel idarelerine gönderileceğinden Bölge için ek bir kaynak yaratılmıştır. 4760 sayılı Özel Tüketim Vergisi Kanunu ile Akaryakıt Tüketim Vergisi uygulamasına son verilmiştir. Smır ticareti kapsamında motorin ithalatına izin verilmemesi bu kapsamda vergi tahsilatı yapılmaması sonucunu doğurmuştur. Bunun yanında Özel Tüketim Vergisine tabi malların ithal edilmesi halinde vergi gelirlerine etkisi olabilecektir. Sınır ticareti kapsamında ithal edilen ürünlerin başında motorin gelmekteydi. Hal böyle olunca sınır bölgelerinde uluslararası nakliye işi ile uğraşan çok sayıda firma ve şahıs bulunmakta idi. Nakliyecilik faaliyetinin yoğun olarak sürdürülmesi beraberinde başka hizmet sektörlerinde de ekonomik canlılığı beraberinde getirmiştir. Nakliye işi ile iştigal eden kamyoncuların ve onlara hizmet veren diğer sektörlerde çalışanların birlikte önemli bir istihdam oluşturduğu bir gerçektir^^ Sınır ticaretinin yoğun olduğu dönemlerde özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde nakliyecilikten dolayı kamyon talebi çok yüksek seviyelerdeydi. Ancak zaman içinde sınır ticaretindeki duraksama, araçların ekonomik ömrünü tamamlaması gibi nedenler birçok aracın çalışamaması sonucunu doğurmuştur. TBMM tarafından kabul edilen 5535 sayılı Bazı Kamu Alacaklarının Tahsil ve Terkinine İlişkin Kanun^^ ile bu borçların silinmesine imkân tanınmıştır. Anılan Kanun uyarınca, Trafik Sicilinde adlarına kayıtlı motorlu kara taşıtı bulunanların, 8 Temmuz-31 Aralık 2006 tarihleri arasında kayıtların silinmesi ve araçların hurdaya ayrılması için İl Özel İdarelerine araçlarını bedelsiz olarak teslim etmeleri gerekmekteydi. Araçlarını bedelsiz teslim eden gerçek ve tüzelkişilerin, 8 Temmuz 2006 tarihi itibariyle yük ve yolcu taşımacılığı dışında bilanço esasına göre defter tutmayı gerektiren başkaca ticari veya mesleki faaliyetten dolayı mükellef olmamaları da bir diğer şart olarak aranmaktaydı. Bu şartlar sağlandığı takdirde hurdaya çıkartılan taşıta ilişkin olarak tahakkuk etmiş ve ödenmemiş olan Motorlu Taşıtlar Vergisi ile bu vergiye ilişkin gecikme zammının terkin edilmesi imkanı getirilmiştir. Trafik cezaları, başka vergi mükellefiyetinden doğan vergi, ceza, zam ve faiz borçları terkin kapsamı dışında kalmıştır^l 71 KARA, sf. 70 72 08.07.2006 tarih ve 26222 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 73 Mustafa TAN, "Nakliyecilerin vergi borcu siliniyor". Referans Gazetesi, 17.08.2006 3.1.2. DIŞ T İ C A R E T F O R M A L İ T E L E R İ N İ A Z A L T M A ETKİSİ Genel ihracat ve ithalat rej imindeki bürokratik işlem fazlalılığı, smır ticaretinde söz konusu değildir. Smır ticareti kapsamında ihracat ve ithalat yapabilmek için "sınır ticareti belgesf almak yeterli olacaktır. Bu belge, smır ticaretinin yapılmasına izin verilen illerin Valiliklerinden alınacaktır. Söz konusu belgeyi alabilmek için bürokratik engeller azaltılmıştır^'* Dolayısıyla, smır ticaretinin, ekonomik hayata yönelik olarak, formalitelerin dış ticareti sınırlayıcı yönünü telafi etme gibi, önemli bir role sahip olduğu ileri sürülebilir. Komşu ülkelerinin geleneksel olarak izledikleri ithal ikameci dış ticaret politikaları, Türkiye'nin bu ülkelerle olan normal ticaretini sınırlayan bir faktör olarak süregelmiştir. Bu aşamada, Türkiye'nin komşu ülkelerle olan dış ticaretinin geliştirilmesinde, smır ticareti gibi özel ticaret yöntemlerinin önemi artmaktadır^^ Türkiye'nin dış ticaret mevzuatında normal yolla yapılan ithalat ve ihracat işleminde formalitelerin oldukça fazla olduğu bilinen bir gerçektir. Ayrıca ithalat ve ihracat işlemleri genellikle merkezden takip edilmektedir. Bu uygulama, ihracat ve ithalat işlemi yapmak isteyen girişimcileri caydıran en önemli unsurlardan birisi olarak ifade edilmektedir. Smır ticaretinde kullanılan smır ticaret belgeleri, normal ithalat ve ihracattaki "ithalatçı ve ihracatçı belgesf' yerine geçmektedir. Bilindiği gibi normal ithalat ve ihracatta, dış ticaret işlemlerini gerçekleştirecek gerçek ve tüzel kişilerin Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı Değerlendirme Genel Müdürlüğü'nden "ithalatçı ve ihracatçı belgesi" alma zorunluluğu uzun yıllar uygulanmıştır. Diğer taraftan, smır ticaretinde normal ticarete göre önemli ölçüde tarife ve miktar indirimleri sağlanmakta bu da smır ticaretini normal ticarete göre daha cazip hale getiren önemli bir unsur olmaktadır. Son yıllarda yaygınlaşan 74 SÖNMEZ, sf. 21 75 KARA,sf.72 Smır Ticaret Merkezlerinden yapılan smır ticaretinde de benzer kolaylıklar sağlanmaktadır. 2003/6401 sayılı Kararname ile Smır Ticaret Merkezleri kapsamında ithal edilecek tarım ürünleri ithalatında %40, sanayi ürünleri ithalatında ise tam gümrük vergisi muafiyeti (%100) getirilmiştir^^. 24.03.2006 tarih ve 26118 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan, kara smır kapılarından yapılan giriş ve çıkışlar ile ilgili 2006/11 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile ihracat ve ithalata ilişkin gümrük işlemlerini kolaylaştırmak ve kara sınır kapılarında yaşanan yoğunluk ve gecikmeleri önlemek amacıyla en yakın iç gümrüğe uzaklığı 100 km'den az olan smır kapılarında 01.05.2006 tarihinden itibaren en yakın iç gümrüğe uzaklığı 100 km'den fazla olan smır kapılarında ise 31.12.2006 tarihinden sonra ihracat ve ithalata ilişkin gümrük işlemlerinin iç gümrüklerde yapılacağı belirtilmiştir. Örneğin, Türkgözü smır kapısı ile iç gümrükleme yapılacak iller arasında olan Erzurum, Ardahan arası gidiş-dönüş 598 Km olup; sınırlı sayıda ihracat yapan ihracatçılarımızın önünde büyük bir sorun teşkil etmekte ve nakliye maliyetlerini arttırdığından ihracatı durma noktasına getirmiştir^^. Ancak, gerek fiziksel şartları bakımından (normal araç park imkanı ve antrepolarının bulunmayışı bazı Gümrük Müdürlüklerinin iç gümrüklemeye hazır olmayışı) gerekse bölgenin kendine özgü şartları olan kara yolu altyapısının yeterince iyi olmaması ve çok ağır ve uzun geçen kış şartları nedeniyle kışın nakliye işlerinin çok daha güç yapılacağı ve maliyetin iki katma çıkacağı; ayrıca, ihracatçılar için başlı başına bir problem olan terör olayları ile daha birçok olumsuzluklar ihracatçıların yükünü bir kat daha artıracağı bir gerçektir. Bu kapsamda bazı bölgelerde ihracatın smır ticareti kapsamında yapıldığı yönünde bilgiler ifade edilmektedir. 76 KARA, sf. 72 77 "Ardahan îli İhracat Durumu", http://www.ardahan.gov.tr. Erişim: 10.01.2 3.1.3. B Ö L G E S E L DIŞ T İ C A R E T İ A R T I R M A ETKİSİ Türkiye'de smır ticaretinin yoğun olarak yapıldığı Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde daha çok hayvancılık ve ticaret yaygındır. Son yıllara bakıldığında Türkiye'de hayvancılığın özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri için ekonomik bir uğraş alanı olmaktan önemli ölçüde çıktığı söylenebilir. Özellikle büyük ve küçükbaş hayvan sağlıklarını deli dana, kuş gribi gibi hastalıkların tehdit etmesi ve bu hastalıklar sebebiyle insanların sağlığının bozulması hatta ölümlerin yaşanması bu bölgedeki hayvancılığa büyük darbe vurmuştur. Bu bölge için geriye sadece ticaret kalmıştır. Böylece smır ticareti, bölgenin doğal ticaret akımlarının kontrollü olarak devamına imkan sağlayan önemli bir araç olmaktadır. Türkiye'nin smır ticareti yoluyla komşularıyla yaptığı ticaret 1996-2004 yılları arasında toplam 1 milyar 200 milyon ABD Doları seviyesinde olması, var olan ticaret potansiyelinin de tam anlamıyla kullanılamadığını göstermektedir. Diğer taraftan, komşu ülkelerle ticaretin artırılması, geleneksel pazarların yanı sıra yeni pazarların da devreye girmesi anlamına geldiğinden, ticarette hem ürün çeşidini hem de pazar yelpazesini genişletici bir etki yapmaktadır. Diğer bir deyişle, ülkeler smır ticareti yoluyla kendi ürünleri için yeni pazarlar bulduklarından dış ticaretlerinin altyapısını güçlendirmektedirler^^ 2003 yılında uygulamaya giren Smır Ticaret Merkezi uygulaması yoluyla ithalat ve ihracat sayesinde, bölgedeki faaliyet gösterecek mağazalardaki ürünlerin smır illerde pazarlanması, komşu ülkelere ihracat yapma olanağı tanınması, gerek nakliye, gerekse pazarlama unsurları açısından maliyetleri aşağıya çekecek bir uygulamadır. Bu uygulama ile bölgenin dış ticaretinin artırılması amaçlanmıştır. 78 Güher YAKAR, Kıymet ÇALIYURT, "The Evolation of Border Trade Applications in Edime and Suggestions for Solutions" Çanakkale 18 Mart Üniver­ sitesi İ.İ.B.F. Turizm MYO., Bozcaada MYO. I. Uluslararası îşletme Yönetimi Sempozyumu, Aktaran: KARA, sf. 74 Ancak gelinen noktada çalışmanın ilerleyen kısımlarında ayrıntıları ile ifade edileceği üzere dış ticaret işlemlerinde artma yaşanmamıştır. Kotalar nedeniyle ithalat rakamları son derece düşük kalmıştır. 3.1.4. GİRİŞİMCİLİK R U H U N U N GELİŞİMİNE ETKİSİ Sınır ticareti ile bölge halkının ihtiyaçları mahallinde temin edilerek, bölge ekonomisine canlılık getirilecek ve bölge insanına daha ucuz ve kolay mal sağlanacaktır. Sınır ticareti, normal ticarete göre daha kolay gerçekleştirilebilen bir ticaret türüdür. Normal dış ticaret, belli bir bilgi birikimi ve sermaye gerektirdiği için herkes tarafından yapılamamaktadır. Oysa sınır ticareti daha geniş bir kesim tarafından yapılabilmektedir. Sınır illerinde mukim gerçek ve tüzel kişiler kendi imkanları ile bu ticareti kolaylıkla yapabilmektedir. Sınır ticaretinin özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin kalkınması yönünde çok önemli bir yer işgal ettiği ifade edilmektedir. Uzun yıllar boyunca, devletin katkısı ve yardımı olmadan yatırım yapılamayacağı düşüncesi ile hareket eden daha doğru bir ifade ile durağanlaşan bölge halkı, sınır ticareti ile birlikte öz güven kazanmış ve yatırımlara başlamıştır. Az sayıdaki girişimcinin sınır ticareti ile birlikte kazançlı duruma geçtiğini gören bir çok şirket ve şahıs, girişimci ruhu kazanmış, statik konumdan dinamik bir girişimci konumuna geçmiştir^^ 3.2. SıNıR TICARETININ SEKTÖREL ETKILERI 3.2.L TARIM V E HAYVANCILIK S E K T Ö R Ü N E ETKİSİ Sınır ticareti kapsamında ülkemize giren tarım ürünleri, sınır ticareti mevzuatında olduğu gibi sınır illerimizde kalmayıp, tüm yurda dağılmaktadır. Sınırlarımızdaki denetim yetersizliğinden dolayı şekerde, çayda ve buğdayda kaçak girişler ve hayali ihracatlar Meclisin de gündeminde yer almıştır. Ülkemiz çiftçisini haksız rekabet ortamına sürükleyen bu kaçak ürün girişlerinin önlenmesi ve gümrüklerde gerekli denetimin sağlanması için 79 KARA sf. 75 çalışmalar başlatılması gündeme getirilmiştir. Avrupa Birliği ilerleme raporunda da gümrüklerde denetim yetersizliği vurgulanarak bu konudaki çekinceler dile getirilmiştir. Smır ticareti yoluyla ithalattan en fazla etkilenen tarımsal ürünler arasında yer fıstığı, çay, şeker, pirinç, karpuz, kuru üzüm, kivi gelmektedir. Ziraat Mühendisleri Odası (ZMO) tarafından yapılan bir araştırma sonucuna göre, İran'dan günde 10-15 kamyon kivi getirildiği, bunların İstanbul Hali'nde satıldığı belirlenmiştir. Smır ticareti kapsamında Suriye'den Gaziantep'e gelen pirincin buradan diğer illere dağıldığı yönünde yapılmış çalışmalar bulunmaktadır^^. Smır ticaretinden etkilenen diğer bir ürün karpuzdur. Çukurova bölgesinde yetişen yerli karpuzdan önce İran karpuzunun çıkması ve İran'daki üretimin daha düşük maliyetli olması dolayısıyla yerli üreticiler ciddi zarar görmektedir. En fazla kuru üzüm üreten ülkeler arasında Türkiye, ABD ve İran gelmektedir. Türkiye açısından önemi büyük olan çekirdeksiz kuru üzüm, Ege Bölgesinde 60 bine yakın üretici ailenin geçim kaynağıdır. Diğer taraftan, alım miktar ve fiyatlarının, gerektiğinden cazip olması, yeni üretim alanlarının açılmasına ve dolayısıyla arz fazlasına yol açmaktadır. Arz fazlası, piyasa fiyatlarını düşürmekte, bunun sonucunda da yine üretici mağduriyeti ortaya çıkmaktadır. Ülkemizde çekirdeksiz kum üzüm üretimi, her geçen gün üretim alanlarındaki gelişmeye paralel olarak artmaktadır. Ege üzüm üreticilerinin karşılaştığı en büyük sorunlardan birisi, smır ticaretiyle getirilen İran üzümü olmuştur. Öte yandan, çekirdeksiz kuru üzüm smır ticareti kapsamından çıkarılmış olmasına rağmen, İran'dan ülkemize kaçak üzüm girişleri devam etmektedir. Bu durum ise Birlik ve ülke stoklarının artmasına, fiyatın düşmesine, ülkemiz ürününün kalitesinin bozulmasına ve ihraç ettiğimiz ülke alıcılarının da şikâyetlerine neden olmaktadır. ÖZTÜRK, sf. 115 iran'dan kaçak üzüm girişinin engellenmesi amacıyla, gümrüklerin disiplin altına alınması, girişlerde tam tespitin yapılması ve Tekel tarafından bu tür üzümlerin alınmaması konusunda dikkatli davranılması gerekmektedir. Evsafı son derece düşük olan îran üzümünün, gümrüksüz olarak ülkemize sokulması ve üzümlerimizle karıştırılarak, gerek Tekel'e satılması gerek joırtdışma ihraç edilmesi, üzümlerimize olan dış talebi azaltmıştır^ ^ Smır ticaretinden etkilenen ürünlerin bir başkası da çaydır. Dekardaki üretimin düşük olması, yılda sadece 2-3 kez ürün alınabilmesi, işçi ücretlerinin yüksek olması ve düşük teknoloji kullanılması nedeniyle Türk çayının maliyeti yüksektir. Piyasaya baktığımızda yaygın bir şekilde kaçak çay olarak adlandırılan çayların satışa konu edildiğini görebiliriz. Bu çayların kalitesi, sağlık açısından yeterli şartları taşıyıp taşımadığı ise bilinmemektedir. Hem fiyat olarak hem de kullanım miktarındaki avantaj nedeniyle ülkemize yoğun miktarda çay girişi olmuştur. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Karadeniz çayının fazla yaygın olmadığı da bir gerçektir. Diğer taraftan smır ticareti yoluyla veya kaçak yollarla ülkeye sokulan bu çaylar ülke geneline yayılarak yurt içi üreticilere olumsuz etkide bulunmuştur. Doğu illerimizdeki Smır Ticaret Merkezlerinden, smır ticareti adı altında, ancak smır illerine tanınan kotanın çok üzerinde ve düşük miktar, düşük fiyat beyan edilerek normal ithalat şeklinde veya kaçak olarak ülkemize susam başta olmak üzere mal girişinin engellenmesi haksız rekabetin önlenmesi açısından önem arz etmektedir. 2000/364 Sayıh BKK kapsamında 1000 ton, 2003/5408 Sayıh BKK kapsamında ise 5.000 ton susam tahsisine rağmen, 2005 yıh içerisinde Susam ithalatı yapılmadığı görülmektedir. Doğu ve Güneydoğu smır illerimizde yaşayan vatandaşlarımızın komşu ülkelere günü birlik yaptıkları seyahatler dönüşünde. Yolcu Beraberi Muafiyet Hakkını suistimal derecesinde, susam da dahil olmak üzere, çeşitli ürünleri beraberlerinde getirdikleri bilinmektedir. 81 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 21, Cilt 9, Yasama Yılı 1, 12.08.1999, http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem21 /vil 1 ^as/b048m.htm. Erişim: 04.01.2008 Ulaştırma Bakanlığı'nca yörede günübirlik çıkışların, haftada 1 defaya indirilmesine dair getirilen kısıtlama sonucunda bu tür ürün girişlerinde bir azalma olduğu gözlenmektedir^^. Smır ticareti hayvancılığımız üzerinde de olumsuz etkilerde bulunmuştur. Özellikle Doğu Anadolu'da İran üzerinden yurda sokulan hayvanların kontrolsüz girişleri sonucu hayvan hastalıkları yayılmıştır. İran'ın kendisi ırk hayvancılığına geçerken sınırdan yerli ve verimli olmayan ırklar sevk edilmiştir. Hayvan ticaretinin olduğu dönemlerde Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da hayvancılık durma noktasına gelmiştir. 13 Eylül 1999 tarihinde alman bir kararla doğuda beş ilde hayvan hareketi tamamen durdurulmuştur. Yapılan yanlış uygulamalardan birisi de, smır ticaretiyle gelen hayvanların sınırda önlenmesi gerekirken smır illerinde önlenmeye çalışılması olmuştur. Bu uygulama smır illerinde hayvancılığın gelişimini olumsuz etkilemiştir. Smır ticareti yoluyla gelen hayvanları, yerli hayvanlardan ayırt etme yerine bu iller karantina bölgeleri ilan edilmiş, bu illerden diğer illere haj^an geçişi yasaklanmıştır. Bu uygulama aynı anda yerli üretim hayvanların diğer illere götürülüp satılmasını engellemiş, bu illerdeki hayvancılığı olumsuz etkilemiştir^^ 3.2.2. SINIR T İ C A R E T İ N İ N A K A R Y A K I T S E K T Ö R Ü N E ETKİSİ Ülkemizde kamyon ve TIR'larm depolarında motorinin yurda sokulması ve herhangi bir vergi alınmaksızın akaryakıt istasyonlarında tüketicilere satılması uygulaması ilk kez 1990'lı yılların başında başlamıştır. Bu şekilde joırda sokulan motorin miktarının o tarihlerde yılda 1,2 milyon ton düzeyine ulaşması ve bunun getirdiği tehlikenin günün Hükümeti tarafından fark edilmesiyle, 1993 yılında bu uygulamadan vazgeçilmiştir. Ne var ki, 26.11.1996 tarih ve 2254 sayılı Başbakanlık genelgesiyle. Doğu ve Güneydoğu illerimizde açık olan smır kapılarımızdan, römorklu araçlarda 8, römorksuz araçlarda 82 Dış Ticaret Müsteşarlığı, 10. İhracat Koordinasyon Toplantısı, 27 Eylül 2005. 4 ton akaryakıt getirilmesine ve smır illerimizde satılmasına yeniden izin verilmiştir. Yapılan hesaplamalara göre, sadece Habur Smır Kapısından giren motorinin, o dönemde yıllık 3 milyon tona ulaştığı ifade edilmiştir. Bu yolla yurda girişi yapılan 3 milyon ton motorinden Devletimiz ciddi oranda vergi kaybına uğramıştır. Bu yolla gelen motorinin belgelendirilmesi ve vergilendirilmesi için bazı düzenlemeler yapılmış olsa da yeterli seviyeye ulaşmamıştır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da yaşayan halkımızın ve nakliyecilerimizin yararlanması amacıyla başlatılan bu uygulama, amacından tamamen uzaklaşmıştır. Motorin giriş ve satışı, )âizlerce TIR'dan oluşmuş filoları bulunan birkaç kişinin tekeline geçmiştir. Bu kişiler, TIR filolarıyla yurdun dört bir bucağında motorin dağıtım ve pazarlaması yapmışlardır. Bu kalitesiz motorin yurt içindeki rafinerilerde üretilmiş akaryakıt gibi satışa konu edilmiş, hem haksız kazanç sağlanmış aynı zamanda bu akaryakıtı kullanan araçlarda teknik arızalara neden olmuştur. Ayrıca kükürt oranının yüksekliğinden dolayı da çevre kirliliğine büyük ölçüde olumsuz etki yapmıştır^"^. Türkiye'ye smır ticareti yoluyla giren yıllık 2-3 milyon ton akaryakıtın hangi sistemle ve kimler tarafından tüketiciye ulaştırıldığı araştırıldığında, bunların Irak'tan araçlara monte edilmiş 4 veya 8 tonluk depolarda motorin getiren kamyon veya TIR şoförlerince akaryakıt istasyonlarına satıldığı görülmüştür. Türkiye 2 Eylül 1999'da smır ticareti kapsamında getirilen akaryakıtı kontrol altına almak ve dağıtımını düzenlemek için Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı'nm (TPAO) yan kuruluşu olarak TPIC'i (Turkish Petroleum International Company) kurmuştur. TPIC, özellikle Kuzey Irak'tan getirilen petrol için Silopi'de depolar inşa ettirmiş, ve petrol satışını tekele almak üzere petrol dağıtım şirketlerine teklif göndermiştir. Bu teklife bir kısım petrol 84 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 20, Cilt 32, Yasama Ydı 2, 06 Ağustos 1997, http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem20/vil2/bas/bl31m.htm. Erişim:04.01.2008 dağıtım şirketleri cevap dahi vermezken bir kısım şirketler ise konuya ilgi göstermediklerini yazılı olarak bildirmişlerdir. Beş adet şirket dağıtıma talip olmuş ve kendilerine talepleri doğrultusunda tahsisler yapılmıştır. Yapılan ihale ile ithal edilen yıllık 150.000 ton motorinin dağıtımı bu şirketlere verilmiştir. Ancak daha sonra sisteme girmek istemeyen ve ihaleye katılmayan şirketler haksız rekabetle karşı karşıya olduklarını iddia etmişlerdir^^ Irak'ın kuzeyine mal götüren kamyonların dönüşlerinde getirdiği motorinin disipline edilmesi amacıyla Sımak'm Silopi ilçesi yakınlarındaki Hac Konaklama Tesisleri'nde kurulan TPAO'nun yan kuruluşu TPIC'in hizmete girmesiyle birlikte, bölgede motorin getirilmesi konusunda yaşanan kargaşaya son verilmiştir. TPIC, 2 Eylül 1999 yılında faaliyete geçerek, Irak'm kuzeyinden getirilen motorini kamyonculardan satın almaya başlamıştır. Tesisin faaliyete geçmesiyle 2001 yılı başlarına kadar olan sürede kamyonculardan bir milyon 293 bin ton motorin satın alındığı belirtilmiştir. Irak'ın kuzeyinden Türkiye'ye kamyonlarla getirilen motorini Türkiye Uluslararası Petrol Şirketi'nin (TPIC), satın almasıyla birlikte son 17 ayda 60 trilyon lira vergi geliri elde edilmiştir^^. Bu önlemler bir süre uygulanmış olsa da motorin konusunda yaşanan sıkıntılar nedeniyle motorinin sınır ticareti yoluyla ithalatına son verilmiştir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde ciddi bir kazanç kaynağı olan motorin taşımacılığı da eski cazibesini kaybetmiştir. Bu nedenledir ki bir çok kamyon atıl halde kalmıştır. 3.3. SıNıR TICARETININ VERGI GELIRLERINE ETKISI Sınır ticaretinde vergisel indirimler söz konusu olduğu için normal ticarete göre fiyat avantajı vardır. Bu durumda sınır ticareti kapsamında ticarete konu edilen malların ucuz fiyatla elde edilmesi söz konusudur. Kural olarak bu malların ithalatı yapan sınır ilin ihtiyaçları için kullanılması gerekirken, yurt 85 Yalçın BAYER, "Bulgaristan'ın ithal mazotuna dahi müşteri olduk". Hürriyet Gazetesi, 07.12.1999 86 "Kuzey Irak petrolünden, 60 trilyon vergi geldi". Akşam Gazetesi, 07.03.2001 içine başka illere satışı haksız rekabete yol açtığı gibi normal yolla ticaretini yapan kişi ve kurumların gelir kaybına neden olmaktadır. Bölge ihtiyaçlarının dışında yapılan ithalat yurtiçi piyasadaki dengeleri bozmaktadır. Bu durum devletin gerek gümrükte gerekse ülke içindeki kazanç ve tüketim üzerinden aldığı vergi gelirlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Diğer taraftan smır ticareti kapsamında Gürbulak smır kapısında giriş çıkış yapan yaklaşık 2.000 kişinin îran'a gidip geldiği ve binlerce karton sigarayı yurda soktuğu yönünde TBMM'ne araştırma önergesi verilmiştir. Bu ticaret şeklindeki denetimsizlik, sadece sigara için değil bir çok üründe vergi kaybına neden olmaktadır. Diğer taraftan Bölgedeki ticaret hacminin gelişmesi ve istihdam yaratma imkanı öne sürülerek vergi gelirlerine artırıcı bir etki yapabileceği öne sürülebilir. Ancak bu bölgelerde uygulanan teşvik politikalarının ve başkaca nedenlerle vergi gelirlerinde ciddi bir artışa yol açmayacağı söylenebilir. Hatta bu konuda bazı illerde yapılan araştırmalar da bu hususu doğrular niteliktedir. 3.4. SıNıR TICARETININ ISTIHDAMA ETKISI Smır ticareti, uygulandığı kentin gelişiminde önemli bir paya sahiptir. Ancak önemli olan bu ticaretten ne kadarlık bir kesimin faydalandığı konusudur. Örneğin İran'la yapılan smır ticareti bugün kentte yapılan yatırımların sermayesini oluşturmuştur. Kenti sanayi ve imalatla tanıştıran smır ticaretinin ağırlıklı konusu motorin ticaretinin 100'e yakın akaryakıt istasyonu ve dinlenme tesisiyle başka bir ekonomi yarattığı ifade edilmektedir. Çalışmamızın önceki bölümlerinde de belirttiğimiz üzere smır ticaretine getirilen kısıtlamalar nedeniyle smır ticaretinin hacmi son derece düşük seyretmektedir. Smır ticareti yapmanın yüzde 20'lere kadar inen vergi avantajı ile zorlaştırıldığım, il sayısının düşürüldüğünü ve ürün sayısının da 254'ten 31'e indirildiğini açıklayan Van Sanayi ve Ticaret Odası (VATSO), Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Siyasi Partilere gönderdiği raporda, kısıtlamalarla fiilen duran smır ticaretinin bölgeyi sıkıntıya soktuğuna dikkat çekmektedir. VATSO, smır ticaretinin engellenmesinin doğurduğu sorunları şöyle sıralamaktadır: • Smır ticareti bölge halkının ihtiyaçlarının teminini sağlarken kaçakçılığı da en aza indirmekteydi. • İstihdama katkı yaptığından, girişim ruhunu da harekete geçiriyordu. Bu sayede 3 bin girişimci doğmuştu. • İran'dan ucuza getirilen akaryakıt petrol darboğazında sıkıntıların aşılmasını sağlamıştı. Ayrıca enflasyonla mücadele politikalarına da katkı sağlamıştı. Şu anda bölgede fabrikaların yüzde 30 kapasite ile çalıştığı ifade edilmektedir. Smır ticaretinin bölgede göçü önlerken kentin sosyal yaşamını da hareketlendirdiğini belirten VATSO, örnek olarak da Van Spor Kulübü'nü gösteriyor. Smır ticaretinin aktif olduğu dönemde fiıtbol kulübünün 1. lige kadar yükseldiği dile getirilen VATSO raporunda, "Bölgenin gelişmesi için smır ticareti odaklı bir kalkınma stratejisi uygulanmalıdır" yorumu yapılıyor. Van'da, Ticaret ve Sanayi Odasının da belirttiği gibi smır ticaretinden sermaye birikimi elde eden yatırımcılar organize sanayi bölgesindeki 100 parselin tamamını almıştır. Bölgede halen 37 küçük ve orta ölçekte fabrika faaliyet göstermektedir. Çorap, cips, fayans yapıştırıcısı fabrikaları olmasına karşılık düşük kapasite ile çalışmanın neticesinde istihdam da olumsuz yönde etkilenmektedir^^. 87 Jale ÖZGENTÜRK, "Van'ı sınu" ticareti odaklı strateji kalkındınr", Referans Gazetesi, 30.01.2008 DÖRDÜNCÜ BOLUM 4. SıNıR TICARETINE ILIŞKIN YAŞANAN SORUNLAR VE ALıNAN ÖNLEMLER Smır ticaretinin temelinde yatan amaç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin geri kalmışlığına, diğer bölgeler ile aralarındaki gelir dağılımı eşitsizliğine çözümdür. Bölge ekonomisinin canlandırılması, daha kolay ve daha ucuz ürün tedarik edilmesi, komşu ülkelerle olan ticaretin kolaylaştırılması gibi uygulamalar ile bölge halkının ekonomik açıdan durumlarının iyileştirilmesi hedeflenmektedir. Smır ticareti, sadece bölge insanının ekonomisi ile ilgili değil, aynı zamanda ülke ekonomisi ile de ilgilidir. Uygulama, yasa dışı yollardan Ülkeye çeşitli ürünler getirilmesinin de önlenmesine hizmet edecektir. Çalışmamızın önceki bölümlerinde de belirttiğimiz üzere smır ticareti konusunda bir takım düzenlemeler yapılmış, kimi düzenlemelerde kapsam genişletilmiş, kimisinde daraltılmış, kimisinde yasaklamalara gidilmiştir. Sonuç olarak uygulamada ortaya çıkan ağır aksak yönler ve sorunlar için yetkili makamlar tarafından bazı önlemler alınmıştır. Smır ticareti Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri için bir dönem ekonomik canlılık ve para kaynağı olmuştur. Yasal çerçevede bu ticaretin devam etmesi beklenen bir durumdur. Aksi takdirde yasa dışı yollardan ülkeye emtia getirilmesi söz konusu olabilecektir. Bu durum hem Devlet hem Bölge için ciddi sıkıntılar yaratabilir. Smır ticareti ile ilgili olarak bugüne kadar bir çok eleştiri yapılmış, çeşitli sıkıntılar gündeme getirilmiş. Milli Güvenlik Kurulu gündemine kadar olay yansımıştır^^ Dolayısıyla uygulamada çok fazla sıkıntılar yaşandığı bilinmektedir. TBMM gündeminde de uygulamada yaşanan konusunda açıklamalar yapılmıştır. sıkmtılar Sınır ticareti ile ilgili geçmişte ve de halen yaşanmakta olan sorunları başlıklar halinde aşağıdaki gibi sıraladıktan sonra, son yasal düzenlemelerin uygulamasındaki sorunlara yer vermek istiyoruz. 4.1. SıNıR TICARETININ NEDEN OLDUĞU SORUNLAR 4.1.1. SINIR T İ C A R E T İ N İ N H A K S I Z R E K A B E T S O R U N U Sınır ticaretinin ilk uygulamaya konulduğu özellikle akaryakıt ithalinin serbest olduğu dönemlerde, sınır ticaretine konu edilecek mal gruplarının iyi tespit edilmesi ve il ihtiyaçlarına göre belirleme yapılması gerekirken, dış ülkelerden sınır ticareti yoluyla getirilen mallar ucuz maliyetli olarak ülkeye sokulmuştur. Burada herhangi bir sınırlamaya gidilmediği için bütün mal ve eşyaların ithali, normal ithalatın yerini almış, bu mal ve eşyaları normal yolla ithal eden kişi ve kurumlarla, imalatçı firmalar aleyhine bir durum oluşturmuştur^^. Sınır ticareti yoluyla yapılan ithalattaki vergi ve fon avantajları hem Devlete bir gelir kaybına neden olurken, hem de benzer alanda faaliyet gösteren firmalara zarar vermeye başlamıştır. Sınır ticareti kapsamında ithal edilen mal ve eşyaların, sınırdaki illerde tüketilmeyip ülke geneline yayılması, sorunun Ülke genelinde de hissedilmesine, bu şekilde haksız rekabete ve dolayısıyla haksız kazanca neden olmuştur. Yaşanan olumsuzlukların önüne geçebilmek için, 2003/5408 sayılı Sınır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin Bakanlar Kurulu Kararı ile smır ticaretine önemli kısıtlamalar getirilmiş, özellikle Smır Ticaret Merkezleri ile bu ticaret denetim altına alınmaya çalışılmıştır. 4.1.2. SINIR TİCARETİ Y O L U Y L A G E L E N Ü R Ü N L E R İ N KALİTE SORUNU Smır ticareti, normal dış ticaret rej iminden farklı kurallara bağlı ve formaliteleri daha az bir ticaret rejimidir. Hal böyle olunca smır ticaretine konu mallar ve ürünlerin yeterli derecede kontrol edilmemesi söz konusu olabilmektedir. Belli normları ve şartları taşımayan ürünlerin, smır ilinde veya oradan çeşitli yollarla yurtiçi piyasaya gönderilmesi kalite tartışmalarını da beraberinde getirmiştir. Geçmişte özellikle smır ticareti yoluyla gelen gümrüksüz akaryakıtla ilgili çok sayıda şikayetler yaşanmıştır. Irak ve İran'dan giren gümrüksüz motorinin kükürt ve asid oranı çok yüksek olduğu, çevreyi kirlettiği, asfaltı bozduğu, motor çeperini, piston ve silindiri aşındırdığı, motor yağını kirlettiği, yakıt tüketimi artırdığı, çabuk parladığı için yangına neden olduğu uzmanlarca ifade edilmiştir^^. 4.1.3. SINIR TİCARETİNİN V E R G İ GELİRLERİNİ AZALTMA SORUNU Smır ticaretinin etkileri başlıklı bölümde de anlatıldığı üzere Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri halkının refahını artırma, ihtiyaçlarını karşılama gibi nedenlerle uygulamaya konulan bu özel dış ticaret rejimi uygulamadan kaynaklanan yanlışlıklar nedeniyle örneğin sadece smır ve komşu ilin ihtiyacı karşılanması gerekirken ihtiyaçtan daha fazla ithal edilip iç piyasaya sürülmesi durumunda vergi gelirlerinde öngörülen düzeyden daha fazla bir kayıp söz konusu olmuştur. 1997-1999 döneminde smır ticareti kapsamında izin verilen petrol ürünleri ithalatında, normal ithalata göre belirli oranlarda vergi indirimi olması nedeniyle, söz konusu ticaret yoluyla gerçekleştirilen motorin ithalatından. Maliye Bakanlığı tarafından yapılan hesaplamalara göre devletin 3.5 milyar USD kaybının olduğu hesaplanmıştır^^ 90 Nazire KALKAN, "Ucuz motorin pahalıya pathyor", Milliyet Gazetesi, 15.01.1999 91 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 22, Cüt 3, Yasama Yıh: 1, 21.01.2003 4.1.4. SINIR T İ C A R E T İ N İ N DIŞ T İ C A R E T REJİMİNİ BOZMA SORUNU Bilindiği gibi smır ticareti özel bir dış ticaret rejimidir. Yapısı gereği ihracat ve ithalat prosedürleri normal dış ticaret rejimine göre farklılıklar arz etmektedir. Diğer bölümlerlerde de değinildiği gibi smır ticareti kontrol altında tutulamadığı taktirde hangi malların ne kadar ve ne tutarda ihraç ve ithal edildiği bilinemeyecek dolayısıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerinin kalkınması amacıyla getirilen bu özel düzenleme zamanla dış ticaret rejimini bozma yoluna gitmiştir. Bu konuda en güzel örnek, smır ticaretinin ekonomik boyutu başlıklı bölümde rakamlarla verilmiştir. Özellikle son dönemde smır ticareti ve Smır Ticaret Merkezleri yoluyla ihracat rakamlarında artışın olduğu görülmektedir. Diğer taraftan ithalat rakamları son derece düşüktür. İhracattaki bu artışın, normal dış ticaret yoluyla yapılması gerekirken ihracat işlemlerinin iç gümrükleme sorunları nedeniyle smır ticareti yoluyla yapılmasının sonucu olduğu ifade edilmektedir. 4.1.5. SINIR T İ C A R E T İ İLE G E L E N M A L L A R I N KAYNAK SORUNU Sınır ticareti ile ihracatı yapılabilecek malların menşei smır ilin ülkesi olmalıdır. Ancak bu zamana kadarki uygulamalarda bu hususa çok fazla dikkat edilmediği, üçüncü ülkelerden gelen malların ithal edildiği gözlemlenmiştir. Bu durum, smır ticaretinin amacı olan birbirine smır iki ülke ilinin kalkınmasına değil, smır ticaretinin avantajlarından faydalanarak başka ülkelerden gelen malların satılarak karlı bir sektöre dönüşmesine neden olmaktadır. 4.1.6. SINIR T İ C A R E T İ N D E K A R Ş I L I K L I L I K S O R U N U Smır ticaretinin amaçları arasında sınırdaki illerin ihtiyaçlarının karşılanması ve bu kapsamda karşılıklılık prensibi çerçevesinde harekettir. Ancak uygulamaya bakıldığında ağırlıklı olarak ucuz emtia ithal etme ve bu yolla gelir elde etmenin daha yaygın olduğu dikkati çekmektedir. 4.2. SıNıR TICARETI UYGULAMASıNDAKI SORUNLAR 4.2.1. K O T A L A R D A YAŞANAN S O R U N L A R Smır ticareti kapsamında ithal edilmesi gereken ürün grupları, her yıl ilgili il Valiliklerince düzenlenmekte ve son şekli Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından belirlenmektedir. Ancak ithal edilecek bu ürünler, ithalat ve ihracat belgesi sahibi kişi ve firmalara dağıtılmakta dolayısıyla çok sayıda kişi ve firma aynı ürünü ithal ettiğinde karlı bir ticaret olmamaktadır. Bu nedenle bu ürünlerin ithalatından vazgeçilmekte ve kotalar genelde doldurulamamaktadır. İthalatın giderek düşmesi, ticaret yapılan diğer ülkenin de smır ticaretine yeterince önem vermemesine neden olmakta, karşılıklı olarak ticaret hacminin düşmesi smır ticaretinden beklenen faydanın sağlanamaması şeklinde kendini göstermektedir. 4.2.2. K O M Ş U Ü L K E L E R E O L U M S U Z BAKIŞ AÇISININ GETİRDİĞİ S O R U N L A R Smır ticareti Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerini yakından ilgilendirmektedir. Bu kapsamda Ermenistan da smır ticareti yapılabilecek ülkeler arasında yer almaktadır. Bunun yanında komşularımızla olan ilişkilerimizde bazı sıkıntılar zaman zaman yaşanabilmektedir. Ülkemizin coğrafi konumu ve yıllardır süren terör, komşu ülkelerde yaşanan gelişmeler ticari ilişkileri de belli bir sınırda tutmuştur. Smır ticareti yapılabilecek ülkeler hakkında sakıncalı ülke kanaatleri vardır. Smır komşularımıza karşı olan bu olumsuz bakış açısı ticareti de olumsuz yönde etkileyebilmektedir. 4.2.3.ULAŞIM S O R U N U Bazı smır kapılarında ulaşım imkanlarının yetersiz olmasından ve de sınır ticareti beklenildiği ölçülere gelmediğinden diğer ilgili ülkelerin özellikle de İran'ın smır bölgesine olan ulaşım kanallarını yeterince modemize etmemesinden sorunlar yaşanmaktadır. Bazı smır kapılarının transit geçişe açık olmaması ise bir diğer sorundur. 4.2.4. SINIR T İ C A R E T M E R K E Z L E R İ N İ N Y E T E R L İ DÜZEYE GELMEMESİ SORUNU Kayıt dışı smır ticaretinin önüne geçmek amacıyla yürürlüğe giren Smır Ticaret Merkezleri, Türkiye'nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki 13 ili kapsamaktadır. Ancak Smır Ticaret Merkezlerinin tam anlamıyla çalışmaya başlaması için Merkez açılacak bölge ile komşu ülke arasında karşılıklı mutabakat gerekmektedir. Şu an sadece Ağrı Sarısu, Van Kapıköy ve Hakkari Esendere'de Smır Ticaret Merkezi bulunmaktadır. Suriye, Gürcistan, Irak ve Nahçivan Özerk Cumhuriyeti ile Smır Ticaret Merkezi görüşmeleri henüz tamamlanmamıştır. Komşu ülkelerin Türkiye'nin kendilerine mal satacağını fakat mal almayacağını düşündüklerinden Smır Ticaret Merkezlerine sıcak bakmaması ve Smır Ticaret Merkezi kurulması öngörülen illerimizde smır ticareti kavramının anlaşılamamış olması yani bölge insanının petrol ticareti olmayan ticarete yanaşmaması smır ticaretinin istenilen düzeye gelmemesine neden olmaktadır. 4.3. SINIR T İ C A R E T İ N D E YAŞANAN S O R U N L A R A KARŞI ALINAN ÖNLEMLER Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin diğer bölgelerle arasında olan gelişmişlik farklarının giderilmesi amacıyla uygulamaya sokulan smır ticareti zaman içinde bazı olumsuzlukları beraberinde getirmiştir. Smır ticaretinin işleyişinde yaşanan sıkıntılar yanında daha çok smır ticaretinin amacını aşan şekilde uygulamalar başlamıştır. Smır ticaretinin etkileri kısmında ele aldığımız hususlar, özel bir dış ticaret rejimi olan smır ticaretinin ülke ekonomisi ve sektörler üzerinde yaptığı etkileri göstermektedir. Smır ticaretinin uygulamaya girmesinden sonra yaşanan sıkıntılar sonrasında çeşitli dönemlerde farklı önlemler alınmıştır. Bu önlemleri başlıklar halinde aşağıda ele alacağız. 4.3.1. SINIR T İ C A R E T İ N E K O N U M A L L A R I N K A P S A M I N I N DARALTILMASI Smır ticaretinin tarihi gelişimine baktığımızda başlangıçta bir çok ürürün smır ticareti yoluyla ithal ve ihraç edilebildiğini görebiliriz. Smır ticareti yoluyla ihracatın kapsamına girmeyen eşya; a) İhracı çeşitli mevzuatla yasaklanmış eşya b) İhracı belli bir merciin izni veya lisansına bağlı eşya, c) İhracatı destekleme ve Fiyat İstikrar Fonuna tabi eşya Smır ticareti yoluyla ithalatın kapsamına girmeyen eşya; a) İthali yasaklanmış eşya b) İthali izne bağlı eşya Nisan 2000'de çıkan 2000/364 sayılı Karar ile smır ticaretinin kapsamında ciddi bir sınırlamaya gidilmiştir. Smır ticareti yoluyla en fazla ithal edilen ürün motorin iken uygulamanın amacından saptığı gerekçesiyle motorin 2002 yılında kapsam dışına alınmıştır. Bu sınırlamanın etkileri sınırlardan geçiş yapan kamyon sayılarına ciddi bir etki yapmıştır. 2003 yılında smır ticareti kapsamında ithaline izin verilen mal sayısı 93 iken 2004 yılında bu sayı 34'e indirilmiştir^^ İhracatta yukarıda belirtilenler haricinde herhangi bir sınırlama yokken ithalatta ise hem emtia kısıtlaması hem de kota uygulaması vardır. 4.3.2. MÜCAVİR İLLERİN SINIRLANDIRILMASI Smır ticareti konusunda yaşanan sıkıntılar TBMM, İlgili Bakanlıklar hatta Milli Güvenlik Kurulu'nun gündeminde de ele alınmıştır. Bu kapsamda smır 92 Dış Ticaret Müsteşarlığı, Sınır Ticareti Şube Müdürlüğü İstatistikleri ticaretini düzenleyen 2000/364 sayılı Kararname, uzun bir uğraştan sonra çıkarılmıştır. Anılan Kararname ile "mücavir il" kavramı kaldırılırken, artık sadece, Artvin'den Hatay'a kadar olan smır illerinde smır ticareti yapılabilmesi karara bağlanmıştır. Kararnameye göre. Mayıs ayı başına kadar smır illeri ile bunlara komşu "mücavir iller" dahil 17 ilden yapılan smır ticareti, böylece sadece sınırdaki 12 ilde yapılabilecektir. Kararname ile Edime de smır ticaretine tamamen kapatılmıştır^^ Bu arada, çoğunlukla Irak'tan getirilen deterjan hammaddesi olan "lap" ile hurda demir-çelik ve hurda bakır ithalatında uygulanan kota da kaldırılmıştır. Smır ticareti kapsamında getirilen bu mallar, Türkiye genelinde satılabilecektir. Bu ürünler dışında, smır ticareti kapsamında ithal edilen ürünlerin il dışına çıkarılması mümkün değildir. Mücavir il uygulaması 2000 yılında sonlandırılmış olmakla birlikte 2002/5403 sayılı BKK ile 2003 yılında komşu il uygulaması getirilmiştir. Ancak, Smır Ticaret Merkezleri uygulaması, smır ticareti rejiminin son derece kontrollü bir uygulama şeklidir. 4.3.3. G Ü M R Ü K M U A F İ Y E T İ N İ N SINIRLANDIRILMASI Smırticareti yoluyla ithal edilenürünlerdegümrükmuafiyeti uygulanmaktaydı. Böylelikle daha düşük maliyetle ürün ithal edilmesi mümkün olmaktaydı. Nisan 2000'de çıkan Kararnameye göre, smır ticareti yoluyla ithal edilecek ürünlerden alınması gereken vergi fonların %80'i ile katma değer vergisinin tamamının tahsil edilmesi gerekmektedir. Söz konusu Kararname ile sınırdan ticaretin önemli boyutunu oluşturan motorin ticaretinde de gümrük muafiyeti azaltılmıştır. Mutad depo uygulaması olarak bilinen, daha sonra taşıt üzeri motorin ticareti olarak adlandırılan sınırdan motorin ticaretinde, daha önce %60 olarak uygulanan mevcut gümrük vergisi avantajı %80 olarak uygulanmaya başlanmıştır. Önceden İran plakalı araçlar ile motorin ticareti yapılabiliyor 93 "Sınır ticareti 'sınır'landı", Akşam Gazetesi, 08.05.2000 iken, söz konusu motorin ticareti artık sadece Türk plakalı araçlar ile yapılabilecektir. Smır ticareti yoluyla motorin ithalatına Eylül 2002'de, ham petrol ithalatına ise 2003 yılında son verilmiştir. 4.3.4. SINIR T İ C A R E T M E R K E Z L E R İ N İ N K U R U L M A S I 2003/5408 sayılı "Smır Ticaret Merkezleri Kurulmasına İlişkin Karar" uyarınca, 13 ilde^"^ İl Özel İdaresi, Ticaret veya Sanayi ve Ticaret Odası, Esnaf ve Sanatkarlar Odası ile ilgili ihracatçı birliklerin katılımıyla anonim şirket tarafından işletilecek smır ticaret merkezlerinin kurulması öngörülmüştür. Ayrıca mücavir il (komşu il) kapsamında 7 ilde^^ smır ticareti uygulama kapsamına alınmıştır. Kapsam dahilindeki illerdeki Smır Ticaret Merkezlerinde faaliyet göstermek üzere mağazalar kurulacaktır. Mağazaların kurulması için mağaza işletme izni alınması gerekmektedir. İthalat ve ihracat, Smır Ticaret Merkezlerinin anonim veya limited şirket olarak kurulacak işleticiler ve işletme izni alarak faaliyet gösterecek mağaza sahipleri tarafından yapılacaktır. Mağaza sahipleri getirilen eşyaları, sınır ticareti kapsamındaki illerdeki uygunluk belgesi sahibi gerçek ve tüzel kişilere dağıtacaklardır. Merkezlerden geçen yolcular da, mağazalardan yolcu beraberi uygulaması kapsamında eşya satın alabilecektir. 4.3.5. Ü R Ü N L E R İ N İL DIŞINA Ç I K A R I L M A S I N I N ENGELLENMESİ Nisan 2000'de çıkartılan Karamame ile çoğunlukla Irak'tan getirilen deterjan hammaddesi olan "lap" ile hurda demir-çelik ve hurda bakır dışında, smır ticareti kapsamında ithal edilen ürünlerin, il dışına çıkarılması yasaklanmıştır. 2003/5408 Smır Ticareti Merkezleri Kumlmasma İlişkin Karar 4458 sayılı 94 Artvin, Ardahan, Ağn, Kars, İğdır, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanhurfa, Gaziantep, Kilis ve Hatay. 95 Erzurum, Muş, Bitlis, Sikt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman. Gümrük Kanununun 16'ncı ve 172'nci maddelerine göre düzenlenmiştir. Bu karar, kapsama giren ve çalışmamızm önceki kısımlarmda belirtilen illerden yapılacak smır ticaretini düzenlemektedir. Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ve/veya Smır Ticaret Merkezi'nde yer alan mağazalar, bu Karar kapsamında ihracat yapmaya, komşu ülkeden eşya getirme ve ithal etmeye, getirilen eşyanın yukarıda belirtilen illerdeki esnaf ve tüzel kişilere dağıtımını yapacaklardır. Bu Karar kapsamında getirilerek ithal edilecek eşyaya ilişkin il kotaları ve ithal edilen eşyanın Uygunluk Belgesi sahiplerine dağıtımına dair esaslar; il ihtiyacı ve işletme büyüklüğü gibi kriterler dikkate alınarak. Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret İl Müdürü, Tarım İl Müdürü, Ticaret Odası veya Sanayi ve Ticaret Odası ile Esnaf ve Sanatkarlar Odası temsilcilerinden oluşan Değerlendirme Komisyonu üyelerinin oy birliği ile teklifi üzerine Dış Ticaret Müsteşarlığınca belirlenecektir. İl ihtiyaç listelerine göre kotalar belirlenmek suretiyle smır ticareti yoluyla ithal edilen ürünlerin il dışına çıkarılması engellenmeye çalışılmıştır. 4.3.6. İL İHTİYAÇ L İ S T E L E R İ N İ N DIŞ T İ C A R E T MÜSTEŞARLIĞINCA ONAYLANMASI Smır Ticaret Merkezlerinin faaliyette olduğu illerdeki Değerlendirme Komisyonlarınca oybirliğince belirlenen il ihtiyaç listeleri Dış Ticaret Müsteşarlığına gönderilecektir. Dış Ticaret Müsteşarlığı ilin nüfusu, ekonomik yapısı, önceki tüketim oranları vs gibi kriterlere göre listelerin gerçeğe uygunluğunu araştırabilecektir. Dış Ticaret Müsteşarlığı il ihtiyaç listelerini onayladıktan sonra, listelere göre belirlenen malların Smır Ticaret Merkezleri yoluyla ithal edilmesi mümkün hale gelecektir. 4.3.7. İ T H A L E D İ L E C E K M A L L A R A K A L İ T E STANDARDININ G E T İ R İ L M E S İ Smır ticareti yoluyla ithalatın en büyük sıkıntılarından bir tanesi de getirilen ürünlerdeki kalite problemiydi. Düşük kaliteli, sağlığa uygun olup olmadığı test edilmemiş ürünlerin tüketilmesi bir çok sakıncaları beraberinde getirebilmekteydi. Bu kapsamda smır ticareti yoluyla ithal edilecek ürünlerde bazı belgelerin aranması da şartlar arasına dahil edilmiştir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı bünyesindeki Gıda Dış Ticareti ve Kontrolü Şube Müdürlüğü'nün görevleri arasında, Smır Ticareti ve Smır Ticaret Merkezleri yoluyla yapılan ithalat işlemlerini düzenlemek bulunmaktadır. Dolayısıyla smır ticareti yoluyla yapılan ithalatta Tarım Bakanlığı'nm da denetimi yapılabilecektir. BEŞINCI BÖLÜM 5. SıNıR TICARETININ DÜNYA UYGULAMALARı 5.1. GENEL BILGI Dünya ticaretinde işlemleri etkin ve hızlı şekilde tamamlamak ve gerekli hizmetleri sunmak amacıyla fiziksel ve elektronik olarak bütünleştirilen ticaret noktaları oluşturulabilmektedir. Uluslararası ticaret merkezleri dar alanda, bölgesel gereklilikleri ve ülkelerin ticareti yapılan mallarının ithalat, ihracat ve geçiş işlemlerindeki kurallara uyduğunu temin etmek için tabi oldukları kuralları geliştirmeye yönelik olarak kullanılmaktadır. Smır etkisini artıran birçok faktör arasından politika ile ilgili olanlar ve olmayanlar birbirinden kolayca ayırt edilebilir ve böylece her biri ayrı ayrı değerlendirilebilir. Ticarete ilişkin teknik engeller veya tarife dışı gümrük engelleri smır ötesi ticarete ket vurmada önemli bir rol oynasa da, sınırı geçişin bazı refahı artıran sonuçları var olup sınıra ilişkin bu engellerin kaldırılmasının da etkileri olacaktır. Eğer sadece mekana ait yığılım veya enformasyon maliyetleri dikkate alınırsa smır etkilerinin politik sonuçlarının azımsanacak derecede önemsiz olduğu sonucu çıkacaktır^^. Sınıra ilişkin engellerin kaldırılmasmdaki önlemler arasında aşağıdaki uygulamalar yer almaktadır^^. • Gümrük kanunları ve tüzüklerine uyulmasını öngören gümrük kontrol işlemleri • Malların ulusal hukuk ve tüzüklerde belirlenen zorunlu standartlara uygunluğunu sağlayan teknik düzenlemeler 96 Vojtech BRETTL, "Free Mobility Of Goods, Pnce Dispersion And Border Effect", Charles University Institute of Economic Studies, 2003/2004, sf. 51 97 İşletmeler İçin Dünya Ticaret Sistemleri Rehberi, International Trade Centre, Commonwealth Secretariat, II. Baskı sf. 350 • insan ve hayvan sağhğmı, hayvansal ürünlerin taşıyabileceği hastalıklardan korumak maksatlı veteriner denetlemesi • Haşerenin bulaşması ve yayılmasını engellemek için bitki ve bitki ürünlerinin, bitki sağlığının denetlenmesi • Yukarıda sayılanlar dışında malların ilgili mevzuatta belirtilen asgari uluslar arası ve ulusal standartlara uygun olduğunu sağlamak için kalite kontrol denetlemesi Ticaretin serbestleştirilmesine ilişkin çalışmalara katılan örgütler ile uluslararası sivil toplum örgütleri, bölgesel örgütler, serbest ticaret alanları ve gümrük birlikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir. Ticaretin serbestleştirilmesine ilişidn çalışmalara katılan örgütler ICAO : Uluslararası Sivil havacılık Örgütü İMF : Uluslararası Para Fonu İMO : Uluslararası Denizcilik Örgütü ITC : Uluslar arası Ticaret Merkezi UNCTAD/WTO OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü UNCTAD : Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı ECE : Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu UNCITRAL: Birleşmiş Milletler Uluslar arası Ticaret Hukuku Komisyonu ESCAP : Birleşmiş Milletler Asya ve Pasifik Ekonomik Sosyal Komisyonu WCO : Dünya Gümrük Örgütü. Dünya Bankası Uluslararası Sivil Toplum Örgütleri ICC ICS TATA ISO IRU Uluslararası Uluslararası Uluslararası Uluslararası Uluslararası Ticaret Odası Denizcilik Odası Hava Taşıma Demeği Standardizasyon Örgütü Kara Taşımacılığı Birliği FIATA : Uluslararası Yük Taşımacılığı Federasyonu Bölgesel Örgütler, Serbest Ticaret Alanları ve Gümrük Birlikleri APEC EU NAFTA : Asya-Pasifik İşbirliği Forumu : Avrupa Birliği : Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması 5.2. ÜLKELER ITIBARIYLE DURUM Dünyada smır ve kıyı ticareti görülen ülkelerden örnekler verilirken, geneli kapsaması düşüncesiyle kıtalar göz önüne alınmıştır. Aşağıda da görülebileceği gibi Amerika, Afrika kıtasında Mısır ve Sudan, Avrupa kıtasından Finlandiya, İsveç, Asya kıtasından ise Çin, Pakistan ve İran örnek olarak seçilmiştir. 5.2.1. MISIR Mısır ile Sudan arasında sınır ticareti yoluyla dış ticaret işlemleri yapılabilmektedir. Sınırdaki şehirde en az üç yıl ikamet eden şahıslar "border trade card' almak suretiyle bu ticareti yapabilmektedir. Bir kişinin bir yılda alabileceği kart sayısı en fazla üç adettir ve bir kart ile üç bin Mısır Lirası tutarında karşılıklı ticaret yapılabilmektedir. Smır ticaretine konu olan malların bir bölümü gümrük muafiyetinden yararlanmakta bir bölümüne ise indirilmiş oranlar uygulanmaktadır. Temel kural smır ticaretine konu olacak malların ilgili bölgelerde üretilmiş olmasıdır^^ 5.2.2. FİNLANDİYA Finlandiya ise Rusya Federasyonu, İsveç ve Norveç ile smır ticareti yapmaktadır. Her türlü sanayi mallarının ithalatı, gümrük vergi, resim ve harçlardan muaf tutulmuştur. Tarım mallarının ithalatı, genel dış ticaret rejiminin tabi olduğu kurallara göre gerçekleştirilmektedir. Ancak, Finlandiya'nın kuzey bölgesinin İsveç ve Norveç ile smır bölgesinde yaşayan 98 Şinasi SEÇEN, "Dünyada ve Ülkemizde Smır ve Kıyı Ticareti" Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı 47, Eylül 1993/318, sf. 47 üç ülke halkına, Finlandiya Gümrük Kanununa göre tek taraflı olarak komşu ülkelerden altı ayda bir herhangi bir izin almadan bazı tarım ürünlerini belirlenen miktarları aşmamak kaydıyla gümrüksüz olarak ithal etme izni tanınmıştır^^. 5.2.3. ÇIN V E ESKİ S O V Y E T L E R BİRLİĞİ Eski Sovyetler Birliği döneminde bölge ile ilişkisi Moskova'ya bağlı olan Çin, bu ülke ile olan rekabeti nedeniyle bölgeye pek fazla girme imkanına sahip değildi. Ancak, Sovyetler Birliğinin dağılması ile birlikte Çin'in bölgeye olan ilgisi artmıştır. Merkezi planlı ekonomiden serbest pazar ekonomisine geçen bu ülkeler için Çin bir model gibi de sunulmaktadır. Çin'in eski Sovyet Cumhuriyetleri ile ticareti 1985 yılında 1.2 milyar dolar iken, 1991'de 6 milyar doları aşmıştır. Kazakistan'ın Çin ile olan ticareti 1992'de 360 milyon dolar iken, 1993'de 434 milyon dolara yükselmiştir. Çin, Kırgızistan'ın Naryn şehrinde bir serbest ticaret bölgesi kurmuştur^^^. Çin ve Eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasında smır ticaretini geliştirmek amacıyla Çin'in kuzey doğusundaki Heihe kenti ile Rusya'nın Umur bölgesindeki Blagovesshcenok kenti arasında "Serbest Ticaret Bölgesf kurulması konusunda anlaşmaya varılmış ve bu anlaşma çerçevesinde ekonomik bölge her iki bölgenin eşit olarak tahsil etmiş oldukları 20 kilometrekarelik alan içinde kurulmuştur. Bölge ticaret, finansman, ileri teknoloji, sanayi ve ulaştırma ihtiyaçlarının temini alanında faaliyette bulunmaktadır. Bölge her iki ülke hükümetlerince tayin edilen ortak bir komisyon tarafından, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda, uluslararası uygulama ve kurallar çerçevesinde yönetilmektedir. Bu bölgede iki ülkenin parası da geçerli olmakta ve tarafların vatandaşları tarafından serbestçe değiştirilmektedir. İki ülke uyrukluları için bölgeye giriş ve çıkışlarda yönetim komisyonunca düzenlenmiş geçiş kartları yeterli olmakta, diğer ülkeler uyruklularında ise 99 SEÇEN, sf. 47 100 Muhammet AKDİŞ, "Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindeki Yabancı Sermaye Yatınmlan Ve Türkiye", http://makdis.pamukkale.edu.tr/Orta.htm. Erişim: 08.01.2008 pasaport istenmektedir^^^ 5.2.4. ÇİN V E PAKİSTAN Çin ile Pakistan arasında da smır ticareti ilişkisi vardır. 1969 yılında yapılan bir protokolle başlayan smır ticareti önemli ölçüde gelişme kaydetmiştir. Bu iki ülke arasında yapılan ticaret, yılın belli aylarında yapılmaktadır. Ülkelerin ekonomik yapıları ve geleneksel ürün çeşitlerine göre de malların türleri farklılık göstermektedir^^^. Çin'in kuzeybatı sınırında yer alan Xinjiang, 5.600 kilometre uzunluğundaki smır çizgisiyle Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Afganistan ve Pakistan dahil 8 ülkeyle komşudur. Smır kapılarının açılması ve sürekli gelişmesiyle birlikte Xinjiang, insan ve sermaye akışının gözde hedefi haline geldi. İnsan ve mal akışının hızlanması, smır kapılarının bulunduğu bölgelerin eskiden geri kalmış ekonomilerini hızla geliştirdiği gibi, Orta Asya'daki geniş pazarı ele geçirmek isteyen Çin'in doğusundaki gelişmiş bölgelerden işletmelerle yabancı çok uluslu şirketlerin ilgisini de çekmiştir. Smır ticaretinin hızla gelişmesiyle birlikte, haritada bir zamanlar insansız olarak görülen birçok bölge, işlek şehirlere dönüşmüştür. Çin'in batı bölgesinde yer alan Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin'in en büyük potansiyel vadeden bölgelerinden birisidir. 1,8 milyon kilometrekarelik alana sahip bölge, Türkiye'nin 2 katından daha büyük olmasına rağmen nüfusu sadece 19.6 milyon kişiden oluşmaktadır. Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin dış ticaret hacmi 2005'te 7.94 milyar ABD Doları'na ulaşarak, bir önceki yıla göre yüzde 4 r i i k bir artış kaydetmiştir. Çin'in 2005 dış ticaret hacminin 1.4 trilyon Dolar'ı geçtiği hesaba katıldığında Sincan Uygur Bölgesi tüm Çin'in dış ticaret hacminin sadece yüzde 0.6'sını gerçekleştirmektedir. 2005 yılında bölgenin yıllık ihracat hacmi, ilk kez 5 milyar ABD dolarını aşarak, yüzde 65,5 oranında artmıştır. Smır ticareti ise 101 SÖNMEZ, sf. 28 102 SÖNMEZ, sf. 29 dış ticaretin yüzde 70'ini oluşturuyor. Kazakistan, Sincan'ın birinci büyük ticaret ortağı ülke olma konumunu korumaktadır. Sincan ile Kazakistan arasındaki dış ticaret hacmi 5 milyar ABD Doları'nı bularak, Sincan'ın ithalat ve ihracat hacminin yüzde 63'ünü oluşturmaktadır. Kırgızistan ve Pakistan da Sincan'ın ikinci ve üçüncü büyük ticaret ortakları konumundadır^^l 5.2.5. A B D V E K A N A D A ABD ile Kanada doğu-batı yönünde çok uzun ortak bir sınıra sahip iki komşu ülkedir. Bu iki komşu ülke, taşıma giderlerini en aza indirmek için smır ticareti yapmaktadırlar. Bu ülkelerin dış ticaret rejimlerinin nispeten serbest olması smır ticareti uygulamasını kolaylaştırmaktadır. ABD doğu sınırında Kanada'ya kereste ihraç edip, batı sınırında kereste ithal etmektedir. Bu şekildeki ticaretin en önemli nedeni taşıma maliyetlerinin düşürülmesi amacıdır. Batı bölgesindeki iş adamları keresteyi binlerce kilometre uzaklıktaki doğu bölgesinden getirmektense, yakın sınırdaki Kanada'ya ait üretim tesislerinden sağlamayı daha karlı bulmaktadırlar^^"^. Kanada Birleşik Devletler sınırı mevcut durumu ile smır ticaretinin yüzde 90' dan fazlasını olumsuz etkilemektedir. Örneğin, Vancouver ve San Francisco her iki şehir de yaklaşık olarak Toronto ile aynı büyüklükte ve Toronto'ya aynı mesafede uzaklıktadırlar. Şu ana kadar, Toronto' daki şirketler San Francisco 'ya yaptıklarının 10 katından fazla bir ihracatı Vancouver'a yapmaktadırlar. Sınırın durumundan kaynaklı ticaret hacmi düşüşlerini 1993 verileri ile Birleşik Devletler ve Kanada arasında sadece %44, diğer sanayileşmiş ülkeler arasında ise %29 olarak tahmin eden yaklaşımlar mevcuttur. Bu Kanada ekonomisinin hacminden kaynaklı bir sonuçtur. Çünkü, Kanada ile dünyanın geri kalan kısmı ile ılımlı bir ticaret engeli dahi eyaletler için yüksek derecede çok uluslu dirence sebep olur. Bir eyalet ile hemen hemen potansiyel ticaret ortakları tamamı arasındaki ticaret engellerini etkilemektedir. Bu da eyaletler 103 Emre ALKİN, "Sincan gelecek vaat ediyor" http://www.tim.org.tr/TIM/Templates/ SPBasedMakaleler/MakaleOku.aspx?id=1031. Erişim:08.01.2008 arası ticaretin fazla olmasının sebebidir^^^ Kanada ile Amerika arasındaki smır ticaretine ilişkin global ticareti maksimize etmek ve Birleşik Devletler/Kanada ortak sınırı boyunca gerçekleşen çift taraflı smır ötesi ticaretin sürdürülebilir büyümesini temin etmek, smır konusu ile ilgili iş, faaliyet ve ihtiyaçlarda tek başlı bir yönetim sunmak, etkili, insiyatif kullanabilen ve smır konularına odaklı güç olarak hareket etmek için Kanada Amerika Smır Ticaret Birliği^^^ bulunmaktadır. Kanada Amerikan Smır Ticaret Birliği, ABD Kanada kamu ve özel sektör kurumlarının ticaretini, ulaşımını ve turizmini içeren ve halkının işlerini ele alan geniş kapsamlı bir yapıdır. Birlik, iki ülke üyelerinin ABD Kanada sınırından karşılıklı geçişine yoğunlaşarak iki tarafa söz hakkı sağlar. Birliğin görevi, ABD Kanada sınırı boyunca iki taraflı smır ticaretinin gelişmesinin sürdürülmesini temin etmek ve birleştirilmiş söz hakkını sağlamaktır. Birliğin öncelikli konuları arasında, smır geçişlerinde etkinlik ve güvenlik, karşılıklı geçişler, altyapı ve hizmetler, turizm, perakendecilik, ticaret yer almaktadır^^^. 5.2.6. İ R A N SINIR TİCARETİ V E SINIR T İ C A R E T MERKEZLERİ İran smır ticareti mevzuatına göre, smır ticareti smır bölgelerinde yerleşik kişilerce gerçekleştirilebilmektedir. Söz konusu kişilerin smır ticareti yapmaya hak kazanabilmeleri için Ticaret Bölge Müdürlüğü veya Nahiye Müdürlüğünce düzenlenen smır ticaret kartına sahip olmaları şarttır. Anılan kart sahiplerinin mezkur kartı bölgedeki smır halkı kooperatifine ibraz ederek üye olmaları gerekmektedir. İran'da kooperatif şeklinde örgütlenme şekli yaygın olarak görülmekte ve hemen hemen tüm ticari alanları kapsamaktadır. Söz konusu kooperatiflere 105 BRETTL, sf. 33 106 http:/www.canambta.org. (Canadian American Border Trade Alliance) 107 Canadian American Border Trade Alliance Brochure, http://www.canambta.org/ Can Am Brochure July 2005.pdf, Erişim: 10.01.2008 üyelik koşulları son derece basit olmakla birlikte kooperatifler birleşerek kooperatif odalarını oluşturmakta ve anılan odalar da Kooperatif Bakanlığına bağlı bulunmaktadır. Kooperatiflere üye olmaksızın da smır ticareti uygulaması mümkün olmakta, ancak yararlanılacak pay düşmektedir. Ticaret Bakanlığınca hazırlanan smır ticareti mevzuatına göre smır halkı ve kooperatifler tarafından ithal edilebilecek malların tavan değeri 300.000.000 Dolar olup, uygulamada anılan belge sahipleri yılda ortalama 80 dolarlık düşük vergili ithalat yapma hakkı kazanmaktadır. Diğer taraftan, smır ticaretine konu edilen mallar bir liste halinde belirlenmiş bulunmakla birlikte, uygulamada bazı mevzuat dışı yöntemlerle birçok malın smır ticaretine konu edilebildiği, yılda bir defaya mahsus 80 dolarlık ithalat yapma hakkının defalarca kullanılabildiği duyulmakta ve yalnız smır bölgelerinin ihtiyacına binaen kullanılması gereken smır ticareti çerçevesinde ithal edilen malın hemen hemen İran'ın tüm bölgelerinde ticarete konu edilebildiği görülmektedir. Yukarıda açıklanan smır ticareti yoluyla giren ürünlerin dışında, İran ithalat rejimi çerçevesinde belirlenen koruma oranlarının yüksekliği ve bir çok sektörde yerli üretimin yeterli miktar ve kalitede olmaması nedeniyle kayıt dışı ithalat yoluyla İran pazarına ürün girmesi hususuna yaygın şekilde rastlanılmaktadır^^^ 1998-2000 yılları arasında yoğun biçimde seyreden, çeşitli istismarlar ve sakıncalar nedeniyle smır ticareti alanında büyük sorunlar yaşanmış, çok sayıda Türk şirketi peşin ve elden ödemeli motorin bağlantısı yapmış, bazıları bedelleri ödendiği halde mallarını alamamış veya çeşitli nedenlerle ithal edemeyerek mağdur olmuşlardır. Buna ilaveten İran menşeli bazı tarım ürünleri (karpuz, kivi vb.) ithalatıyla ortaya çıkan haksız rekabet nedeniyle yerli üreticiler büyük zarar görmüş, terör nedeniyle sarsılan bölge ekonomisini canlandırmak amacıyla izin verilen smır ticareti amacını aşan bir yapıya dönüşmüştür. Bu nedenle, smır ticareti belirli bazı maddelerle kısıtlanmış olup, bu güne kadar çok düşük ölçekte seyretmektedir. Ancak, Ülkemizce mevzuatı düzenlenen 108 "Smır Ticareti", Tahran Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, 10.08.2005, http://www.musavirlikler.gov.tr/upload/IR/STM.doc. Erişim. 10.01.2008 Smır Ticaret Merkezleri projesi yürürlüğe girdiğinde smır ticaretinin kontrollü ve daha geniş ürün yelpazesi ile canlandırılması mümkün görülmektedir. Bu çerçevede, İran'la Türkiye arasında smır bölgelerinde ticaretin arttırılarak, iki ülke smır halklarının refah düzeylerinin yükseltilmesine imkan tanıyacak olan Smır Ticaret Merkezlerinin Gürbulak/Sarısu, Kapıköy/Razi ve Esendere/ Razi'de kurularak, uygulamaya geçilmesi hususu 2003 yılı Ortak Ticaret Komitesi toplantısı Mutabakat Zaptında yer almıştır. Ülkemiz tarafı Smır Ticaret Merkezlerinde sözkonusu olacak vergi oranlarını, sanayi ürünlerinde gümrük vergisinden muaf, tarım ürünlerinde ise %40 indirim yapılacak şekilde belirleyerek, uygulamaya başlamıştır. İran tarafı da, çeşitli oranlardaki vergi indirimleri ile uygulamaya geçmiştir. 2005 yılı ile 2006 yılı için Smır Ticaret Merkezlerinde ticaret hacmi 100 milyon dolar olarak tespit edilmiştir. Ancak, Smır Ticaret Merkezlerinden beklenen oranda istifade edilebilmesi bazı alt yapı eksikliklerinin ivedilikle giderilmesine ve bu Merkezlerde ticareti özendirecek bazı projelerin gerçekleşmesine bağlanmıştır^^^. 5.2.7. K U Z E Y A M E R İ K A SERBEST T İ C A R E T A N L A Ş M A S I (NAFTA) Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA), ABD, Meksika ve Kanada arasında dört yıldan fazla süren müzakereler sonucunda imzalanarak 1 Ocak 1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bununla birlikte, bu ülkeler arasında esasen serbest ticaret bölgesi kurulmasına yönelik zemin daha önce yaratılmıştır. Bunun sonucu olarak 1990'ların başı itibariyle, Meksika kendisini genel anlamda global ekonomi ile bütünleşmeye adamış ve özellikle Birleşik Devletlerle ilgili olarak piyasalarını dışa açmıştır^ Özellikle nakliye maliyetleri yapılan yasal düzenlemeler sonrasında artmıştır. Tır taşımacılığı, Meksika ve Birleşik Devletler arasında yapılan ticaretin tutar 109 "Sınır Ticaret Merkezleri", Tahran BüyükelçiUği Ticaret Müşaviriiği, 10.08.2005, http://www.musaviriikler.gov.tr/upload/IR/STM.doc. Erişim. 10.01.2008 110 Beata JAVORCIK, Wolfgang KELLER, James TYBOUT, "Openness and Industrial Response in a Wal-Mart Worid: A Case Study of Mexican Soaps, Detergents and Surfactant Producers" World Bank Policy Research Working Paper 3999, Ağustos 2006, sf. 2 olarak yüzde 85'ini oluşturan ana taşımacılık şeklidir. NAFTA'nm jâirürlüğe girmesinden itibaren, iki ülke arasında tır taşımacılığı yoluyla yapılan smır ötesi ticaret kayda değer bir biçimde artış göstermiştir. NAFTA'nm 12'nci bölümünde, anlaşmanın tarafı üç ülke tır taşımacılığı yoluyla yapılan smır ötesi ticaret için parametreler koymuş ve smır ötesi tır taşımacılığı hizmetleri önündeki kısıtlamaları kaldırmak için belirli bir zaman periyodunda atılacak adımlar üzerinde anlaşılmıştır. Meksika'ya ait tırlarm Birleşik Devletler piyasasına girişine izin vermenin yanı sıra, anlaşma ile Birleşik Devletlerin ekonomik çıkar gruplarının Meksika nakliye sektöründe yer alışma izin verilmede mutabakat sağlanmıştır^ NAFTA'nm bu hükmünün uygulaması Birleşik Devletler tarafından güvenlik gerekçeleriyle tek taraflı olarak askıya alınmıştır. Birleşik Devletler Tır Cemiyet ve Birlikleri, Meksika'ya ait tırlarm Birleşik Devletler tır filolarına göre daha eski ve daha az bakımlı olması dolayısıyla güvenlik açısından tehlike oluşturduğunu ileri sürmüştür. Meksika tarafı ise güvenliğin araç bazında teknik incelemeye tabi bir durum olduğunu ve genel bir yasaklamaya konu edilmemesi gerektiği argümanıyla buna karşılık vermiştir. Ayrıca, NAFTA'nm ortaya çıkışından itibaren Meksika tır filolannda önemli derecede bir yenileme gerçekleşmiştir. Meksika 2001 'de Birleşik Devletlerin NAFTA düzenlemelerine muhalefet ettiği kararının çıktığı NAFTA tahkim paneli öncesinde bu genel yasaklamaya itirazda bulunmuştur. İzleyen yıllarda gerçekleşen bir kısım olaylar, siyasi iradenin yoksunluğu sebebiyle henüz hayata geçmemiş olan yasaklamanın kaldırılmasına zemin hazırlamıştır. Tır taşımacılığındaki engellerin yanında, Birleşik Devletler Meksika temel smır geçişlerinde devasa etkinsizlikler söz konusudur. Sınırda oluşan ilave maliyetler Monterrey'den Chicago'ya yapılan nakliyeye ilişkin maliyetleri yüzde 9 ila 16 arasında artırmaktadır^ Birleşik Devletler Smır Ticareti Faaliyetleri ile ilgili Birleşik Devletler Meksika Sınırından iç bölgelere nakliyesine kadar uzanan ihracat ve ithalat faaliyetleri hakkında bilgi alınabilmektedir. Ticari Faaliyetler, SITC kodu Rev.3 adı altında sınıflandırılmıştır. Birleşik Devletler smır giriş/çıkışı ve SITC mal ithalat ve ihracat yekunları ve eyalet, bölge ve giriş/çıkış kapılarındaki 111 JAVORCIK, KELLER, TYBOUT, sf. 21 112 JAVORCIK, KELLER, TYBOUT, sf. 22 faaliyetler itibariyle raporlar alınabilmektedir^^^ NAFTA, aslında Kuzey Amerika ülkelerindeki özel sektör arasında giderek artan orandaki ticari entegrasyonun doğal seyri ve anılan entegrasyonun önündeki engellerin ortadan kaldırılması olarak değerlendirilmektedir. NAFTA model olarak Avrupa Birliği'ne benzememektedir. NAFTA, döviz kurları ve para politikalarını konu almamakta, üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesi uygulanmasını içermemekte, üç ülke arasında bir Merkez Bankası kurulması amacını gütmemektedir. Öte yandan, Serbest ticaret anlaşmaları, daha ziyade ticaretin mümkün olduğu ölçüde serbestleştirilmesini hedeflemekte, ancak ticaretin önündeki, tarife dışı engeller gibi, bazı olumsuz unsurları da tam olarak ortadan kaldıramamaktadır. Bu nedenle serbest ticaret anlaşmaları belirli aralıklarla üye ülkelerin temsilcilerinden oluşan ortak komisyon tarafından gözden geçirilmektedir. NAFTA ortak komisyonu bu amaçla 1998 yılında toplanmış ve NAFTA'nm kapsamlı gözden geçirme süreci başlatılmış, ortak işbirliği süreci hızlanmıştır. Üç ülke, smır sorunlarının giderilmesi için ortak projeler üretmeye başlamışlardır^ Smır etkisini artıran birçok faktör arasından politika ile ilgili olanlar ve olmayanlar bir birinden kolayca ayırt edilebilir ve böylece her biri ayrı ayrı değerlendirilebilir. Ticarete ilişkin teknik engeller veya tarife dışı gümrük engelleri smır ötesi ticarete ket vurmada önemli bir rol oynasa da, sınırı geçişin bazı refahı artıran sonuçları var olup sınıra ilişkin bu engellerin kaldırılmasının da etkileri olacaktır^ NAFTA, üyeleri arasında ticaretin serbestleştirilmesini ve yatırımların teşvikini amaçlamaktadır. Bu çerçevede ticaretin önündeki tarife dışı engellerin aşamalı bir şekilde kaldırılmasını hedeflemektedir. NAFTA sayesinde üye ülkeler ABD, Kanada ve Meksika arasındaki ticaret hızlı bir şekilde artmıştır. 113 Texas A&M International University, Texas Center for Border Economic and Enterprise Development, http://texascenter.tamiu.edu/texcenservices/ border trade.asp. Erişim: 10.01.2008 114 M. Türker ARI, "Onuncu Yılmda Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA)", http://www.mfa.gov.tr/NR/rdonlyres/03691660-B948-434E958D-C69C309CCE44/0/ 70nuncuYilindaKuzeyAmerikaSTANAFTAMT%FCrkerAri.pdf, sf. 1, Erişim: 09.01.2008 ALTıNCı BÖLÜM 6. SıNıR TICARETININ GELIŞIMINE ILIŞKIN ÖNERILER Çalışmamızın ilk bölümünden bu yana smır ticareti konusunda yaşanan tüm gelişmelere yer verilmiştir. Yapılan çalışmalardan sınır ticareti uygulamasının Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin ekonomik gelişmişlik düzeyleri ile yakından ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bölge halkının daha uygun fiyatlarla ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri amaçlanmaktadır. Diğer taraftan bir başka gerçek vardır ki smır ticareti uygulaması yine bu bölgelerde amacından saptırılarak uygulanmıştır. Smır ticaretinin amacından saptırıldığı durumlarda Devlet tarafından gerekli önlemler alınmış ve bu önlemlerin ayrıntısı çalışmamızın önceki bölümlerinde yer almıştır. Gelinen son durumda smır ticareti yoluyla ithalat ve ihracat işlemlerinin, smır ticaretinin amacını karşılayacak düzeyde olmadığı anlaşılmaktadır. Smır ticaretinin Türkiye'deki mevcut uygulama şekli ve fiili durumun bölge ekonomisine ve halkına katkı sağlayacak düzeyde olmadığı bir gerçektir. Bu kapsamda smır illerin Ticaret ve Sanayi Odaları yönetimleri tarafından çeşitli çalışmalar yapılmış. Hükümet yetkililerine iletilmiştir. Yine bölge illerinin Milletvekilleri tarafından da çeşitli platformlarda bu konular dile getirilmiştir. Türkiye'de smır ticaretinin mevcut durumuna baktığımızda, "smır ticareti uygulamasının kaldırılması ekonomik açıdan bir kayıp yaratmayacaktır" yargısı yanlış olmayacaktır. Ancak bu ticaret şeklinin kaldırılması yerine yasal ve idari düzenlemeler bakımından çerçevesinin net olarak çizilmesi ve dileyen müteşebbisler tarafından bu ticaret şeklinin tercih edilmesi daha faydalı bir yaklaşım olacaktır. Bu kapsamda başlıklar halinde smır ticaretinin sağlıklı bir uygulanmasına ve gelişmesine yönelik önlemlere değinilecektir. şekilde 6.1. PERSONEL DESTEĞI VE EĞITIMI Genel olarak bakıldığında smır kapılarındaki alt yapı ve personel eksikliğinin giderilmesi gerekmektedir. Yine yaşanan sorunların ana kaynağı gümrük kapılarında ve smır ticareti ünitelerinde görev alan personelin bilgi eksikliği ve tecrübe noksanlığına dayanmaktadır. Bu anlamda Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından söz konusu birimlerin hizmet içi eğitime tabi tutulması ve yetişmiş eleman gücü ile takviye edilmesi faydalı olacaktır^ Özellikle gümrük teşkilatında genç ve nitelikli yeterli sayıda personele ihtiyaç bulunmaktadır. 1994 yılında Türkiye'nin dış ticaret hacmi 43.5 milyar dolar iken, gümrükte çalışan personel sayısı 8 bin 900 idi. Türkiye'nin dış ticaret hacminin 160 milyar dolara ulaştığı dönemde bile gümrükte çalışan personel sayısının 7 bin 700 olduğu görülmektedir. Fransa'da çalışan gümrük memuru sayısının 20 bin, Almanya'da 30 bin olduğu dikkate alındığında, gümrük kapılarında etkin bir denetimin niçin yapılamadığı ortaya çıkmaktadır. Buna alt yapı ve teknik donanım eksikliği de ilave edilirse, denetim yetersizliği ortaya çıkacaktır^ 6.2. VERGISEL DÜZENLEMELERIN GÖZDEN GEÇIRILMESI Smır ticareti kapsamında ithal edilecek ürünlerden ithalatta alınması gereken vergi ve fonların %80'i ile katma değer vergisinin tamamı tahsil edilmektedir. Smır Ticaret Merkezleri kapsamında ithal edilecek tarım ürünlerinden ithalatta alınması gereken vergi ve fonların %60'ı ile katma değer vergisinin tamamı; ithal edilecek sanayi ürünlerinden ise sadece katma değer vergisi ve özel tüketim vergisinin tamamı tahsil edilecektir. Şu anda uygulanmakta olan 116 SÖNMEZ, sf. 147 117 Sedat GÜNER, "Türkiye Sigara Sektöründe Kaçakçılığın Yeri", Gümrük Dünyası, Kış 2006, Sayı:48, http://www.gumrukkontrolor.org.trAfavinlar/ Dergiler/48/5.html, Erişim: 09.01.2008 vergi ve fon indirimlerinin yararı olmakla birlikte uzun vade de kademeli olarak azaltılması kalıcı rekabetin oluşturulmasında katkı sağlayabilecektir. Smır ticareti ve Smır Ticaret Merkezleri yoluyla yapılacak ihracat işlemlerinin vergisel durumunun normal ihracattan farklılık taşımadığı kanaatindeyiz. Ancak mevcut vergi kanunlarında bu konunun daha net olarak düzenlenmesi tereddüt yaşanmaması için faydalı olacaktır. Burada üzerinde durulması gereken önemli bir husus, Smır Ticaret Merkezleri yoluyla ithal edilen ürünlerin il dışına çıkarılması halinde ne yapılması gerektiğidir. İl ihtiyaç listelerine göre düzenlenen uygunluk belgelerine göre ithal edilen ürünlerin il dışına çıkarılmasında izinlerin iptal edilmesi bizce yeterli değildir. Bu durumda ithalat sırasında eksik ödenen vergilerin faiziyle tahsil edilmesi ve eksik ödenen verginin katlarına göre belirlenecek bir ceza sisteminin açık olarak düzenlenmesi gerektiği düşüncesindeyiz. 6.3. IL IHTIYAÇ LISTELERININ OBJEKTIF OLARAK TESPIT EDILMESI Bölge ihtiyaçlarının saptanmasında daha objektif ölçütlerin kullanılması da önem taşımaktadır. Bu konuda çeşitli mal grupları için son birkaç yılın talep miktarları ile talebin artış oranları ve bunun iç piyasadan karşılanmayan kısımlarının belirlenmesi ve açıkların smır ticareti yoluyla kapatılması yararlı olabilir. Yurtiçi üretimin etkilenmemesi ve yerli üreticilerin mağdur olmaması için il değerlendirme kurulları ve bu kurulların vermiş oldukları uygunluk belgelerine işlerlik kazandırılması ve konunun sürekli olarak merkezi bir birim tarafından bölge düzeyinde takibinin yapılarak, hangi mallarda sınırlamalar getirileceğine yönelik sirkülerlerin yayınlanması mekanizmasının sağlıklı işlemesine katkıda bulunabilecektir. İhracata ve ithalata konu mal gruplarının belirlenmesinde, global bölge ihtiyaçları, koruma oranları, karşılıklılık esasları vb. göz önüne alınarak Dış Ticaret Müsteşarlığı yanında Gümrük Müsteşarlığı ve Gelir İdaresi Başkanlığı'nm ilgili birimlerinin de bu konuda karar sahibi olmaları, tespit ve değerlendirmeleri daha rasyonel hale getirebilecektir. 6-4. ITHAL EDILECEK ÜRÜNLERE KALITE STANDARDıNıN GETIRILMESI üzerinde durulması gereken diğer bir nokta ise formaliteleri daha az olan ve belli dönemlerde çok ciddi hacimlere ulaşan smır ticaretinde, standart ve kalite kontrollerinin, kıymet esaslarının, normal yoldan yapılan ithalatta olduğu gibi sağlıklı bir şekilde uygulanması, tüketicinin korunmasına yönelik önlemlerin alınması, normlara uygun olmayan eşyaların girişine izin verilmemesidir. Standardı düşük malların ülkeye girişinin engellenebilmesi için Dış Ticarette Standardizasyon Rej imi Kararının smır ticaretinde uygulanmasının sağlanması yararlı olacaktır. Ayrıca laboratuar imkanlarının (yasaların gerektirdiği test ve analizler) ve soğuk hciva depolarının olması smır ticaretinin gelişimine katkı sağlayacaktır 6.5. DENETIM VE GÖZETIME AĞıRLıK VERILMESI Smır ticareti Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde ucuza mal ithal etme imkanı sağlayan bir ticaret rejimi türü olduğuna göre ürünler sadece bu bölgelerde tüketilmelidir. Düşük maliyetli olarak ithal edilen ürünlerin yurtiçi piyasaya sürülmemesi, rekabet hukuku açısından son derece önemlidir. Bunun engellenmesinde il ihtiyaç listeleri önem taşımakla birlikte yeterli değildir. İthal edilen bu ürünlerin ithal edilen ilde tüketilmeyip, diğer bölgelere satılmaması için gerekli önlemler alınmalı cezai müeyyideler getirilmelidir. Komşu il statüsünün devam etmesi ve smır ticaretinde uygulanmakta olan ticaret limitlerinin az da olsa arttırılmasm önemli faydaları olacağı savunulmaktadır. Sonuçta, böyle bir uygulamanın getireceği sonuç ile ilgili olarak, smır ve kıyı ticareti yapan girişimcileri daha da cesaretlenebileceği ve geniş ölçekli dış ticaret işlemlerine başlanabileceği şeklinde yorum yapılabilir. Bilindiği üzere, sınırlarımızdaki denetim yetersizliğinden dolayı şeker, çayda kaçak girişler, buğdayda ve şekerde hayali ihracatlar TBMM'nin de gündeminde yer almıştır. Ülkemiz çiftçisini haksız rekabet ortamına sürükleyen bu kaçak ürün girişlerinin önlenmesi ve gümrüklerde gerekli denetimin sağlanması gerekmektedir. Avrupa Birliği ilerleme raporunda da gümrüklerde denetim yetersizliği vurgulanarak bu konudaki çekinceler dile getirilmiştir. 6.6. SıNıR TICARETI KAPSAMıNA GIREN ÜRÜNLERIN IYI BELIRLENMESI Smır ticareti kapsamında ülkemize giren özellikle tarım ürünlerinin, smır ticareti mevzuatında olduğu gibi smır illerimizde kalmayıp, tüm yurda dağıldığı bilinen bir gerçektir. Üreticileri haksız rekabet ortamına sokan bu durumun düzeltilmesi için tarım ürünlerinin smır ticareti kapsamından çıkarılması ve gümrüklerdeki kontrol ve denetimlerin artırılması da savunulmaktadır. Şahsi düşüncemiz. Ülkemizde faaliyet gösteren üreticilerin mağdur olmaması için smır ticaretinin kapsamına giren ürünlerin iyi belirlenmesi gerektiğidir. Smır ticareti yoluyla ithal edilecek ürünler gıda, giyim, sağlık vs ürünleri ile sınırlı tutulmalı ve il ihtiyacının üzerinde ithalata izin verilmemelidir. Ürün listeleri, hasat mevsimi ve diğer kriterler dikkate alınarak Ülkemizin tarım politikalarına uygun şekilde belirlenmelidir. Diğer taraftan ilde faaliyette bulunan firmaların üretim kapasitelerine göre ara malı niteliğinde ithalat yapılmasına da izin verilebilir. îl ihtiyaç listelerinin ve kotalarının fazla belirlenmesi yerli üreticilerin veya normal ithalat yapan girişimcilerin aleyhine olacaktır. Bazı kesimler tarafından yapılan eleştirilerden biri de ithaline izin verilen ürünlerin sayısının azlığı, izin verilen ürünlerin de sanayisi olmayan ve bölgeye hitap etmeyen sanayi ürünleri olduğudur^ Aynı zamanda ürün çeşitlerinin indirilmesinin yanında kota miktarları da düşürülmüştür. Dolajasıyla smır ticareti kapsamında ithalatı yapılacak ürünlerin kapsamının bölge ihtiyaçları ile paralellik arz etmesi son derece önem taşımaktadır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde smır ticareti kavramı motorin ithalatı ile eşdeğer tutulmaktadır. Genelde smır ticaretini, özelde smır ticaret merkezlerini desteklemek ve geliştirmek ve smır boylarındaki kaçakçılığı önlemek için, petrol ürünleri (motorin) ithalatına belli kotalarda izin verilmesi smır ticaretinin gelişimine katkı sağlayacağı Bölgedeki Ticaret Odaları temsilcileri tarafından ifade edilmektedir^^^. Ancak, smır ticareti kapsamında motorinin ithalatına izin verilmemesi, verilecek ise il ihtiyaçlarının azami seviyesini geçmeyecek şekilde kotaların tespit edilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Ayrıca bu kapsamda getirilecek olan motorinin doğrudan satışına izin verilmemesi, sadece mal ve hizmet üretiminde kullanılmasına izin verilmelidir. Ülkemizde uygulanan bölgesel vergi ve istihdam teşviki sağlayan yasalar çerçevesinde yatırım yapan firmaların, bu illeri tercih etmesi halinde ucuz girdi sağlamaları için smır ticareti yoluyla ithalat yapma izni ve hammadde, akaryakıt ithali fayda sağlayabilecektir. 6.7. KOTALAR VE IZINLERIN OPTIMAL DAĞıTıLMASı Smır Ticaret Merkezleri kapsamında yapılacak ithalatta mevcut yasal düzenlemelere göre il ihtiyaç listelerine göre ürün kotaları belirlenecek ve uygunluk belgeleri ile bu ürünlerin ithalatı yapılacaktır. Bu ürünlerin gerek kapsamı gerekse kotalarının il ihtiyaç miktarlarına göre belirlenmesinin önemli olduğunu vurgulamıştık. Bunun yanında, uygunluk belgeleri verilirken gerçek 118 Cizre Ticaret Odasının, Habur Smır Kapısı Sınır Ticareti ve İllerindeki Yatmmlar İle İlgili Raporundan alınmıştm 119 Ahmet ŞEN, Yüksekova Haber, 13.08.2007 veya tüzel kişi tacirin işletme maliyetleri, ürün maliyeti, satış fiyatları göz önünde tutularak izinlerin verilmesi bizce önemlidir. Uygunluk belgesinde, ürün miktarının çok düşük miktarda yer alması bu ürünün ticaretini anlamlı kılmayabilecektir. Diğer taraftan izinlerin belirli kişi veya kurumlarda toplanması da tercih edilebilir bir uygulama değildir. Böyle olduğu takdirde geçmiş yıllarda yaşanmış sorunlar, yapılan eleştiriler tekrar gündeme gelebilir. Bölge illerinin Ticaret ve Sanayi Odaları temsilcileri özellikle smır ticaretindeki kotaların ve verilen izinlerin bu ticaretin yapılmasını tercih edilebilir olmaktan uzaklaştırdığını ifade etmektedirler. Şahsi düşüncemiz tekel konumu yaratmadan ve kazancın belli kişi ve kurumlarda toplanmasına engel olmak için ticari hayatın gereklerine göre bu izinleri vermektir. SONUÇ Smır ticareti; temelinde, komşu iki ülkenin smır bölgelerinin iki yanında kalan halkın bölgesel ihtiyaçlarının karşılanması üzerine işleyen bir ticaret rejimidir. Ayrıca, smır ticareti ile bölge ekonomisine canlılık kazandırılması, bölge halkına daha ucuza mal sağlanması özellikle de üretimi ülkede coğrafi ya da farklı nedenlerle mümkün olmayan ürünlerin normal ithalata kıyasla daha ucuz bir biçimde smır ülkelerinden kolaylıkla getirilebilmesi ve darboğazların aşılabilmesi, yasal işlemleri basitleştirerek, bürokratik işlemlerin azaltılması yoluyla dış ticaret hacminin genişletilmesi ve bölge insanının refah düzeyinin yükseltilmesi, ülkeye kaçak yolla giren malların engellenmesi, istihdamın artırılması, girişimcilik ruhunun oluşumuna ve gelişimine katkı sağlanması amaçlanır. Bu nedenlerle. Ülkemizde diğer bölgelere nazaran daha az gelişmiş ve uzun süre terör sorunu ile uğraşmakta olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde ekonomik ve sosyal hayatın yeniden canlandırılması için smır ticareti bir yöntem olarak tercih edilmiştir. Bölgelerin ekonomik ve ticari faaliyetlerinin en önemli boyutunu bir dönem smır ticareti oluşturmuştur. Smır ticaretinin temel amacı; terör olayları nedeniyle başta hayvancılık olmak üzere tüm ekonomik faaliyetleri durma noktasına gelen bölge insanına iş, geçim ve istihdam kaynağı yaratmaktır. Fakat, önceki dönemlerde amacından sapmaların yaşanması, Irak'a uygulanan ambargo ve ardından gelen Irak Savaşı nedeniyle Ülke ve de özellikle Bölge açısından ekonomik kayıplar yaşanmıştır. Smır ticaretinin kapsamının yıllar itibariyle daraltılması, şartların ağırlaştırılması daha önce çok sayıda kişinin iştigal ettiği bu ticaret türünü tercih edilebilir olmaktan çıkarmıştır. Bu noktaya gelinmesinde ise yine Bölge'deki yanlış uygulamalar, amacından sapmalar etkili olmuştur. Şu anda smır ticareti uygulaması yoluyla yapılan ticaretin hacmi genel dış ticaret işlemleri içinde son derece küçük rakamlara sahip olduğu dikkati çekmektedir. Bölge İllerinin Sanayi ve Ticaret Odaları temsilcileri bu konuda yoğun bir çalışma içerisindedir. Smır ticaretinin eski yıllarda olduğu gibi önünün açılması halinde, istihdama çok büyük bir katkısının olacağı ifade edilmektedir. Böylelikle; Bölgenin en önemli sorunlarından biri olan ve başta işsizlik olmak üzere geçim zorluğu ve başka nedenlerden dolayı batı kentlerine doğru yönelen göçün durmasına da neden olacağı düşünülmektedir. Smır ticareti kapsamında ithal edilen ürünlerin çeşitlerine kısıtlamanın getirilmesi, ithalat miktarlarının düşük olması, gerçek kişilerin smır ticareti yapmasına olanak verilmemesi, bölgeye uygun olan tarımsal, bitkisel ve hayvansal ürünlerin smır ticareti kapsamına alınmaması gibi başlıca nedenlerden dolayı beklenen amaçlara ulaşılamadığı hususu çok fazla dile getirilmektedir. Smır Ticareti, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde sınai ve ticari gelişmenin sağlanması, böylelikle bölgeden yapılan ihracatın artırılması ve ayrıca smır illerinin ihtiyaçlarının bir bölümünün ithalat yoluyla daha düşük maliyetle karşılanması amacıyla yürürlüğe konmuştur. Dolayısıyla smır ticareti Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin kalkınmasına yönelik yürürlüğe konulan uygulamalar içinde ekonomi ve ticaret hayatında etkisini çabuk gösteren bir politika özelliğini taşımaktadır. Ancak 1978 yılından beri uygulansa da netice olarak smır ticareti arzu edilen düzeye gelememiştir. Genel yapısı itibariyle normal dış ticarete oranla formalitelerinin daha az olması fazlaca sermaye gerektirmediğinden herkesçe yapılabilir bir ticaret olmasına rağmen özellikle 2002 yılından itibaren smır ticareti önemli ölçüde gerilemiş bulunmaktadır. Belki de yöre halkına bu ticaretin kendilerine kazandıracağı faydalar yeterli anlatılamadığmdan, orada yaşayanlar alışıldık ticaretten vazgeçmemişlerdir. Ayrıca petrol ürünleri ithalatının olmadığı bir ticaret yeterince karlı gözükmediğinden il gereksinimlerini karşılamak için tarım ve sanayi ürünlerine de fazla bir yönelme olmamıştır. Bununla birlikte, bölgenin ekonomisine ivme kazandırması gayesinden gittikçe uzaklaşan smır ticaretinin ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulması amacıyla düzenlemeler yapılmış, yeni uygulamalar devreye sokulmuştur. Smır Ticaret Merkezleri yoluyla smır ticaretinin yapılmasını öngören düzenlemelerde ayrıca, smır illere komşu illerinin de "mücavir il kapsamında uygulamadan yararlandırılması öngörülmüştür. Ancak Smır Ticaret Merkezleri sadece üç smır kapısından İran'la yapılan ticarette işlevsellik kazanmış ilerleyen dönemlerde bir gelişme kaydetmemiştir. Sadece Türkiye'nin yapacağı düzenlemelerle smır ticaretini istenilen boyuta taşımak mümkün değildir. Önemli bir nokta da ticaret yapılacak diğer ülkelerin mevzuatlarının ve yaklaşımlarının da etkisinin fazla olduğudur. Örneğin, Suriye ile Smır Ticaret Merkezlerinin kurulmasına ilişkin ilk müzakereler 2004 yılında başlanmasına rağmen halen Smır Ticaret Merkezi kurulamamıştır. Çalışmamızda smır ticaretinin başlangıcından günümüze kadar olan gelişim süreci ve bu süreç içerisinde yaşanan sorunlar ve çözüm önerilerine yer verilmiştir. Smır ticaretine ilişkin sağlıklı istatistiklerin tutulamaması, denetiminin zor olması, il ihtiyaçlarının tam olarak belirlenememesi gibi nedenlerle, buradan iç piyasaya sürülen malların iç piyasayı bozucu, haksız rekabet yaratıcı etkisinin var olduğu bir gerçektir. Smır ticaretinin neden olduğu olumsuzluklar ortadan kaldırılabildiği taktirde ve de beklenen amaçlar gerçekleştiği sürece smır ticareti Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimiz için olumlu bir etki yaratacaktır. Ancak bu ticaret türünün olumsuzlukları ortadan kaldırılamazsa ve halen de olduğu gibi beklenen düzeye gelinemezse bu ticaret türünden vazgeçilerek normal dış ticaret rejimi kapsamında ithalat ve ihracat yapılması daha doğru bir seçenek olacaktır. EKLER SINIR TİCARET MERKEZLERİ KURULMASINA İLİŞKİN BAKANLAR KURULU KARARI Karar No : 2003/5408 Resmi Gazete Tarihî: 10.04.2003 Resmi Gazete No : 25075 Amaç Madde 1- Bu Karar ile, Türkiye'nin yaşam standartlarmm düşük ve işsizliğin ciddi boyutlarda olduğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafi bölgelerinde ekonomik, smai ve ticari gelişmenin hızlandırılmasmı teminen, smır ticareti yapılacak Smır Ticaret Merkezleri'nin kurulması ve bu merkezlerden yapılacak ihracat ve ithalatın usul ve esaslarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Kapsam Madde 2- Bu Karar, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri'ne komşu ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerinde kurulacak Smır Ticaret Merkezleri'nde yapılacak ihracat ve ithalat ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde bu illere komşu olan Erzurum, Muş, Bitlis, Siirt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman illerinde yapılacak ticarete ilişkin esasları kapsamaktadır. Dayanak Madde 3- Bu Karar, 4059 sayılı Hazine Müsteşarlığı ile Dış Ticaret Müsteşarlığı'nm Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun'un 3 üncü maddesi ile 4458 sayılı Gümrük Kanunu'nun 16 ncı ve 172 nci maddesine dayanılarak hazırlanmıştır. 120 2003/5408 sayılı Karar'da değişiklik yapan 2003/6401 sayılı Karar 13.12.2003 tarihli 25315 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanmıştır olup değişiklikler Karara işlenmiştir. Tanımlar Madde 4- Bu Karar'da geçen; a) Smır Ticaret Merkezi; Bu Karar'm 2 nci maddesi kapsamındaki smır illerinde smır ticareti faaliyetinde bulunmak üzere oluşturulan yerleri, b) (2003/6401 sayılı Karar ile değişen şekli) Smır Ticaret Merkezi İşleticisi; bulunduğu ildeki îl Özel İdaresi, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği, İl ve İlçe Ticaret Odaları veya İl ve İlçe Ticaret veya Sanayi Odaları ile en az iki İhracatçı Birliği tarafından kumlan ve Smır Ticaret Merkezi'ni işleten anonim şirketi, c) Smır Ticaret Merkezi Mağazaları; Smır Ticaret Merkezi'nde faaliyet gösteren mağazaları, d) (2003/6401 sayılı Karar ile değişen şekli) Uygunluk Belgesi; Smır Ticaret Merkezlerine getirilerek ithal edilen ve ilgili il dahilinde dağıtımı yapılan eşyayı satın alan esnaf ile gerçek ve tüzel kişi tacirler (vakıflar, demekler ve belediyeler ile bunlar tarafından kumlan veya bunların ortak oldukları firmalar hariç) adına düzenlenen belgeyi, ifade eder. Smır Ticaret Merkezleri'nin Kurulması Madde 5- Smır Ticaret Merkezleri; Dış Ticaret Müsteşarlığı'nm koordinatörlüğünde Milli Savunma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı ile Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve Gümrük Müsteşarlığı temsilcilerinden oluşan bir komisyonun oybirliğiyle yapacağı teklif üzerine Dış Ticaret Müsteşarlığı'nm bağlı olduğu Devlet Bakanlığı onayı ile kuralur. Smır Ticaret Merkezleri'nin inşası, işletilmesi, fiziki düzenlenmesi, stok kontrollerinin yapılması ile bu merkezlere giriş ve çıkışlara ilişkin usul ve esaslar Gümrük Müsteşarlığı'nm bağlı olduğu Devlet Bakanlığı'nca tespit edilir. Gıda maddelerinin stoklanmasmda kullanılacak depoların asgari hijyenik ve teknik şartlarının belirlenmesinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nm görüşü alınır. Smır Ticaret Merkezî İşletme tznî Madde 6- Sınır Ticaret Merkezi İşleticisi'nin kuruluş, görev, yetki ve faaliyetleri Gümrük Müsteşarlığı tarafından belirlenir. Smır Ticaret Merkezi Mağaza İşletme İzni Madde 7- Smır Ticaret Merkezi'nde yer alan mağazaların işletme izinleri Smır Ticaret Merkezi İşleticisi'nin teklifi üzerine Gümrük Müsteşarlığı'nca verilir. Gümrük Müsteşarlığı'nca Smır Ticaret Merkezi Mağaza İşletme İzni süreli veya süresiz olarak iptal edilebilir. Smır Ticaret Merkezi Mağaza İşletme İzni hiçbir şekilde devredilemez. Mağaza işletme izinlerinin verilmesi ve iptal edilmesine ilişkin hususlar Gümrük Müsteşarlığı tarafından düzenlenir. İhracat ve İthalat (2003/6401 sayıh Karar ile değişen şekli) Madde 8- Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ve/veya Smır Ticaret Merkezlerinde yer alan mağazalar, bu Karar kapsamında ihracat yapmaya, komşu ülkeden Smır Ticaret Merkezlerine eşya getirmeye ve ithal etmeye, getirilen eşyanın 2 nci maddede belirtilen illerdeki esnaf ile gerçek ve tüzel kişi tacirlere (vakıflar, demekler ve belediyeler ile bunlar tarafından kurulan veya bunların ortak oldukları firmalar hariç) dağıtımını yapmaya yetkilidir. Yolcular, Smır Ticaret Merkezi'nde yer alan mağazalardan yolcu beraberi uygulamasında belirtilen miktar ve değeri geçmemek üzere eşya satın alabilir. Smır Ticaret Merkezleri kapsamında ithal edilecek tanm ürünlerinden ithalatta alınması gereken vergi ve fonların %60'ı ile Katma Değer Vergisinin tamamı; ithal edilecek sanayi ürünlerinden ise sadece Katma Değer Vergisi ve Özel Tüketim Vergisinin tamamı tahsil edilir. Bu maddenin birinci fıkrasında yer alan hususlara ilişkin usul ve esaslar, Smır Ticaret Merkezleri'nin bulunduğu illere komşu ülkeler ile varılacak mutabakat çerçevesinde Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından düzenlenir. Teminat Madde 9- Bu Karar kapsamında ihraç edilmek üzere Smır Ticaret Merkezlerine konulan eşya ile ilgili teminata ilişkin usul ve esasları belirlemeye Gümrük Müsteşarlığı yetkilidir. Değerlendirme Komisyonu Madde 10-(2003/6401 sayılı Karar ile değişen şekli) Karar kapsamında il ihtiyacı dahilinde getirilerek ithal edilecek eşyaya ilişkin il kotaları; Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret İl Müdürü, Tarım İl Müdürü, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği ile İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası temsilcilerinden oluşan Değerlendirme Komisyonu üyelerinin oy çokluğu ile teklifi üzerine Dış Ticaret Müsteşarlığı'nca belirlenir. Tarım ürünleri ile ilgili olarak hasat dönemi de dikkate alınarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nm görüşü alınır. Değerlendirme Komisyonu'nun sekreterya hizmetleri, İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yerine getirilir. Sekreterya hizmetlerinin yerine getirilmesinde Esnaf ve Sanatkar Odaları Birliğinden de personel görevlendirilir. Uygunluk Belgesi Madde 11- (2003/6401 sayılı Karar ile değişen şekli) Uygunluk Belgesi; Değerlendirme Komisyonu tarafından ilgili ilde asgari üç yıldır faaliyet gösteren esnaf ile gerçek ve tüzel kişi tacirler (vakıflar, demekler ve belediyeler ile bunlar tarafından kurulan veya bunların ortak oldukları firmalar hariç) adına düzenlenir. Uygunluk Belgesi düzenlenmesinde işletme büyüklüğü ve faaliyet alanı gibi kriterler de dikkate alınır. Uygunluk Belgesi ile ilgili başvurular İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odasına yapılır. Uygunluk Belgesi düzenlenmesi sırasmda gerçeğe aykırı beyanda bulunduğu veya gerçeğe aykırı belge sunduğu tespit edilen esnaf veya tüzel kişinin uygunluk belgesi iptal edilir ve bu kişi adına bir daha Uygunluk Belgesi düzenlenmez. Yetki Madde 12- BuKarar'dayer alan hususlara ilişkin talimatlar vermeye, bu Karar kapsamında yapılacak ihracat ve ithalatın her aşamasında gerekli görülecek değişiklikleri yapmaya ve önlemler almaya, özel ve zorunlu durumları inceleyip sonuçlandırmaya, madde politikaları dikkate alınarak gerektiğinde ürün/mal bazında ihracat ve ithalatı sınırlandırmaya ve durdurmaya Dış Ticaret Müsteşarlığı yetkilidir. Bu Karar'm 5 inci maddesinin 2 nci fıkrası, 6 ve 7 nci maddeler, 8 inci maddenin 2 nci fıkrası ile 9 uncu maddeye ilişkin uygulamalarda Gümrük Müsteşarlığı yetkilidir. Ortak Hükümler Madde 13- îhracı ve ithali ilgili mevzuatla yasaklanmış veya ithali belli kurum ve kuruluşlara bırakılmış maddeler ile kota, gözetim ve diğer ticaret politikaları uygulamasına tabi ürünler bu Karar kapsamında dış ticarete konu edilemez. Dış Ticaret Mevzuatı ve diğer ilgili mevzuatlarla ihracı ve ithali izne bağlı olan maddelerin bu Karar kapsamındaki ticarete konu edilmesi ilgili mercilerin izni ile mümkündür. Smır Ticaret Merkezleri'nde yapılacak ticari işlemlerde; mülki idare amirlikleri, il özel idareleri, belediyeler ile vakıf ve demekler nam ve hesabına her ne ad altında olursa olsun kesinti yapılamaz. Madde 14- İlgili gümrük idareleri tarafından, ihracat ve ithalat işlemlerine ait istatistiki bilgiler. Gümrük Müsteşarlığı'nca hazırlanacak Smır Ticaret Merkezleri Aylık İstatistik Formu'nun doldurulmasını müteakip, bir sonraki ayın ilk haftasında Değerlendirme Komisyonu'na gönderilir. Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ve/veya Smır Ticaret Merkezi Mağazaları tarafından, ithal edilen eşyanın ümn, miktar ve alıcı bazında düzenlenen listesi fatura düzenlenme tarihini müteakip, bir sonraki ayın ilk haftasında Değerlendirme Komisyonu'na gönderilir. Söz konusu Form ve listeler. Değerlendirme Komisyonu tarafından Aylık Değerlendirme Raporu ile birlikte Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Gümrük Müsteşarlığı'na gönderilir. Madde 15- Bu Karar'da yer almayan hususlarda ilgili mevzuat hükümleri uygulanır. Yürürlük Madde 16- Bu Karar yayımı tarihinde 5âirürlüğe girer. Yürütme Madde 17- Bu Karar hükümlerini Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Gümrük Müsteşarlığı'nm bağlı olduğu Bakan yürütür. SINIR TİCARET MERKEZLERİ KURULMASINA KARARIN UYGULANMASINA DAİR YÖNETMELİK Resmi Gazete Tarihi Resmi Gazete Numarası İLİŞKİN : 13 Aralık 2003 : 25315 Amaç Madde 1 - Bu Yönetmeliğin amacı, Smır Ticaret Merkezlerinin inşasına, işletilmesine, fiziki düzenlenmesine, stok kontrollerinin yapılmasına, bu merkezlere giriş ve çıkışların düzenlenmesine, Smır Ticaret Merkezi İşleticisinin kuruluş, görev, yetki ve faaliyetlerine. Sınır Ticaret Merkezi Mağazalarının işletme izinlerinin verilmesi ve iptal edilmesine, Smır Ticaret Merkezlerine konulan eşya ile ilgili teminata ilişkin usul ve esasları belirlemektir. Dayanak Madde 2 - Bu Yönetmelik 445 8 sayılı Gümrük Kanununun 172 nci maddesi ile 10/04/2003 tarihli ve 25075 sayıh Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 25/03/2003 tarihli ve 2003/5408 sayılı Bakanlar Kumlu Kararı eki Sınır Ticaret Merkezleri Kumlmasma İlişkin Karara dayanılarak hazırlanmıştır. Tanımlar Madde 3 - Bu Yönetmelikte geçen; a) Bakanlık; Gümrük Müsteşarlığının bağlı olduğu Devlet Bakanlığını, b) Müsteşarlık; Gümrük Müsteşarlığını, c) Smır Ticaret Merkezi; Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerinde sınır ticareti faaliyetinde bulunmak üzere oluştumlan yerleri, d) Smır Ticaret Merkezi İşleticisi; bulunduğu ilin İl Özel İdaresi, İl ve İlçe Ticaret Odası veya İl ve İlçe Ticaret ve Sanayi Odası, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği ile en az iki İhracatçı Birliğinin katılımıyla oluştumlan ve Smır Ticaret Merkezini işleten anonim şirketi, e) Smır Ticaret Merkezi Mağazaları; Smır Ticaret Merkezinde faaliyet gösteren mağazaları, f) Uygunluk Belgesi; Smır Ticaret Merkezine getirilerek ithal edilen ve ilgili il dahilinde dağıtımı yapılan eşyayı satın alan esnaf ile gerçek ve tüzel kişi tacirler (vakıflar, demekler ve belediyeler ile bunlar tarafından kumlan veya bunların ortak oldukları firmalar hariç) adına düzenlenen belgeyi, g) Değerlendirme Komisyonu, ilgili ilin Vali veya Vali Yardımcısı başkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret İl Müdürü, Tarım İl Müdürü İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası ile Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği temsilcilerinden oluşan komisyonu, h) Komisyon; Dış Ticaret Müsteşarlığının koordinatörlüğünde Milli Savunma Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı ile Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve Gümrük Müsteşarlığı temsilcilerinden oluşan ve Smır Ticaret Merkezinin Kuruluşunu Devlet Bakanlığına teklif eden komisyonu, ı) Yolcu deyimi, herhangi bir amaçla (ticaret, memuriyet, tahsil, ziyaret, tedavi veya turizm) kısa veya uzun bir süre kalmak üzere, yabancı bir ülkeden kara, demiryolu, deniz veya hava yollarından biriyle Türkiye Gümrük Bölgesine gelen yabancı bir ülkede oturan Türkler ile yabancılar ve herhangi bir amaç ile gittikleri yabancı ülkeden kesin veya geçici olarak dönen, Türkiyede oturan Türkler ve yabancılar ile Türkiyeden aynı amaçlarla ve aynı yollarla yabancı bir ülkeye giden benzeri Türk ve yabancıları, j) Depo; ithal veya ihraç amacıyla Smır Ticaret Merkezine getirilen eşyanın geçici olarak konulduğu yeri, ifade eder. Yetki Madde 4 - Ekonomik gereklilikler ve dış ticaret politikaları konusunda Dış Ticaret Müsteşarlığının da görüşleri dikkate alınarak bu Yönetmelikte yer alan hususlarda düzenleme yapmaya, bu Yönetmelikte öngörülmeyen sorunların ortaya çıkması halinde bunları inceleyerek sonuçlandırmaya Müsteşarlık (Gümrükler Genel Müdürlüğü) yetkilidir. Sınır Ticaret Merkezi işletme İzni Madde 5 - Smır Ticaret Merkezi kurulması için onay verilen ilin, il özel idaresi, il ve ilçe ticaret odası veya il ve ilçe ticaret ve sanayi odası, esnaf ve sanatkarlar odaları birliği ile en az iki ihracatçı birliğinin katılımıyla oluşturulan anonim şirket smır ticaret merkezi işletme izni almak üzere ilgili Gümrük ve Muhafaza Başmüdürlüğüne başvuruda bulunur. İşletme izninin verilebilmesi için ilgili Gümrük ve Muhafaza Başmüdürlüğü, söz konusu anonim şirket kuruluş akdinin ibrazını arar. Bu Yönetmeliğin 8 inci maddesinin (a) bendinde yer alan şartlar, anonim şirkette görev yapan müdürler için de aranır. Smır Ticaret Merkezi Fiziki Düzenleme ve inşası Madde 6 - Smır Ticaret Merkezinin fiziki düzenleme ve inşası, bu Yönetmeliğin 5 inci maddesi hükmü çerçevesinde Smır Ticaret Merkezi işletme izni alan anonim şirket tarafmdan yapılır veya yaptırılır. Smır Ticaret Merkezleri, ihraç ve ithal eşyasının birbirinden fiziksel olarak ayrı bölümlerde merkeze giriş ve çıkışı ile sergilenmesini; Smır Ticaret Merkezlerine yurt dışına giden yolcu ile gelen yolcunun giriş ve çıkışlarının birbirinden ayrı yerlerden yapılmasını; eşya nakleden araçlar ile yolcu araçlarının birbirinden bağımsız alanda bulunmasını ve dışarıdan gelecek müdahalelerin engellenmesini; ayrıca, gerektiğinde satış ve depolama yerleri ile laboratuarların da bulunduğu bölümler olmasını sağlayacak şekilde inşa edilir. Smır Ticaret Merkezleri, ihtiyaca göre boyutlarının genişletilebilmesi veya daraltılabilmesine imkan tanıyacak şekilde projelendirilir. Sınır Ticaret Merkezi Mağazası İşletme İzni Madde 7 - Smır Ticaret Merkezi Mağazası işletme izni Smır Ticaret Merkezi İşleticisinin teklifi üzerine ilgili esnaflar ile gerçek ve tüzel kişi tacirlere (vakıflar, demekler ve belediyeler ile bunlar tarafından kuralan veya bunların ortak oldukları firmalar hariç) verilir. Bu kişilerin; a) Tüzel kişi tacir ise; Smır Ticaret Merkezleri kumlması için onay verilen ilde asgari üç yıldır faaliyette bulunuyor olması, b) Esnaf veya gerçek kişi tacir ise; Smır Ticaret Merkezleri kumlması için onay verilen ilde en az üç yıldır basit veya gerçek usulde vergi mükellefi olarak faaliyette bulunan gerçek kişiler olması, gerekir. Aynı gerçek veya tüzel kişi tacir veya esnaf, aynı Smır Ticaret Merkezinde en fazla 1 adet Mağaza işletme izni alabilir. İşletme izni hiçbir şekilde devredilemez. Smır Ticaret Merkezi Mağazası İşletme İzni Başvurusu Madde 8 - Smır Ticaret Merkezi Mağazası işletme izni almak üzere başvuracak gerçek kişilerin tamamının veya tüzel kişilerin yönetim kurulu üyeleri ve şirket müdürleri ile şirket sermayesinin %10 undan fazlasına sahip olanların; a) Hırsızlık, emniyeti suistimal, dolandırıcılık, sahtecilik, yalan yere şahitlik, yalan yere yemin, suç tasnii, iftira, irtikap, rüşvet ve ihtilas cürümlerinden biri dolayısıyla hapis cezası veya 4811 sayılı Vergi Barışı Kanununun 14 üncü maddesi uyarınca infaz edilmeyenler hariç vergi kaçakçılığı veya 1918 sayılı Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanun ile 4926 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu ve 1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanuna muhalefetten mahkum olmamaları, b) Yönetmeliğe ekli örneğe uygun ve noter huzurunda düzenlenen (Ek-1) taahhütname vermeleri, gerekir. Smır Ticaret Merkezi Mağazası işletmek isteyen kişiler, bu Yönetmeliğin 7 nci maddesinde ve bu maddenin 1 inci fıkrasında belirtilen şartların varlığını kanıtlayan bilgi ve belgeler ile Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ile yapılmış olan kira sözleşmesinin aslı veya noterden onaylı örneğini gümrük idaresine gönderilmek üzere Smır Ticaret Merkezi İşleticisine verir. Smır Ticaret Merkezi İşleticisi en kısa sürede başvuruyu ilgili gümrük idaresine ulaştırmakla mükelleftir. Smır Ticaret Merkezi İşleticisi başvurunun yukarıda belirtilen şartları karşılayıp karşılamadığını göz önünde bulundurmak zorundadır. İlgili gümrük idaresince, ekonomik gereklilik ve dış ticaret politikaları da göz önünde bulundurularak başvurular değerlendirilir. Değerlendirme neticesinde yerinde incelemeler de yaptırmak suretiyle bu Yönetmelikte belirtilen şartları haiz olduğu görüldüğü takdirde Smır Ticaret Merkezi Mağazası işletme izni verilir. Denetim, Müeyyide ve İznin İptali Madde 9 - Smır Ticaret Merkezi, gümrük müfettiş ve müfettiş muavinlerinin. gümrük kontrolörleri ve stajyer gümrük kontrolörleri ile gümrük ve muhafaza başmüdürü, gümrük müdürü ve yetkili memurlarmm, Başmüdürlükçe veya Müsteşarlıkça yetkili kılınacak görevlilerin inceleme ve denetimine tabidir. Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ve buralarda bulunan Mağazaların yetkilileri, bu yerleri inceleme ve denetim elemanlarının talepleri halinde derhal açmaya, her türlü kolaylığı göstermeye ve istenen bilgi ve belgeleri vermeye mecburdur. Buna riayetsizlik halinde ilgili Sınır Ticaret Merkezi Mağazası, denetim ve inceleme yapanlarca istenen hususlar yerine getirilinceye kadar geçici olarak kapatılır. İstenilen hususlar yerine getirildiğinde derhal açılır. Bu yerlerde yapılacak denetim ve soruşturma sonucunda tespit edilen usulsüzlük ve yolsuzluk için ilgililer hakkında Gümrük Kanunu hükümleri uygulanır; duruma göre 4926 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanununa göre takibatta bulunulur ve ilgili diğer mevzuat hükümleri uygulanır. Belirtilen mevzuata aykırılıklar nedeniyle; a) Smır Ticaret Merkezi Mağazası 10 ila 30 güne kadar denetimi yapan kişilerce veya gümrük idaresince kapatılabilir. b) Smır Ticaret Merkezi İşleticisinin Müsteşarlıkça sınırlandırılabilir. ithalat ve ihracat faaliyetleri Kapatma kararı, kapatma nedenleriyle birlikte en seri haberleşme aracı ile kapatma süresi de belirtilmek suretiyle Gümrük Müsteşarlığına bildirilir. Gümrük Müsteşarlığı (Gümrükler Genel Müdürlüğü) kapatma süresini 3 aya kadar uzatmaya yetkilidir. Gümrük Müsteşarlığından (Gümrükler Genel Müdürlüğü) kapatma süresinin uzatıldığına ilişkin bir talimat alınmamış olması halinde ilgili gümrük idaresi geçici kapatma süresinin bitimini izleyen gün mağazanın açılışına izin verir. Yetkililerce denetim ve soruşturma yapılıyor olması. Devlet alacağını koruyucu tedbirler alınması, İşleticinin ve Mağazanın gümrük müdürlüğüne karşı sorumluluğunu kaldırmaz. Bu Yönetmelikle gümrük müdürlüğüne ibrazı öngörülen belgeleri zamanında ibraz etmeyen Smır Ticaret Merkezi Mağazaları, bu belgeler verilinceye kadar gümrük müdürünce kapatılabilir. Üst aramasına karşı koyan veya gümrük nizamlarına uymayan personelin daimi giriş kartı gümrük ve muhafaza başmüdürü, gümrük müdürü veya gümrük muhafaza müdürü tarafından iptal edilir veya iptali hususunda gerekli girişimlerde bulunulur. Smır Ticaret Merkezi Mağazası işletme izni; mağaza işletme izni verilmesinden itibaren 1 ay içinde mağazanın faaliyete geçmemesi halinde veya mağaza işletme izni verilmesinden sonra mağaza işleticisinin bu Yönetmeliğin 7 nci ve 8 inci maddelerinde belirtilen şartları kaybetmesi halinde süresiz iptal edilir. Gümrük İdaresi, taahhütlerine uymayan ve 31/05/2002 tarihli 24771 Mükerrer sayılı Resmî Gazete'de yayınlanan Gümrük Yönetmeliği ile bu Yönetmelikte belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen mağaza sahiplerine duyuru yaparak tayin edeceği uygun bir süre içinde bu ödevlerini yerine getirmelerini, aksi halde verilen süre sonunda iznin süresiz iptal edileceğini bildirir. Mağaza işleticileri bu yükümlülüklerini belirlenen sürede yerine getirmedikleri takdirde, konu Gümrükler Başmüdürlüğü kanalıyla Müsteşarlığa intikal ettirilir ve Müsteşarlık (Gümrükler Genel Müdürlüğü) tarafından verilmiş izin iptal edilir. Smır Ticaret Merkezindeki faaliyetine kendi isteği ile son vermek isteyen mağaza sahipleri durumu bir dilekçe ile Smır Ticaret Merkezi İşleticisine intikal ettirir. Kendi isteği ile faaliyetine son veren, geçici kapatılan veya işletme izni süresiz iptal edilen mağazalar ile faaliyeti sınırlandırılan Smır Ticaret Merkezi İşleticileri tarafından Smır Ticaret Merkezine yeniden eşya konulmasına izin verilmez; mevcut eşya üzerinde mağaza veya Smır Ticaret Merkezi İşleticisi tasarruf hakkına sahiptir. Smır Ticaret Merkezi îşleticisinin ve Mağazalarının Sorumlulukları Madde 10 - Smır Ticaret Merkezi îşleticisinin ve Mağazalannm sorumlulukları şunlardır; a) Smır Ticaret Merkezi İşleticisi, Smır Ticaret Merkezinin tamamının genel bakım ve onarımını yapmak, bina ve tesisatında sonradan meydana gelecek arızaları tamir etmek, hizmetlerin hızlı yapılmasını teminen yeni teknolojinin gerektirdiği alet ve cihazları sağlamak, izinsiz olarak tesisleri hiçbir surette değiştirmemek, genişletmemek ve daraltmamakla, mağaza işleticisinin bu yönetmelikte belirtilen şartları kaybetmesi halinde gümrük idaresine bildirmekle yükümlüdür. b) Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ve Mağaza İşleticileri; eşyanın Smır Ticaret Merkezinde bulunduğu süre içerisinde gümrük gözetimi altında bulunmasını sağlamak, eşyanın iyi muhafaza edilmesi konusunda yükümlülüklerini yerine getirmek ve izinde belirtilen şartlara uymak zorundadır. c) Smır Ticaret Merkezi İşleticileri ve/veya Smır Ticaret Merkezi Mağaza İşleticileri, Smır Ticaret Merkezine alman eşyanın bu merkezlere girerken gümrük idaresince tespit edilen miktarı üzerinden ve eğer tespit yapılmamışsa belgelerinde yazılı miktarları üzerinden, Smır Ticaret Merkezinde eşya değiştirilmesinden, gümrük idaresine karşı mali bakımdan sorumludur. Bu sorumluluk, 4926 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu hükümleri saklı kalmak üzere, eşyanın gümrükçe tespit olunan veya belgelerinde ve Gümrük Beyannamesinde yazılı miktarına ve cinsine göre eksiklik veya değişiklik ortaya çıkması halinde, bunlara ait gümrük vergilerinin ve cezalann ödenmesini kapsar. Ancak, eşyanın tabiatından doğan kayıp ve fireler ile Smır Ticaret Merkezi İşleticilerinin ve mağazalarının kusur ve hatalarından meydana gelmeyen telef, kayıp, doğal afet, yangın, su basması, çalınma ve benzeri haller dolayısıyla meydana gelen eksikliklerin gümrük idaresine ispat edilmesi ve bunun idarece de kabul edilmesi halinde sorumluluk söz konusu olmaz. Bununla beraber, eşya gümrük vergileri de dahil olduğu halde sigortalanmış ve sigorta sözleşmesine göre bu vergileri sigorta şirketinden tazminat olarak alınmış ise, bu gibi noksanlık ve eksikliklere ait gümrük vergileri sigorta ettirenden veya lehine ettirilenden alınır. Yukarıda yazılı nedenler dışında kalan noksanlıklar kabul edilmez. Bunların vergi ve cezaları toplamından oluşan tutar, yerine göre işletici veya mağazalardan alınır. d) Smır Ticaret Merkezi İşleticileri ve Mağazaları tutacakları giriş, çıkış kayıt ve muhasebelerini gümrük denetlemesini sağlayacak şekil ve usullere uygun surette yürütmek zorundadır. e) Smır Ticaret Merkezi İşleticisi, Smır Ticaret Merkezlerinde yer alan mağazaları kiraya vermeye ve kira gelirlerini tahsil etmeye; ithal edilecek eşyaya ilişkin belirlenen il kotalarını Smır Ticaret Merkezi içerisinde bulunan mağazalara talep edilen miktar ve mağaza sayısını dikkate alarak tahsis etmeye yetkilidir. f) Smır Ticaret Merkezi işleticileri veya mağazaları, yolculara satacakları eşyanın ithalat işlemlerini yerine getirdikten sonra satışa sunar. Yolculara satılacak miktar, esnafa dağıtımı yapılacak miktarın %20 sini geçemez. Faaliyet Alanı Madde 11 - Smır Ticaret Merkezi İşleticisinin faaliyet alanı sadece Smır Ticaret Merkezinin İşletilmesi ve bu Yönetmeliğin 10 uncu maddesinde belirtilen hususlarla sınırlıdır. Defter ve Belgeler Madde 12 - Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ile Smır Ticaret Merkezi Mağazası işletme izni alanlar, gümrük mevzuatı açısından aşağıdaki defter ve belgeleri tutmak ve düzenlemek zorundadır: a) Smır Ticaret Merkezi eşya giriş-çıkış defteri. b) İhracata iHşkin gümrük beyamiamesi, c) İthalata ilişkin gümrük beyannamesi, d) Satış belgesi, e) Aylık satış listesi, f) Smır Ticaret Merkezi Aylık İstatistik Formu. Bilgisayar veri işleme tekniği yoluyla Gümrük Beyanı yapılması halinde bilgisayar ortamında tutulan kayıtlar, defter ve belgeler hükmündedir. Gümrük beyannamesi düzenlenirken beyannamenin ilgili kutucuğuna 31/5/2002 tarihli 24771 Mükerrer sayılı Resmî Gazete'de yayınlanan Gümrük Yönetmeliğinin 20 nolu ekinde yer alan Gümrük Beyannamesi Kullanma Talimatının 9 nolu ekinin 2 nci sütununda yer alan kod ile 3 üncü sütununda yer alan ülke adı-il adı-STM adı yazılır. İlgili kişiler bu defter ve belgeleri gümrük kontrolü amacıyla beş yıl süre ile saklamak zorundadırlar. Bu defter ve belgelerin saklama süresi defterlerin tasdik edildiği, belgelerin ise düzenlendiği yılın sonundan itibaren işlemeye başlar. Smır Ticaret Merkezi Eşya Giriş-Çıkış Defteri Madde 13 - Smır Ticaret Merkezi Eşya Giriş-Çıkış Defteri; depoya veya mağazaya alman ve depodan veya mağazadan çıkan her beyanname veya satış belgesi muhteviyatı eşyaya ait işlemlerin tarih sırası itibarıyla kaydedildiği defterdir (Ek-2). Smır Ticaret Merkezi Eşya Giriş-Çıkış Defterinin her yaprağı müteselsil sıra numaralı olur. Smır Ticaret Merkezi Eşya Giriş-Çıkış Defterinin, a) Yeni faaliyete geçenler için faaliyete geçmeden önce, b) Öteden beri faaliyete devam edenler için defterin kullanılacağı yıldan önce gelen son ayda, c) Defter yapraklarının dolması halinde yaprakların kullanılmaya başlanmasından önce, tasdik ettirilmesi mecburidir. Smır Ticaret Merkezi Eşya Giriş-Çıkış Defteri, satış mağazasının bulunduğu yerdeki noter veya noterlik görevini ifa ile mükellef olanlar tarafından tasdik edilir. Noterlerin yapacağı tasdik şerhi Smır Ticaret Merkezi Eşya Giriş-Çıkış Defterinin ilk sahifesine yazılır ve firma unvanı, iş adresi, defterin nevi, defterin kaç sahifeden ibaret olduğu, defterin kullanılacağı dönem, firmanın denetimi altında bulunduğu gümrük idaresi, tasdik tarihi, tasdik numarası, tasdiki yapan makamın mühür ve imzası bilgilerini içerir. Defterler sayfa numarası izlediği saptanarak noterce tasdiklenir. Smır Ticaret Merkezi İşleticisi ve Mağaza sahipleri bir yıl içinde kullanacaklarını tahmin ettikleri sayıdaki yaprağı yukarıdaki esasa göre tasdik ettirirler. Tasdikli yapraklar bittiği takdirde yeni yapraklar kullanılmadan önce tasdik ettirilir. Tasdik makamı aynı takvim yılında mükerrer olmayacak şekilde ilave yaprak sayısını ilk tasdik şerhinin altına kaydeder ve bu kaydı usulüne göre tasdik eder. Smır Ticaret Merkezi Eşya Giriş-Çıkış Defteri, Smır Ticaret Merkezine giren ve çıkan eşyanın izlenmesi için kullanılır. Kayıtlar beyanname ve satış belgesine dayanılarak yapılır ve en az; eşyanın depoya veya mağazaya giriş tarihi, eşyaya ilişkin beyanname veya satış belgesinin tarih ve numarası, eşyanın cinsi ve miktarı, eşyanın Smır Ticaret Merkezine giriş ve çıkışma ilişkin özet beyan tarihi bilgilerini içerir. Smır Ticaret Merkezinde önceki yıldan kalan eşya, mali yılbaşında yapılan sayımlara istinaden ayrı bir sütun oluşturularak beyannamenin tescil sayı ve tarihi de belirtilmek suretiyle kaydedilir. Deftere kayıtların en geç 3 iş günü içinde yapılması zorunludur. Smır Ticaret Merkezi Giriş-Çıkış Defteri bu Yönetmeliğin 8 inci maddesinde geçen kişilere istendiği takdirde ibraz edilmek üzere mağaza ve depo sahiplerince saklanmak zorundadır. Satış Belgesi Madde 14 - Smır Ticaret Merkezlerinden yapılan satışta, satıcı, alıcı ve satışa konu eşyaya ilişkin bilgileri içeren ve düzenleyen tarafından tarih ve sıra numarasına göre saklanması zorunlu olan satış fişi ya da fatura düzenlenir. Satış belgesinde aşağıdaki bilgiler bulunur: a) Düzenleme tarihi, seri ve sıra numarası, b) Düzenleyen Smır Ticaret Merkezi İşleticisi veya Mağazanın adı ve adresi, c) Uygunluk Belgesinin sayı ve tarihi, d) Satılan eşyanın nevi ve satış fiyatı, e) Satışı yapan Smır Ticaret Merkezi İşleticisi veya Mağaza görevlisinin adı, soyadı veya bu görevliyi belirleyen her türlü tanıtıcı işaret. Satış belgesi seri/sıra numarasına göre iki ömek olarak düzenlenir. Satış Belgesi Kullanma Mecburiyeti Madde 15 - Smır Ticareti Merkezi İşleticisi ve/veya Mağazalar sattıkları eşya için satış belgesi vermek ve müşteri de söz konusu belgeleri istemek ve almak mecburiyetindedir. Aylık Satış Listesi Madde 16 - Smır Ticareti Merkezi İşleticisi ve/veya Mağazalar sattıkları eşyanın cinsini ve miktarını tespit etmek üzere Yönetmeliğe ekli örneğe uygun olarak her ay aylık satış listesi düzenler (Ek-3). Aylık satış listesinde en az aşağıdaki bilgiler bulunur: a) Düzenleyen İşletici veya mağazanın adı, b) Eşyanın cinsi ve satılan miktar, c) Listenin ait olduğu dönem. Aylık Satış Listesi Düzenlenmesi Madde 17 - Aylık satış listeleri her ay satılan eşyaya ilişkin satış belgesi esas alınarak düzenlenir. Aylık satış listeleri biri asıl 3 örnek düzenlenir ve listenin aslı en geç müteakip ayın 3 üncü günü akşamına kadar işleticinin/mağazanın bağlı bulunduğu gümrük müdürlüğüne verilir. Smır Ticaret Merkezi Mağazası tarafından düzenlenen aylık satış listesinin bir örneği Smır Ticaret Merkezi İşleticisine gönderilir, bir örneği de Mağazada saklanır. Smır Ticaret Merkezi Aylık istatistik Formu Madde 18 - Smır Ticaret Merkezi İşleticisi tarafından, merkezden yapılan ihracat ve ithalat işlemlerine ait istatistiki bilgiler ekte yer alan forma (Ek-4) uygun olarak iki nüsha olmak üzere düzenlenir. Düzenlenen Smır Ticaret Merkezi Aylık İstatistik Formunun bir nüshası bir sonraki ayın ilk haftasında Değerlendirme Komisyonu'nda olacak şekilde bilgisayar ortamında ilgili gümrük idaresine gönderilir; diğer nüshaları da Smır Ticaret Merkezi İşleticisinde saklanır. Personele Ait Giriş ve Kimlik Kartına İlişkin İşlemler Madde 19 - Smır Ticaret Merkezinde görev yapacak personele gümrük muhafaza müdürlüğünce daimi giriş kartı verilir. Süre Madde 20 - Smır Ticaret Merkezlerine ithal veya ihraç hükmüyle konulan eşyanın burada satış veya sergi amaçlı olarak kalış süresi 3 ay ile sınırlıdır. Teminat Madde 21 - Gümrük idareleri, Smır Ticaret Merkezi İşleticileri ve Mağazalarmdanbu Yönetmeliğin lOuncumaddesindebelirtilensorumlulukları çerçevesinde, ihraç edilmek üzere Smır Ticaret Merkezine konulan eşyaya ilişkin Gümrük Mevzuatı uyarınca teminat isteme hakkına sahiptir. Sayım, Fazla ve Noksanlıklar Madde 22 - Smır Ticaret Merkezi İşleticileri veya Mağazaları yıl sonunda mağaza ve depo mevcutlarına ilişkin bir listeyi gümrük idaresine verir. Her yıl, Smır Ticaret Merkezindeki eşya gümrük idaresince, işletici tarafından verilen liste göz önünde bulundurulmak suretiyle sayılır. Smır Ticaret Merkezindeki eşyanın kısa sürede sayılamayacak kadar çok olması halinde, bunların gümrük idareleri tarafından örnekleme yöntemiyle sayılması mümkündür. Ayrıca, gümrük idaresince gerekli görülmesi halinde yıl içinde sayım işlemi yapılabilir. Smır Ticaret Merkezlerinde yapılan sayım sonucunda noksan çıkan ithal eşyasının 4458 sayılı Gümrük Kanununun 236 ncı maddesine göre gümrük vergileri ve cezaları, duruma göre işletici veya mağazalardan tahsil edilir. İhraç eşyasında noksanlık tespit edilmesi halinde, katma değer vergisi ve varsa özel tüketim vergisi istisnasından yararlanan eşyanın katma değer vergisi tahsil edilir. Yapılan sayım sonucunda fazla çıkan eşya kayıtlara alınır. Bu fazlalığın geçerli nedenlerden ileri geldiğine gümrük idaresince kanaat getirilmediği takdirde, 4458 sayılı Gümrük Kanununun 236 ncı maddesinin ikinci fıkrasına göre, söz konusu eşya Gümrüğe terk edilmiş eşya muamelesine tabi tutulur ve fazla çıkan eşyaya ait ithalat veya ihracat vergileri tutarı kadar para cezası alınır. Smır Ticaret Merkezi ve Mağazalarının sayımlarında bulunacak heyete ilgili gümrük müdürü tarafından tayin edilecek en az şef seviyesinde bir memur başkanlık eder. Sayım sonunda 3 aydan fazla bir süredir Smır Ticaret Merkezinde bulunduğu tespit edilen ihraç eşyası gümrük mevzuatı doğrultusunda geri gelen eşya hükümlerine tabi tutulur ve alınmış olan teminattan 3aırt dışına gönderilmemiş ihraç eşyasına isabet eden kısmı irat kaydedilir. Teminatın nakdi teminat dışında olması halinde, alacağa karşılık teminatın alındığı tarihten itibaren 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsili Usulü Hakkında Kanunun 51 inci maddesine göre gecikme zammı alınır. Ayrıca, 4458 sayılı Gümrük Kanununun 241 inci maddesinin birinci fıkrası hükmü uygulanır. Yapılan inceleme ve denetlemeler sonucunda, hak sahibi olmayan kişilere yapıldığı ya da hak sahiplerine olmakla birlikte limit üzerinde gerçekleştiği belirlenen satışa ilişkin eşya da noksan çıkan eşya addedilerek işlem yapılır. Bu tür eşyanın gümrük vergileri tahsil edilir. Ayrıca limit fazlası veya hak sahibi olmayan kişilere yapıldığı anlaşılan her bir satış için 4458 sayılı Gümrük Kanununun 236 ncı maddesine göre işlem yapılır. 4458 sayılı Gümrük Kanunu ve 4926 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu hükümleri ile bu Yönetmelik hükümlerine muhalefet teşkil edildiğinin anlaşılması halinde gereği ayrıca ifa edilir. Yolcu İşlemleri Madde 23 - Yolcular, Smır Ticaret Merkezi İşleticisi veya Smır Ticaret Merkezinde yer alan Mağazalardan, 5/2/2000 tarihli ve 23955 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 2000/53 karar sayılı Bakanlar Kurulu Kararının 35, 36, 37 ve 38 inci maddelerinde belirtilen miktar ve değeri geçmemek üzere gümrük işlemleri bitirilmiş eşyayı satın alabilir. Yolculara eşya satışı durumunda, satışın bizzat yolcuların kendisine yapılması esastır. Vekalet ve pasaport ibraz edilse dahi yolcu dışındaki bir kişiye satış yapılamaz. Yer Almayan Hususlar Madde 24 - Bu Yönetmelikte yer almayan hususlarda gümrük mevzuatı ve ilgili mevzuat hükümleri uygulanır. Yürürlük Madde 25 - Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme Madde 26 - Bu Yönetmelik hükümlerini Gümrük Müsteşarlığı'nm bağh olduğu Devlet Bakanı yürütür. EK: 1 SINIR TİCARET MERKEZİ MAĞAZASI İŞLETİCİSİNDEN ALINACAK TAAHHÜTNAME açmak istediğimiz Mağaza için Gümrük Müsteşarlığmca verilecek izne karşılık; 1- Mağazaya konulacak eşya ve maddeler konusunda Kanun, Yönetmelik, Tebliğ ve talimat hükümlerine tamamen riayet etmeyi, getirdiği yükümlülükleri aynen kabul etmeyi, 2- Mağaza açma izin yazısının tarafımıza tebliğ tarihini izleyen günden itibaren l(bir) ay içinde faaliyete geçmeyi, 3- Mağazaya konulacak eşya ve maddeler için Gümrük İdaresince Gümrük Kanunu ve Smır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik uyarınca Gümrük Müsteşarlığınca belirlenen tutarda teminatı vermeyi, 4- Mağaza kapılarının görevli gümrük memurları tarafından kilitlenerek mühür altına alınması sırasında tutulacak müşterek zabıt varakasını imza etmeyi ve mağazanın sair menfezlerini mal ithal ve ihracına veya hariçten bir kimsenin girip çıkmasına meydan vermeyecek surette kapatmayı. Eşyanın iyi saklanması, yangından korunması ve kaçakçılığın önlenmesi için gerekli önlemleri almayı ve Smır Ticaret Merkezi İşleticisi tarafından alman önlemlere uymayı, 5- Gümrük Müsteşarlığı Müfettiş, Müfettiş Muavinleri, Gümrük Kontrolörleri, Stajyer Gümrük Kontrolörleri ile Gümrük ve Muhafaza Başmüdürü, gümrük müdürü ve yetkili memurlannm ve Başmüdürlükçe veya Müsteşarlıkça yetkili kılınacak görevlilerin talepleri halinde mağazayı derhal açmayı, her türlü kolaylığı göstermeyi ve istenen bilgi ve belgeleri vermeyi, 6- 5 inci maddede belirtilen kişilerin yaptığı denetim ve yapılan sayımlar sonunda noksan bulunan eşyanın vergilerinin yanı sıra bu vergilerin üç katı para cezasını derhal ödemeyi aksi halde verilen teminattan mahsup edilmesine itiraz etmemeyi. 7- Sayım sonucunda kayıtlara göre eşyanın fazla çıkması durumunda söz konusu eşyanın 4458 sayılı Gümrük Kanunun 177 ila 180 inci madde hükümlerine göre tasfiyeye tabi tutulmasının yanı sıra fazla çıkan eşyaya ait vergilerin tutarı kadar para cezası alınmasına itiraz etmemeyi, 8- Yukarıdaki maddeye göre yapılacak kontrol, yoklama ve teftişlerde hazır bulunmayı veya temsilen bir memur veya bir görevli bulundurmayı aksi takdirde denetime yetkili kişilerin denetim veya sayım sonucu ile yaptırılacak yoklama ve kontrol neticesini kabul etmiş sayılmayı, 9- Smır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik'te belirtilen belgelerle gümrük idaresinin bu hususta lüzum göstereceği diğer kayıt ve belgeleri tutmayı, 10- Yukarıdaki şartlara ve Gümrük Kanunu ile Yönetmeliğindeki esaslara riayetsizlik dolayısıyla Gümrük Müsteşarlığının, vermiş olduğu mağaza açma iznini iptal edebileceğini, Smır Ticaret Merkezlerinin Kurulmasına İlişkin Kararın Uygulanmasına Dair Yönetmelik'teki esaslara göre mağazayı kapatabileceğini bildiğimizi, bu şekilde kapatılacak mağazada mevcut eşyayı derhal yurda ithal edemediğimiz takdirde her türlü masraf tarafımıza ait olmak üzere Gümrük Müsteşarlığının izniyle göstereceği bir genel antrepoya kaldırmayı veya aktarmayı veya transit etmeyi ve bu işlem bitinceye kadar gümrük idaresine karşı sorumluluklarımızın devam edeceğini ve bütün bunlardan dolayı gümrük idaresinde hiçbir talep ve iddiada bulunmayacağımızı. Kabul ve taahhüt ederiz. Taahhütnameyi verenin Adı ve soyadı- unvanı EK:2 SINIR TİCARET MERKEZİ GİRİŞ ÇIKIŞ DEFTERİ I§ O o 2 . ' o o 1 i fi 5 O: 5 S B ^ 9 o: EK:3 AYLIK SATIŞ LİSTESİ Ait Olduğu Dönem Mağaza Adı Tarihi GTIP UYGUNLUK UYGUNLUK BELGESİ BELGESİ No Sahibi kişinin A d ı CİNSİ NO EK:4 SATILAN MİKTAR EŞYA TUTAR Yolculara Esnafa ve Diğerlerine SINIR TİCARET MERKEZİ AYLIK İSTATİSTİK FORMU 1. BOLUM İL-İLÇE STM'nin BULUNDUĞU G Ü M R Ü K KAPISI ÜLKE DÖNEMİ (Aymi) TİCARET TÜRÜ İTHALAT İHRACAT 2. BÖLÜM EŞYANIN CİNSİ (ADI) TOPLAM MİKTAR BİRİMİ SAYFA TOPLAMI: GENEL TOPLAM: TOPLAM KIYMET (ABD DOLARI) SINIR TİCARET MERKEZLERİNDEN YAPILACAK İHRACAT VE İTHALATA İLİŞKİN YÖNETMELİK Resmî Gazete Tarihî Resmî Gazete Numarası : 13 Aralık 2003 : 25315 Amaç Madde 1 - Bu Yönetmeliğin amacı, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu olan ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerindeki siyasi sınırlarımız üzerinde kumlacak Smır Ticaret Merkezlerine ihracat yapılmasına, Smır Ticaret Merkezlerinden komşu ülkelere eşya gönderilmesine, Smır Ticaret Merkezlerine komşu ülkelerden eşya getirilmesine ve Smır Ticaret Merkezlerinden ithal edilen eşyanın bu maddede sayılan iller ile bu Yönetmeliğin 2 nci maddesinde belirtilen illerdeki esnaf ve tacirlere dağıtılmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemektir. Kapsam Madde 2 - Bu Yönetmelik, bu Yönetmeliğin 1 inci maddesinde belirtilen iller ile bu illere komşu Erzumm, Muş, Bitlis, Siirt, Batman, Diyarbakır ve Adıyaman illerinde Smır Ticaret Merkezleri üzerinden komşu ülkeler ile yapılacak ticari faaliyetleri kapsar. Dayanak Madde 3 - Bu Yönetmelik, 10/4/2003 tarihH ve 25075 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 25/3/2003 tarihli ve 2003/5408 sayılı Bakanlar Kumlu Kararı eki Smır Ticaret Merkezleri Kumlmasma İlişkin Kararın 8 inci maddesi uyarınca hazırlanmıştır. Tanımlar Madde 4 - Bu Yönetmelikte geçen; a) Müsteşarlık; Dış Ticaret Müsteşarlığı'nı (İhracat Genel Müdürlüğü), b) Smır Ticaret Merkezleri; Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerine komşu olan ülkelere sınırı bulunan Artvin, Ardahan, Kars, İğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Sımak, Mardin, Şanlıurfa, Kilis, Gaziantep ve Hatay illerinde sınır ticareti faaliyetinde bulunmak üzere oluştumlan ticaret merkezlerini, c) İşletici; bulunduğu ildeki İl Özel İdaresi, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği, İl ve İlçe Ticaret Odaları veya İl ve İlçe Ticaret ve Sanayi Odaları ile en az iki İhracatçı Birliği tarafından anonim şirket olarak kumlan Sınır Ticaret Merkezi İşleticisini, d) Mağaza; Smır Ticaret Merkezlerinde faaliyet gösteren Smır Ticaret Merkezi Mağazalarını, e) Değerlendirme Komisyonu; ilgili ilin Vali veya Vah Yardımcısı başkanlığında Defterdar, Gümrük Müdürü, Sanayi ve Ticaret İl Müdürü, Tarım İl Müdürü, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği ile İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası temsilcilerinden oluşan Komisyonu, f) Esnaf; bu Yönetmeliğin 1 ve 2 nci maddelerinde belirtilen illerde en az üç yıldır basit veya gerçek usulde vergiye tabi olarak faaliyette bulunan gerçek kişileri, g) Tacir; gerçek usulde vergiye tabi tek vergi numarası sahibi gerçek kişi ile Ticaret Kanunu'nda belirtilen sayıda özel kişilerin sermayelerini bir araya getirerek belirli bir sözleşme akdi ile oluştumlan kolektif şirket, komandit şirket, limited şirket ve anonim şirketi statüsünü haiz tüzel kişiyi (vakıf, demek ve belediyeler ile diğer kamu kumm ve kumluşları ve bunların kurdukları ya da ortak oldukları firmalar hariç), h) Uygunluk Belgesi; Smır Ticaret Merkezlerine komşu ülkeden getirilerek ithal edilen ve ilgili iller dahilinde dağıtımı yapılan eşyayı satın almak üzere esnaf ve tacirler adına düzenlenen belgeyi, ifade eder. Sınır Ticaret Merkezlerine ihracat Madde 5 - Smır Ticaret Merkezleri gümrük işlemlerinin yürütülmesinde Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesi dışında addedilir. Smır Ticaret Merkezlerine yapılacak ihracat, ihracat mevzuatı çerçevesinde değerlendirilir. Smır Ticaret Merkezlerine yapılacak ihracata konu eşya, ilgili komşu ülke ile varılacak mutabakat çerçevesinde belirlenir ve Müsteşarlıkça ilgili kurum ve kuruluşlara duyurulur. Smır Ticaret Merkezlerinden komşu ülkelere eşya göndermeye İşletici ve/ veya Mağazalar yetkilidir. Smır Ticaret Merkezlerine Eşya Getirme ve Smır Ticaret Merkezlerinden İthalat Madde 6 - İşleticiler ve/veya Mağazalar il kotaları dahilinde ilgili komşu ülkeden Smır Ticaret Merkezlerine eşya getirmeye ve getirilen eşyayı ithal etmeye yetkilidir. Smır Ticaret Merkezlerine komşu ülkeden getirilen eşyanın Uygunluk Belgesi sahiplerine dağıtımı İşletici ve/veya Mağazalar tarafından gerçekleştirilir. tl İhtiyacının Belirlenmesi Madde 7 - Bu Yönetmeliğin 1 ve 2 nci maddelerinde sayılan illerin bir yıl boyunca ihtiyaç duyacağı ürünlere ilişkin talep listeleri İl Değerlendirme Komisyonları tarafından hazırlanır ve her yıl Ekim ayı sonuna kadar ilgili Valilikçe Müsteşarlığa bildirilir. Müsteşarlıkça, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Sanayi ve Ticaret Bakanlığının görüşleri alınmak suretiyle belirlenen il kotaları ile Smır Ticaret Merkezlerinin ilişkilendirileceği komşu il veya iller ilgili Valiliklere bildirilir. Yıl içinde il kotalarına ürün ilave edilmesine dair yetkili Valiliklerce Müsteşarlığa iletilen talepler, ilgili kurumlar ile birlikte değerlendirilir ve ilgili komşu ülke ile )^apılacak görüşmeler sonucunda karara bağlanır. Kasım ayının 16 ncı günü ile Aralık ayının son günü arasında düzenlenmiş olan Uygunluk Belgeleri ile tahsis edilen eşyanın ithalatının bir sonraki yıla sarkması halinde, ithal edilen miktar bir önceki yılın il kotaları kapsamında değerlendirilir. Uygunluk Belgesi Madde 8 - Müsteşarlık tarafından uygunluk belgelerinin düzenlenmesinde esas alınmak üzere bildirilen kotalar, Valiliklerce, 5 işgünü içinde ilgili meslek kuruluşları kanalıyla esnaf ve tacirlere duyurulur. Uygunluk Belgesi taleplerine ilişkin müracaatlar Değerlendirme Komisyonuna sunulmak üzere, İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odasma yapılır. Değerlendirme Komisyonu başvuru tarihinden itibaren 5 işgünü içerisinde müracaatları inceleyerek sonuçlandırır. Değerlendirme Komisyonu tarafından müracaatları uygun görülen ve başvuru tarihi itibariyle ilgili ilde asgari üç yıldır faaliyet gösteren esnaf ve tacirlere her bir ürün için bir Uygunluk Belgesi verilir. Uygunluk Belgesinin dağıtılmasında işletme büyüklüğü ve bir önceki yılın cirosu, esnaf ve tacirin faaliyet alanı, kotalarda belirtilen ithalatın yapılabileceği dönemler ile kotaların hedeflenen sosyal faydayı sağlaması gibi kriterler esas alınır. Uygunluk Belgesinin geçerlilik süresi düzenlendiği tarihten itibaren 45 gün olup, bu süre uzatılamaz. Geçerlilik süresi içinde satın alımı gerçekleştirilemeyen miktar için müracaat edilmesi halinde yeniden belge düzenlenebilir. Değerlendirme Komisyonunun sekreterya hizmetleri ile Uygunluk Belgesi (EK) tanzimi, İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yerine getirilir. Sekreterya hizmetlerinin yerine getirilmesinde Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliğinden de personel görevlendirilir. Komisyon çalışmaları ile Uygunluk Belgesi düzenlenmesine ilişkin usul ve esaslar Valiliklerce düzenlenecek Yönergelerle belirlenir. Yönergeler Müsteşarlığın uygun görüşü alındıktan sonra yürürlüğe girer. Uygunluk Belgesi düzenlenmesi sırasında gerçeğe aykırı beyanda bulunan veya belge sunanlar, Smır Ticaret Merkezlerinden ithal edilen ürünleri, bu Yönetmeliğin 1 ve 2 nci maddelerinde sayılan illerin dışına çıkaranlar ile bu Yönetmelik hükümlerine ve ilgili mevzuata aykırı davranışta bulunduğu tespit edilenlerin Uygunluk Belgeleri ilgili Değerlendirme Komisyonu tarafından iptal edilerek, bu durum ilgili Smır Ticaret Merkezine bildirilir ve bu kişiler ya da bunların hissedarı oldukları tüzel kişilikler adına bir daha Uygunluk Belgesi düzenlenmez. Ayrıca, bu kişilerin kamu adına kovuşturmayı gerektiren bir suç işledikleri kanaatine varılması durumunda ise, haklarında Cumhuriyet Savcılıklarına gerekli ihbarda bulunulur. Madde 9- İthalat ve ihracatta; insan sağlığı, can ve mal güvenliği, hayvan ve bitki yaşam ve sağlığı, çevre ve tüketicinin korunması açısından ilgili mevzuata uygunluğu aranan, standart ve kalite kontrolü uygulanan maddelerin Smır Ticaret Merkezlerinde ticarete konu edilmesinde ilgili mevzuatta öngörülen işaret ve belgeler gümrüklerce aranır. Smır Ticaret Merkezleri üzerinden yapılacak ihracat ve ithalat işlemlerinde; 31/5/2002 tarihli ve 24771 Mükerrer sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Gümrük Yönetmeliğinin eki Gümrük Beyannamesi Kullanma Talimatında belirtildiği şekilde Gümrük Beyannamesi düzenlenir. Madde 10 - Bu Yönetmelikte belirtilen işlemlerle ilgili olarak, mülki idare amirlikleri, il özel idareleri, belediyeler, vakıf ve demekler ile diğer kamu kumm ve kumluşları nam ve hesabına kesinti yapılamaz. Yetki Madde 11 - Bu Yönetmelikte yer alan hususlarda düzenleme yapmaya, öngörülmeyen somnlarm ortaya çıkması halinde bunları inceleyerek sonuçlandırmaya, madde politikaları dikkate alınarak gerektiğinde eşyanın cins ve miktar bazında ihracat ve ithalatını sınırlandırmaya veya durdurmaya Müsteşarlık (İhracat Genel Müdürlüğü) yetkilidir. Yer Almayan Hususlar Madde 12 - Bu Yönetmelikte yer almayan hususlarda ilgili mevzuat hükümleri uygulanır. Yürürlük Madde 13 - Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme Madde 14 - Bu Yönetmelik hükümlerini Dış Ticaret Müsteşarlığının bağlı olduğu Devlet Bakanı yürütür. EK: Uygunluk Belgesi T.C. VALİLİĞİ İl Değerlendirme Komisyonu Düzenlenme Tarihi : ..../..../200.... Belge Kayıt No : UYGUNLUK BELGESİ SATIN A L I N A C A K ÜRÜNÜN BELGE SAHİBİNİN Adı Soyadı/Unvanı Adresi Adı G.T.İ.P • T i c a r e t / E s n a f Sicil N o Miktarı Sicil K a y ı t Tarihi Değeri (CİF/AB Doları) Bağlı Olduğu Vlenşei Vergi D a i r e s i Vergi K i m l i k N u m a r a s ı Bulunduğu S T M SınırTicaretMerkezleriKurulmasınaîlişkin25/3/2003tarihve2003/5408 sayılı Bakanlar Kumlu Kararı uyarınca; 'nm / /200... tarih ve sayılı müracaatı Valiliği İl Değerlendirme Komisyonu tarafından incelenmiş olup, miktar ve değeri tabloda gösterilen ürünün adı geçene tahsis edilmesi uygun görülmüş ve Smır Ticaret Merkezinde geçerli olmak üzere işbu belge düzenlenmiştir. İmza ValiA^ali Y a r d ı m c ı s ı imza İmza Defterdar Gümrük Müdürü İmza T a n m İl M ü d ü r ü İmza E s n a f ve Sanatkarlar Odaları Birliği Temsilcisi imza S a n a y i v e T i c a r e t İl M ü d ü r ü İmza İl T i c a r e t O d a s ı v e y a İl T i c a r e t v e S a n a y i Odası Temsilcisi 1. Bu Belgenin geçerlilik süresi, düzenlendiği tarihten itibaren 45 gündür. 2. Bu Belge iki nüsha olarak düzenlenmiş olup; İl Değerlendirme Komisyonu üyelerinin imzalarının yer aldığı birinci nüsha İl Ticaret Odası veya İl Ticaret ve Sanayi Odası nezdinde faaliyet gösteren Sekreterya'da muhafaza edilir, ikinci nüsha ise STM'de yapılacak işlemlerde ibraz edilmek üzere ilgili esnaf veya tacire verilir. 3. Bu Belge tek bir ürün için düzenlenir. 4. Bu Belge bir başkasına devredilemez. KAYNAKÇA KİTAPLAR Asım ÇALIŞ, İran Ülke Profili, İGEME Yayınları, 2005 Ayşe Oya BENLİ, Komşu ve Yakın Pazarlar, Dış Ticaret Güncel, ÎGEME Yayınlan, Ağustos 2004 Muammer SÖNMEZ, Sınır ve Kıyı Ticareti, Erzurum 1995 Osman Z. ORHAN, Smır Ticaretinin Türkiye Ekonomisine Etkileri, İTOYaym No: 2000-27 Oya BENLİ, Gürcistan Ülke Profili, İGEME Yayınları, 2006 Rıfat Barış TEKİN, Türkiye'nin Komşu ve Çevre Ülkelerle Smır Aşan Ticaretinin Geliştirilmesine Yönelik Bir Strateji Denemesi, İTO Yayın No: 2005/34 Vural ÇEKİNMEZ, Irak Ülke Profili, İGEME Yayınları, 2006 İşletmeler İçin Dünya Ticaret Sistemleri Rehberi, International Trade Centre, Commonwealth Secretariat, II. Baskı SÜRELİ YAYINLAR VE MAKALELER Beata JAVORCIK, Wolfgang KELLER, James TYBOUT, "Openness and Industrial Response in a Wal-Mart World: A Case Study of Mexican Soaps, Detergents and Surfactant Producers" World Bank PoUcy Research Working Paper 3999, Ağustos 2006 Emre ALKİN, "Sincan gelecek vaat ediyor", www.tim.org.tr Halit HANOĞLU, "Smır Ticaret Merkezleri", Gümrük Dünyası, Sayı: 40 Jale ÖZGENTÜRK, "Van'ı sınır ticareti odaklı strateji kalkmdmr", Referans, 30.01.2008 MehmetKARA, "Ekonomik Etkileri Açısından Türkiye'deki Sınır Ticaretinin Değerlendirilmesi", Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cih 7, Yıl: 2005, Sayı:3 Muhammet AKDİŞ, "Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindeki Yabancı Sermaye Yatırımları ve Türkiye", www.pamukkale.edu.tr Mustafa TAN, "Nakliyecilerin vergi borcu siliniyor". Referans, 17.08.2006 M. Türker ARI, "Onuncu Yılında Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA)", wv^.mfa.gov.tr Nazire KALKAN, Ucuz motorin pahalıya patlıyor". Milliyet, 15.01.1999 Nurettin ÖZTÜRK, "Türkiye'de Smır Ticaretinin Gelişimi, Ekonomik Etkileri, Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Önerileri", ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cih 2, Sayı 3, 2006 Sedat GÜNER, "Türkiye Sigara Sektöründe Kaçakçılığın Yeri", Gümrük Dünyası, Kış 2006, Sayı:48 Şinasi SEÇEN, "Dünyada ve Ülkemizde Smır ve Kıyı Ticareti" Hazine ve Dış Ticaret Dergisi, Sayı 47, Eylül 1993/318 Uğur GÜLLÜLÜ ve diğerleri, "Gürbulak Dilucu ve Türközü Smır Kapılarından Geçiş Yapan Kişilerin Bu Kapılardan Gerçekleştirilen Ticaretin Boyutu ile İlgili Bilgi Düşünce ve Tutum Araştırması", Atatürk Üniversitesi Araştırma Projesi, Erzurum, 2006 Vojtech BRETTL, "Free Mobility Of Goods, Price Dispersion And Border Effect", Charles University Institute of Economie Studies, 2003/2004 YalçmBAYER, "Bulgaristan'ın ithal mazotuna dahi müşteri olduk". Hürriyet, 07.12.1999 Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) Suriye Ülke Bülteni, Aralık 2004 Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi GAZETELER Akşam Gazetesi (www.aksam.com.tr) Dünya Gazetesi (www.dunyagazetesi.com.tr) Hürriyet Gazetesi (www.hurriyet.com.tr) Milliyet Gazetesi (www.milliyet.com.tr) Referans Gazetesi (www.referans gazetesi. com) İNTERNET www.tbmm. gov.tr (Türkiye Büyük Millet Meclisi) www.basbakanlik. gov.tr (T.C. Başbakanlık) www.mfa.gov.tr (T.C. Dışişleri Bakanlığı) www.gib.gov.tr (Gelir İdaresi Başkanlığı) www.musavirlikler. gov.tr (T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı) www.dtm.gov.tr (T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı) www.ardahan. gov.tr (Ardahan Valiliği) www.gumrukkontrolor.org.tr (Gümrük Kontrolörleri Demeği) www.igeme.gov.tr (İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi) www.tuik.gov.tr (Türkiye İstatistik Kummu) www.pamukkale.edu.tr (Pamukkale Üniversitesi) www.tim.org.tr (Türkiye İhracatçılar Meclisi) www, canambta. org (Canadian American Border Trade Alliance) www. www.tamiu.edufTexas A&M Intemational University) www.makinebirlik.com (Orta Anadolu Makine ve Aksamları İhracatçıları Birliği) İTO YAYINLARI (2007) 2007-1 Sigortacılık Yasa Tasarısının Getirdikleri 2007-2 İstanbul Tehlikeli Atık Bertaraf Projesi Fizibilite Etüdü 2007-3 Türk Yan Sanayi Borsası Üye Profili Araştırması 2007-4 Kimyasal Ambalaj ve Atıkların Çevreye Etkileri ve Zararlarının Önlenmesi 2007-5 Türkiye'de Kalıpçılık Sektörünün Bugünü ve Yarını 2007-6 Otomotiv Sektöründe Grup Muafiyeti ve Yeni Dönem 2007-7 KOBİ Borsaları 2007-8 2007 Yılı İndirimh Kuruluşlar Rehberi 2007-9 Kredi Kartı Kullanımının Tüketici Alışkanlıklarına ve Alışverişlerin Yer, Zaman ve Marka Tercihlerine Etkisi 2007-10 Fiyat İndeksleri 2007-11 Yeni Zelanda İhracat Pazar Araştırması 2007-12 Müzik Eserleri Üzerindeki Tehf Hakları ve Uluslararası Uygulamalar 2007-13 Bilirkişi Bilgilendirme 2007-14 Otomotiv Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-15 Hazır Giyim Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-16 Ayakkabı Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-17 Mobilya Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-18 İnşaat Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-19 Konfeksiyon Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-20 Ev Tekstili Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-21 Makine Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-22 Oyuncak Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-23 Kırtasiye Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-24 Züccaciye Sektörü ve Çin Mallarıyla Rekabet Gücü 2007-25 Türkiye Pirinç Piyasasının Sorunları ve Çeltik Üretim Potansiyeli 2007-26 Lisanslı Depoculuğun ve Teslimata Bağlı İşlemlerin Türkiye Tarım Ürünleri Piyasasına ve Vadeli İşlemlere Olası Etkileri 2007-27 Küreselleşen Ekonomi İçerisinde Ortaya Çıkan Yeni Dağıtım Kanalları:Yaşanan Sorunlar ve Çözüm Önerileri 2007-28 Ülkemizde Atık Yönetimi İdaresine İlişkin Düzenlemeler ve Kazançlı Çevre İdaresi 2007-29 Enerji Sektörünün Geleceği, Altematif Enerji Kaynakları ve Türkiye'nin Önündeki Fırsatlar 2007-30 100 Soruda Mortgage Uygulamaları 2007-31 Rami Gıda Toptancılarının Rekabet Gücünün Geliştirilmesi 2007-32 Ekonomik Göstergeler 2007-33 Türkiye'de Şeker ve Şekerpancarı Üretiminde Kota Sistemine Geçiş, Bugünkü Durum ve Geleceği 2007-34 İstihdam Perspektifinde AB Sürecinde Türk Tarımının Genel Sorunları ve Çözüm Önerileri 2007-35 Müzakere Süreci ve AB Müktesebatına Uyumun İş Dünyasına Etkileri 2007-36 Türkiye'de Kurumsal Sosyal Sorumluluk Anlayışının GeUşiminde Meslek ve Sivil Toplum Kuruluşları 2007-37 İstanbul'un Rekabetçi Sektörleri 2007-38 Osmanlı Misafirperverliği ve Avrupa'daki Yankıları 2007-39 l.İTO Tekstil Şurası 2007-40 İsviçre Medeni Kanunu ve Borçlar Kanunu'nun Alınışının 8O.Y1I1 2007-41 Yeni Müşteri 2007-42 Eski Eser Binaların Yapımında Yaşanan Bürokratik Zorluklar 2007-43 Rakamlarla Türkiye Ekonomisi 2007-44 Turkey in Figures 2007-45 International Commercial Arbitration Law Comparative Survey 2007-46 Asgari Ücrette Esnek Modelleme: Bölgesel Asgari Ücret Yaklaşımı 2007-47 Avrupa Birliği'nin Türk KOBİ'lerine Yönelik Programları Rehberi 2007-48 Nasıl E-ticaret Yapılır? 2007-49 Yargıtay Kararları Işığında Sorularla 4857 Sayılı İş Yasası 2007-50 Avrupa Birliği Fonları ve Türkiye'nin Kullanım Koşulları Rehberi 2007-51 Türkiye İçin Model Olabilecek Ülkelerde Uygulanan Teşvik Uygulamaları ve Ülkemize Uygulanabilirliği 2007-52 İstanbul'un Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri 2007-53 Social and Economie Indicators of İstanbul 2007-54 Başarılı İhracatçılar'2006 (kitap+cd) 2007-55 Türkiye ve Avrupa Birliği'nde Sermaye Şirketleri Reformu* 2007-56 Elektronik İmza ve Uygulamaları 2007-57 Küreselleşme Sürecinde Refah Devleti 2007-58 Tarım Sayımı ve Tarımda Alternatif Ürünler Geliştirilmesi 2007-59 Başarılı Vergi Mükellefleri 2006 2007-60 İstanbul Ticaret Odası: görev ve hizmetler 2007-61 Risk Sermayesi Finansman Yönetimi 2007-62 Dünyada ve Türkiye'de Akıllı Tekstiller 2007-63 2006 Yılı İstanbul Küçük Sanayi Kapasite Kullanım Araştırması 2007-64 İnternet Üzerinde Güvenlik Sorunları ve Güvenli Ticaret Yapmanın Yolları 2007-65 Ekonomik Rapor 2007-67 Turkey Your Business Partner 2007-68 Gümrük Birliği'nin Getirdikleri ve Götürdükleri: Dış Ticaret Vergileri ve İhracat Gelirleri Analizi 2007-69 Türkiye'de Turizm Ekonomisi 2007-70 Elektronik İmza Uygulamasının Mobil Sistemler Üzerinde Etkileri 2007-71 Tekstil Aksesuarları Sektörünün Sorunları ve Çözüm Önerileri 2007-72 Jenerik İlacın Önemi ve Sorunları 2007-73 Dünden Bugüne İstanbul'un İşgücü ve İstihdam Yapısı ÎTO YAYINLARI (2008) 2008-2 İnternet Üzerinde Hukuki Yükümlülükler Bilişim Suçları 2008-3 Avmpa Birliği'ne Uyum Sürecinde Otomotiv Sektörü Rehberi 2008-4 Türkiye'de KOBİ'lerin BASEL Il'ye Uyum Süreci ve Öneriler 2008-5 Orta Asya'da Girişimcilik: Fırsatlar, Somnlar ve Çözüm Önerileri 2008-6 Lonca'dan Oda'ya Nadir Eserler Katalogu 2008-7 Organik Pamuk ve Tekstil Sanayii 2008-8 İş Dünyasına Yönelik Bilgi Merkezleri 2008-9 İstanbul Ticaret Odası Görev ve Hizmetler 2008-10 Uluslararası Hizmet Ticaretinde Gelişmekte Olan Ülkeler ve Türkiye 2008-17 Fiyat İndeksleri 2008-18 Öğrenci Yönetmeliği 2008-19 Yeni Başlayanlar İçin Tüccarlığm Prensipleri 2008-20 Dersaadet / İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası'nda Kayıtlı Olan Banker, Tüccar ve Komisyoncuların İsimleri 2008-21 İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası • Nisan 2008 İtibariyle. Not: 2004 yılı ve sonrası çıkan bütün yayınlarımıza internet sitemizden t a m metin olarak ücretsiz ulaşılabilmektedir.
