iş yapma kolaylığı

EKONOMİ
ORTADOĞU VE KUZEY AFRİKA’DA
İŞ YAPMA KOLAYLIĞI
Hem hükümet hizmetlerinin sürdürülebilmesinin temel kaynağı hem de gelir dağılımını
daha adil bir hale getirme ve önemli bir teşvik/caydırma aracı olan vergiler ile ilgili yasal
çerçeve ve uygulama, bölge ülkelerinde iş yapma kolaylığının önündeki bir diğer engeli
oluşturmaktadır. Vergi sisteminin uluslararası vergileme sistemi ile önemli farklıklar arz etmesi ve çifte vergilemenin varlığı gibi sorunlar, özellikle uluslararası yatırımcılar için önemli bir iş yapma zorluğu anlamına gelmektedir.
Harun ÖZTÜRKLER
B
u yazının amacı Dünya
Bankası’nın (DB) “İş Yapma Kolaylığı (İYK) 2017:
Herkes için Eşit Şans” raporundan yola çıkarak, Ortadoğu ve
Kuzey Afrika (OKA) ülkelerinde
iş yapma kolaylığının kısa bir değerlendirmesini yaparak, iş yapma kolaylığı önündeki engellerin
neler olduğunu ve bu engellerin
kaldırılmasının bölgenin ekonomik gelişmesine nasıl katkı yapabileceğini tartışmaktır. DB İYK
raporları hükümet politikalarının
etkinliğinin ölçülerek raporlanmasının, hükümetleri daha iyi politika
geliştirmeye ve uygulamaya teşvik
edeceği fikrinden doğmuştur. Bu
yıl 14’düncüsü yayınlanan raporların her ülkede iş yapma kolaylığı ile
ilgili yasal ve kurumsal çerçevenin
80
geliştirilmesine az ya da çok katkı
sağladığı görülmektedir. Öte yandan, bu yılki rapor yüksek ve düşük gelirli ülkeler arasında iş yapma
kolaylığı açısından büyük farkların
olduğunu ve erkeklerle kıyaslandığında kadınların bir iş kurmasının
veya iş bulmasının önündeki engellerin çok daha fazla olduğunu
ortaya koymaktadır. Bu çerçevede,
özellikle üç endeks öne çıkmaktadır: iş kurma, mülkiyet hakkının
elde edilmesi ve sözleşmelerin geçerliliği.
Ekonomik gelişmişlik ve doğal kaynak zenginliği bağlamında
OKA ülkelerinde iş yapma kolaylığını değerlendirmeye geçmeden
önce, bu ülkelerde önemli bir insan
sermayesi kullanma sorunu olan
kadınların işgücüne ve ekonomik
aktiviteye yeteri kadar katılamamalarının yarattığı ekonomik kayba
vurgu yapmakta yarar vardır. Kadınlar dünya nüfusunun %49,6’sını oluşturmalarına rağmen, formel
işgücünün yalnızca %40,8’ini oluşturmaktadırlar. Türkiye ve Suudi
Arabistan gibi OKA’nın en büyük
iki ekonomisinin de aralarında yer
aldığı yükselen piyasa ekonomisi
olarak adlandırılan ülkelerde, küçük ve orta boy işletmelerin (KOBİ) yalnızca üçte birinin en az bir
kadın ortağı bulunmaktadır. Kadınların girişimcilik ve işgücüne
eksik katılımlarının yol açtığı ulusal gelir kaybı %27 gibi olağanüstü
büyük bir orandır. Bu oran Güney
Asya’da %19, Latin Amerika’da
%14 ve Avrupa’da %10’dur.
Kasım-Aralık 2016 Cilt: 8 Sayı: 77
İş Yapma Kolaylığının En iyi Olduğu 10 Ülke ve Seçilmiş OKA Ülkelerinin
Sıralama ve Endeks Puanları
Sıralama
Ülke
İYK Endeks Puanı
1
Yeni Zelanda
87.01
2
Singapur
85.05
3
Danimarka
84.87
4
Hong Kong
84.21
5
Güney Kore
84.07
6
Norveç
82.82
7
İngiltere
82.74
8
Amerika Birleşik Devletleri
82.45
9
İsveç
82.13
10
Makedonya
81.74
26
Birleşik Arap Emirlikleri
76.89
63
Bahreyn
68.44
66
Oman
67.33
69
Türkiye
67.19
77
Tunus
64.89
83
Katar
63.66
94
Suudi Arabistan
61.11
102
Kuveyt
59.55
118
Ürdün
57.30
120
İran
57.26
122
Mısır
56.69
126
Lübnan
55.90
140
Filistin
53.21
165
Irak
45.61
179
Yemen
39.57
188
Libya
33.19
İş yapma kolaylığı, temel olarak yeni bir limited şirket kurmak
için gerekli prosedür, süre, kuruluş
maliyeti ve kuruluş sermayesi çerçevesinde değerlendirilmektedir.
Diğer önemli göstergeleri şöyle
Kasım-Aralık 2016 Cilt: 8 Sayı: 77
sıralamak mümkündür: inşaat
izinleri alma kolaylığı, arz güvenliği olan elektrik enerjisine erişim
kolaylığı, mülkiyet hakkını temsil eden belgeleri edinme kolaylığı, krediye erişim kolaylığı, vergi
uygulamaları, ihracat kolaylığı,
sözleşmelerin geçerliliği, iflas süreci ile ilgili düzenlemeler ve işgücü
piyasası düzenlemeleri göstergeleri.
Raporun kapsadığı dönemde 137
ülke KOBİ’leri açma ve çalıştırma
süreçlerini kolaylaştıracak önemli
reformlar gerçekleştirdiler. Böylece
oluşan yeni iş yapma kolaylığı
sıralamasında ilk iki sırada yer
alan Yeni Zelanda ve Singapur’u
Danimarka, Hong Kong, Çin,
Kore, Norveç, İngiltere, ABD takip etti. Buna karşın, gerçekleştirilen reformların %75’ini gelişen ekonomiler gerçekleştirdiler.
Sahra Altı Ülkeler bu reformların
%25’ini gerçekleştirdiler. Bu yıl
OKA ülkelerinde, 35 reformla
2009 yılından beri en çok reformun gerçekleştirildiği yıl oldu.
Birleşik Arap Emirlikleri ve Bahreyn gerçekleştirdikleri reformlarla
dünyada en hızlı reform yapan 10
ülke arasına girdiler. Ancak OKA
iş yapma ve iş bulma kolaylığında,
cinsiyet farkının en yüksek olduğu
bölge olma özelliği taşımaktadır.
OKA ülkelerinde özellikle kadın
girişimciliğinin önündeki engeller
öne çıkmaktadır. Güney Asya ülkelerinde geçtiğimiz yıl 11 reform
gerçekleştirilirken, Pakistan sadece
birkaç reform gerçekleştirdi.
OKA ülkelerinde iş yapma kolaylığı önündeki temel engel yasal
ve kurumsal çerçevenin nitelik ve
etkinliğindeki yetersizliktir. Bu
yetersizlik hem yasal ve kurumsal çerçevenin yapısından hem de
uygun nitelikte beşerî sermaye yetersizliği nedeniyle uygulamadaki
eksikliklerden kaynaklanmaktadır.
OKA ülkelerinde özellikle sözleşmelerin yasal korumasına yönelik
düzenlemelerin yetersizliği öne
81
çıkmaktadır. Finansal sistem ile
ilgili düzenlemeler, özellikle düşük gelirlilerin ve kadınların iş
yaşamına katılmaları konusunda son yirmi yılda önemli bir finansal mekanizma olan mikro
kredi uygulaması ile ilgili düzenlemelerdeki eksiklik, bölgedeki
iş yapma kolaylığının önündeki
bir diğer engeli oluşturmaktadır.
Daha makro bir çerçevede, finansal
sistem ile ilgili düzenlemeler uzun
dönemli, düşük maliyetli ve yeterli
bir kredi hacmi yaratmaktan uzak
kalmaktadır. Hem hükümet hizmetlerinin sürdürülebilmesinin
temel kaynağı hem de gelir dağılımını daha adil bir hale getirme
ve önemli bir teşvik/caydırma aracı
olan vergiler ile ilgili yasal çerçeve
ve uygulama, bölge ülkelerinde iş
yapma kolaylığının önündeki bir
diğer engeli oluşturmaktadır. Vergi sisteminin uluslararası vergileme sistemi ile önemli farklıklar arz
etmesi ve çifte vergilemenin varlığı gibi sorunlar, özellikle uluslararası yatırımcılar için önemli bir
iş yapma zorluğu anlamına gelmektedir. Bu çerçevede hem reel
sektörde hem de finansal sektör
ve vergileme sürecindeki denetim
yetersizliğine vurgu yapılmalıdır.
Denetim yetersizliği her şeyden
önce, üretilen mal ve hizmetlerin
uluslararası nitelikte olmasını engellemektedir. Bu durum özellikle
dış ticaret ile ilgili işlerde önemli zorluklar ortaya çıkarmaktadır.
Özellikle ücret, çalışma koşulları
ve cinsiyet dahil her türlü ayrımcılığın önlenmesini kapsayan işgücü
piyasası düzenlemelerindeki yetersizlik, iş yapma kolaylığı önündeki
bir diğer sorunu oluşturmaktadır.
82
Raporda kapsanan uygulamalı
araştırmalar, iş yapma kolaylığının
daha yüksek bir büyüme oranına,
daha adil bir gelir dağılımına ve
daha düşük bir yoksulluğa karşılık
geldiğini ortaya koymaktadır. Yatırımlar ekonomik büyüme ve
kalkınmanın yegâne aracıdır. İyi
tanımlanmış bir yasal ve kurumsal
çerçeve ise yatırım kararlarının en
önemli belirleyicilerinden olan belirsizlik ve istikrarsızlık sorununu
ortadan kaldırarak, yerel ve uluslararası yatırımların önünü açar.
Dünya Bankası baş ekonomisti
David Romer’in de vurguladığı
gibi, basit, eşitlikçi ve iyi uygulanabilir kuralların doğrudan olumlu ekonomik çıktıları söz konudur.
Bunun nedeni, böyle bir yasal ve
kurumsal yapının üretim faktörleri ve mal ve hizmet piyasalarında
herkese eşit şans tanıması, özellikle girişimciliğin önünü açmasıdır.
Basit kurallar, her şeyden önce bir
işe başlamanın süresini ve maliyeti azaltmaktadır. İyi tanımlanmış
ve güvenceye alınmış bir mülkiyet
hakkının varlığı, yenilik ve teknolojik gelişmenin önünü açmaktadır. Benzer biçimde sözleşmelerin
güvenceye alındığı bir yapı, uzun
dönem kararları içeren ekonomik
aktivitelerin önünü açmaktadır.
Gelişmiş bir finansal sistemin varlığı piyasa ekonomilerinin gelişmesinin ön koşullarından birisidir.
Bunun nedeni, böyle bir yapının
tasarrufların yatırımlara etkin bir
aktarımını sağlamasıdır. Finansal
sistem ayrıca hükümetlerin maliye,
para ve gelirler politikalarının reel
sektöre aktarım kanallarını da içerir. Vergiler ise, hükümetlerin özel
sektör ekonomik aktivitelerinin gerektirdiği alt yapıyı oluşturmasının
OKA ülkelerinin
öncelikle demokrasi
düzeylerini
geliştirmeleri ve
böylece ekonomik ve
sosyal kalkınmaları
için bir gereklilik olan
piyasa ekonomisinin
yasal ve kurumsal
yapısını ve iş
yapma kolaylığını
geliştirecek reformları
gerçekleştirmeleri
gerekmektedir.
finansmanı için temel araçtır. Etkin, adil ve verimli bir vergi sistemi, iş yapma kolaylığını geliştirerek
ulusal ve uluslararası yatırımları
teşvik eden önemli bir işlev görür.
Esnek ve etkin iş gücü piyasaları
düzenlemeleri de modern ekonomilerin temel özelliklerinden birisini oluşturmakta ve iş yapma kolaylığına büyük bir katkı sağlamaktadır. Elbette demokratik gelişmişlik düzeyi piyasa ekonomilerinin
üretken bir biçimde çalışması için
gerekli yasal ve kurumsal yapının
oluşturulmasının ön koşuludur. Bu
çerçevede, OKA ülkelerinin öncelikle demokrasi düzeylerini geliştirmeleri ve böylece ekonomik ve sosyal kalkınmaları için bir gereklilik
olan piyasa ekonomisinin yasal ve
kurumsal yapısını ve iş yapma kolaylığını geliştirecek reformları gerçekleştirmeleri gerekmektedir.
ORSAM Ortadoğu Ekonomileri
Danışmanı, Prof. Dr., Kırıkkale
Üniversitesi
Kasım-Aralık 2016 Cilt: 8 Sayı: 77