muhasebe standartları kapsamında türev ürünlerin incelenmesi ve
advertisement
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE STANDARTLARI KAPSAMINDA TÜREV ÜRÜNLERİN İNCELENMESİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ Yüksek Lisans Tezi Ümit Ferhat ŞENGÜL Ankara-2009 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE STANDARTLARI KAPSAMINDA TÜREV ÜRÜNLERİN İNCELENMESİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ Yüksek Lisans Tezi Ümit Ferhat ŞENGÜL Tez Danışmanı Doç.Dr. Kadir GÜRDAL Ankara-2009 II TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(26/05/2009) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Ümit Ferhat ŞENGÜL İmzası …………………………………… ÖZET “Muhasebe Standartları Kapsamında Türev Ürünlerin İncelenmesi Ve Muhasebeleştirilmesi” konulu tezin amacı finansal risklere karşı bir korunma aracı olarak ortaya çıkan türev ürünlerin (forward, futures, opsiyon ve swap) muhasebeleştirilme esaslarını standartlar kapsamında incelemek ve karşılaşılan sorunlarla ilgili çözüm önerileri sunmaktır. Günümüzde hızla değişen ekonomik şartlar, işletmeleri birçok finansal riskle karşı karşıya bırakmaktadır. Finansal risk, işletmenin varlıklarının değerinde ve beklenen getirisinde oluşabilecek azalmaya; borç ve faiz yükünde meydana gelebilecek artmaya neden olabilecek olumsuz sonuç yaratan finansal olaylar olarak tanımlanmaktadır. İşletmelerin bu risklere karşı korunabilmeleri, piyasadaki sürekliliklerini sağlayarak rekabet güçlerini arttırabilmeleri amacıyla türev ürünleri kullanmaları zorunlu hale gelmiştir. Türev ürünlerin değerlemesi, kaydedilmesi, sunulması ve açıklanması ile ilgili ilkelere IAS 32, IAS 39 ve IFRS 7 nolu standartlarda yer verilmektedir. Ülkemizde de Sermaye Piyasası Kurulu, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ve Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu’nun yayınlamış olduğu türev ürünlerle ilgili muhasebe standartları ve düzenlemeler ile muhasebeleştirme ilkeleri belirlenmiştir. Türev ürünlerin değerlemesinde ve muhasebeleştirilmesinde bu işlemin hangi amaçla yapılmış olduğu önem arz etmektedir. Riskten korunma amacıyla taraf olunan sözleşmelerin değerleme kazanç veya kayıpları sözleşme vadesi sonuna kadar ertelenirken, spekülasyon amacıyla taraf olunan sözleşmelerin değerleme kazanç veya kayıpları ise değerleme tarihinde dikkate alınmaktadır. I Anahtar Sözcükler: Türev Finansal Araçlar, Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, Futures, Forward, Opsiyon, Swap, Uluslararası Muhasebe Standartları. II ABSTRACT The purpose of this thesis is to identify the recognition principles of derivatives (i.e., forwards, futures, options and swaps), which have been put forth as a tool for hedging financial risks and prove suggestions for accounting problems. Today, rapidly changing economic conditions, companies are left to face with many financial risks. Financial risk is defined as financial events, that may cause negative consequences by decreasing expected return and the value of business assets or incresing debt and interest of company. Companies have to use derivatives to increase their competitiveness, to provide continuity and to protect against financial risks. IAS 32, IAS 39 and IFRS 7 include principles about valuation, recording, presentation and explanation of derivatives. In our country, accounting principles have been identified with accounting standards and regulations published by the Capital Markets Board, Banking Regulation and Supervision Agency and the Turkish Accounting Standards Board. Valuation and accounting for derivatives are important for which aims to supply. The valuation gains or losses of contract, which prevents risk, are being delayed until the end of the contract. The valuation gains or losses of contract, which to speculate, are taken into account in the valuation date. Keywords: Financial Derivatives, Accounting for Derivatives, Forwards, Futures, Options, Swaps, International Accounting Standards. III MUHASEBE STANDARTLARI KAPSAMINDA TÜREV ÜRÜNLERİN İNCELENMESİ VE MUHASEBELEŞTİRİLMESİ İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................. I ABSTRACT................................................................................................................ III İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... IV KISALTMALAR .......................................................................................................VII GİRİŞ ............................................................................................................................ 1 BÖLÜM 1 ..................................................................................................................... 3 FİNANSAL RİSK YÖNETİMİ VE TÜREV ÜRÜN PİYASALARI .......................... 3 1.1.Finansal Risk Kavramı ve Türler ......................................................................... 3 1.1.1. Piyasa Riski................................................................................................. 5 1.1.1.1. Faiz Riski .............................................................................................. 5 1.1.1.2. Döviz Kuru Riski .................................................................................. 7 1.1.1.3. Sermaye (Hisse Senedi) Riski............................................................... 9 1.1.1.4. Emtia Riski............................................................................................ 9 1.1.2. Likidite Riski............................................................................................. 10 1.1.3. Operasyonel Risk ...................................................................................... 11 1.1.4. Kredi Riski ................................................................................................ 12 1.2.Finansal Risk Yönetimi...................................................................................... 12 1.2.1. Finansal Risk Yönetiminin Aşamaları ...................................................... 13 1.2.1.1. Riskin Tanımlanması .......................................................................... 13 1.2.1.2. Riskin Analizi ..................................................................................... 13 1.2.1.3. Riske Karşı Strateji Geliştirme ........................................................... 14 1.2.1.3.1. Riski Göze Alma ........................................................................... 14 1.2.1.3.2. Riski Azaltma................................................................................ 14 1.2.1.3.3. Risk Transferi................................................................................ 15 1.2.1.3.4. Riskten Kaçınma ........................................................................... 15 1.2.1.4. Sistemin Yönetimi............................................................................... 15 1.2.2. Riskten Korunma Teknikleri..................................................................... 16 1.3.Türev Ürün Piyasalarının Tarihsel Gelişimi ...................................................... 19 1.4.Forward İşlemleri ............................................................................................... 23 1.4.1. Döviz Forward Sözleşmeleri..................................................................... 25 1.4.2. Faiz Forward Sözleşmeleri........................................................................ 26 1.4.3. Mal Forward Sözleşmeleri ........................................................................ 26 1.5.Futures İşlemleri ................................................................................................ 27 1.5.1. Döviz Futures Sözleşmeleri ...................................................................... 31 1.5.2. Faiz Futures Sözleşmeleri ......................................................................... 31 1.5.3. Mal Futures Sözleşmeleri.......................................................................... 32 1.5.4. Endeks Futures Sözleşmeleri .................................................................... 32 1.6.Opsiyon İşlemleri ............................................................................................... 33 1.6.1. Döviz Opsiyon Sözleşmeleri..................................................................... 35 1.6.2. Faiz Opsiyon Sözleşmeleri........................................................................ 35 IV 1.6.3. Hisse Senedi Opsiyon Sözleşmeleri.......................................................... 36 1.7.Swap Sözleşmeleri ............................................................................................. 36 1.7.1. Faiz Swapları (Interest Swap) ................................................................... 37 1.7.2. Döviz (Para) Swapları (Currency Swap)................................................... 38 1.7.3. Mal Swapları (Commodity Swap) ............................................................ 39 BÖLÜM 2 ................................................................................................................... 41 TÜREV ÜRÜNLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ ............................................. 41 2.1.Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilme Esasları ................................................... 41 2.1.1. Kayıtlara Alma .......................................................................................... 46 2.1.2. Kayıtlamada Kullanılacak Değerin Tespiti............................................... 46 2.1.3. Kayıtlama Yöntemleri............................................................................... 46 2.1.3.1. Kayıtlama Tarihine Göre Kayıtlama Yöntemleri................................ 47 2.1.3.2. Değerleme Türüne Göre Kayıtlama Yöntemleri................................. 48 2.1.3.2.1. Erteleme Yöntemi ......................................................................... 48 2.1.3.2.2. Cari Değer Yöntemi ...................................................................... 49 2.1.4. Finansal Riskten Korunma Muhasebesi.................................................... 49 2.1.4.1. Finansal Riskten Korunma Aracı ........................................................ 50 2.1.4.2. Finansal Riskten Korunma Konusu Kalem......................................... 50 2.1.4.3. Finansal Riskten Korunma İlişkisi ...................................................... 51 2.1.4.3.1. Gerçeğe Uygun Değer Riskinden Korunma ................................. 53 2.1.4.3.2. Nakit Akış Riskinden Korunma .................................................... 54 2.1.4.3.3. Net Yatırım Riskinden Korunma .................................................. 56 2.1.4.4. Finansal Riskten Korunmanın Etkinliği.............................................. 56 2.2.Forward Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi ................................................... 57 2.2.1. Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ............................ 59 2.2.1.1. Belirli Bir Döviz Cinsinden Mevcut Alacak Veya Borçlara İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................................ 60 2.2.1.2. Belirli Bir Döviz Cinsinden Kesin Bir Taahhüde İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................................ 63 2.2.1.3. Spekülasyon Amacıyla Taraf Olunan Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................................ 65 2.2.2. Faiz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ............................... 67 2.2.2.1. Faiz Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Faiz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................................ 69 2.2.2.2. Spekülasyon Amacıyla Taraf Olunan Faiz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi........................................................................... 73 2.2.3. Ticari Mal Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ..................... 76 2.3.Futures Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi..................................................... 77 2.3.1. Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi .............................. 78 2.3.1.1. Belirli Bir Döviz Cinsinden Mevcut Alacak Veya Borçlara İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................................ 78 2.3.1.2. Belirli Bir Döviz Cinsinden Kesin Bir Taahhüde İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................................ 82 V 2.3.1.3. Spekülasyon Amacıyla Taraf Olunan Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi........................................................................... 85 2.3.2. Faiz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................. 88 2.3.3. Ticari Mal Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi....................... 91 2.4.Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ................................................ 94 2.4.1. Döviz Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ............................ 95 2.4.2. Faiz Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ............................... 99 2.5.Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi................................................... 102 2.5.1. Döviz Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ............................... 102 2.5.2. Faiz Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi .................................. 108 BÖLÜM 3 ................................................................................................................. 112 TÜREV ÜRÜNLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİNE İLİŞKİN SORUNLAR 112 3.1.Türev Ürünlerin Muhasebe Kayıtlarına Alınmalarına İlişkin Sorunlar ........... 113 3.2.Türev Ürünlerle İle İlgili Değerleme Sorunları ............................................... 114 3.3.Türev Ürünlerin Raporlanması İle İlgili Sorunlar............................................ 115 3.4.Türev Ürünlerle İle İlgili Temel Muhasebe Kavramları .................................. 115 3.5.Gerçeğe Uygun Değer Kavramı....................................................................... 117 3.6.TMS 39 İle İlgili Eleştiriler.............................................................................. 123 SONUÇ ..................................................................................................................... 127 KAYNAKÇA............................................................................................................ 133 VI KISALTMALAR a.g.k. : Adı Geçen Kaynak a.k. : Aynı Kaynak AB: Avrupa Birliği ABD :Amerika Birlesik Devletleri BIS : Bank for International Settlement CBOE : Chicago Board Options Exchange CBOT : Chicago Board of Trade FASB : Finansal Muhasebe Standartları Kurulu FIS : Futures Industry Association FRA : Forward Rate Agreement IAS :International Accounting Standards IASB :International Accounting Standards Board IASC: International Accounting Standards Committee IFRS :International Financial Reporting Standards İAB : İstanbul Altın Borsası İMKB :İstanbul Menkul Kıymetler Borsası LIBOR :London Interbank Offered Rate N.H.: Nazım Hesap SPK :Sermaye Piyasası Kurulu TCMB : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TFRS : Türkiye Finansal Raporlama Standartları TL : Türk Lirası TMS :Türkiye Muhasebe Standartları TMSK :Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu VII TSPAKB : Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği UFRS : Uluslararası Finansal Raporlama Standartları US GAAP :United States Generally Accepted Accounting Principles USD : Amerikan Doları VOB :Vadeli Islemler Borsası VOBAS : Vadeli Islemler Borsası A.S. VIII GİRİŞ Günümüzün hızla değişen ekonomik şartları, işletmeleri karşı karşıya kaldıkları risklere karşı daha fazla korunmaya zorlamaktadır. Bu da işletmeler tarafından türev ürünlerin kullanımını yaygınlaştırmaktadır. Türev ürünler, fiyatları başka ürünlerin fiyatlarına bağlı olup, vade sonundaki ve vade içerisindeki değeri, sözleşmeye konu olan varlığın fiyatı tarafından belirlenen varlıklardır. İşletmeler, türev araçları riskten korunma amaçlı kullanmanın yanında, ticari kar amaçlı (spekülatif) da kullanılabilmektedir. Finansal piyasalarda yaşanan bu gelişmeler, değişen piyasalara ve yeni geliştirilen finansal araçlara uyum sağlanması amacıyla, bir bütün olarak muhasebe ve finansal raporlama sistemlerinin de geliştirilmesine ilişkin çalışmaların başlamasına sebep olmuştur. Türev ürünlerle yapılan işlemlerin hacmindeki artış, bu araçlarla gerçekleştirilen işlemlerin finansal etkilerinin ne şekilde mali tablolara yansıtılacağı sorununu gündeme getirmiştir. Türev ürünlerle yapılan işlemlerin kayıtlanması, değerlemesi ve raporlanması ile ilgili sorunların aşılması ve farklı uygulamalara son verilmesi amacıyla Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB) tarafından çalışmalar yapılmış ve türev araçların muhasebeleştirilmesi için 32 ve 39 numaralı Uluslararası Muhasebe Standartları ve 7 numaralı Uluslararası Finansal Raporlama Standardı yayımlanmıştır. Ülkemizde de Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu (TMSK) tarafından yayımlanan bu standartlara paralel yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu çalışma, türev ürünlerin gelişimini, çeşitlerini, türev ürünlerin muhasebeleştirilmesi hakkındaki ulusal 1 ve uluslar arası mevzuatları, muhasebeleştirilme uygulamalarını ve türev ürünlerin muhasebeleştirilmesi ile ilgili sorunları konu almaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde; finansal risk kavramı ve finansal risk yönetimi, türev ürünler, türev ürünlerin tarihsel gelişimi, türev ürünlerin kullanım amaçları ve özellikleri üzerinde durularak genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde; türev ürünlerin muhasebeleştirilmesi konusunda Uluslararası Muhasebe Standartları, Sermaye Piyasası Kurulu ve Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu’nun ülkemizle ilgili yayınlamış olduğu muhasebe standartları ve düzenlemeler doğrultusunda türev ürünlerin muhasebeleştirilmesi esasları ele alınarak uygulama örneklerine yer verilmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise; Türev ürünlerin muhasebeleştirilmesi ile ilgili sorunlar ve tartışmalar ele alınarak bunlarla ilgili çözüm önerileri sunulmuştur. 2 BÖLÜM 1 FİNANSAL RİSK YÖNETİMİ VE TÜREV ÜRÜN PİYASALARI 1.1. Finansal Risk Kavramı ve Türleri Uluslararası finansal piyasalarda 1970 öncesi dönemdeki fiyat istikrarına karşın, 1970 sonrası dönemde Bretton-Woods Sistemi’nin sona ermesi ile ortaya çıkan fiyat belirsizlikleri, karmaşık ve değişken işlemler finans sektöründeki piyasa katılımcılarını daha büyük risklerle karşı karşıya bırakmıştır. Bu gelişmeler riske karşı korunma ihtiyacını da beraberinde getirmiştir. Risk, sözlükte kelime anlamı olarak zarara uğrama ihtimali şeklinde tanımlanmaktadır. 1 Finansal olarak ise risk, kazanma ve kaybetme derecesindeki belirsizlik, işletmenin beklenen getirilerindeki değişkenliktir. 2 Finansal riski, işletmenin varlıklarının değerinde ve beklenen getirisinde oluşabilecek azalmaya; borç ve faiz yükünde meydana gelebilecek artmaya neden olabilecek olumsuz sonuç yaratan finansal olaylar olarak da tanımlayabiliriz. 3 Günümüzde risk kavramı, yalnızca tehdit unsurları ile değil içinde barındırdığı fırsat olanakları da ele alınarak tanımlanmaktadır. Fırsatların ve tehditlerin yapısı niteliksel anlamda çok farklı olmadığından, her ikisi de belirsizlik içerebilmekte ve beklentiler üzerinde potansiyel bir etkiye sahip olabilmektedir. Piyasalarda meydana gelen değişimlerin ve artan belirsizliğin neticesinde piyasa katılımcılarının eskisinden daha büyük finansal risklerle karşı karşıya kalmasının nedenleri şunlardır: 4 1 2 3 4 www.merriam-webster.com, 11.01.2009 19:30 J.C. Van Horne, J.M.Wachowicz, Fundamentals of Financial Management, Prentice Hall Inc.,1998, s.90 R.Örten, İ.Örten, Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları, Gazi Kitabevi, Ankara, 2001, s.15 G.Erçel, Finansal Risk Yönetimi, “6. Yıllık Global Finance Conference”, Bilgi Üniversitesi, İstanbul, 1999. 3 i. Küreselleşme Dünyadaki birçok finansal piyasa, sermayenin serbest dolaşımındaki engelleri aşamalı olarak ortadan kaldırarak, daha geniş bir piyasa şekline dönüşmüştür. Bu durum, dünyanın bir bölgesinde ortaya çıkan sorunların başka bir bölgedeki piyasalara ve yatırımcılara hemen yansıması gibi bir olguyu da beraberinde getirmiştir. ii. Değişkenliklerin Artması Piyasa fiyatlarının ve rasyoların inişli çıkışlı bir seyir izlemesi anlamına gelen piyasadaki değişkenlik (volatility), finansal riskin ana kaynaklarından biridir. Piyasadaki değişkenliklerin artması, piyasa katılımcılarını daha büyük belirsizlik ve risklerle karşı karşıya bırakmıştır. iii. Yeni Yatırım Alternatiflerinin Ortaya Çıkması Uluslararası piyasalardaki şartların değişmesi sonucunda karmaşık yapılı yeni yatırım alternatifleri ortaya çıkmıştır. Yatırım araçlarının çeşitliliği, korunma (hedging) amaçlı türev enstrümanlarda olduğu gibi, diğer yatırım araçlarını da gelişmeye yöneltmiştir. Türev enstrümanlar, finansal piyasalarda riski azaltmak için giderek daha geniş olarak kullanılmakla birlikte bunlardan kaynaklanan zararlar da artmaya başlamıştır. iv. Uluslararası Rekabetin Artması Dünyada kredi fonları arzındaki artış, finansal risklerin de hızla artmasında önemli bir rol oynamıştır. Özellikle, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin bankacılık sektörlerinin aynı alanda rekabet etmeye başlaması ve büyük ölçekli bankaların bankacılık sektörü dışındaki finansal kurumlarla yoğun 4 rekabete girişmeleri kredi riskini daha önemli ve fakat karmaşık hale getirmiştir. Finansal piyasalarda da pek çok risk ile karşı karşıya kalınmaktadır. Maruz olunan riskin kaynağına göre finansal kurumlar 4 tür temel risk ile karşı karşıdır. Bunlar piyasa riski, likidite riski, operasyonel risk ve kredi riskidir. 1.1.1. Piyasa Riski Piyasa riski, piyasada oluşan fiyat dalgalanmaları sonucu maruz kalınan risktir. Piyasa riski alınacak, satılacak ya da elde bulundurulacak bir finansal ürünün değerindeki piyasa faktörlerine bağlı belirsizliği ifade etmektedir. Faiz riski, döviz kuru riski, sermaye (hisse senedi) riski ve emtia riski olmak üzere 4 farklı tür piyasa riski vardır. 1.1.1.1. Faiz Riski Piyasalarda döviz kuru ve faiz oranlarındaki değişim finansal ürünlerin piyasa fiyatlarını etkilemektedir. Faiz oranlarındaki değişim serbest piyasa ekonomilerinde tamamen piyasa güçleri tarafından yaratılmaktadır. Kaynak kullanım talebi, tasarruf ve yatırımların arzını etkileyen bir kısım faktörler vardır. Bunlar, büyüme ve enflasyon gibi ekonominin geneline dair bekleyişler ve devletin kısa ve uzun vadeli borçlanma miktarı ve para politikası uygulamalarıdır. Örneğin; yüksek miktarda borçlanmak isteyen bir devlet daha yüksek faiz oranları sunacak, bu da diğer ödünç verilebilir fonların maliyetlerini arttıracaktır. 5 Faiz oranında oluşan dalgalanma faiz oranı riskini ortaya çıkarmıştır. Faiz oranı riski, faiz oranlarında gerçekleşebilecek olumsuz değişmeler sonucu, faiz 5 E. Uzun, Türkiye’deki Uygulamalar, 39 Numaralı Uluslararası Muhasebe Standardı ve Avrupa Merkez Bankası Uygulamaları Çerçevesinde Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi ve Finansal Tablolara Yansıması, TCMB Uzmanlık Yeterlilik Tezi, 2004, s. 7-8. 5 maliyetinin artması veya yatırım ve kredi gelirlerinin azalması riski olarak tanımlanmaktadır. 6 Bu risk herhangi bir yatırımdan beklenen getiriyi olumlu veya olumsuz etkilemekte ya da işletmelerin borçlanmaları üzerinde etkili olmaktadır. Faiz oranındaki değişmelerden kaynaklanan faiz riski sonucu işletme daha az faiz geliri ya da daha çok faiz gideriyle karşı karşıya kalmaktadır. Faiz riski, borçlanma, borç verme veya yatırım kararlarında da minimum maliyetin ya da maksimum karın elde edilmesine engel olmaktadır. Faiz oranı riskinin nakit akışı riski, portföy riski ve ekonomik risk olmak üzere üç türü vardır. Nakit akışı riski, faiz oranlarındaki dalgalanma sonucu, işletmenin beklenenden daha fazla faiz ödemesi ya da daha az faiz geliri elde etmesini ifade eder. Kredi almayı düşünen veya değişken faizli bir borca sahip olan bir işletme, faiz oranlarında meydana gelecek bir artıştan dolayı zarara uğrayacaktır. Değişken faizli bir yatırım aracına yatırım yapan yatırımcı da faizlerde meydana gelebilecek bir düşüş sonucunda beklenenden daha az faiz geliri elde edeceğinden zarar edecektir. Portföy riski, faiz oranlarındaki değişmeler karşısında sahip olunan portföyün değer kaybetme riskini içerir. Faiz oranları ile faiz getiren varlık arasında ters ilişki vardır. Faiz oranları arttıkça varlığın değeri azalır, oranlar azaldıkça varlığın değeri artar. Vade süresi uzadıkça faiz oranların bu etkisi daha da artmaktadır. Faiz oranı değişiklikleri, bir işletme üzerinde, onun ekonomik çevresini değiştirmek suretiyle endirekt bir etkiye sahip olabilir. Bu durum ekonomik risk olarak ifade edilmektedir. Örneğin, faiz oranlarında bir düşüş olması durumunda, 6 R.Parlakkaya, Finansal Türev Ürünler ile Mali Risk Yönetimi ve Muhasebe Uygulamaları, Nobel Yayın, 2003, s. 25. 6 işletmenin yüksek kaldıraç derecesine sahip rakiplerinin fon maliyeti azalacağından, söz konusu rakipler bir rekabet avantajı elde edebileceklerdir. 7 1.1.1.2. Döviz Kuru Riski Döviz kuru riski, belli etkenlerle (enflasyon, faiz oranları, ekonomik ve siyasal krizler, ödemeler dengesi, vb.) ulusal para biriminin yabancı para birimi karşısındaki olumlu veya olumsuz değer değişimlerdir. 8 Döviz riski, bir işletmenin kendi ulusal parası dışındaki paralarla kambiyo işlemlerinde bulunması ya da kendi ülkesi dışında net varlık veya borçlarının olması durumunda ortaya çıkar. Bir işletme, yabancı para cinsinden varlıklara ya da yükümlülüklere sahip olduğu veya yabancı para cinsinden ödeme yapma ya da gelir elde etmesini sağlayacak anlaşmalar yaptığı zaman döviz kurunun dalgalanmasından kaynaklanacak risklerle karşı karşıya kalacaktır. Ulusal paranın yabancı paralar karşısında değer kazanması durumunda yabancı paralı varlıkları, yabancı paralı yükümlülüklerinden fazla olan bir işletme için zarar, tersi durumda olan bir işletme için kar durumu ortaya çıkacaktır. Döviz kurlarındaki olumlu ve olumsuz dalgalanmalar işlem riski, muhasebe riski ve ekonomik risk olmak üzere üç tür döviz kuru riski ortaya çıkarmaktadır. 9 İşlem riski, işletmenin beklenen nakit akımlarındaki döviz kuru hareketlerinin direkt etkisinden kaynaklanan olası kazanç ve kayıplar olarak tanımlanabilir. 10 Bir işletmenin vadeli bir ithalat ya da ihracat yapması durumunda, vade sonunda kurların değişmesi sonucunda zararla karşılaşması işlem riskine örnek verilebilir. İşlem 7 a.k., s. 25-26. Ö.Akmut, “Kriz Dönemlerinde İşletmelerin Karşılaştıkları Finansal Sorunlar ve Risk Yönetimi”, İşveren Dergisi, www.tisk.org.tr, 13.01.2009, 21:30. 9 S.Sezer, “Döviz Kur Riskine Karşı Dış Ticaret Firmalarının Duyarlılığı: Kayseri Örneği”, http://www.paradoks.org/makale/yil2_sayi1/doviz_kur.pdf, 13.01.2009, 22:00. 10 H.Söyler, “Döviz Kurları Üzerine İşlemler”, http://www.alomaliye.com/halil_soyler_doviz_kur_islemler.htm, 22.01.2009, 20:00. 8 7 riskinin sonucu, ulusal para cinsinden daha fazla ödemede bulunmak ya da daha az tutarda tahsilatta bulunmaktır. Döviz kurlarındaki olası bir değişme, işletmenin beklenen ya da bütçelenen nakit akışı veya harcamalarının beklenenden daha az veya çok olmasına neden olabilir. Dolayısıyla işletmenin karlı olabilecek bir işlemi zararla kapatması söz konusu olabilmektedir. İhracatçı işletme, döviz kurundaki düşüş sonucu zarar ederken, ithalatçı işletme da döviz kurundaki artış yüzünden zarar edecektir. Muhasebe riski, yabancı para birimi ile gösterilen varlıkları, yükümlülükleri, gelirleri ve harcamaları ile yabancı ülkelerde bulunan bağlı şirketlerinin mali tablolarının konsolidasyonu sırasında, ana işletmenin bilançosu için esas aldığı para birimindeki değişiklikler nedeniyle ortaya çıkan bir risktir. Özellikle çok uluslu şirketlerin yabancı ülkelerdeki bağlı şirketlerinin mali tablolarının ana şirketin mali tabloları ile konsolide edilmesi sırasında, bağlı şirketlerin mali tablolarında yer alan kalemlerin, ana şirketin bulunduğu ülkenin parasına çevrilmesi sonucu ortaya çıkar. Muhasebe riski, işletmenin karlılığını ve bilanço değerlerini etkilemekte, ancak işlem riskinden farklı olarak nakit kar ya da zarar doğurmamaktadır. Ekonomik risk, işletmenin cari ve gelecekteki nakit akışlarının yerel para cinsinden değerinin döviz kurundaki dalgalanmalara bağlı olarak değişmesidir. Ekonomik riskin direkt ve endirekt olmak üzere iki türü vardır. Direkt ekonomik risk, döviz kurlarının olumsuz yönde hareketi ile bir işletmenin gelecekteki ticari faaliyetleri nedeniyle satın alacağı malzemeler için daha yüksek maliyetlere katlanması veya satacağı malzemelerden daha az gelir elde etmesi sonucu ortaya çıkan risktir. 8 Endirekt ekonomik risk ise, döviz kurlarının olumsuz yönde hareketi ile, bir işletmenin rakiplerine karşı fiyat ve maliyet rekabeti yapabilme yeteneğini kaybetmesi olasılığıdır. 11 1.1.1.3. Sermaye (Hisse Senedi) Riski Sermaye (Hisse senedi) riski, sermaye sahipleri (hissedarlar) için hisse senedi fiyatlarının azalması sonucu portföy değerinin azalması ya da ileri tarihte belirli miktarda bir fonu hisse senetlerine yatırmayı planlayan yatırımcılar için, hisse senedi fiyatlarının yükselmesi, dolayısıyla şimdiye göre daha az hisse senedi satın alabilme ya da daha fazla fon ile planlanan sayıda hisse satın alabilme riskidir. 1.1.1.4. Emtia Riski Emtia riski, mal fiyatlarındaki dalgalanmaların oluşturduğu bir risktir. Alıcılar için mal fiyatlarındaki artışlar sonucunda beklenenden daha fazla ödeme yapılması, satıcılar ve üreticiler için de mal fiyatlarındaki azalışlar sonucunda beklenenden daha az tahsilat yapılması olasılığıdır. 12 Emtia riskinin, nakit akış riski ve ekonomik risk olmak üzere iki türü vardır. Nakit akış riski, mal fiyatlarındaki değişme sonucunda nakit akımlarının değişmesidir. Mal fiyatlarındaki azalış, üreticiler ve satıcılar için nakit girişlerini azaltırken, mal fiyatlarındaki artışlar, alıcılardan daha fazla nakit çıkışına neden olmaktadır. Ekonomik risk ise, mal fiyatlarındaki artışlar sonucunda bu ürünlere dayalı üretim yapan işletmelerin satış hacimlerinde azalma olması olasılığı olarak 11 12 R.Parlakkaya, a.g.k., s.24. Comptroller of the Currency Administrator of National Banks, Risk Management of Financial Derivatives, Comptroller’s Handbook, http://www.occ.treas.gov/handbook/deriv.pdf, 24.01.2009, 21:45 9 tanımlanabilir. İşletmelerin maliyetlerinde meydana gelen bu artışları müşterilerine yansıtmayarak satış hacimlerini korumaya çalışmaları durumunda ise karlılıkları azalacaktır. Mal fiyatlarındaki bu artışlar işletmenin rekabet gücünü azaltacak ve mevcut pazar payının kaybedilmesine neden olabilecektir. 1.1.2. Likidite Riski Likitide riski, sahip olunan varlığın, istenildiğinde kolayca paraya çevrilememesini veya paraya çevirmede bazı zorluklarla karşılaşılması sonucu, varlığın cari piyasa değerinin altında elden çıkarılması anlamına gelir. 13 Likitide riski aynı zamanda, genel olarak işletmenin nakit akışındaki dengesizlik sonucunda nakit çıkışlarını tam olarak ve zamanında karşılayacak düzeyde ve nitelikte nakit mevcuduna veya nakit girişine sahip bulunmaması riskidir. 14 İşletmenin nakit giriş ve çıkışları dengeli olmazsa bazı yükümlülüklerin karşılanamaması söz konusu olabilir. Bu durumun giderilmesi amacıyla işletme daha yüksek maliyetlere katlanarak fon sağlama yoluna gidecektir. İşletmenin vadesi gelen yükümlülüklerini karşılayabilmesi, istenilen işlemlere girebilmesi ve yüksek verimli yatırım fırsatlarını değerlendirebilmesi için ihtiyaç duyacağı nakit için çok yüksek maliyetlere katlanmak zorunda kalması da likitide riskini ortaya çıkarır. Nakit giriş ve çıkışlarının yalnızca miktar olarak değil, zaman olarak da birbirleriyle uyumlu olması gerekmektedir. 15 13 R.Örten, İ.Örten, a.g.k., s.16. E.Uzun, a.g.k., s. 8-9. 15 F.K. Ebiçlioğlu, A.Kahraman, “Swap İşlemleri İşleyişi Ve Vergisel Boyutu”, http://www.turmob.org.tr/EKutuphane/Dokuman_Detay.aspx?belge=238, 22.01.2009, 22:30. 14 10 1.1.3. Operasyonel Risk Operasyonel risk, yetersiz ve başarısız içsel süreçlerden, personelden ve sistemlerden ya da dışsal olaylardan kaynaklanan kayıplardır. Operasyonel risk, uygun olmayan veya hatalı iç proses ve sistemler sonucu (insan hataları, teknik hatalar vb.) veya işletme dışı olaylar sonucu karşı karşıya kalınan risklerdir. Operasyonel risk çoğunlukla yönetim başarısızlıkları ve yetersiz denetim sonucu meydana gelmektedir. Operasyonel riskler; personel riski, teknolojik riskler, organizasyon riski, yasal riskler ve dış risklerden oluşmaktadır. 16 Personel riski, yönetimin ve personelin yetersizliğinden, ihmalinden, görevlerini unutmalarından ya da kötüye kullanmalarından veya kasıtlı olarak suç sayılan eylemleri gerçekleştirmelerinden kaynaklanan risklerdir. Teknolojik riskler, bilgisayar ve iletişim sistemlerindeki teknik sorunlar, aksamalar, yetersiz ya da eskimiş sistemlerden kaynaklanan risklerdir. Organizasyon riski, örgüt yapısı ve işleyişiyle ilgili sorunlardan doğan risklerdir. Örgüt içerisindeki kademeler arasındaki bilgi akışının yetersizliği, yetki sınırlarının kesin olmaması, yapı-işleyiş değişikliklerinden doğan belirsizlikler bu gruba girmektedir. Yasal riskler, işletmenin içinde bulunduğu sektöre ait mevcut yasal mevzuatta oluşabilecek değişikliler neticesinde zarara uğrama riskidir. Dış riskler, işletmenin dışında kaynaklanan, deprem, yangın, sel gibi felaketlerden kaynaklanan riskler, terör ve sosyal kargaşanın yol açacağı zararlardır. 16 M.A. Boyacıoğlu, “Operasyonel Risk ve Yönetimi”, Bankacılar Dergisi, Sayı 43, 2002, s.51-54. 11 1.1.4. Kredi Riski Kredi riski, bir finansal işlemde taraflardan birinin karşı tarafa yükümlülüğünü yerine getirmemesi ya da yükümlülüğünü erteleyerek anlaşılan vadeden daha uzun bir vadeye çevirmesi sonucunda karşı tarafı zarara uğratma riskidir. 17 Kredi riski, özel kredi riski ve genel kredi riski olmak üzere ikiye ayrılır. Özel kredi riski, kredi verilen işletmenin ekonomik koşulları ve içinde bulunduğu sektöre özel durumlar veya yatırımda bulunulan işletmelerin ekonomik koşulları ve içinde bulunduğu durumlar nedeniyle maruz kalınan risklerdir. Genel kredi riski ise, bütün ekonomiyi etkileyen, ekonomik kriz ve doğal afetler gibi bütün işletmelerin yükümlülüklerini yerine getirmesini olumsuz yönde etkileyen olaylar nedeniyle kredilerin kısmen ya da tamamen ödenememesi riskidir. 18 1.2. Finansal Risk Yönetimi Finansal risk yönetimi döviz kurlarında, faiz oranlarında, mal ve hisse senedi fiyatlarındaki beklenmedik değişmelerin neden olduğu kayıpları en aza indirme veya yok etme çabalarıdır. Finansal risk yönetimi, finansal kararların doğuracağı sonuçları kur, faiz, fiyat gibi değişkenlerle ilişkilendirerek; uygun riskten kaçınma tekniklerinin bulunması ve bu tekniklerin duyarlılık derecelerinin ortaya konularak; uygun çözümlerin, uygun zamanda uygulanması sürecini içermektedir. 19 Finansal risk yönetiminin amacı, ne zaman ve nasıl ortaya çıkacağı belirsiz risklerin olumsuz etkilerini en aza indirmek ve bu riskler içerisindeki potansiyel 17 G.Erçel, a.g.k., s. 3. R.Parlakkaya, a.g.k., s. 21. 19 G. Sayılgan, “Finansal Risk Yönetimi”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:50, Sayı:1-2, 1995, s. 324 18 12 fırsatları en etkili biçimde değerlendirebilmek için kaynak ve etkinliklerin en etken şekilde planlanmasını, organize edilmesini, yönetilmesini ve kontrolünü sağlamaktır. 1.2.1. Finansal Risk Yönetiminin Aşamaları Başarılı bir finansal risk yönetimi için aşağıda belirtilen aşamalar izlenmelidir. 20 1.2.1.1. Riskin Tanımlanması Risk tanımlanması, muhtemel riskleri sistematik ve sürekli biçimde saptayarak önemine göre sınıflandırmak amacıyla yapılan çalışmalardır. Bu aşama daha sonraki aşamalara temel oluşturur ve büyük önem taşır. Riskin doğru şekilde tanımlanması, bu risklerin doğru şekilde yönetilmesine de olanak sağlayacaktır. Risk tanımlanmasında ilk olarak riskin algılanması ve tehlikenin farkına varılması, yani riskin ne olduğunun tespit edilmesi gerekir. 21 İkinci olarak da, potansiyel kaybın asıl nedeninin ve nereden kaynaklandığının saptanması gerekir. 1.2.1.2. Riskin Analizi Tanımlanan risklerden mantıksal biçimde korunmak için, riskin potansiyel etkilerinin hesap edilmesi ve ölçülmesi zorunludur. Bir riskin izlenebilir olması için ölçülebilir olması gerekir. Bu nedenle, risk analizi, belirsizlikleri nicel biçime dönüştürerek riskin potansiyel etkilerinin hesaplanması olarak tanımlanır. 22 20 Ş.A.Acuner, “Etkili Bir Risk Yönetim Sürecinin Aşamaları”, Active Dergisi, No: 47, 2006 http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=3866, 24.01.2009, 20:00. 21 K.A.Horcher, Essentials of Financial Risk Management, Wiley, 2005, s. 7. 22 G.Sayılgan, a.g.k., s. 329. 13 1.2.1.3. Riske Karşı Strateji Geliştirme Tanımlama ve analiz işleminden sonra, soruna çeşitli çözümler ve yöntemler sunulması ve en iyi çözüm kombinasyonunun oluşturulması risk yönetiminin üçüncü aşamasıdır. Bu aşamada, belirli risklerin hangilerinin katlanılabilir olduğu konusunda karar verilir. Riske karşı gösterilen tepkinin etkin olabilmesi için en önemli husus bu tepkinin risk gerçekleşmeden önce belirlenmiş olmasıdır. Bunun için kişi, kurum ya da bölgenin maruz kalacağı risklerin doğru bir şekilde tanımlanması ve bunların gerçekleşme olasılıklarının ya da gerçekleşmeleri halinde neden olacakları kayıp ve zararların doğruya yakın tahminleri de önemlidir. Risk tepkileri genellikle riske karşı davranış şekillerine göre belirlenir. Dört tip risk stratejisi vardır. Bu stratejiler, riskin gerçekleşme olasılığının azaltılması ya da riskin gerçekleşmesi halinde ortaya çıkan kayıpları en aza indirmek amacıyla geliştirilen yöntemlerdir. 23 1.2.1.3.1. Riski Göze Alma Riski göze alma stratejisi, risk almak gerektiği ve riske karşı ister aktif bir şekilde uygun ihtimalleri göz önüne alarak, isterse pasif bir şekilde riskin getireceği durumu gözlemek dışında bir şey yapmayarak tepki vermeme durumudur. 1.2.1.3.2. Riski Azaltma Riski azaltma stratejisi, riskin olasılığını ya da etkisini aza indirgeyerek, işletmeler açısından riski daha kabul edilebilir hale getirebilmek için riskin 23 D.Hillson, “Extending The Risk Process To Manage Opportunities”, 4. European Project Management Conference, PMI Europe 2001, London, 6-7 Haziran 2001, http://www.riskdoctor.com/pdf-files/opp0601.pdf, 24.01.2009, 20:00. 14 boyutlarını küçültme durumudur. Riski azaltmanın en etkili yöntemi riski paylaştırmaktır. 1.2.1.3.3. Risk Transferi Risk transferi, zararın hukuki ve finansal sorumluluğunun, riski daha iyi yönetebileceğine inanılan bir kişiye ya da kuruluşa transfer edilmesidir. Transferin yapıldığı kişi ya da kuruluş herhangi bir kayıp durumunda bütün hukuki ve finansal sorumluluğa katlanmaktadır. Risk transferinde leasing, sigorta ve tehlike arz eden faaliyetler için alt sözleşme yöntemleri kullanılabilir. Riski transfer etmek riskin kaynağını etkileyip, riski azaltmayı amaçlamaz, yalnızca riskin sorumluluğunu başka bir birime aktarır. 1.2.1.3.4. Riskten Kaçınma Riskten kaçınma, riskin ortaya çıkma ihtimalini ortadan kaldırmak, belirsizlikleri elimine ederek zarar etmeyi önlemektir. İşletmeler riskin olası sonuçlarını kabul etmek istemezlerse ve belirsizlikleri ortadan kaldıramazlarsa risk içeren faaliyetlere baştan girmezler. Ancak bu kararı alırken dikkatli olmalı, mevcut fırsatları iyi analiz ederek doğru karar vermelidirler. 1.2.1.4. Sistemin Yönetimi Risk yönetiminin son aşaması, risk yönetiminin sistemli ve sürekli bir şekilde sürdürülmesini sağlayan çalışmalardan oluşur. Sistemsel yaklaşım olarak da tanımlanan bu aşamanın iki önemli bölümü vardır. 24 Risk yönetim politikasının belirlenmesi: Risk yönetim politikası, risk yönetiminin standartlarını belirleyen belge ve dokümanlardan oluşur. Risk yönetim 24 Ş.A.Acuner, a.g.k., s. 6-7. 15 politikasının belirlenmesinin en önemli yararı, daha önce yaşanmış benzer bir olayla karşılaşılması halinde risk yöneticisinin yeni bir çalışma yapmasına gerek duymaması ya da en az çabayla yeni bir plan oluşturmasıdır. Sürecin izlenmesi ve kayıtlama: Uygulamada bir yandan risk yönetiminin işleyişi izlenirken öbür yandan uygun bir kayıtlama sistemiyle risk yönetim aşamalarında kullanılan istatiksel veriler sağlanır. Bu kayıtlar risk sıklığı, şiddeti ile sonuçları ve diğer önemli bilgileri içererek gelecekteki yeni risk olayları için yol gösterici olurlar. 1.2.2. Riskten Korunma Teknikleri Asıl finansal olay (faiz, fiyat ve döviz kuru dalgalanmaları) nedeniyle gelecekte meydana gelebilecek olumsuz durumun etkisini ortadan kaldırmak veya en aza indirmek amacıyla yapılan işleme riskten korunma (hedging) denir. 25 Riskten korunma işlemi ile türev enstrümanlar veya belirli şartlar altında türev olmayan enstrümanlar (sadece kur riskine karşı korunmada), riskten korunan varlık veya yükümlülüğün rayiç değerindeki veya söz konusu varlık veya yükümlülüklerden kaynaklanan nakit akışlarındaki değişmelerin tamamını veya bir kısmını dengeler. Riskten korunan varlık, rayiç değerinde veya nakit akışlarında değişmelere maruz kalan bir varlık, yükümlülük, taahhüt veya öngörülen bir işlem olabilir. 26 İşletmelerin karşılaşabilecekleri risklerin bir kısmı mevcut aktif, pasif ve taahhütlerle ilgili iken bir kısmı da ileriye dönük işlemler ile ilgili olabilmektedir. İşletmeler bu tür risklerden kendilerini koruyabilmek için türev ürünlere dayalı 25 26 Y.Selvi, Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, Rem Ofset, İstanbul, 2000, s. 73. H. Turgay, “Türev Ürünlerin Mali Tablolara Yansıtılması”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 2001, http://www.tspakb.org.tr/tr/Portals/57ad7180-c5e7-49f5-b282c6475cdb7ee7/ETM_lisanslama_egitim_kilavuzlari_turev_araclar_hale_turgay_makale.pdf, 15.01.2009, 20:00. 16 sözleşmeler satın alır veya kendileri yeni ürün türetirler. Riskten korunma amaçlı türev ürünler, getirisi başka bir kıymetin getirisine bağlanmış, diğer bir deyişle başka bir kıymetin getirisinden türetilmiş finansal araçlardır. Forward, futures, opsiyon ve swap sözleşmeleri bu ürünlere örnektir. Bu ürünler döviz, faiz, emtia gibi her türlü ürün üzerine yazılabilir. Riskten korunma amaçlı yapılan sözleşmelerle, iki ya da daha fazla birbirinden farklı durumlar arasında bir riskten korunma işlemi kurulması ve böylece riskten korunan varlık veya yükümlülük kalemlerinin zarar veya karlarının riskten koruyan aracın kar veya zararları ile kısmen ya da tamamen karşılanması amaçlanmaktadır. Riskten koruyan araç ile riskten korunan kalem, riskten koruma işleminin temel unsurlarını oluşturmaktadır. 27 Türkiye Muhasebe Standartları’ndan 39 numaralı standart olan Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçme standardında finansal riskten korunma aracı; “Gerçeğe uygun değerinin veya nakit akışlarının, finansal riskten korunma konusu kalemin gerçeğe uygun değerindeki veya nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemesi beklenen türev araç ya da (sadece döviz kuru riskinden korunma amaçlı işlemler için) türev olmayan finansal varlık veya borçlar” olarak tanımlanmaktadır. Finansal riskten korunma konusu kalem ise; “İşletmeyi, gerçeğe uygun değerde veya gelecekte elde edilecek nakit akışlarında değişiklik olması riskine maruz bırakan ve finansal riskten korunan olarak sınıflanan bir varlık, yükümlülük, kesin taahhüt, gerçekleşme olasılığı yüksek tahmini işlem veya yurtdışı işletmedeki net yatırım” 27 Y.Selvi, a.g.k., s. 73. 17 olarak tanımlanmaktadır. Finansal riskten korunma işleminin etkinliği, finansal riskten korunma konusu kalemin gerçeğe uygun değerinde veya nakit akışlarında meydana gelen ve korunulan finansal riskle ilişkilendirilebilen değişikliklerin, finansal riskten korunma aracı tarafından dengelenme derecesidir. 28 İyi uygulanan riskten koruma işleminin göstergesi, riske karşı koruma aracı ile korunan kalem arasındaki risk koruma ilişkisinin, koruma yapılan riskten kaynaklanan rayiç değer ya da nakit akışı değişikliklerini hem riske karşı korumanın oluşturulduğu esnada hem de sürekli olarak dengelemekte yüksek derecede etkin olmasıdır. Riske karşı koruma ilişkisinin sürekli olarak “yüksek derecede etkin” sayılabilmesi için riske karşı koruma aracının kümülatif fiyat ya da nakit akış değişikliklerinin, en az, riske karşı korunan kalemin ters yöndeki kümülatif fiyat ya da nakit akış değişikliklerinin yüzde 80 ila 125’i arasında olması gerekir. 29 İşletmeler riskten korunma işlemine girmekle, karşılaşacağı riski azaltmak veya ortadan kaldırmakla birlikte, olası kazanç fırsatlarından da mahrum kalmaktadırlar. Buna tek taraflı koruma denilmekte ve forward tabanlı sözleşmeler olan forward, futures ve swap sözleşmeleri bu gruba girmektedir. Çift taraflı riskten korunma işlemlerinde ise, işletme taraf olduğu türev ürünü sözleşmesi sayesinde gerçekleşmesi olası zararlardan kendisini korurken olası kazanç fırsatlarını sınırsız tutmaktadır. Opsiyon sözleşmeleri çift taraflı riskten korunma işlemlerine örnektir. 30 28 Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçmeye İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı (TMS 39), http://www.tmsk.org.tr/tms_seti/TMS/tms39.doc, 08.01.2009, 20:00. 29 TMS 39, s. 90. 30 Y.Selvi, a.g.k., s. 74. 18 1.3. Türev Ürün Piyasalarının Tarihsel Gelişimi 31 Türev sözleşmeleri, tarihte ilk defa Eski Yunan’daki Milet’li filozof Thales’in kışın, bahardaki zeytin hasatı için yağhaneler üzerine yaptığı ve günümüzdeki alım opsiyonlarına benzeyen pazarlıklara dayanmaktadır. 32 Bugünkü anlamda, organize borsalarda işlem gören vadeli işlem sözleşmelerine (futures) benzer ilk uygulama, 1697 yılında Japonya’da ortaya çıkmıştır. Japon feodal sisteminde toprak sahipleri, pirinç üretimlerini teminat göstererek, ekonomide para gibi kabul edilen alındı sertifikaları (certificates of receipts) çıkarmışlardır. Pirinç fiyatlarındaki oynamalara göre sertifikaların değerlerinin değiştiği gözlenince, spekülatörlerle birlikte ilk vadeli işlem piyasası “Dojima Pirinç Piyasası” adı altında oluşmuştur. Ancak bu sertifikalar, fiziki pirinç teslimatına izin vermediğinden, zamanla spot piyasada oluşan fiyatlarla vadeli piyasada oluşan fiyatların ilişkisi kopmuş ve aşırı spekülatif hale gelmiştir. Bunun neticesinde, Japon hükümetince yasaklanan vadeli işlemler, fiziki teslimata izin verilen ve günümüz uygulamalarına benzer kurallar içeren daha sıkı düzenlemeler ile yeniden işlem görmeye başlamıştır. 19. yüzyılda Amerika’da gelişen sanayinin de etkisiyle çiftçilerin üretim kapasitelerinin artması ve ulaşım olanaklarının gelişmesi, yerel pazarlardan ulusal pazarlara doğru genişlemeye yol açmıştır. Bu dönemde bulunduğu yer itibariyle de taşımacılık ve ticaretin merkezi Chicago’dur. Çiftçiler ve sanayiciler, ürünlerini ülke içine ve dışına pazarlamak için Chicago’daki piyasalara getirmişlerdir. Tarımsal ürünlerin arz ve talebindeki dalgalanmalar sonucu fiyatlar yılın belli dönemlerinde çok düşük olurken diğer dönemlerde aşırı yükselmişlerdir. Arzın, talebin çok üzerinde olduğu durumlarda üreticiler zarar etmişler, aksi durumlarda ise ürün 31 B.Yılmaz, “Türev Ürünleri ve Muhasebeleştirilmesi”, Kara Harp Okulu Bilim Dergisi, 2004 Sayı:2, s.102-103. 32 F.K.Ebiçlioğlu, A.Kahraman, a.g.k. 19 piyasada bulunamamıştır. Bu durumdan kaçınmak isteyen üretici ve tüccarlar çözüm olarak aralarında geleceğe yönelik ticari sözleşmeler yapmaya başlamışlardır. İki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı bu sözleşmeler, fiyat değişimleri aleyhine olan taraf, yükümlülüğünü yerine getirmekten kaçındığından, tam olarak ihtiyaca cevap vermemiştir. Bunun üzerine 82 tüccar bir araya gelerek 1848 yılında tarımsal ürün alıcıları ve satıcılarının merkezi bir yerde işlem yapmaları amacıyla Chicago Board of Trade’i (CBOT) kurmuşlardır. İlk kayıtlı sözleşme, 13 Mart 1851 yılında kilesi 1 cent’den 3000 kile mısır üzerine Haziran ayı Chicago teslimi olarak yapılmıştır. Geleceğe yönelik sözleşmelerde (forward) taraflar kalite, miktar, fiyat, teslim yeri ve vadeyi aralarında serbestçe belirlerken, vadeli işlem sözleşmesi ile alım satıma konu ürünün kalitesi, miktarı, teslim yeri ve vadesi standart hale getirilmiştir. Vadeli işlem sözleşmesinde tek değişken sözleşmenin fiyatı olup o da borsada alım satım esnasında belirlenmektedir. 1970’li yıllara kadar Amerika’da sadece tarımsal ürünler üzerine vadeli işlem sözleşmeleri yapılmıştır. 1972 yılında Bretton Woods sisteminin çökmesi ile birlikte faiz oranları ve döviz kurlarındaki değişim piyasa katılımcıları açısından risk oluşturmaya başlamıştır. Bu gelişme üzerine tarımsal ürünlerde uygulanan vadeli işlem sözleşmeleri finansal araçlarda da uygulanmaya başlamıştır. Döviz kurları üzerine ilk vadeli işlem sözleşmeleri 1973 yılında yapılmıştır. Bunu faiz vadeli işlem sözleşmeleri izlemiştir. Chicago Board Options Exchange’de (CBOE) Nisan 1973’te hisse senedi üzerine opsiyon sözleşmeleri işlem görmeye başlamıştır. Vadeli İşlem Piyasaları Birliği’nin (Futures Industry Association-FIS) raporuna göre, tüm dünya genelinde vadeli işlem ve opsiyon borsalarında gerçekleşen işlem hacmi 2007 yılında bir önceki yıla göre %28 oranında artarak 15 20 milyar adet sözleşme olmuştur. Geçmiş üç yılın verilerine göre 2006 yılında bir önceki yıla göre % 16, 2005 yılında %12, 2004 yılında ise %9’luk bir artış gerçekleşmiştir. 33 Türkiye’de vadeli işlem piyasasının oluşumu ile ilgili ilk düzenleme 23.07.1995 tarih ve 22352 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik” ile yapılmıştır. 29 Ocak 1997 tarih ve 22892 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Vadeli İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İlişkin Yönetmelik 34 ile yapılan düzenlemeler kapsamında 15 Ağustos 2001 tarihinde İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB/ISE) bünyesinde dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur riskinin yönetimine katkıda bulunulması ve dövizin gelecekteki fiyatına yön verecek bir piyasanın oluşturulması amacıyla ve sadece Amerikan Doları (USD) üzerine vadeli işlemler yapılmak üzere vadeli işlem piyasası açılmıştır. İstanbul Altın Borsası Vadeli İşlemler Ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği 35 ile yapılan düzenlemeler kapsamında ise, 15 Ağustos 1997 tarihinde İstanbul Altın Borsası (İAB) bünyesinde vadeli işlemler gerçekleştirilmesine yönelik vadeli işlem ve opsiyon piyasası faaliyete geçmiştir. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik’in Geçici 1’inci maddesi 36 ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Vadeli 33 Vadeli İşlem Piyasaları Birliği Verileri, http://www.futuresindustry.org/downloads/MarApVolume_Final.pdf , Erişim Tarihi: 22.02.2009 21:00 34 Bu yönetmelik 19.07.2001 tarih ve 24467 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Vadeli İşlemler Piyasası İşlem Ve Üyeliğine İlişkin Yönetmelik ile yürürlükten kaldırılmıştır. 35 İlgili Yönetmelik 18.10.1996 tarih ve 22791 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 36 23.02.2001 tarih ve 24327 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanana ilgili Yönetmelik Geçici Madde 1(Ek: 2/3/2001 tarihli ve 24334 sayılı R.G.'de yayımlanan Yönetmelik ile) Bu Yönetmeliğe göre kurulacak borsa faaliyete geçinceye kadar İstanbul Altın Borsası Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası bünyesinde yapılmakta olan işlemlere 18/10/1996 tarihli ve 22791 sayılı Resmi Gazete'de 21 İşlemler Piyasası İşlem ve Üyeliğine İlişkin Yönetmelik’in Geçici 1’inci maddesi 37 ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik uyarınca kurulacak Borsa faaliyete geçeceği tarihe kadar ilgili Borsalarda vadeli işlemlerin yürütüleceği belirtilmiştir. Sermaye Piyasası Kanunu’nun 40’ıncı maddesi uyarınca Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik hazırlanmış ve 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 38 ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (VOBAŞ) unvanı altında bir vadeli işlem borsası kurulması kararlaştırılmıştır. Resmi kuruluşu 4 Temmuz 2002’de tamamlanan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (VOBAŞ), 4 Şubat 2005’de İzmir'de faaliyete başlamıştır. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın faaliyete geçmesi ile ilgili Borsalarda yürütülen vadeli işlemler sonlandırılmıştır. VOB’un ilk faaliyet yılında işlem hacmi İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nın (İMKB) %1'i kadar iken, 2006 sonunda bu oran %10, 2007 sonunda da yaklaşık %60’ı kadar olmuştur. VOB’da 2008 yılında adet cinsinden toplam işlem hacmi 2007 yılına göre %119 artarak 24.867.033 adetten 54.472.835 adede yayımlanan İstanbul Altın Borsası Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası Yönetmeliği hükümlerine göre devam edilir. 37 19.07.2001 tarih ve 24467 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ilgili Yönetmelik Geçici Madde 123.02.2001 tarihli ve 24327 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik uyarınca kurulacak Borsa faaliyete geçtiği tarihte bu Yönetmelik uyarınca kurulacak Borsa faaliyete geçtiği tarihte bu Yönetmelik yürürlükten kalkar ve bu yönetmelik uyarınca yapılan işlemler söz konusu borsaya devredilir. 38 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi Unvanı ile Bir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Kurulması Hakkında Karar (Resmi Gazete Tarihi:19.10.2001 Resmi Gazete Sayısı: 24558) "Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Anonim Şirketi" unvanı ile bir vadeli işlem ve opsiyon borsası kurulması; Sermaye Piyasası Kurulu'nun 17/8/2001 tarihli ve 39/1101 sayılı Kararına dayanan Devlet Bakanlığı'nın 3/9/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun değişik 40’ıncı maddesine göre, Bakanlar Kurulu'nca 10/9/2001 tarihinde kararlaştırılmıştır.” 22 yükselmiştir. 2008 yılında YTL cinsinden toplam işlem hacmi ise 2007 yılına göre % 76 artarak 118.035.442.771 YTL’den 207.962.600.500 YTL’ye yükselmiştir. 39 1.4. Forward İşlemleri Forward; döviz, faiz, mal, vb. finansal bir varlığın sözleşmede belirlenen gelecekteki bir tarihte ve belirli bir fiyattan, borsa şeklinde organize olmayan bir piyasada alım ve satımını kapsamına alan teslim amaçlı vadeli işlemdir. 40 Forward işlemlerinde taraflardan birisi nihai alıcı (long position) olup, sözleşmede belirlenen fiyattan mal veya menkul kıymeti satın alıp ödemeyi yapmaktadır. Diğer taraf ise nihai satıcı (short position) olup, belirlenen fiyattan sözleşmedeki menkul kıymet veya malı satandır. Forward’ın temel özellikleri şu şekilde sıralanabilmektedir; Forward, teslim amaçlı ve cayılamaz bir vadeli işlemdir. Tarafların tek taraflı cayma hakları yoktur ve forward’a konu olan mal veya menkul kıymetin vade sonunda teslim edilmesi ve tarafların yükümlülüklerini yerine getirmeleri gerekir. 41 Forward işlemlerinde, serbestlik hakimdir ve özel bir yasal düzenleme söz konusu değildir. Taraflar sözleşmeye konu mal veya menkul kıymeti, miktarını, fiyatını, teslim tarihini serbestçe belirleyebilirler. Sözleşmelerde standartlaşma aranmamaktadır. Forward işlemleri borsa şeklinde organize olmuş bir piyasada gerçekleşmez. Forward sözleşmelerinin taraflar arasında doğrudan yapılması, arada bir 39 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. verileri, http://www.vob.org.tr/VobPortalTur/Docs/vobyb2008.zip 40 Y.Selvi, a.g.k., s. 176. 41 R.Örten, İ.Örten, a.g.k., s.39-40 23 aracının bulunmaması bu tür sözleşmelerin devrini zorlaştırmakta ve ikincil piyasanın oluşumuna engel olmaktadır. Organize bir piyasa olmadığı için tarafların haklarını teminat altına alan takas odası, teminat ve marjin sistemi uygulaması bulunmamaktadır. Taraflardan herhangi birinin sözleşmeye uymaması veya iflası halinde karşı tarafın zararını karşılayabilecek herhangi bir mekanizmanın bulunmaması riskini minimize etmek isteyen üreticilerin bu işleme soğuk bakmasına neden olmakta ve işlemin gerçekleşmesini zorlaştırmaktadır. Forward işlemlerinde tarafların süresi dolmadan yükümlülüklerini yerine getirerek anlaşmadan kurtulma imkanının az olması, ikincil piyasaların mevcut olmaması ve devrinin hemen hemen imkansızlığı, tarafların sözleşmeyi fesh edebilmek için ya başlangıçta sözleşmeye madde koyma zorunluluğunu ya da karşı tarafı ikna etme zorunluluğunu getirmektedir. 42 Forward’da, günlük hesaplaşma veya sözleşmenin değerini güncelleştirme, piyasa değerine dönüştürme, vadeden önce nakit akış işlemi yapılmamaktadır. Bütün nakit akışı vade sonunda ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla, sözleşmedeki değer artış ve azalışı ancak vade sonunda ortaya çıkmakta ve sözleşmenin yapıldığı tarihteki cari fiyattan bağımsız olmaktadır. Forward sözleşmelerde, eğer vade sonunda gerçekleşen cari fiyat sözleşmede belirlenmiş olan cari fiyattan yüksekse sözleşme sahibi kar eder ki, buna prim denir. Eğer cari fiyat sözleşme fiyatından düşük ise sözleşme sahibi sözleşme 42 M.Afşar, Finansal Sistem ve İşleyişi, Gülen ofset, Eskişehir,2006, s. 262.s 24 fiyatından mal ya da menkul kıymeti satın almak zorunda olduğundan zarar edecektir. Buna da iskonto denir. 43 Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlement - BIS) verilerine göre Haziran 2008 tarihi itibariyle dünyada 82,3 trilyon dolar değerinde forward sözleşmesi tezgah üstü piyasalarda işlem görmektedir. Bu sözleşmelerin 32 trilyon doları döviz üzerine, 39,4 trilyon doları faiz üzerine, 2,7 trilyon doları hisse senedi üzerine, 8,2 trilyon doları da diğer mal ve değerli madenler üzerine düzenlenmektedir. 44 Forward sözleşmeleri ağırlıklı olarak döviz, faiz ve ticari mallar üzerine düzenlenmektedir. 1.4.1. Döviz Forward Sözleşmeleri Döviz forward sözleşmesi (foreign currency forward), taraflarca sözleşme tarihinde belirlenen belirli bir döviz tutarını, belirli bir tarihte, belirli bir kur üzerinden satın almaya ya da satmaya mecbur eden bir anlaşmadır. Döviz kuru, sözleşmenin yapıldığı tarihte belirlendiği için vade sonuna kadar geçen 45 süredeki kur değişimleri sözleşmede belirlenen kuru etkilememekte ve alım satım işlemi vade bitiminde belirlenmiş kur üzerinden gerçekleşmektedir. 46 Forward sözleşmeyle döviz pozisyonu tutan finansal kuruluşlar, ileride oluşacak borç veya alacakları için belirli bir fiyat, vade ve miktar üzerinden döviz 43 S.Önce, Türev Ürünlerin Muhasebe Sorunları ve Bankalar için Muhasebeleştirme Şekilleri, TBB, Eskişehir, 1995, s. 13-14. 44 Bank of International Settlement verileri Haziran 2008, http://www.bis.org/statistics/otcder/dt1920a.pdf, 26.01.2009, 21:00. 45 S.Gray, J.Place, Financial Derivatives, Handbooks in Central Banking no.17, Bank of England, 1999, s.16, http://www.bankofengland.co.uk/education/ccbs/handbooks/pdf/ccbshb17.pdf, 29.01.2009, 22:00. 46 Y.Selvi, a.g.k., s. 9-10 25 alarak ya da ileride elde edeceği dövizi şimdiden satarak olumsuz kur risklerine karşı korunmuş olurlar. 1.4.2. Faiz Forward Sözleşmeleri Faiz forward sözleşmeleri (FRA – Forward rate agreement), gelecekteki hesaplaşma tarihinde sözleşmenin vadesi sonuna kadarki belirli bir dönem için, taraflarca belirlenmiş bir tutara, vade sonundaki faiz oranı ile hesaplaşma tarihindeki faiz oranı arasındaki farktan hesaplanacak faiz tutarının taraflar arasında el değiştirmesine yönelik bir anlaşmadır. Sözleşmenin alıcısı olumlu faiz tutarını satıcıdan alırken, olumsuz faiz tutarını satıcıya ödeyecektir. 47 Sözleşmeyi satan taraf, faiz oranlarındaki düşüşten kaynaklanan zarara karşı korunmayı hedeflerken, alan taraf ise faiz oranlarında meydana gelen artıştan kaynaklanan zarara karşı korunmayı hedeflemektedir. 48 1.4.3. Mal Forward Sözleşmeleri Mal forward sözleşmesi (commodity forward cotracts), gelecekte belirli bir tarihte, bir malı sözleşmede belirlenen fiyat üzerinden satın almaya veya satmaya zorlayan sözleşmedir. Forward mal sözleşmeleri mal üreticileri ve kullanıcıları tarafından değişken fiyat riskini azaltmak ya da ortadan kaldırmak amacıyla kullanılır. 49 47 a.k., s. 11-12 D.A.Dubofsky, T.W.Miller,Jr., Derivatives, Valuation and Risk Management, Oxford University Pres, 2003, s. 56. 49 M.Afşar,a.g.k., s. 265. 48 26 1.5. Futures İşlemleri Futures sözleşmesi, standart kalite ve miktardaki para, döviz, altın, finansal araç, mal ve diğer türev ürünlerin sözleşme tarihinde belirlenmiş bir fiyattan, gelecekteki belirli bir tarihte, borsa şeklinde organize olan bir piyasada teslimini (alım-satımını) hükme bağlayan bir anlaşmadır. 50 Anlaşmanın amacı, gelecekte olan alım satım işleminin fiyatının bugünden sabitlenmesidir. Standart bir futures sözleşmesinde, sözleşmenin miktarı, tutarı, sözleşmeye konu olan finansl varlığın türü ve nitelikleri, teslim yeri, teslim zamanı ve dönemleri önceden belirlenir. Futures piyasalarda sözleşmelerin standart olması sözleşmelerin kolayca devredilebilmelerine olanak sağlar. Futures sözleşmelerinin temel özellikleri şunlardır: Futures sözleşmeleri borsa şeklinde organize olmuş piyasalarda işlem görürler. Kanuni açıdan özel nitelikte bir kuruluş olan futures borsası, alıcılar ile satıcılara işlemlerini gerçekleştirebilecekleri bir mekan sağlayan ve günlük alım-satım ile ilgili kurallar oluşturarak, bunların herkes tarafından yerine getirilmesini denetleyen bir üçüncü taraf olarak futures sözleşmelerine konu olur. Borsanın varlığı, sözleşmelerin alım satımının yapılabileceği organize bir yer olması, sözleşmelerin standartlaşması, anlaşmazlıkların çözümlenmesi, sözleşme yükümlülüklerinin yerine getirilmesi, piyasaya ilişkin bilgilerin toplanması, kamuya duyurulması ve piyasadaki güvenilirliği sağlaması açısından çok önemlidir. 51 50 S.Olca, Futures (Vadeli İşlem) Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi, SPK Yeterlik Etüdü, Ankara, 2001, s. 2. 51 Y.Selvi, a.g.k., s. 14 27 Futures piyasalarında işlem gören sözleşmeler para birimi, sözleşme büyüklüğü ve vade tarihi itibariyle standart büyüklüktedir. Bir futures sözleşmesinde aşağıda yer alan hususlar standarda bağlanmıştır 52 : - Malın Kalitesi: Futures sözleşmelerine konu olan mallar, önceden özellikleri ayrıntılı olarak tespit edilmiş ve taraflarca bilinen mallardır. - Malın Miktarı: Her futures sözleşmesinin, sözleşmeye konu olan varlığın özelliğine göre farklı miktarlarda yapılması gerekmektedir ve bu miktarların üzerinde ya da altında alım satım yapılamaz. Bu, sözleşme büyüklüğünü (contract size) göstermektedir ve vade bitiminde teslimatı yapılacak varlığın miktarı anlamına gelmektedir. - Teslim Şartları: Futures sözleşmelerine konu olan mal, menkul kıymet ya da yabancı paraların teslimi belli kurallar içermektedir. Örneğin bir futures sözleşmesine konu olan buğday, teslim tarihinde takas odası (clearing house) tarafından uygunluğu kabul edilen bir depoda bulunmak zorundadır. Satıcı, teslim sırasında alıcıya bu deponun, buğdayın depolandığını gösteren belgesini sunmak zorundadır. - Teslim Tarihi: Futures sözleşmeler, önceden belirlenmiş ileri bir tarihte teslimi içermektedir. Sözleşmenin vade sonu tarihi (maturity date), teslim tarihidir. - Gerçekleşebilecek minimum fiyat dalgalanması: Futures piyasalarda alım satımı yapılan tüm futures sözleşmelerinin günlük fiyat hareketleri sınırlamalara tabidir. İşlemler ancak piyasa yönetiminin kabul ettiği fiyat aralığı içinde gerçekleşmektedir. Burada amaç piyasanın likiditesini 52 S.Olca, a.g.k., s. 3-4. 28 arttırmak ve işlemlerin tamamlanmasını geciktirecek gereksiz küçüklükteki fiyatlama olanağına izin vermemektir. Günlük fiyat dalgalanmaları sınırına ulaşılınca alım satım işlemi durdurulur. - Maksimum sözleşme sayısı: Futures piyasadaki her bir katılımcının sahip olabileceği maksimum sözleşme sayısı standartlaştırılmıştır. Böylece piyasa katılımcısının pozisyonuna bir limit uygulanmaktadır. Futures işlemlerinin güvenli bir şekilde yapılabilmesi için her futures borsası takas odası (clearing house) denilen, borsaya bağlı olarak ya da ayrı bir ticari işletme olarak kurulabilen bir organizasyona sahiptir. Bu organizasyonun fonksiyonu, futures sözleşmesine taraf olanların teslim sorumluluklarını yerine getirmelerini garanti etmektir. 53 Takas odaları, borsadaki tüm alım satım işlemlerinde karşı taraf rolü üstlenir; alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı da alıcı konumundadır. Takas odası piyasada aktif rol almaz. Ancak, taraflara sözleşme koşullarının yerine getirilmesini garanti etme, tüm teslimler için merkezi takas durumlarını belirleme, marjinlerin tamamlanması veya iadesi ve tarafların eşleştirilmesi gibi işlevleri yerine getirir. Takas odası, her işlem günü sonunda, işlem gören tüm hesapların kalanlarının mutabakatının yapılmasından ve tüm açık pozisyonlara ilişkin kar veya zararın belirlenmesinden sorumludur. 54 Futures piyasalarda işlem yapanların marjin (margin payment) ve günlük hesaplaşma (daily settlement) yükümlülükleri vardır. Takas odası, futures sözleşmesi taraflarının kredi riskini (yükümlülüklerini yerine getirmeme riski) üstlenme işlevini marjin adı verilen bir güvence sistemine dayanarak 53 54 S.Önce, a.g.k., s. 17. M.Afşar, a.g.k., s.268,269. 29 gerçekleştirmektedir. Futures piyasasında alım satım yapmak isteyen tüm taraflar, toplam sözleşme tutarının %2-10’u arasında değişen ve ilk güvence tutarı olan başlangıç teminatını (initial margin) yatırmak zorundadır. 55 Takas merkezi, her günün sonunda, futures sözleşmesi bulunan müşterilerin bu sözleşmelerin alış ve satış fiyatları ile (bunlar piyasaya giriş fiyatı veya bir gün önceki fiyatıdır) piyasa kapanış fiyatlarını karşılaştırarak söz konusu sözleşmelerin kar veya zararını bulur. Bu işleme günlük teminat hesaplarının güncelleştirilmesi (marjin mutabakatı-marking to market) adı verilir. Günlük teminat hesaplarının güncellenmesi sonunda zarar varsa, bu zarar miktarı kişinin marjin hesabından belirli bir alt seviyeye (maintenance magrin) gelene kadar otomatik olarak düşülür. Ancak, marjin hesabının bu alt seviyeye inmesinden sonra, tekrar ilk başlangıç seviyesine tamamlanması gerekmektedir. Yatırımcının başlangıç marjını muhafaza etmek için ödemesi gereken bu tutara değişim marjini (variation margin) denir. Gün sonunda yatırımcının marj hesabındaki miktar başlangıç marjını geçiyorsa, bu sefer de yatırımcının bu fazla tutarı çekme hakkı bulunmaktadır. 56 Futures sözleşmelerde hesabın kapatılması fiziksel teslim, ters bir futures işlemle dengeleme ve nakdi teslim olmak üzere üç şekilde yapılır. Fiziki teslim, vade sonunda tarafların yükümlülüklerini yerine getirmesi ile gerçekleşir. Ancak, bu durum taraflar için maliyet unsurları içerdiğinden futures piyasalarında az rastlanan bir durumdur. Sözleşme tarihinden vadeye kadar aynı tarihli, aynı sayıda fakat farklı fiyattan olabilen futures sözleşmesi üzerinden ters işlem yaparak da pozisyon kapatılabilir. Nakdi teslim ise fiziki 55 56 S.Önce, a.g.k., s. 17-18. S.Olca, a.g.k., s. 4-6. 30 teslimin mümkün olmadığı euro, dolar ve endeks futures sözleşmelerinin kapatılmasında uygulanan yöntemdir. 57 Futures sözleşmeler döviz futures sözleşmeleri, faiz futures sözleşmeleri, mal futures sözleşmeleri ve endeks futures sözleşmeleri olmak üzere dört gruba ayrılır. 1.5.1. Döviz Futures Sözleşmeleri Döviz futures sözleşmesi (foreign currency futures) belirli bir dövizin, belirlenmiş sabit bir miktarının, başka bir döviz karşılığında, sözleşme tarihinde belirlenmiş kur üzerinden gelecekte belirlenmiş bir tarihte alım satımına konu olan sözleşmelerdir. 58 Döviz futures sözleşmeleri organize borsalarda alınıp satılırlar, miktar ve vade açısından standart özellikler taşırlar. Sözleşmeye konu olan taraflar vade sonunda sözleşmelerini ters işlemle kapatmazlarsa, alıcı ve satıcının söz konusu dövizi teslim etme ve teslim alma yükümlüğü doğar. 1.5.2. Faiz Futures Sözleşmeleri Faiz futures sözleşmeleri (interest rate futures) sabit gelirli bir menkul değerin veya finansal aracın, gelecekteki belirli bir tarihte, sözleşmenin yapıldığı tarihte belirlenen belli bir faiz oranı üzerinden değiştirilmesi esasına dayanır. 59 Faiz oranlarında meydana gelen önemli dalgalanmalar sonucu ortaya çıkan faiz riskinden korunmak amacıyla kullanılır. Faiz futures sözleşmeleri, sabit geliri olan menkul kıymet veya finansal araç için düzenlendiklerinden kısa dönem ve uzun dönem faiz futures sözleşmeleri olarak iki grupta ele alınır. 60 Hazine bonoları, finansman bonoları ve Eurodollar sözleşmeleri kısa dönem faiz futures sözleşmelerine, bir 57 Y.Selvi, a.g.k., s. 15. E.Uzun. a.g.k., s.78. 59 M.Afşar, a.g.k., s. 271. 60 Y.Selvi, a.g.k., s. 19. 58 31 yıldan daha uzun vadeli devlet tahvili ve bonoları uzun dönem faiz futures sözleşmelerine konu olan finansal araçlardır. 1.5.3. Mal Futures Sözleşmeleri Mal futures sözleşmeleri (commodity futures), tarafları belli bir miktar ve standarttaki malı, gelecekteki belli bir tarihte, sözleşmenin yapıldığı tarihte belirlenen belirli bir fiyattan alım satım yapmaya mecbur kılan sözleşmelerdir. 61 Futures sözleşmelere konu olan malların her biri için futures borsasında miktarı önceden belirlenmiş standart sözleşme büyüklükleri, standart kalite sınıfları ve standart sözleşme vadeleri bulunmaktadır. 1.5.4. Endeks Futures Sözleşmeleri Endeks futures sözleşmeleri (stock index futures), belirli bir endeks tarafından temsil edilen hisse senedi portföyünün, gelecekteki bir tarihte ve fiyatı bugünden belirlenmek koşuluyla alınıp satılmasını içeren finansal araçlardır. 62 Endeks futures sözleşmeleri fiziksel bir varlık değildir, bu nedenle fiziksel teslimat içermezler. Sözleşme süresince, sözleşme piyasa fiyatı ile değerlenerek futures sözleşmesine ait kazanç ve kayıplar hesaplanmakta ve bu hesaplama sonucuna göre kazançlar yatırımcının hesabına günlük olarak yatırılmakta; kayıplar ise, marjin yeterli değilse, yatırımcıdan talep edilmektedir. 61 62 a.k., s. 21. M.Afşar, a.g.k., s. 272. 32 1.6. Opsiyon İşlemleri Opsiyon, belirli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), opsiyona dayanak oluşturan belli bir miktardaki malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan (kullanım fiyatı) alma ya da satma hakkını, belli bir prim karşılığında opsiyonu satın alan tarafa veren ancak zorunlu tutmayan, buna karşın opsiyon satıcısını karşı tarafın talebi halinde satmaya zorunlu tutan sözleşmedir. 63 Opsiyon sözleşmelerinde alıcı, bir satınalma veya satma hakkını satın almaktadır ve bu hakkı kullanıp kullanmama kararı tek taraflı olarak sadece alıcıya aittir. Alıcı, vade sonundaki durumun lehine olması durumunda hakkını kullanırken, aleyhine olması durumunda da bu hakkını kullanmayabilir. Alıcının sözleşmeyi yerine getirmek istemesi durumunda, satıcının herhangi bir tercih hakkı yoktur ve sözleşme şartlarını yerine getirmekle yükümlüdür. 64 Opsiyon sözleşmelerinde, opsiyonu kullanma hakkına sahip olan taraf olarak alıcı, opsiyon satıcısına karşı bir avantaj elde eder. Alıcının isteği doğrultusunda satma ya da satın alma zorunluluğu olan satıcı ise alıcıya vermiş olduğu fiyat garantisi karşılığında alıcıdan bir prim talep eder. Buna opsiyon primi denir ve bu prim opsiyonu satın almak için ödenen fiyattır. 65 Opsiyonu satın alan taraf, vade tarihine kadar opsiyonda anlaşılmış olan fiyat üzerinden malları satın alma veya satmaya karar verirse opsiyonu kullanmış olur. 63 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Türev Araçlar Lisanslama Rehberi, Ekim 2008, s. 215. www.vob.org.tr, 27.01.2009, 20:00. 64 Y.Selvi, a.g.k., s. 31-32. 65 S.Önce, a.g.k., s.36. 33 Opsiyonun kullanılması durumunda geçerli olacak olan ve başlangıçta üzerinde anlaşılmış olan fiyat, kullanma fiyatı (strike price) dır. 66 Opsiyonların alım opsiyonu ve satım opsiyonu olmak üzere iki türü vardır. Alım opsiyonu alan yatırımcı, belirli bir vadeye kadar veya belirli bir vadede, opsiyona dayanak oluşturan belli bir miktardaki malı, finansal ürünü, sermaye piyasası aracını veya ekonomik göstergeyi, opsiyonu satan yatırımcıya ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan alma hakkına sahip olur. Alım opsiyonu satan yatırımcı ise, alım opsiyonunu alan yatırımcının talebi halinde belli bir fiyattan satmakla yükümlüdür. Satım opsiyonu alan yatırımcı, ödediği bir prim karşılığında belli bir fiyattan satma hakkına sahip olurken, satım opsiyonu satan yatırımcı ise, opsiyonu alan yatırımcının talebi halinde belli bir fiyattan satın almakla yükümlüdür. 67 Dünya opsiyon piyasalarında Avrupa Opsiyonu ve Amerikan Opsiyonu olmak üzere iki tip opsiyon işlem görmektedir. Sözleşme hükümlerinin yerine getirilmesine veya sözleşmeden cayılmasına yalnızca sözleşme vadesinde imkan veren sözleşmelere Avrupa Opsiyonu, sözleşme vadesinden önce herhangi bir tarihte sözleşme hükümlerinin yerine getirilmesine veya sözleşmeden cayılmasına imkan veren sözleşmelere Amerikan Opsiyonu denir. 68 Opsiyon kullanıldığı anda üzerine opsiyon yazılan finansal aracın piyasa fiyatı kullanım fiyatına eşitse buna başa baş opsiyon (at the money option) denir. Bir alım opsiyonunda kullanım fiyatı piyasa fiyatından düşük olursa veya bir satım opsiyonunda kullanım fiyatı piyasa fiyatından yüksek olursa buna karda opsiyon (in 66 S.Gray, J.Place, a.g.k., s. 29. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., a.g.k., s. 216-217. 68 T.Akkum, “Döviz Opsiyonları ve Opsiyon Fiyatlama Modelleri”, İ.Ü. İşletme Fakültesi Dergisi, C:29, S: 1/Nisan 2000, http://www.isletme.istanbul.edu.tr/surekli_yayinlar/dergiler/nisan2000/3.htm, 22.01.2009, 21:00. 67 34 the money option) denir. Bir alım opsiyonunda kullanım fiyatı piyasa fiyatından yüksek olursa veya bir satım opsiyonunda kullanım fiyatı piyasa fiyatından düşük olursa buna zararda opsiyon (out of the money option) denir. 69 Opsiyon sözleşmeleri döviz opsiyon sözleşmeleri, faiz opsiyon sözleşmeleri ve hisse senedi opsiyon sözleşmeleri olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. 1.6.1. Döviz Opsiyon Sözleşmeleri Döviz opsiyon sözleşmeleri (currency options) gelecekteki bir tarihte veya bu tarihten önce, sözleşme tarihinde belirlenmiş belirli bir kur üzerinden, belirli bir dövizi satın alma veya satma hakkını alıcısına veren sözleşmelerdir. 70 Döviz üzerine opsiyon sözleşmeleri ilk kez 1982’de Philadelphia Borsası’nda işlem görmüştür. 71 Döviz opsiyonlarının büyük bir kısmı organize olmayan piyasalarda işlem görmesine rağmen, borsada işlem gören opsiyon sözleşmelerinin standart büyüklükleri ve vadeleri vardır. 1.6.2. Faiz Opsiyon Sözleşmeleri Faiz opsiyon sözleşmeleri (interest rate options) gelecekteki bir tarihte, belirli bir parayı, sözleşme tarihinde belirlenmiş bir faiz oranı üzerinden alma veya verme hakkını alıcısına veren sözleşmelerdir. 72 Borsalarda en yaygın olarak işlem gören opsiyonlar devlet tahvili, hazine bonosu ve Eurobond’a dayalı sözleşmeleridir. 69 M.Afşar, a.g.k., s. 276-277. Y.Selvi, a.g.k., s. 34. 71 D.A.Dubofsky, T.W.Miller,Jr., a.g.k., s. 400. 72 Y.Selvi, a.g.k., s. 37. 70 35 opsiyon 1.6.3. Hisse Senedi Opsiyon Sözleşmeleri Hisse senedi opsiyon sözleşmeleri (stock options) belirli miktardaki belirli bir hisse senedini, bugünden belirlenmiş bir fiyat üzerinden, gelecekteki bir tarihte veya bu tarihten önce satın alma veya satma hakkını alıcısına veren sözleşmelerdir. 73 1.7. Swap Sözleşmeleri Swap sözleşmeleri, taraflar arasında belirli bir miktar ve nitelikteki varlığın belirli bir süre boyunca, önceden belirlenen fiyat ve koşullara göre belirli miktardaki ödeme yükümlülüklerini birbirleriyle değiştirmek amacıyla yapmış oldukları sözleşmelerdir. 74 Bu sözleşmelerde taraflar, belirli bir finansal varlıktan kaynaklanan nakit akışını değiştirmektedirler. Swap’ın temel amacı, belirli bir finansal işlemin maliyetini ve riskini azaltmak amacıyla swap işlemine giren her iki tarafa da karşılıklı fayda sağlamak için iki girişimin farklı finansal özelliklerinden avantaj sağlamaktır. 75 Swap işlemine giren taraflar faiz oranı, döviz kuru ve diğer fiyat değişimlerinden kaynaklanan risklere karşı korunmak, kaynak maliyetini azaltmak, varlık getirisini arttırmak, daha uygun faiz oranı ve döviz kurundan fon sağlamak, arbitraj ve mukayeseli üstünlüklerden yararlanmak için swap sözleşmeleri yaparlar. 76 Swap sözleşmelerinin tarafları son kullanıcılar (end users) ve aracılar (intermediaries) olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Swap işlemlerinde son kullanıcıları bankalar, şirketler, yatırım kuruluşları, yerel yönetimler, uluslararası kuruluşlar ve devletler oluşturmaktadır. Son kullanıcılar düşük maliyetli finansman, 73 a.k., s. 39. E. Savaş Başcı, “Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi Ve Finansal Piyasalardaki Kullanımları”, 2003 Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi Y. 11, No. 12, s.19. 75 S.Önce, a.g.k., s.23. 76 H.Akay, “Türev Ürünlerden Swap İşlemleri ve Muhasebeleştirme İlkeleri”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt:4, Sayı: 3, 2002, s. 34 74 36 yüksek getirili aktif elde etmek, döviz ve faiz risklerine karşı korunmak ve spekülasyon yapmak amacıyla swap işlemi yaparlar. Swap piyasalarında aracılık işlemini ticari ve yatırım bankaları yaparlar. Swap işlemine ihtiyaç duyan müşterilerinin fonlama ve yatırım ihtiyaçlarını göz önüne alarak eşleme işlemini gerçekleştiren aracılar bunun karşılığında komisyon almak ya da ticari kar elde etmek için swap sözleşmelerine taraf olurlar. Swap yapmak isteyen tarafların aynı anda aracılara başvurması sık rastlanan bir durum değildir. Finansal aracı, talebi geri çevirmemek esas olduğundan riski üstlenerek karşı taraf olmadan swap işlemini kabul eder ve karşı taraf bulana kadar swap işlemini açık pozisyonda tutar. Swap işlemini gerçekleştirmek isteyen karşı taraf bulunduğunda da işlemi gerçekleştirerek pozisyonunu kapatır. Açık pozisyonlarını kapatabilmek için swap depoları arasında aktif bir ticaret yapılır. İşlemlerin daha hızlı yapılabilmesi ve riskin azaltılabilmesi için swapların daha likit olmaları dolayısıyla standardizasyonu sağlanmıştır. 77 Swap piyasalarında faiz swapları, döviz swapları ve mal swapları işlem görmektedir. 1.7.1. Faiz Swapları (Interest Swap) Faiz swap’ı sözleşmelerinde taraflar, farklı borçlanma kaynaklarından elde ettikleri aynı vadeli, aynı tutarda ve aynı para biriminde ancak değişik faiz oranlarındaki kredilerin faizlerini karşılıklı olarak takas etmektedirler. Yapılan swap anlaşması uyarınca iki taraf, bir varlık veya borca ilişkin periyodik ödemeleri değiştirmek üzere, yıllık dönemler için, belirli bir anapara miktarına dayalı olarak 77 M.Afşar, a.g.k., s. 282-284. 37 faiz ödemelerini sabit orandan değişken orana, değişken orandan sabit orana veya değişken oranın bir türünden diğer bir türüne değiştirirler. 78 Swap piyasasında en çok karşılaşılan faiz swapları; kupon veya sade faiz swapı (coupon or plain vanilla swap) ve baz faiz swapı (basis swap)’dır. Kupon veya sade faiz swaplarında sözleşmeye konu olan taraflardan biri değişken faizli ödemeyi alıp sabit faizli ödemeyi yaparken, diğer taraf sabit faizli ödemeyi alıp değişken faizli ödemeyi yapar. Swap sözleşmelerinde genellikle LIBOR (London Interbank Offered Rate) kullanılmaktadır. Başka bir endeksi, hazine bonosunu veya finansman bonosunu baz alan faiz oranları da kullanılabilmektedir. Baz faiz swaplarında her iki taraf da değişken faiz oranlı ödemeleri alıp, değişken faizli ödeme yapmaktadır. Ancak değişken faiz oranları farklı endekslere dayanmaktadır. 79 Faiz swapı sözleşmeleri tarafların kolay ve ucuza borçlanabilecekleri piyasalara girmelerine olanak sağlar. Taraflar, faiz oranlarını karşı tarafın faiz oranları ile değiştirdiklerinde, kendi tercih ettikleri ve daha uygun koşullardaki faiz ödemelerine kavuşmuş olmaktadırlar. 1.7.2. Döviz (Para) Swapları (Currency Swap) Döviz (para) swapı iki taraf arasında, belirlenen tutarda bir paranın başka bir para ile değiştirilmesi ve belirli bir süre sonunda değiştirilen anaparaların geri verilmesini içeren bir anlaşma olarak tanımlanabilir. 80 Döviz swapı, işletmenin gereksinim duyduğu para cinsinden borçlanma olanağı yokken başka para birimi üzerinden borçlanma imkanının olması ve ihtiyaç duyulan fonların, en düşük 78 F.K.Ebiçlioğlu, A.Kahraman, a.g.k. Y.Selvi, a.g.k., s. 26-27. 80 R.Örten, İ.Örten, a.g.k., s.312. 79 38 maliyetle başka bir döviz cinsinden elde edilerek, istenilen döviz cinsi ile değiştirilmesi amacıyla yapılır. Döviz swapı sözleşmeleri üç aşamada gerçekleşir. Birinci aşamada, taraflar sözleşmenin yapıldığı tarihte farklı döviz cinsinden olan anaparaları anlaşma sağladıkları kur üzerinden değiştirirler. İkinci aşamada, taraflar swap sözleşmesi süresince değişimini yaptıkları anapara faizlerini karşılıklı olarak öderler. Son aşamada ise, taraflar anaparaları karşılıklı olarak geri verirler. Döviz swapları, sözleşmeye konu olan faizlerin sabit olduğu sabitten sabite döviz swapı, faizlerden birinin sabit diğerinin değişken olduğu sabitten değişkene döviz swapı ve faizlerin değişken olduğu değişkenden değişkene döviz swapı olmak üzere üç şekilde işlem görmektedir. 81 1.7.3.Mal Swapları (Commodity Swap) Mal swapı iki taraf arasında belirli miktar ve kalitedeki bir malın sabit ve değişken fiyatlarını belirli bir zaman süresince değiştirmeye yönelik bir anlaşmadır. 82 Mal borsalarında fiyat hareketlerine karşı üretici-satıcı ve kullanıcılara hedging olanağı veren modelde mal üreticisi düzenleyici bankaya birim mal başına bağımsız bir endekse dayalı değişken fiyat (floating price) ödemeyi kabul etmektedir. Bu spot pazarda malı için elde edeceği fiyat olabilir. Bunun karşılığında, bankadan birim başına sabit bir fiyat elde edilmektedir Eğer değişken fiyat, sabit fıyatı aşarsa üretici bankaya aradaki fark ile satılan birim mal çarpımı kadar tutarı borçlanmaktadır. Eğer değişken fiyat sabit fıyatın altında kalırsa aradaki fark bankaca üreticiye ödenmektedir. 81 82 Y.Selvi, a.g.k., s. 24. A.H.Güngörmüş, “Uluslararası Piyasalardaki Gelişime Paralel Olarak Günümüzde Kullanılan Finansman Teknikleri”, s.15, http://paribus.tr.googlepages.com/ah_gungormus3.pdf, 31.01.2009, 22:00. 39 Mal swap işlemi tüketici açısından ters çalışmaktadır. Tüketici değişken karşılığı sabit fiyat ödeyecektir. Böylece, fiyatlar yükselirse swap anlaşması tüketici açısından cazip olacaktır, zira aradaki fark bankaca kendine ödenecektir. Spot fiyatların düşmesi halinde tüketicinin herhangi bir yararı olmayacaktır. 83 83 F.K.Ebiçlioğlu, A.Kahraman, a.g.k. 40 BÖLÜM 2 TÜREV ÜRÜNLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ 2.1. Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilme Esasları Finansal piyasalarda yaşanan önemli gelişmeler ve piyasaların giderek küreselleşmesi ile birlikte, isletmeler daha önce maruz kalmadığı risklere maruz kalmıştır. Finansal piyasalarda yaşanan bu değişimler, yeni ve son derece karmaşık finansal araçların ortaya çıkmasına neden olmuş ve işletmelerin risklere karşı kendilerini korumaları için türev ürünleri kullanmalarını zorunlu kılmıştır. Türev araçlar başta olmak üzere, finansal araçlarla yapılan işlemlerin hacmindeki artış, bu araçlarla yapılan işlemlerin finansal etkilerinin ne şekilde mali tablolara yansılatacağı sorununu gündeme getirmiştir. Ülkeler bu sorunu aşmak için kendi muhasebe örgütlerince düzenlemeler yapmaya çalışmış, ancak finansal araçların çok hızlı gelişmesi sonucunda ülkeler aynı paralellikte düzenlemeler yapamadıkları için aynı muhasebe işlemi için çok farklı uygulamalar ortaya çıkmıştır. 84 Farklı muhasebe uygulamalarını olabildiğince ortadan kaldırmak ve uluslararası bir muhasebe dili oluşturmak amacıyla Avustralya, Kanada, Fransa, Almanya, Japonya, Meksika, Hollanda, İngiltere, İrlanda ve ABD’de bulunan muhasebe örgütlerinin aralarında imzaladıkları bir anlaşma sonucunda 1973 yılında Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (IASC) kurulmuştur. Başlangıçta, Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu’nun (IFAC) bir kolu gibi çalışan IASC, 24 Mayıs 2000’de IFAC’in de katılımıyla Edinburg’da yapılan Genel Kurul toplantısında bağımsız bir kuruluş haline gelmiştir. Edinburg’da kabul edilen kuruluş 84 O.Başbilici, Uluslararası Muhasebe Standartlarına Göre Türev Muhasebeleştirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üviversitesi, 2006, s.63-64. 41 Ürünlerin sözleşmesine göre, yeni yapının standart belirleme organı Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu (IASB) olmuştur. Bu yeni yapılanma sonucu, tüm yayın ve yazışmaların IASB adına yapılmasına karar verilmiş ve böylece 2001’den itibaren IASB, IASC’nin yerini alarak standartları ve taslakları geliştirmek, yayınlamak ve Standart Yorumlama Komitesinin (IFRIC) yorumlarını onaylamak görevlerinden sorumlu olmuştur. IASC’nin tüm sorumluluklarını üstlenerek, uluslararası muhasebe standartlarını oluşturmak amacıyla, 1 Nisan 2001 tarihinde, Londra’da kurulan IASB, bağımsız ve özerk muhasebe standartları hazırlama ve yayınlama konusunda genel kabul görmüş tek otorite olmuştur. IASB, finansal tablolarda, şeffaf ve karşılaştırılabilir bilgiyi sağlayan, yüksek kalitede, anlaşılabilir ve uygulanabilir, uluslararası alanda genel kabul görmüş muhasebe standartları geliştirmeyi amaçlamaktadır. 85 Finansal araçların mali tablolara yansıtılmasıyla ilgili düzenlemeler, IASC’nin 1989 yılında Kanada Yeminli Müşavirler Enstitüsü ile birlikte finansal araçların muhasebeleştirilmesi, değerlemesi ve sunumunu içeren bir proje ile başlamıştır. IASC finansal araçlara ilişkin ilk çalışmasını Eylül 1991’de yayınladığı 40 numaralı standart önerisi (IASC:Exposure Draft E40) ile kamuoyuna sunmuştur. Ocak 1994’de 48 numaralı standart önerisini (IASC:Exposure Draft E48) hazırlamış ve son olarak bu çalışmalar doğrultusunda Mart 1995’te “Finansal Araçlar: Finansal Araçların Açıklanması ve Sunumu (IAS 32)” konulu 32 numaralı uluslararası muhasebe standardı onaylanmıştır. 1 Ocak 1996 tarihinde başlayan hesap dönemi itibariyle yürürlüğe giren bu standart da, “finansal araçlar, bir işletmenin finansal 85 S.Oksay, O.Acar, “Sigorta Sektöründe Uluslararası Finansal Raporlama Standartları: Kurumlar ve Standartların Özetleri”, TSRŞB, Sigorta İnceleme ve Araştırma Yayınları 3, 2005, s.23-32 42 varlığı ile diğer bir işletmenin finansal borcunda ya da özkaynağa dayalı finansal aracında artışa neden olan sözleşmeler” olarak tanımlanmıştır. Bu standardın amacı, bir işletmedeki finansal araçların borç veya özsermaye olarak sunulması ile finansal varlık ve finansal borçların netleştirilmelerine ilişkin ilkeleri belirlemektir. 86 32 numaralı standart finansal araçların değerlemesi, kazanç ve kayıplarının tespiti ve kayıtlara alınması ile bu araçların kayıtlardan çıkarılma işlemlerine ilişkin muhasebe sorunlarına çözüm getirmemiş, yalnızca finansal araçların finansal tablolarda nasıl sunulacakları ile ilgili raporlama ilkelerini ortaya koymuştur. 87 17 Haziran 1998’de konu ile ilgili yapılanan çalışmalar neticesinde hazırlanan 62 numaralı standart önerisi (IASC: Exposure Draft E62) kamuoyuna sunulmuş ve gelen öneriler değerlendirilerek 15 Mart 1999’da “Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesi ve Değerlemesi”ni konu alan 39 numaralı uluslararası muhasebe standardı (IAS 39) yayınlanmıştır. 39 numaralı standardın amacı; finansal varlıkların, finansal borçların ve finansal olmayan kalemlerin alım veya satımına ilişkin sözleşmelerin muhasebeleştirilme ve ölçülmesine yönelik ilkeleri belirlemektir. 88 Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu (TMSK) uluslararası kabul görmüş muhasebe standartları ile uyumlu olmak ve farklı bir standart yaratmamak amacıyla IASB’ın yayınladığı standartlarla uyumlu standartlar yayımlama ilkesini benimsemiştir. TMSK yayımladığı standartlarda resmi çeviri prosedürlerini uygulamaktadır. TMSK’nın yayımladığı standartlar IAS’ların resmi çevirisi olduğundan bu tezde Türkiye Muhasebe Standartları (TMS) kullanılmıştır. 86 International Accounting Standards 2008, IAS 32. “Financial Instruments: Disclosure and Presentation” 87 Y.Selvi, a.g.k., s.65. 88 International Accounting Standarts 2008, IAS 39. “Financial Instruments: Recognition and Measurement”, s.1939. 43 TMS 39; finansal araçların muhasebeleştirilmesi ve ölçülmesi olmak üzere temelde iki ayrı bölümden oluşmaktadır. Finansal araçların muhasebeleştirilmesine ilişkin bölüm; finansal varlıklar ve finansal borçların ilk defa mali tablolara alınması, mali tablolardan çıkarılması ve bir finansal varlığın alım-satımı konularını içerir. Finansal araçların ölçülmesine ilişkin bölüm ise; finansal varlıklar ve finansal borçların ilk defa ve müteakip değerlemeleri, yeniden sınıflandırılması, gerçeğe uygun değere ilişkin değerleme ilkeleri, kazanç ve kayıplar, finansal varlıklardaki değer düşüklüğü ve tahsil edilememe ve korunma konularını içerir. Bu standartta finansal varlıklar 4 kategori altında incelenmiştir. Bunlar, gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık ve finansal borçlar, vadeye kadar elde tutulacak yatırımlar, kredi ve alacaklar, satılmaya hazır finansal varlıklardır. Gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık ve finansal borçlar; (i) Esas itibariyle, yakın bir tarihte satılmak veya geri satın alınmak amacıyla edinilmiş veya yüklenilmiş; (ii) Birlikte yönetilen ve son zamanlarda kısa dönemde kâr etme konusunda belirgin bir eğilimi bulunduğu yönünde delil bulunan belirli finansal araçlardan oluşan bir portföyün parçası; veya (iii) Bir türev ürün (finansal teminat sözleşmesi olan veya etkin bir finansal riskten korunma aracı olan türev ürünler hariç) olarak tanımlanmış finansal araçlardır. 44 Gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık ve finansal borçlar fiyatta veya satıcının marjında kısa süreli dalgalanmalardan kar sağlama amacıyla edinilen araçlardır. Vadeye kadar elde tutulacak yatırımlar, işletmenin vadeye kadar elde tutma niyet ve imkanının bulunduğu, sabit veya belirlenebilir nitelikte ödemeler içeren ve sabit bir vadesi bulunan, işletmenin ilk muhasebeleştirme sırasında gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak sınıfladığı finansal varlıklar, satılmaya hazır olarak tanımladığı finansal varlıklar ve kredi ve alacak tanımına giren finansal varlıklar dışında kalan türev olmayan finansal varlıklarıdır. Kredi ve alacaklar, işletme faaliyetlerinden kaynaklanan borçlar ve alacaklar, işletme tarafından ticari amaçlı olarak sınıflandırılan ve hemen ya da kısa vadede tekrar satılmak amacıyla elde edilen finansal varlıklar dışında, daha ziyade işletmenin doğrudan borç vermek veya para, mal ve hizmet satmak suretiyle oluşan ve işletme tarafından yaratılan finansal varlıklardır. Satılmaya hazır finansal varlıklar, satılmaya hazır olarak tanımlanan veya kredi ve alacak, vadeye kadar elde tutulacak yatırım veya gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık olarak sınıflanmayan, türev olmayan finansal varlıklardır. TMS 39’da, türev araçlar; a) Finansal aracın değerinin belirli bir faiz haddi, menkul kıymet veya mal fiyatı, döviz kuru, fiyat veya oran endeksleri, kredi derecelendirmesi veya endeksi veya benzeri değişkenlerde meydana gelen değişikliklere bağlı olarak değişmesi, 45 b) Finansal aracın ilk yatırım gerektirmemesi veya piyasa şartlarındaki değişikliklere benzer tepki vermesi beklenen diğer sözleşme tiplerine göre daha az düzeyde ilk yatırım gerektirmesi, c) Finansal aracın gereklerinin ileri bir tarihte ifa edilmesi, şartlarının tamamını sağlayan finansal araçlar olarak tanımlanmıştır. 89 2.1.1. Kayıtlara Alma Finansal varlıklar veya finansal borçlar, sadece işletmenin bir araca ilişkin sözleşme hükümlerine taraf olması halinde, bilançoya yansıtılmak üzere mali tablolara alınır. Bu ilke, türev araçlara ilişkin sözleşme ile belirlenen tüm hakların ve sorumlulukların bilançoda varlıklar ve yükümlülükler olarak mali tablolara alınmasını gerektirir. 2.1.2. Kayıtlamada Kullanılacak Değerin Tespiti Türev ürünler muhasebe kayıtlarına alınırken, türev ürünün sözleşme değeri, piyasa değeri (cari değer), iz değeri, prim veya iskontolu değeri veya beklenen nakit akışlarının bugünkü değeri kullanılabilmektedir. Türev ürünlerin ilk değerlemesinde sözleşme değerinin alınması genel bir uygulamadır. 90 2.1.3. Kayıtlama Yöntemleri Kayıtlamada esas alınacak tarihe ve değerleme türüne göre kayıtlama yöntemlerini ikili bir sınıflandırma yapmak mümkündür. 89 90 TMS 39, s.5. R.Örten, R.Bayırlı, A.Altay, “Riski Devretme Muhasebesi Kapsamında Türev Finansal Araçların IAS 39’a Göre Değerlemesi ve Kaydedilmesi”, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı.218, Kasım 2006, s. 9. 46 2.1.3.1. Kayıtlama Tarihine Göre Kayıtlama Yöntemleri Türev araçların muhasebeleştirilmesi, türev araçların kayıtlara alınacağı zamanı belirlemek açısından incelendiğinde kullanılacak yöntemler; a) İşlem tarihini esas alan yöntem, b) Teslim tarihini esas alan yöntem, olarak ikiye ayrılmaktadır 91 . 2.1.3.1.1. İşlem Tarihini Esas Alan Yöntem Kayıtlama zamanı açısından işlem tarihini esas alan yöntemde, mali olaylarla ilgili muhasebe kayıtları sözleşme tarihinde yapılmaktadır. İşlem tarihi, işletmenin bir varlığı satın alma veya satma taahhüdünde bulunduğu tarihtir. İşlem tarihi muhasebesi; (a) alınacak bir varlığın ve bunun için ödenecek yükümlülüğün işlem tarihinde mali tablolara alınması, (b) satılan bir varlığın işlem tarihinde mali tablolardan çıkarılması ve bedeli satın alan tarafından ödenmek üzere bir alacağın işlem tarihinde mali tablolara alınmasıdır. 2.1.3.1.2. Teslim Tarihini Esas Alan Yöntem Kayıtlama zamanı açısından teslim tarihinin esas alınması durumunda ise, mali olaylarla ilgili muhasebe kayıtları, sözleşmeye konu olan mal ve hizmetlerin teslim tarihine kadar ertelenir. Teslim tarihi, varlığın işletme tarafından veya işletmeye teslim edildiği tarihtir. Teslim tarihi muhasebesi; (a) bir varlığın işletme tarafından teslim alındığı tarihte mali tablolara alınması ve (b) bir varlığın işletme tarafından teslim edildiği tarihte mali tablolardan çıkarılmasıdır. Teslim tarihi 91 S.Olca, a.g.k., s. 12-13. 47 muhasebesinin uygulanması durumunda; işlem tarihi ve ifa tarihi arasındaki dönem süresince teslim alınacak varlığın gerçeğe uygun değerinde meydana gelen değişiklikler, maliyeti veya itfalı maliyeti üzerinden izlenen finansal varlıklarda mali tablolara alınmaz; spekülatif amaçlı olarak sınıflandırılan finansal varlıkların gerçeğe uygun değerlerinde meydana gelen değişiklikler kar veya zarar olarak mali tablolara alınır; satışa müsait olarak sınıflandırılan finansal varlıkların gerçeğe uygun değerlerinde meydana gelen değişiklikler ise öz sermaye ile ilişkilendirilmek suretiyle mali tablolara alınır. 2.1.3.2. Değerleme Türüne Göre Kayıtlama Yöntemleri Türev araçların muhasebeleştirilmesinde, kayıtlamada kullanılacak değerleme esas alındığında ise, kullanılacak yöntemler; a) Erteleme yöntemi, b) Cari değer yöntemi, olarak ikiye ayrılmaktadır. 2.1.3.2.1. Erteleme Yöntemi Sözleşme değerini esas alan ve sözleşme değeriyle cari değer arasında sözleşme vadesinin sonuna kadar meydana gelen değer artış veya azalış farklarının asli hesaplara alınmasını sözleşme sonuna kadar erteleyen uygulamaya “erteleme yöntemi” denir. Bu yöntem, daha çok sözleşme ile ilgili asıl finansal aracın gerçeğe uygun ölçüye göre belirlenen bir cari değerinin olmaması veya asıl finansal aracın maliyet bedeli ile değerlemeye tabi tutulması durumunda kullanılmaktadır. 92 92 S.Olca, a.g.k., s. 13-14. 48 Erteleme yönteminde riskten korunma araçlarında oluşan kazanç ve kayıplar, gerçekleştirildikleri tarihte sonuç hesaplarına kaydedilmemekte ve riskten korunan kalemin kayıtlardan çıkarılmasına kadar ertelenmektedir. Riskten korunan kalem, kayıtlardan çıkarıldığı zaman bu kalemde oluşan kazanç ve kayıplar dönemin sonuç hesaplarına alınmakta ve riskten koruyan araçların kayıp ve kazançları ile aynı dönemde dengelenmiş olmaktadır. 93 2.1.3.2.2. Cari Değer Yöntemi Muhasebe kayıtları yapılırken, sözleşme değeri yerine cari piyasa değerini esas alan uygulamaya “cari değer yöntemi” denilmektedir. Bu yöntem, piyasa değeriyle değerlenen asıl finansal araçlar için söz konusu olur. Bu yönteme konu olan türev ürün riskten korunma amacıyla yapılmışsa, bu yöntemin uygulanmasından kaynaklanan fark ilgili varlık hesaplarına; spekülatif amaçlı yapılmışsa, ortaya çıktığı dönemin sonuç hesaplarına kaydedilir. Bu yöntemde, sözleşme tarihi ile sözleşmenin vadesinin sonuna kadar, türev ürüne ve asıl ürüne ait değer değişmeleri açıkça görülebileceği gibi, türev ürün kaynaklı kar veya zararın da hesaben izlenmesi ve asıl ürünlerin finansal tablolarda cari değerle yer alması sağlanmış olur. 94 2.1.4. Finansal Riskten Korunma Muhasebesi Asıl mali olay nedeniyle, ileride meydana gelebilecek olumsuz durumun (riskin) etkisini ortadan kaldırmak veya azaltmak amacıyla yapılan işleme riskten korunma (hedging) denilmektedir. 95 93 Y.Selvi, a.g.k., s.77-78. R.Örten, İ.Örten, a.g.k., s. 14. 95 R.Örten, İ.Örten, a.g.k., s. 7. 94 49 Finansal riskten korunma muhasebesi, korunma amaçlı araçlar ile korunan kalemlerin gerçeğe uygun değerlerinde meydana gelen değişikliklerin birbirleriyle netleştirilmesi suretiyle kar veya zarar olarak mali tablolara alınmasıdır. 96 Taraf olunan türev ürün sözleşmesindeki amaç herhangi bir riskten korunmak değilse, yani spekülatif amaçlı ise, türev ürün sözleşmesinin piyasa fiyatındaki değişmeden dolayı oluşan kazanç ve kayıplar cari dönemin sonuç hesaplarına yansıtılır. 97 2.1.4.1. Finansal Riskten Korunma Aracı Finansal riskten korunma aracı, gerçeğe uygun değerinin veya nakit akışlarının finansal riskten korunma konusu kalemin gerçeğe uygun değerindeki veya nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemesi beklenen türev araç ya da (sadece döviz kuru riskinden korunma amaçlı işlemler için) türev olmayan finansal varlık veya borçlardır. 98 Gerçeğe uygun değeri güvenilir olarak ölçülememesi nedeniyle gerçeğe uygun değerle izlenmeyen kote olmayan hisse senetlerindeki yatırımlar veya kote olmayan hisse senetleriyle bağlantılı ve bunların teslimiyle kapatılması gereken türev araçlar, korunma amaçlı araçlar olarak belirlenemez. Bir işletmenin kendi hisse senetlerinin işletmenin finansal varlıkları veya finansal borçları olarak kabul edilmemesi nedeniyle, bunlar da korunma amaçlı araçlar olarak belirlenemez. 2.1.4.2. Finansal Riskten Korunma Konusu Kalem Finansal riskten korunma konusu kalem, işletmeyi, gerçeğe uygun değerde veya gelecekte elde edilecek nakit akışlarında değişiklik olması riskine maruz 96 TMS 39, s. 24. Y.Selvi, a.g.k., s.75. 98 TMS 39, s.8. 97 50 bırakan ve finansal riskten korunan olarak sınıflanan bir varlık, yükümlülük, kesin taahhüt, gerçekleşme olasılığı yüksek tahmini işlem veya yurtdışı işletmedeki net yatırımdır. 99 Mali tablolara alınan varlıklar veya yükümlülükler, mali tablolara alınmayan kesin taahhütler, tahmin işlemleri veya şube benzeri yabancı işletmelerdeki net yatırımlar korunan kalem olarak belirlenebilir. Korunan kalemler; tek bir varlık, yükümlülük, kesin taahhüt veya tahmin işlemi olabileceği gibi; bunların benzer risk özellikleri içeren grupları da olabilir. İşletme kaynaklı alacaklardan farklı olarak; vadeye kadar elde tutulacak yatırımlar, faiz haddi riskine yönelik olarak korunan kalem olamaz. Çünkü bir yatırımın vadeye kadar elde tutulacak olarak belirlenmesi, faiz hadlerindeki değişikliklere bağlı olarak gerçeğe uygun değer veya nakit akımlarında meydana gelen değişiklikler dikkate alınmaksızın bu yatırımı vadeye kadar elde tutmayı gerektirir. Ancak, vadeye kadar elde tutulacak bir yatırımın, döviz kuru riskine ve karşı taraf riskine yönelik olarak bir korunan kalem olarak belirlenmesi mümkündür. 2.1.4.3. Finansal Riskten Korunma İlişkisi Finansal riskten korunma ilişkisi, sadece aşağıdaki koşulların tümünü karşılaması durumunda, finansal riskten korunma muhasebesinin uygulanması için yeterli görülür. 100 a) Finansal riskten korunma işleminin başlangıcında, finansal riskten korunma ilişkisi ile işletmenin finansal riskten korunma işleminde bulunmasına neden olan risk yönetimi hedef ve stratejisinin resmi bir tanımının bulunması ve bunların resmi bir belgeye dayanması gerekir. 99 TMS 39, s.8-9. TMS 39, s.27-28. 100 51 Anılan belgeleme, finansal riskten korunma aracının belirlenmesi, finansal riskten korunma konusu varlık ya da işlemi, korunulan finansal riskin yapısını ve işletmenin ilgili finansal riskten korunma aracının varlığın gerçeğe uygun değerinde veya nakit akışlarında meydana gelen ve korunulan finansal riskle ilişkilendirilebilen değişiklikleri dengelemedeki etkinliğini nasıl değerlendireceğini içerir. b) Finansal riskten korunma işleminin, korunulan risk ile ilişkilendirilebilen gerçeğe uygun değerdeki veya nakit akışlarındaki değişiklikleri dengelemede oldukça etkin olması ve ilgili finansal riskten korunma ilişkisine ilişkin belgelendirilmiş risk yönetim stratejisi ile tutarlı olması beklenir. c) Nakit akış riskinden korunma işlemleri için, finansal riskten korunma işleminin konusunu teşkil eden tahmini işlemin gerçekleşme ihtimalinin yüksek olması ve nakit akışlarındaki değişikliklerin kar veya zararı etkileyebilecek nitelikte olması gerekir. d) Finansal riskten korunma işleminin etkinliği güvenilir bir şekilde ölçülebilmelidir. Bir başka deyişle, finansal riskten korunma konusu kalemin korunulan finansal risk ile ilişkilendirilebilen gerçeğe uygun değeri ve nakit akışları ile finansal riskten korunma aracının gerçeğe uygun değerinin güvenilir bir şekilde ölçülebilir olması gerekir. e) Finansal riskten korunma işlemi sürekli olarak değerlendirilir ve tanımlandığı tüm finansal raporlama dönemleri boyunca oldukça etkin olacak şekilde tespit edilir. 52 TMS 39’da, üç farklı türde korunma ilişkisi olduğu vurgulanmaktadır. Bunlar; gerçeğe uygun değer riskinden korunma, nakit akış riskinden korunma ve net yatırım riskinden korunmadır. 2.1.4.3.1. Gerçeğe Uygun Değer Riskinden Korunma Gerçeğe uygun değer riskinden korunma işlemi, muhasebeleştirilmiş bir varlık veya borcun ya da muhasebeleştirilmemiş bir kesin taahhüdün veya bu tür bir varlık, borç ya da taahhüdün belirlenebilir bir bölümünün gerçeğe uygun değerinde meydana gelen, belirli bir risk unsuru ile ilişkilendirilebilen ve kar veya zararı etkileyebilecek nitelikteki değişikliklere karşı gerçekleştirilen bir finansal riskten korunma işlemidir 101 . Bir gerçeğe uygun değer riskinden korunma işleminin, korunma muhasebesi uygulanması için gerekli koşulları hesap dönemi boyunca sağlaması halinde, bu korunma aşağıdaki şekilde muhasebeleştirilir: a) Finansal riskten korunma aracının gerçeğe uygun değerinin yeniden ölçülmesinden (türev nitelikli bir finansal riskten korunma aracı için) veya söz konusu finansal riskten korunma aracının defter değerine ilişkin yabancı para bileşeninin TMS 21 102 ’e göre ölçülmesinden kaynaklanan kazanç veya kayıplar, kar ya da zararda muhasebeleştirilir, b) Finansal riskten korunma konusu kalemden kaynaklanan ve korunulan riskle ilişkilendirilebilen kazanç veya kayıp, finansal riskten korunma konusu kalemin defter değerine yansıtılır ve kar veya zararda muhasebeleştirilir. Söz konusu durum, finansal riskten korunma konusu kalem maliyeti üzerinden ölçülmüş olsa dahi geçerlidir. Finansal riskten 101 102 TMS 39, s.27. Kur Değişiminin Etkileri Türkiye Muhasebe Standardı (TMS 21) 53 korunma konusu kalemin satılmaya hazır finansal varlık olması durumunda, korunulan riske ilişkin kazanç veya kayıp yine kar ya da zararda muhasebeleştirilir. Aşağıdaki hallerden herhangi birinin ortaya çıkması durumunda, gerçeğe uygun değer korunmalarıyla ilgili korunma muhasebesi uygulamasına devam edilmez 103 : a) Korunma amaçlı aracın kullanılması, satılması, sona ermesi veya korunma amaçlı olmasına son verilmesi (Korunma amaçlı bir aracın diğer bir korunma amaçlı araçla yenilenmesi veya sürdürülmesi; bu tür uygulamaların işletmenin belgelendirilen korunma stratejisinin bir parçası olması halinde, bir sona erme veya son verme olarak dikkate alınmaz), b) Korunmanın, korunma muhasebesi uygulanması için gerekli koşulları sağlayamaz hale gelmesi, c) İşletmenin ilgili işleme ilişkin sınıflandırmayı/düzenlemeyi iptal etmesi. 2.1.4.3.2. Nakit Akış Riskinden Korunma Nakit akış riskinden korunma işlemi, kayıtlı bir varlık veya yükümlülüğün (örneğin değişken faizli borçların gelecekteki ödemelerinin bir kısmı veya hepsi) veya gerçekleşmesi beklenen bir işlemin (örneğin muhtemel bir alım/satım işleminin) taşıdığı spesifik riske bağlı olarak gelir tablosunu etkileyebilecek nitelikteki nakit akış değişikliklerinin riskinden korunma işlemine denir. Bir nakit akış riski korunma işleminin, korunma muhasebesi uygulanması için gerekli koşulları hesap dönemi boyunca sağlaması halinde, bu korunma aşağıdaki şekilde muhasebeleştirilir: 103 TMS 39, s. 29. 54 a) Finansal riskten korunma aracından kaynaklanan kazanç veya kaybın etkin olduğu tespit edilen kısmı diğer kapsamlı gelir içerisinde muhasebeleştirilir, b) Korunma amaçlı araca ilişkin kazanç veya kayıpların etkin olmayan kısmı kâr veya zararda muhasebeleştirilir. Aşağıdaki hallerden herhangi birinin ortaya çıkması durumunda, nakit akış riski korunmalarıyla ilgili korunma muhasebesi uygulamasına devam edilmez: a) Korunma amaçlı aracın kullanılması, satılması, sona ermesi veya korunma amaçlı olmasına son verilmesi; b) Korunmanın, korunma muhasebesi uygulanması için gerekli koşulları sağlayamaz hale gelmesi; c) Tahmin işleminin gerçekleşmesinin beklenmemesi. (a) veya (b) bentlerinde belirtilen durumların ortaya çıkması halinde; korunma amaçlı araca ilişkin olarak etkin bir korunma varken doğrudan öz sermaye içerisinde mali tablolara alınan birikmiş kazanç veya kayıplar, tahmin işlemi gerçekleşene kadar öz sermaye içerisinde ayrı olarak kalmaya devam eder. Tahmin işlemi gerçekleştiğinde, söz konusu birikmiş kazanç ve kayıplar, bu tahmin işleminin bir varlık veya yükümlülüğün mali tablolara alınması ile sonuçlanıp sonuçlanmadığına bağlı olarak yukarıdaki şekilde muhasebeleştirilir. (c) bendinde belirtilen durumun ortaya çıkması halinde ise; tahmin işlemine ilişkin doğrudan öz sermaye içerisinde mali tablolara alınan birikmiş kazanç veya kayıplar dönemin kar veya zararı olarak mali tablolara alınır. 55 2.1.4.3.3. Net Yatırım Riskinden Korunma Net yatırımların riskten korunması, döviz kuru riskine karşı riskten korunmayı ifade etmektedir. Net yatırım riskinden korunma, ana ortaklığın bağlı ortaklığı, iştiraki, müşterek yönetime tabi işletmesi veya şubesi olup, faaliyetlerini yabancı bir ülkede sürdüren işletmelerdeki net yatırımların korunmasıdır. Yurtdışındaki işletmede bulunan net yatırım riskinden korunma amaçlı işlemler, net yatırımın bir parçası olarak muhasebeleştirilen parasal kalemlere ilişkin finansal riskten korunma işlemleri de dahil olmak üzere, nakit akış riskinden korunma işlemlerine benzer şekilde muhasebeleştirilir 104 : a) Finansal riskten korunma aracından kaynaklanan kazanç veya kaybın etkin olduğu tespit edilen kısmı diğer kapsamlı gelir içerisinde muhasebeleştirilir, b) Finansal riskten korunma aracından kaynaklanan kazanç veya kaybın etkin olmayan kısmı kâr veya zararda muhasebeleştirilir. Finansal riskten korunma işleminin etkin olan kısmıyla ilgili olan ve doğrudan özkaynaklarda muhasebeleştirilmiş bulunan finansal riskten korunma aracına ilişkin kazanç ya da kayıp, yurtdışındaki işletmenin elden çıkarılması sırasında kâr veya zararda muhasebeleştirilir. 2.1.4.4. Finansal Riskten Korunmanın Etkinliği Korunmanın etkinliği; korunma amaçlı aracın, korunulan riskle ilgili nakit akımı veya gerçeğe uygun değerdeki değişiklikleri karşılamadaki etkinliğidir. TMS 39’a göre, riskten korunma işlemi süresince kuruluş, riskten korunan varlığın gerçeğe uygun değerindeki değişmeleri, riskten koruma aracındaki gerçeğe 104 TMS 39, s.32. 56 uygun değer veya nakit akışı değişiklikleri ile karşılayabiliyorsa ve bu karşılama oranı %80 ile %125 arasında ise, riskten korunma işlemi etkin olarak değerlendirilmektedir. Örneğin, riskten korunan kalemden 100 birim zarar edilmiş, riskten korunma aracından ise 125 birim kazanç elde edilmiş ise karşılama oranı 125/100 olarak hesaplanır. Karşılama oranı %125 veya %80’e eşittir; bu sonuç da, riskten korumanın yüksek derecede etkin olduğunu göstermektedir. Korunma amaçlı araç ile korunan varlık, yükümlülük veya tahmin işleminin temel koşullarının aynı olması halinde; gerçeğe uygun değerdeki veya nakit akımlarındaki korunulan riskle ilişkilendirilebilir değişiklikler, korunma işlemine ilk girildiğinde ve sonrasında, büyük olasılıkla birbirlerini tamamen netleştirici etkide bulunur. 105 2.2. Forward Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi Forward sözleşmeler, sözleşmeye konu olan taraflardan birine sözleşmeye konu olan döviz, faiz, ticari mal vb. bir finansal varlığı sözleşmede belirtilen bir tarihte ve belirlenen fiyattan satın alma ve diğer tarafa da satma mecburiyeti yükleyen anlaşmalardır. Sözleşmede, sözleşmeye konu olacak finansal varlığın özellikleri, teslim ve ödemenin yapılacağı tarih, teslim yeri ve yöntemi, miktarı ve fiyatı olmak üzere tüm ayrıntılar taraflar arasında yapılacak olan görüşme sonucunda tarafların ihtiyaçlarına göre serbestçe belirlenir. Forward sözleşmelerin muhasebeleştirilmesi, işletmelerin bu sözleşmeleri hangi amaçla yaptıklarına göre farklılık göstermektedir. Spekülasyon amacıyla yapılan forward işlemleri, işletmenin bu işlemden dolayı durumunun gösterilmesi 105 K.Kahraman, Uluslararası Muhasebe Standartları Kapsamında Finansal Araçların Mali Tablolarda Gösterimi ve Değerlemesine İlişkin Esaslar, SPK Yeterlilik Etüdü, Ankara, 2002, s. 35. 57 açısından, bilançoya piyasa değeri ile kaydedilir ve işlemden kaynaklanan kar ya da zarar gerçekleştiği dönemin sonuç hesaplarına aktarılır. Riskten korunma amacıyla yapılan işlemlerde ise genel uygulama, vade sonlarında sözleşmenin yapıldığı tarihte belirlenen forward değeri üzerinden işlemin gerçekleştirilmesi ve bu süre içerisinde gerçekleşen cari fiyatlardaki değişimlerin dikkate alınmamasıdır. Forward sözleşmelerinde sözleşmenin yapıldığı tarihteki cari fiyat ile sözleşmede geçerli fiyat arasındaki fark prim ya da iskontoyu belirler. Sözleşmeden doğan nakit akışı sözleşmede belirlenen fiyat üzerinden vade sonunda gerçekleşmektedir. Ortaya çıkan kazanç ya da kayıplar dönemin sonuç hesaplarına aktarılır. Sözleşmenin tarafları, sözleşmede belirlenen varlığın vade sonunda oluşan cari fiyatı ile sözleşme fiyatı arasındaki fark kadar ödeme veya tahsilat yaparlar. 106 Forward sözleşmeler şarta bağlı bir yükümlülüğü ifade etmektedir. Sözleşmenin yapıldığı tarihte her iki taraf da sözleşme koşullarını yerine getirmemiş olduğundan vade sonuna kadar işletmelerin varlık ve yükümlülüklerinde bir değişme meydana gelmez. Bir kıymet hareketi doğmadığından forward işlemine ilişkin kayıtlar nazım hesaplarda izlenir. Ancak, forward sözleşmeler bir satın alma hakkı ve belirli bir bedel ödeme yükümlülüğü olarak değerlendirilerek bilanço hesaplarına alınabilirler. Böyle bir durumda, sözleşme konusu aracın piyasa değerindeki değişmeler finansal raporlarda dipnot olarak açıklanmalıdır. Dönem içinde ortaya çıkan değişmeler vade sonunda bir zararın doğacağını gösteriyorsa söz konusu zarar için bir karşılık ayrılması ve vade sonunda ortaya çıkacak kesin kar veya zarara göre bu karşılığın mahsuplaştırılması gerekmektedir. 107 106 107 E.Uzun, a.g.k., s. 35-36. Y.Selvi, a.g.k., s. 80. 58 2.2.1. Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Döviz forward sözleşmesi, sözleşmeyi satın alan tarafı, taraflarca sözleşme tarihinde belirlenen belirli bir dövizi, belirli bir tarihte, belirli bir kurdan satın almaya veya satmaya zorunlu tutan sözleşmedir. Taraflar sözleşmeye konu olan döviz kurunu sözleşmenin yapıldığı tarihte belirledikleri için vade sonuna kadar geçen süredeki kur değişimleri sözleşmede önceden belirlenen kuru etkilememekte ve dövizlerin alım satım işlemi vade bitiminden önce belirlenmiş olan bu kur üzerinden gerçekleşmektedir. Mevcut bir varlık veya yükümlülüğün kur riskinden korunması amacıyla yapılan döviz forward sözleşmelerinin muhasebeleştirilmesinde, işlem nedeniyle oluşan kur farkı kar ya da zararı riskten korunan varlık ya da yükümlülüğün kar ya da zararından mahsup edilir. 108 İşletmeler gelecekteki bir tarihte dövizli bir işleme girme taahhüdünde bulunduklarında taahhüt tarihinden işlem tarihine kadar döviz riskine maruz kalacaklardır. Bu tür taahhütlerde taraflar arasında herhangi bir mal veya hizmet değişiminin olmaması ve herhangi bir ödemenin yapılmamış olması nedeniyle taahhüdün yapıldığı zaman herhangi bir kayıt yapılmamaktadır. Bu nedenle, bu işleme ilişkin kar ya da zarar bekletilir ve vade sonunda taahhüt edilen işlemin maliyetine eklenir. 109 İşletmelerin taraf oldukları döviz forward sözleşmelerinde, işletme kur farklarından oluşacak değişimlerden kar sağlamak amacıyla bu sözleşmelere taraf oluyorsa yapılan sözleşme spekülasyon amacıyla yapılmış kabul edilir ve oluşan kazanç ve kayıplar cari dönemin sonuç hesaplarına aktarılır. 108 109 a.k., s.80. S.Önce, a.g.k., s. 55-56. 59 2.2.1.1. Belirli Bir Döviz Cinsinden Mevcut Alacak Veya Borçlara İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 110 : A işletmesi 1 Kasım 2007 tarihinde yurtdışındaki B işletmesinden bedeli 1 Şubat 2008 tarihinde ödenmek üzere 10.000 USD tutarında hammadde satın almıştır. A işletmesi mevcut borcunu kur riskine karşı korumak amacıyla, 1 Kasım 2007 tarihinde, 90 gün vadeli ve forward kuru 1 USD = 1, 21 TL’den 10.000 USD’lık bir forward sözleşmesi satın almıştır. İlgili tarihlerdeki cari kurlar aşağıdaki gibidir: Tarih Döviz Kuru 1 Kasım 2007 1 USD = 1,15 TL 31 Aralık 2007 1 USD = 1,22 TL 1 Şubat 2008 1 USD = 1,25 TL 1 Kasım 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------İlk Madde ve Malzeme Hs. 11.500 Satıcılar Hs. 11.500 (Yurtdışındaki B işletmesinden hammadde alımı 10.000 USD x 1,15 TL/USD) ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 12.100 Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 12.100 (Forward sözleşmesinin hesaplara kaydı) ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 400 Gelecek Yıllara Ait Giderler Hs. 200 Diğer Ticari Borçlar Hs. 600 ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------110 Y.Selvi, a.g.k., s. 84-88. 60 Sözleşme değeri (Forward kuru) 10.000 USD x 1,21 = 12.100 TL Sözleşme değeri (Cari kur) 10.000 USD x 1,15 = 11.500 TL Fark (prim) 600 TL Sözleşmedeki forward kur ile sözleşmenin yapıldığı tarihteki cari kur arasındaki farkın sözleşme tutarı ile çarpımı sonucu bulunan 600 TL’lik tutar işletmenin bu sözleşmeyi satın almadan dolayı katlandığı primdir. Bu tutarın sözleşme süresi boyunca dönemsellik ilkesi gereğince itfa edilmesi gerekmektedir. 31 Aralık 2007 tarihinde yılsonu değerleme işlemlerine ilişkin yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kambiyo Zararları Hs. 700 Satıcılar Hs. 700 (Satıcılar hesabının yılsonu değerlemesi 10.000 USD x (1,22 – 1,15) = 700) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hs. 400 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 400 (Forward sözleşme primlerinin 2007 yılına ait kısmının itfası 600 x (2/3) = 400 TL) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 200 Gelecek Yıllara Ait Giderler Hs. 200 ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Forward sözleşmesinin vade sonu olan 1 Şubat 2008 tarihinde işlemlerin kapatılması amacıyla yapılan kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 1.000 Kambiyo Karları Hs. 1.000 (Forward sözleşmenin cari kur ile değerlemesi sonucu gelir elde edilmesi 10.000 USD x (1,25 TL/USD - 1,15 TL/USD) = 1.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 61 ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. (USD Kasası) 12.500 Diğer Ticari Borçlar Hs. 600 Kasa Hs. (TL Kasası) 12.100 Diğer Ticari Alacaklar Hs. 1.000 (Satın alınan 10.000 USD’nin kayıtlara alınması) ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hs. 200 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 200 (Forward sözleşme primlerinin 2008 yılına ait kısmının itfası 600 x (1/3) = 200 TL) ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Satıcılar Hs. 12.200 Kambiyo Zaraları Hs. 300 Döviz Kasası (Usd) Hs. 12.500 (Satın alınan hammadde bedelinin ödenmesi) ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 12.100 Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 12.100 (Forward sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi yapmış olduğu forward sözleşmesi sonucunda 10.000 USD karşılığında 12.500 TL ödemek yerine, 12.100 TL ödeyerek 400 TL’lik kar elde etmiştir. Dolayısıyla, 600 TL’lik sözleşme primi maliyetine katlanarak 1.000 TL’lik koruma sağlamıştır. 62 2.2.1.2. Belirli Bir Döviz Cinsinden Kesin Bir Taahhüde İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 111 : 1 Temmuz 2007 tarihinde A işletmesi, B işletmesinden 1 Mart 2008 tarihinde teslim alınmak ve bedeli aynı tarihte ödenmek üzere 5.000 Euro’luk ticari mal satın alma taahhüdüne girmiştir. A işletmesi 1 Mart 2008 tarihinde ticari malı alırken ödemeyi taahhüt ettiği borcunu, işlem tarihine kadar gerçekleşebilecek olumsuzluklara karşı korumak amacıyla 8 ay vadeli ve forward kuru 1 Euro = 1,95 TL’den 5.000 Euro alımı için forward sözleşmesi satın almıştır. Tarih Döviz Kuru 1 Temmuz 2007 1 EUR = 1,80 TL 31 Aralık 2007 1 EUR = 2,00 TL 1 Mart 2008 1 EUR = 2,10 TL 1 Temmuz 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir; ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H) 9.750 Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs.(N.H.) 9.750 (Forward sözleşmesinin hesaplara kaydı) ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 563 Gelecek Yıllara Ait Giderler Hs. 187 Diğer Ticari Borçlar Hs. 750 ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 111 R.Örten, İ.Örten, a.g.k., s.145-147. 63 31 Aralık 2007 tarihinde yılsonu değerleme işlemlerine ilişkin yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 1.000 Kambiyo Karları Hs. 1.000 (Forward Sözleşmesinin yılsonu değerlemesi 5.000 EUR x (2,00 – 1,80) = 1.000) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hs. 563 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 563 (Forward sözleşme primlerinin 2007 yılına ait kısmının itfası) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 187 Gelecek Yıllara Ait Giderler Hs. 187 ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Forward sözleşmesinin vade sonu olan 1 Mart 2008 tarihinde işlemlerin kapatılması amacıyla yapılan kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 03 / 2008 ----------------------------------------500 Diğer Ticari Alacaklar Hs. Kambiyo Karları Hs. 500 (Forward Sözleşmesinin değerlemesi 5.000 EUR x (2,10 – 2,00) = 500) ------------------------------------------ 01 / 03 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. (Eur Kasası) 10.500 Diğer Ticari Borçlar Hs. 750 Kasa Hs. (TL Kasası) 9.750 Diğer Ticari Alacaklar Hs. 1.500 (Satın alınan 5.000 EUR’nun kayıtlara alınması) ------------------------------------------ 01 / 03 / 2008 ----------------------------------------Ticari Mallar Hs. 10.500 Kasa Hs. (Eur Kasası) 10.500 Ticari mal alım kaydının yapılması ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 64 ------------------------------------------ 01 / 03 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 9.750 Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 9.750 (Forward sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesinin B işletmesinden 5.000 Euro değerinde ticari mal alımı taahhüdüne girdiği tarihte, taraflar arasında ticari mal transferi gerçekleşmemiş olması nedeniyle herhangi bir kayıt yapılmamaktadır. Döviz forward sözleşmesinin vadesi süresince ortaya çıkan kazanç ve kayıplar riskten korunan işlemin gerçekleşeceği tarihe kadar ertelendiği için bu sözleşmeler nazım hesaplarda izlenmektedir. A işletmesi yapmış olduğu forward sözleşmesi sonucunda 5.000 EUR karşılığında 10.500 TL ödemek yerine, 9.750 TL ödeyerek 750 TL’lik kar elde etmiştir. Dolayısıyla, 750 TL’lik sözleşme primi maliyetine katlanarak 1.500 TL’lik koruma sağlamıştır. 2.2.1.3. Spekülasyon Amacıyla Taraf Olunan Döviz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 112 : A işletmesi gelecek 2 ay içerisinde USD’nin TL karşısında değer kaybedeceğini tahmin ettiğinden, bu değişiminden yararlanmak amacıyla 10.04.2008 tarihinde 2 ay vadeli 500.000 USD’lik forward satış sözleşmesi yapmıştır. 10.04.2008 tarihindeki cari kur 1 USD = 1,65 TL, forward kuru ise 1 USD = 1,70 TL’dir. 112 R.Örten, R.Bayırlı, A.Altay, a.g.k., 11-14. 65 Cari Kur Tarih Forward Kuru 30.04.2008 1 USD = 1,63 TL 1 USD = 1,64 TL 31.05.2008 1 USD = 1,61 TL 1 USD = 1,63 TL 10.06.2008 1 USD = 1,60 TL 1 USD = 1,62 TL 10 Nisan 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir; ------------------------------------------ 10 / 04 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 850.000 Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 850.000 (Forward sözleşmesinin hesaplara kaydı 500.000 USD x 1,70 = 850.000 ) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------30 Nisan 2008 tarihinde değerleme işlemlerine ilişkin yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 30.000 Kambiyo Karları Hs. 30.000 (Forward Sözleşmesinin değerlemesi 500.000 USD x (1,70 – 1,64) = 30.000) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Mayıs 2008 tarihinde değerleme işlemlerine ilişkin yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 05 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 5.000 Kambiyo Karları Hs. 5.000 (Forward Sözleşmesinin değerlemesi 500.000 USD x (1,64 – 1,63) = 5.000) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Forward sözleşmesinin vade sonu olan 10 Haziran 2008 tarihinde işlemlerin kapatılması amacıyla yapılan kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 10 / 06 / 2008 ----------------------------------------15.000 Diğer Ticari Alacaklar Hs. Kambiyo Karları Hs. 15.000 (Forward Sözleşmesinin değerlemesi 500.000 USD x (1,63 – 1,60) = 15.000) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 66 ------------------------------------------ 10 / 06 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. (TL Kasası) 850.000 Kasa Hs. (USD Kasası) 800.000 Diğer Ticari Alacaklar Hs. 50.000 (Forward sözleşmesi gereği cari kur üzerinden satılan 500.000 USD kasaya kaydedilmesi ) ------------------------------------------ 10 / 06 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs.(N.H.) 850.000 Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 850.000 (Sözleşme hak ve yükümlülük hesaplarının kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------2.2.2. Faiz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Faiz forward sözleşmeleri (FRA – Forward Rate Agreements), gelecekteki hesaplaşma tarihinde belirli bir dönem için, taraflarca belirlenmiş bir tutara, vade sonundaki faiz oranı ile hesaplaşma tarihindeki faiz oranı arasındaki farktan hesaplanacak faiz tutarının taraflar arasında el değiştirmesine yönelik bir anlaşmadır. Sözleşmenin yapıldığı tarihte, hesaplaşma tarihinde ve vade sonunda sözleşmeye konu olan tutar varsayımsal bir tutardır ve sadece hesaplaşma tarihinde faiz gelir ya da giderinin hesaplanmasında kullanılır. Bu nedenle taraflar arasında nakit akışı yaratmaz. 113 Faiz forward sözleşmesinin ciro edilmesi mümkün olmadığından vade sonundan önce piyasa fiyatı oluşmaz ve değeri sözleşmenin imzalandığı tarihte değil, sözleşmenin hesaplaşma tarihinde belli olur. Bu nedenle faiz forward sözleşmelerinin dönemi içinde kazanç ve kayıplara ilişkin kayıt yapılmaz. Kazanç veya kayıp sözleşme sonunda hesaplaşma tarihinde belirleneceğinden o tarihte kayıtlara alınır ve 113 Y.Selvi, a.g.k., s.99. 67 doğrudan ilgili varlık ve kaynak hesaplarına alınarak vade sonuna kadar olan dönemde gelir ve gidere yansıtılarak itfa edilir. 114 Faiz forward sözleşmeleri her ne kadar spekülasyon amacıyla kullanılabilse de genellikle faiz riskinden korunmak amacıyla kullanılmaktadır. Faiz riskinden korunmak amacıyla taraf olunan faiz forward sözleşmelerine riskten korunma muhasebesi uygulanabilmesi için aşağıdaki şartların oluşması gerekmektedir: a) İşletme varlıklarında veya borçlarında faiz riski ile karşı karşıya bulunmalı, b) Yapılan faiz forward sözleşmesi bu riski azaltma veya tamamen karşılama amacıyla yapılmış olmalıdır. Faiz forward sözleşmelerinde, sözleşmenin hesaplaşma tarihinde hesaplanacak olan faiz tutarının hesaplanmasında aşağıdaki parametreler esas alınır: a: ana para m: sözleşmedeki faiz oranı r: referans alınan faiz oranı t1: sözleşmenin hesaplaşma tarihi t2: sözleşmenin vade sonu Faiz (R) = ( a x (m-r) x [(t2-t1) / (360)] Bu formülle bulunan faiz gelir ya da gideri sözleşmenin hesaplaşma tarihinden vade sonuna kadar olan sürenin faiz tutarıdır. Bu tutarın bugünkü değer yöntemiyle hesaplaşma tarihindeki değeri bulunur. Bugünkü Değer (PV) = R x [1 / (1 + r)T] 114 E.Uzun, a.g.k., s.37-38. 68 2.2.2.1. Faiz Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Faiz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 115 : A işletmesi 2 Ocak 2008 tarihinde bir yıl vadeli ve % 5 faizli 1.000.000 USD kredi almıştır. İşletme bu krediyi LIBOR + 1 değişken faizle başka bir işletmeye kullandırmıştır. Cari LIBOR oranı % 5’dir. A işletmesi yılın ikinci altı ayında LIBOR’un düşeceğini beklemekte ve bu nedenle elde ettiği % 1’lik faiz karını koruma altına almak istemektedir. Bu amaç doğrultusunda % 5 faizli 1.000.000 USD değerinde 1 Temmuz – 31 Aralık 2008 tarihli 6 ay vadeli bir forward sözleşmesi satın almıştır. 2 Ocak 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir; ------------------------------------------ 02 / 01 / 2008 ----------------------------------------Bankalar Hs. (USD) 1.000.000 Banka Kredileri Hs. (USD) 1.000.000 (% 5 Sabit faizden 1 yıl vadeli alınan kredi ) ------------------------------------------ 02 / 01 / 2008 ----------------------------------------Verilen Krediler Hs. (USD) 1.000.000 Bankalar Hs. (USD) 1.000.000 (Değişken faizden 1 yıl vadeli verilen kredi ) ------------------------------------------ 02 / 01 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 1 1 (Forward sözleşmesinin hesaplara kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Sözleşmenin değeri, sözleşmenin yapıldığı tarihte belirlenemediğinden nazım hesaplara iz değeri ile kaydedilmiştir. 115 R.Parlakkaya, a.g.k., s. 182-184. 69 30 Haziran 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 30 / 06 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. (Döviz Kasası) 30.000 Faiz Gelirleri Hs. 30.000 (1.000.000 USD x % 6 x (6/12) = 30.000 USD ) (Değişken faizden verilen kredinin faiz geliri) ------------------------------------------ 30 / 06 / 2008 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 25.000 Kasa Hs. (Döviz Kasası) 25.000 (1.000.000 USD x % 5 x (6/12) = 25.000 USD ) (Sabit faizden alınan kredinin faiz ödemesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------a) 1 Temmuz 2008 (hesaplaşma tarihi) tarihinde LIBOR faiz oranının % 3’e düştüğü durumda kayıtlar aşağıdaki gibidir: a: 1.000.000 USD m: % 5 r: % 3 t1: 01.07.2008 t2: 31.12.2008 R = a x (m – r) x (t2 – t1) / 360 R = 1.000.000 USD x ( 0,05 – 0,03) x (360 – 180) / 360 R = 10.000 USD Elde edilen faizin bugünkü değeri: PV = R x (1 / (1+r)T) PV = 10.000 USD x (1 / (1+0,03)6/12) = 9.852 USD 70 ------------------------------------------ 01 / 07 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 1 Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 1 (Forward sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------ 01 / 07 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 9.852 Gelecek Aylara Ait Gelirler Hs. 9.852 (Forward sözleşmesinden elde edilen faiz gelirinin kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Gelecek aylara ait türev ürün gelirlerinin her ay sonunda itfa edilmesi amacıyla 1 Temmuz 2008 tarihinden itibaren 31 Aralık 2008 tarihine kadar her ay sonu itibariyle yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 07 / 2008 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Gelirler Hs. 1.642 Faiz Gelirleri Hs. 1.642 ( 9.852 USD / 6 = 1.642 USD) (Forward sözleşmesinden elde edilen faiz gelirinin aylık itfa kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Faiz forward sözleşmesi faiz geliri aylık 1.642 USD olarak 31 Aralık 2008 tarihine kadar itfa edilecek, sabit faizden alınan kredi ile değişken faizden alınan kredilerin anapara ve faizleri vade sonunda kapatılacaktır. A işletmesi yılın ilk altı ayı için (% 6 - % 5) faiz farkından 5.000 USD (30.000 USD – 25.000 USD) faiz geliri elde etmiştir. 1 Temmuz 2008 tarihinde LIBOR % 3’e düştüğünde, işletme yapmış olduğu forward sözleşmesi ile ikinci altı aylık dönem için 10.000 USD’lik faiz elde ederek ikinci altı aylık faiz gelirini de 5.000 USD olarak sabitlemiştir. b) 1 Temmuz 2008 (hesaplaşma tarihi) tarihinde LIBOR faiz oranının %6’ya yükseldiği durumda kayıtlar aşağıdaki gibidir: 71 a: 1.000.000 USD m: % 5 r: % 6 t1: 01.07.2008 t2: 31.12.2008 R = a x (m – r) x (t2 – t1) / 360 R = 1.000.000 USD x ( 0,05 – 0,06) x (360 – 180) / 360 R = -5.000 USD Elde edilen faizin bugünkü değeri: PV = R x (1 / (1+r)T) PV = -5.000 USD x (1 / (1+0,06)6/12) = 4.854 USD ------------------------------------------ 01 / 07 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 1 Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 1 (Forward sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------ 01 / 07 / 2008 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 4.854 Diğer Ticari Borçlar Hs. 4.854 (Forward sözleşmesinden elde edilen faiz giderinin kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- Gelecek aylara ait türev ürün giderlerinin her ay sonunda itfa edilmesi amacıyla 1 Temmuz 2008 tarihinden itibaren 31 Aralık 2008 tarihine kadar her ay sonu itibariyle yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: 72 ------------------------------------------ 31 / 07 / 2008 ----------------------------------------Finansman Giderleri Hs. (USD) 809 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 809 (4.854 USD / 6 = 809 USD) (Forward sözleşmesinden elde edilen faiz gelirinin aylık itfa kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Faiz forward sözleşmesi faiz gideri aylık 809 USD olarak 31 Aralık 2008 tarihine kadar itfa edilecek, sabit faizden alınan kredi ile değişken faizden alınan kredilerin anapara ve faizleri vade sonunda kapatılacaktır. A işletmesi yılın ilk altı ayı için (% 6 - % 5) faiz farkından 5.000 USD (30.000 USD – 25.000 USD) faiz geliri elde etmiştir. 1 Temmuz 2008 tarihinde LIBOR % 6’ya yükseldiğinde, ikinci altı ay için % 2’lik (%7 - %5) faiz karşılığında 10.000 USD faiz elde etmiştir. Ancak, A işletmesi yapmış olduğu forward sözleşmedi gereği 5.000 USD faiz ödediğinden bu faiz kazancından faydalanamamış, ikinci altı aylık dönem için faiz gelirini de 5.000 USD olarak sabitlemiştir. 2.2.2.2. Spekülasyon Amacıyla Taraf Olunan Faiz Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 116 : A işletmesi 1 Ekim 2007 tarihinde faiz oranlarının düşeceği beklentisi ile bir faiz forward sözleşmesi satın almıştır. Sözleşme tutarı 2.000.000 TL, faiz oranı % 4 ve sözleşme süresi 6 aya 3 aydır. Bu durum için sözleşmenin hesaplaşma tarihi 1 Nisan 2008, bitiş tarihi ise 30 Haziran 2008’dir. Beklenenin aksine 31 Aralık 2007 tarihinde faiz oranı % 5’e, 1 Nisan 2008’de ise % 6,50’ye yükselmiştir. 116 Y.Selvi, a.g.k. 104-106. 73 1 Ekim 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 10 / 2007 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 1 Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 1 (Forward sözleşmesinin kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 31 Aralık 2007 tarihindeki yıl sonu değerleme kayıtları aşağıdaki gibidir: a: 2.000.000 TL m: % 4 r: % 5 t1: 01.04.2008 t2: 30.06.2008 R = a x (m – r) x (t2 – t1) / 360 R = 2.000.000 TL x ( 0,04 – 0,05) x (180 – 90) / 360 R = -5.000 TL Elde edilen faizin bugünkü değeri: PV = R x (1 / (1+r)T) PV = -5.000 TL x (1 / (1+0,05)90/360) = 4.940 TL ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Finansman Giderleri Hs. 4.940 Diğer Ticari Borçlar Hs. 4.940 -Faiz Forward Sözleşmesi Faiz Gideri (Dönem sonu itibariyle Forward sözleşmesinin değerleme kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------1 Ocak 2008 tarihinde yeni bilanço hesaplarının açılışında yıl sonu değerleme kaydının tersi yapılır. 74 ------------------------------------------ 01 / 01 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Borçlar Hs. 4.940 -Faiz Forward Sözleşmesi Faiz Gideri Finansman Giderleri Hs. 4.940 (Forward sözleşmesine ilişkin faiz giderinin bilanço kaydının takip eden dönem başında kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------1 Nisan 2008 (hesaplaşma tarihi) tarihinde sözleşme şartları yerine getirildiğinde, faiz oranının % 6,50’ye yükselmesi sonucunda yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: a: 2.000.000 TL m: % 4 r: % 6,50 t1: 01.04.2008 t2: 30.06.2008 R = a x (m – r) x (t2 – t1) / 360 R = 2.000.000 TL x ( 0,04 – 0,065) x (180 – 90) / 360 R = -12.500 TL Elde edilen faizin bugünkü değeri: PV = R x (1 / (1+r)T) PV = -5.000 TL x (1 / (1+0,065)90/360) = 12.305 TL ------------------------------------------ 01 / 04 / 2008 ----------------------------------------Finansman Giderleri Hs. 12.305 Kasa Hs. 12.305 (Forward sözleşmesi gereğince 12.305 TL faiz giderinin ödenmesi kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 75 ------------------------------------------ 01 / 04 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 1 Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 1 (Forward sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesinin beklentisinin aksine yükselen faiz oranı sonucunda forward sözleşmesinden toplam 12.305 TL faiz gideri oluşmuştur. Bu faiz giderinin 4.940 TL’si 2007 yılında, kalan 7.365 TL’si ise 2008 yılında gidere dönüşmüştür. 2.2.3. Ticari Mal Forward Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Ticari mal forward sözleşmeleri, tarafları, sözleşmede belirlenen belirli bir vade sonunda belirli bir ticari malı belirli bir fiyattan satın alma ve satmakla yükümlü tutan sözleşmelerdir. İşletmeler ticari mal forward sözleşmelerine belirli bir ticari malın gelecekteki beklenmedik fiyat değişme riskinden korunmak veya bu fiyat değişmelerinden kazanç sağlamak amacıyla taraf olabilmektedirler. 117 Örnek 118 : Makarna üretici olan ABC işletmesi 30.09.2008 tarihinde 5 ton buğdaya ihtiyaç duymaktadır. ABC işletmesi olası bir fiyat artışı riskinden korunmak amacıyla 01.02.2008 tarihinde B Buğdaycılık işletmesi ile teslim tarihi 30.09.2008 olan ve birim fiyatı 0,80 TL/kg olmak üzere 50 ton buğday alım satımını içeren forward sözleşmesi imzalamıştır. 1 Şubat 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 40.000 40.000 (Forward sözleşmesinin kaydı 50.000 Kg x 0.8 TL/Kg) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------117 118 Y.Selvi, a.g.k., s.107. R.Parlakkaya, a.g.k., s. 178-179. 76 30 Eylül 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 30 / 09 / 2008 ----------------------------------------İlk Madde Ve Malzeme Hs. 40.000 Kasa Hs. 40.000 (Forward sözleşmesinden yükümlülüklerin yerine getirilmesi) ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Forward Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 40.000 Forward Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 40.000 (Forward sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------2.3. Futures Sözleşmelerin Muhasebeleştirilmesi Futures sözleşmeleri, organize bir piyasada işlem gören, standart kalite ve miktarda mal veya finansal aracın alınması veya satılmasını taahhüt eden standart sözleşmelerdir. 119 Sözleşme tarihinde her bir sözleşme için önceden belirlenmiş standart bir işlem bedelinin borsaya yatırılması gerekmektedir. Futures sözleşmelerde forward sözleşmelerden farklı olarak tarafların birbirlerini tanımaları gerekli değildir. Alım satım işlemlerinin organize piyasalarda yapılması, taraflar arasındaki değişim işleminin ayrı bir takas odasında gerçekleştirilmesi ve takas odasının bu sözleşmede garantör rolü oynaması bu zorunluluğu ortadan kaldırmaktadır. Sözleşmeden kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesine ilişkin güvencenin sağlanması amacıyla borsalar tarafından bir teminat sistemi (margin) uygulanmaktadır. Üyeler sözleşmenin yapıldığı tarihte belirli bir tutarda başlangıç teminatı yatırırlar. Bu teminatların belirli bir alt tutarı vardır ve teminat miktarı günlük nakit akışları sonucunda belirli miktarın altına düşerse ilgili tarafa teminat çağrısı yapılır. Sözleşme sahibi, yapılan bu çağrıya 119 M.Yıldırım, Banka Muhasebesi, Türkiye Bankalar Birliği, Yayın No: 258, İstanbul, 2008,s. 318. 77 istinaden teminatını nakit veya nakit benzeri bir finansal varlıkla tamamlar. Teminat çağrısı yapıldığı zaman alıcı veya satıcı taraf belli miktarda zararı kabul ederek vade sonunu beklemeden hesabını kapatabilmektedir. 120 2.3.1. Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Döviz futures sözleşmeleri, belirli bir dövizi, gelecekteki belirli bir tarihte sözleşmenin yapıldığı tarihte belirlenen kurdan satın alan tarafı satın almaya ve satan tarafı satmaya mecbur tutan standart bir sözleşmedir. 121 2.3.1.1. Belirli Bir Döviz Cinsinden Mevcut Alacak Veya Borçlara İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 122 : A işletmesi 1 Ekim 2007 tarihinde Amerika’daki B işletmesinden 100.000 USD tutarında ve 7 ay sonra ödenmek üzere mal almıştır. 1 Ekim 2007 tarihinde cari kur 1 USD = 1,25 TL’dir. A işletmesi döviz kurundaki olumsuz değişimlerden korunmak amacıyla aynı tarihte VOB 123 ’dan Nisan 2008 vadeli 1 USD = 1,40 TL’den 100 tane 124 USD futures sözleşmesi satın almıştır. Başlangıç teminatı 180 TL/sözleşme ve sözleşme bedeli 20 TL/sözleşmedir. Takas odası, başlangıç teminatının % 75’in altına düşmesini istememektedir. 1 Ekim 2007 tarihinde A işletmesi 18.000 TL (180 TL x 100 sözleşme) başlangıç teminatını ve 2.000 TL (20 TL x 100 Sözleşme) sözleşme bedelini yatırmıştır. 120 E.Uzun, a.g.k., s.77-78. Y.Selvi, a.g.k., s. 116. 122 a.k., s.119-126. 123 Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. 124 VOB’da TL/DOLAR sözleşmelerini büyüklüğü 1.000 USD’dir. 121 78 1 Ekim 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 10 / 2007 ----------------------------------------Ticari Mallar Hs. 125.000 Satıcılar Hs. 125.000 (Yurtdışından ticari mal alışı 100.000 USD x 1,25 TL/USD = 125.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 10 / 2007 ----------------------------------------Döviz Futures Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 140.000 Döviz Futures Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 140.000 (100.000 USD alımı için yapılan Döviz Futures sözleşmesinin kaydı 100.000 USD x 1,40 TL/USD = 140.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 10 / 2007 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 18.000 Komisyon Giderleri Hs. 2.000 Kasa Hs. 20.000 (18.000 TL başlangıç teminatı ve 2.000 TL sözleşme bedellerinin ödenmesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------1 Aralık 2007 tarihinde USD futures sözleşmelerinin fiyatı 1 USD = 1,35 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 01 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kambiyo Zararları Hs. 5.000 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 5.000 [(1,40 – 1,35) x 1.000 USD x 100 Sözleşme = 5.000 TL kur farkı kaybının kaydı] ------------------------------------------ 01 / 12 / 2007 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 5.000 Kasa Hs. 5.000 (18.000 TL tutarındaki başlangıç teminatının, 5.000 TL tutarındaki olumsuz kur farkından dolayı % 75’in altına düşmesi sonucu teminatın tekrar 18.000 TL’ye yükseltilmesi kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2007 tarihinde cari kur 1 USD = 1, 33 TL ve Nisan 2008 vadeli USD futures sözleşmesi kuru da 1 USD = 1,42 TL olarak gerçekleşmiştir. 79 ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 7.000 Kambiyo Karları Hs. 7.000 [(1,42 – 1,35) x 1.000 USD x 100 Sözleşme = 7.000 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kambiyo Zararları Hs. 8.000 Satıcılar Hs. 8.000 [(1,33 – 1,25) x 100.000 USD = 8.000 TL Yurtdışı Borçlar hesabının yılsonu itibariyle değerleme kaydı] ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kambiyo Karları Hs. 7.000 Dönem Kar/Zarar Hs. 8.000 Kambiyo Zararları Hs. 13.000 Komisyon Giderleri Hs. 2.000 (Sonuç hesaplarının Dönem Kar/Zarar Hesabına devri) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------28 Şubat 2008 tarihinde USD futures sözleşmelerinin fiyatı 1 USD = 1,44 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 28 / 02 / 2008 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 2.000 Kambiyo Karları Hs. 2.000 [(1,44 – 1,42) x 1.000 USD x 100 Sözleşme = 2.000 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------30 Nisan 2008 tarihinde cari kur 1 USD = 1,45 TL ve Nisan 2008 vadeli USD futures sözleşmelerinin fiyatı 1 USD = 1,45 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 1.000 Kambiyo Karları Hs. 1.000 [(1,45 – 1,44) x 1.000 USD x 100 Sözleşme = 1.000 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 80 ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. (Döviz Kasası) 145.000 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 28.000 Kasa Hs. 117.000 (Futures sözleşme şartlarının yerine getirilmesi ve 100.000 USD’nin borsadan alınarak cari kurdan kayıtlara alınması 100.000 USD x 1,45 = 145.000 TL) ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------Döviz Futures Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 140.000 Döviz Futures Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 140.000 (Döviz futures sözleşmesinin kapatılması kaydı) ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------Satıcılar Hs. 133.000 Kambiyo Zararları Hs. 12.000 Kasa Hs. (Döviz Kasası) 145.000 (100.000 USD yurt dışı borçunun ödenmesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi döviz kuru riskinden korunmak amacıyla taraf olduğu futures sözleşmesiyle, sözleşmeye taraf olmasaydı katlanacağı 20.000 TL kur farkı giderini, sözleşme sayesinde pariteyi 1,40’da sabitleyerek 15.000 TL ile sınırlandırmış ve 5.000 TL kur farkı geliri elde etmiştir. Sözleşme gideri olarak ödenen 2.000 TL dikkate alındığında A işletmesinin futures sözleşmesinden elde ettiği gelirler toplamı 3.000 TL olmuştur. Tablo 3.1. Döviz futures sözleşmesine taraf olmasının A İşletmesi kur farkı gideri etkileri USD İşlem (USD/TL) Sözleşmesiz Sözleşmeli 01.10.2007 Cari Kur 1,25 125.000 125.000 30.04.2008 Cari Kur 1,45 145.000 140.000 (*) Kur Farkı Gideri 20.000 15.000 (*) Sözleşme Kuru 1,40 81 USD Tarih İşlem (USD/TL) Sözleşmeli 01.12.2007 Borsa Kuru 1,35 - 5.000 31.12.2007 Borsa Kuru 1,42 7.000 28.02.2008 Borsa Kuru 1,44 2.000 30.04.2008 Borsa Kuru 1,45 1.000 Kur Farkı Geliri Toplamı 2.3.1.2. 5.000 Sözleşme Gideri - 2.000 Gelirler Toplamı 3.000 Belirli Bir Döviz Cinsinden Kesin Bir Taahhüde İlişkin Kur Riskinden Korunmak Amacıyla Taraf Olunan Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 125 : A işletmesi 1 Kasın 2007 tarihinde Almanya’daki B işletmesinden 4 ay sonra teslim alınmak ve bedeli yine aynı tarihte ödenmek üzere 200.000 EUR tutarında hammadde satın alma taahhüdüne girmiştir. A işletmesi taahhüt ettiği borcunu öderken döviz kurundaki olumsuz değişimlerden korunmak amacıyla 1 Kasım 2007 tarihinde VOB’dan Şubat 2008 vadeli 1 EUR = 2,10 TL’den 200 tane 126 EUR futures sözleşmesi satın almıştır. 1 Kasım 2007 tarihinde cari kur 1 EUR = 1,98 TL’dir. Başlangıç teminatı 240 TL/sözleşme ve sözleşme bedeli 20 TL/sözleşmedir. Takas odası, başlangıç teminatının % 75’in altına düşmesini istememektedir. 1 Kasım 2007 tarihinde A işletmesi 48.000 TL (240 TL x 200 sözleşme) başlangıç teminatını ve 4.000 TL (20 TL x 200 Sözleşme) sözleşme bedelini yatırmıştır. 125 126 Y.Selvi, a.g.k., s. 127-133. VOB’da TL/EURO sözleşmelerini büyüklüğü 1.000 EUR’dur. 82 1 Kasım 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------Döviz Futures Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 420.000 Döviz Futures Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 420.000 (200.000 EUR alımı için yapılan Döviz Futures sözleşmesinin kaydı 200.000 USD x 2,10 TL/USD = 420.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 48.000 Komisyon Giderleri Hs. 4.000 Kasa Hs. 52.000 (48.000 TL başlangıç teminatı ve 4.000 TL sözleşme bedellerinin ödenmesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------1 Aralık 2007 tarihinde EUR futures sözleşmelerinin fiyatı 1 EUR = 2,03 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 01 / 12 / 2007 ----------------------------------------Ertelenmiş Giderler Hs. 14.000 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 14.000 [(2,10 – 2,03) x 1.000 EUR x 200 Sözleşme = 14.000 TL kur farkı kaybının kaydı] ------------------------------------------ 01 / 12 / 2007 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 14.000 Kasa Hs. 14.000 (48.000 TL tutarındaki başlangıç teminatının, 14.000 TL tutarındaki olumsuz kur farkından dolayı % 75’in altına düşmesi sonucu teminatın tekrar 48.000 TL’ye yükseltilmesi kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Dönem Kar/Zarar Hs. 4.000 Komisyon Giderleri Hs. 4.000 (Sonuç hesaplarının Dönem Kar/Zarar Hesabına devri) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 83 31 Ocak 2008 tarihinde EUR futures sözleşmelerinin fiyatı 1 EUR = 2,14 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 28 / 02 / 2008 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 22.000 Ertelenmiş Gelirler Hs. 22.000 [(2,14 – 2,03) x 1.000 EUR x 200 Sözleşme = 22.000 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------28 Şubat 2008 tarihinde cari kur 1 EUR = 2,16 TL ve Şubat 2008 vadeli EUR futures sözleşmelerinin fiyatı 1 EUR = 2,16 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 28 / 02 / 2008 ---------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 4.000 Ertelenmiş Gelirler Hs. 4.000 [(2,16 – 2,14) x 1.000 EUR x 200 Sözleşme = 4.000 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------ 28 / 02 / 2008 ---------------------------------------Kasa Hs. (Döviz Kasası) 432.000 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 74.000 Kasa Hs. 358.000 (Futures sözleşme şartlarının yerine getirilmesi ve 200.000 EUR’nun borsadan alınarak cari kurdan kayıtlara alınması 200.000 EUR x 2,16 = 432.000 TL) ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------Döviz Futures Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 420.000 Döviz Futures Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 420.000 (Döviz futures sözleşmesinin kapatılması kaydı) ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------İlk Madde Ve Malzeme Hs. 420.000 Ertelenmiş Gelirler Hs. 26.000 Döviz Kasası (USD) Hs. 432.000 Ertelenmiş Giderler Hs. 14.000 (200.000 EUR’luk hammaddenin yurt dışından satın alınması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 84 A işletmesi döviz kuru riskinden korunmak amacıyla taraf olduğu futures sözleşmesiyle, sözleşmeye taraf olmasaydı katlanacağı 42.000 TL kur farkı giderini, sözleşme sayesinde pariteyi 2,10’da sabitleyerek 30.000 TL ile sınırlandırmış ve 12.000 TL kur farkı geliri elde etmiştir. Sözleşme gideri olarak ödenen 4.000 TL dikkate alındığında A işletmesinin futures sözleşmesinden elde ettiği gelirler toplamı 8.000 TL olmuştur. 2.3.1.3. Spekülasyon Amacıyla Taraf Olunan Döviz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Örnek 127 : A işletmesi 1 Şubat 2008 tarihinde kar sağlamak amacıyla VOB’dan Haziran 2008 vadeli, 1 USD = 1,50 TL’den 50 tane USD futures sözleşmesi satın almıştır. Başlangıç teminatı 180 TL/sözleşme ve sözleşme bedeli 20 TL/sözleşmedir. Takas odası, başlangıç teminatının % 75’in altına düşmesini istememektedir. 1 Şubat 2008 tarihinde A işletmesi 9.000 TL (180 TL x 50 sözleşme) başlangıç teminatını ve 1.000 TL (20 TL x 50 Sözleşme) sözleşme bedelini yatırmıştır. 1 Şubat 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Döviz Futures Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 75.000 Döviz Futures Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 75.000 (50.000 USD alımı için yapılan Döviz Futures sözleşmesinin kaydı 50.000 USD x 1,50 TL/USD = 75.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 127 R.Örten, R.Bayırlı, A.Altay, a.g.k., 16-18. 85 ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 9.000 Komisyon Giderleri Hs. 1.000 Kasa Hs. 10.000 (9.000 TL başlangıç teminatı ve 1.000 TL sözleşme bedellerinin ödenmesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Mart 2008 tarihinde USD futures sözleşmelerinin fiyatı 1 USD = 1,55 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 31 / 03 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 2.500 Kambiyo Karları Hs. 2.500 [(1,55 – 1,50) x 1.000 USD x 50 Sözleşme = 2.500 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------30 Nisan 2008 tarihinde USD futures sözleşmelerinin fiyatı 1 USD = 1,53 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 30 / 04 / 2008 ----------------------------------------Kambiyo Zararları Hs. 1.000 Diğer Ticari Borçlar Hs. 1.000 [(1,55 – 1,53) x 1.000 USD x 50 Sözleşme = 1.000 TL kur farkı kaybının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Mayıs 2008 tarihinde USD futures sözleşmelerinin fiyatı 1 USD = 1,57 TL olarak gerçekleşmiştir. ------------------------------------------ 31 / 05 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 2.000 Kambiyo Karları Hs. 2.000 [(1,57 – 1,53) x 1.000 USD x 50 Sözleşme = 2.000 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------30 Haziran 2008 tarihinde USD futures sözleşmelerinin fiyatı 1 USD = 1,60 TL olarak gerçekleşmiştir. 86 ------------------------------------------ 30 / 06 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 1.500 Kambiyo Karları Hs. 1.500 [(1,60 – 1,57) x 1.000 USD x 50 Sözleşme = 1.500 TL kur farkı kazancının kaydı] ------------------------------------------ 30 / 06 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. 13.000 Komisyon Giderleri Hs. 1.000 Diğer Ticari Borçlar Hs. 1.000 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 9.000 Diğer Ticari Alacaklar Hs. 6.000 (Döviz futures sözlşemesinin ters işlemle kapatılması) ------------------------------------------ 30 / 06 / 2008 ----------------------------------------Döviz Futures Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 75.000 Döviz Futures Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 75.000 (Döviz futures sözleşmesinin kapatılması kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2008 tarihindeki dönem sonu kayıtları aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 30 / 06 / 2008 ----------------------------------------Kambiyo Karları Hs. 6.000 Kambiyo Zararları Hs. 1.000 Komisyon Giderleri Hs. 2.000 Dönem Kar/Zarar Hs. 3.000 (Sonuç hesaplarının Dönem Kar/Zarar Hesabına devri) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi, 30 Haziran 2008 tarihinde Haziran 2008 vadeli ve 1 USD = 1,60 TL’den 50 adet USD satımı için USD futures sözleşmesi satın almıştır. Satın alınan sözleşme bedeli olan 1.000 TL (20 TL x 50 Sözleşme) borsaya yatırılmış teminattan düşülerek bakiye 13.000 TL borsadan tahsil edilmiştir. Bu şekilde borsadaki açık pozisyon kapatılmıştır. A işletmesi, kar amaçlı yapmış olduğu döviz futures sözleşmesi sonucunda 3.000 TL net kar elde etmiştir. 87 2.3.2. Faiz Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Faiz futures sözleşmelerinde sözleşmeye konu olan tutar varsayımsal bir tutar olup taraflar arasında bir alacak veya borç ilişkisi oluşturmaz ve nakit akışı yaratmaz. Bu tutar, taraflar arasında nakit akışı yaratacak olan faizin hesaplanmasında kullanılır. İşletmeler faiz futures sözleşmelerine faiz oranlarının gelecekteki değişimlerinden kar sağlamak veya faiz oranlarının gelecekteki değişimleri nedeniyle oluşan faiz riskinden korunmak amacıyla taraf olabilirler. 128 Örnek 129 : A işletmesi, B Bankasından 3 ay vadeli 5.000.000 TL kredi kullanmak istemektedir. 15 Ağustos 2007 tarihinde yapılan görüşmeler sonunda B bankası, A işletmesine 15 Aralık 2007 tarihinde kullandırılmak üzere % 18 faiz oranı ile 3 ay vadeli kredi vermeyi kabul etmiştir. A işletmesi kredinin kullandırılacağı tarihe kadar oluşabilecek faiz değişikliklerine karşı korunabilmek için, 15 Ağustos 2007 tarihinde VOB’da, birim sözleşme değeri 100.000 TL olan 50 tane 3 ay vadeli faiz futures sözleşmesini 82,80 TL’den satmıştır. Bu sözleşme karşılığında A işletmesi, 300 TL/Sözleşme teminat ve 20 TL/Sözleşme sözleşme bedeli ödemiştir. Takas odası, başlangıç teminatının % 75’in altına düşmesini istememektedir. 15 Ağustos 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 15 / 08 / 2007 ----------------------------------------Faiz Futures Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 5.000.000 Faiz Futures Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 5.000.000 (50 adet Faiz futures sözleşmesinin kaydı 100.000 TL x 50 Adet = 5.000.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------128 129 T. Bozkurt, Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesinin 32 ve 39 No’lu Uluslararası Finansal Raporlama Standartları Açısından İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006, s.157-159. a.k., s. 142-146. 88 ------------------------------------------ 15 / 08 / 2007 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 15.000 Komisyon Giderleri Hs. 1.000 Kasa Hs. 16.000 (300 TL x 50 Adet = 15.000 TL başlangıç teminatı ve 20 TL x 50 Adet = 1.000 TL sözleşme bedellerinin ödenmesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi, 15 Aralık 2007 tarihinde B Bankasından 5.000.000 TL krediyi almış ve VOB’dan 50 adet faiz futures sözleşmesi satın alarak mevcut durumu ters işlemle kapatmıştır. 15 Aralık 2007 tarihinde beklenenin aksine faiz oranı % 17,25’e düşmüş ve Aralık 2007 vadeli faiz futures sözleşme değeri 83,05 TL’ye yükselmiştir. 15 Aralık 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 15 / 12 / 2007 ----------------------------------------Gelecek Aylara ait Giderler Hs. 12.500 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 12.500 [((83,05 – 82,80) / 100) x 100.000 TL x 50 Sözleşme = 12.500 TL sözleşme kaybının kaydı] ------------------------------------------ 15 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kasa Hs. 1.500 Komisyon Giderleri Hs. 1.000 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 2.500 (Mevcut faiz futures sözleşmelerinin ters işlemle kapatılması 20 TL x 50 Sözleşme = 1.000 TL) ------------------------------------------ 15 / 12 / 2007 ----------------------------------------Faiz Futures Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 5.000.000 Faiz Futures Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 5.000.000 (Faiz futures sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 89 ------------------------------------------ 15 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kasa Hs. 5.000.000 Banka Kredileri Hs. 5.000.000 (B Bankasından 3 ay vadeli 5.000.000 TL kredinin alınması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2007 tarihindeki dönem sonu kayıtları aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 38.021 Gelecek Aylara ait Giderler Hs. 2.083 Gider Tahakkukları Hs. 35.938 (Bankadan alınan 3 ay vadeli ve % 17,25 faizli 5.000.000 TL kredinin 15 günlük faiz tahakkuk kaydı 5.000.000 TL x %17,25 x (15/360) = 35.938 TL ) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Kredinin vadesi boyunca itfa edilecek olan ertelenen faiz futures kayıplarının 15 günlük kısmı (12.500 TL x (15 / 90)) = 2.083 TL “Gelecek Aylara ait Giderler Hesabı”na kaydedilir. ------------------------------------------ 15 / 03 / 2008 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 190.104 Gider Tahakkukları Hs. 35.938 Banka Kredileri Hs. 5.000.000 Gelecek Aylara ait Giderler Hs. Kasa Hs. 10.417 5.215.625 (Bankadan alınan 3 ay vadeli ve % 17,25 faizli 5.000.000 TL kredinin faizi ile birlikte geri ödenmesi ) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi, yapmış olduğu futures işlemi sonucunda beklentilerinin aksine faiz oranlarının düşmesi nedeniyle 12.500 TL’lik teminat kaybına, ayrıca sattığı ve pozisyonunu kapatmak için ters işlem yaparak satın aldığı sözleşmelere ödediği 2.000 TL tutarındaki sözleşme bedeline katlanmak zorunda kalmıştır. 90 2.3.3. Ticari Mal Futures Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Ticari mal futures sözleşmeleri, tarafları, sözleşmede belirlenen standart miktardaki standart bir malı, standart bir vade sonunda satın almak veya satmakla yükümlü tutan anlaşmalardır. Örnek 130 : Pamuklu dokuma sektöründe faaliyet gösteren A işletmesi üretim için kullandığı pamuk fiyatlarının yükseleceğini tahmin etmektedir. Bu nedenle, 1 Nisan 2008 tarihinde 5 ay sonra ihtiyaç duyacağı 10 Ton pamuk için, fiyat artışlarından korunmak amacıyla VOB’dan 1 kg Pamuk = 1,70 TL’den Ağustos 2008 vadeli 10 adet 131 futures sözleşmesi satın almıştır. Pamuğun piyasa fiyatı 1,65 TL’dir. Takas odasına sözleşme başına 240 TL başlangıç teminatı ve 20 TL sözleşme bedeli ödemiştir. Takas odası, başlangıç teminatının % 75’in altına düşmesini istememektedir. Pamuk futures sözleşmesine ait fiyat hareketleri aşağıdaki şekilde gerçekleşmiştir: Mayıs Haziran 1,63 1,70 Temmuz 1,75 Ağustos 1,80 1 Nisan 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 04 / 2008 ----------------------------------------Ticari Mal Futures Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) Ticari Mal Futures Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 17.000 17.000 (10 adet Ticari Mal futures sözleşmesinin kaydı 1,70 TL x 10.000 kg = 17.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 130 131 R.Örten, R.Bayırlı, A.Altay, a.g.k., s. 14-16. VOB’da Pamuk sözleşmelerinin büyüklüğü 1 Ton (1.000 kg)’dur. 91 ------------------------------------------ 01 / 04 / 2008 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 2.400 Komisyon Giderleri Hs. 200 Kasa Hs. 2.600 (240 TL x 10 Adet = 2.400 TL başlangıç teminatı ve 20 TL x 10 Adet = 200 TL sözleşme bedellerinin ödenmesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Mayıs 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 05 / 2008 ----------------------------------------Gelecek Aylara ait Giderler Hs. 700 Diğer Ticari Borçlar Hs. 700 [(1,70 – 1,63) x 1.000 kg x 10 Sözleşme = 700 TL sözleşme kaybının kaydı] ------------------------------------------ 31 / 05 / 2008 ----------------------------------------Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 700 Kasa Hs. 700 (Başlangıç teminatının % 75’in altına düşmesi sonucu teminatın tekrar 2.400 TL’ye yükseltilmesi kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------30 Haziran 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 30 / 06 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 700 Gelecek Aylara ait Gelirler Hs. 700 [(1,70 – 1,63) x 1.000 kg x 10 Sözleşme = 700 TL sözleşme kazancının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Temmuz 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 07 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 500 Gelecek Aylara ait Gelirler Hs. 500 [(1,75 – 1,70) x 1.000 kg x 10 Sözleşme = 500 TL sözleşme kazancının kaydı] ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 92 30 Ağustos 2008 tarihinde A işletmesi mevcut pamuk futures sözleşmelerini ters yönlü 10 adet pamuk satım futures sözleşmesine taraf olarak kapatmıştır. İşletme piyasadan 1 kg = 1,80 TL’den 10 Ton pamuğu peşin olarak satın almıştır. ------------------------------------------ 30 / 08 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 500 Gelecek Aylara ait Gelirler Hs. 500 [(1,80 – 1,75) x 1.000 kg x 10 Sözleşme = 500 TL sözleşme kazancının kaydı] ------------------------------------------ 30 / 08 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. 2.900 Komisyon Giderleri Hs. 200 Verilen Depozito ve Teminatlar Hs. 3.100 (Mevcut ticari mal futures sözleşmelerinin ters işlemle kapatılması) ------------------------------------------ 30 / 08 / 2008 ----------------------------------------Ticari Mal Futures Söz. Borçlar Hs. (Nazım Hesap) 17.000 Ticari Mal Futures Söz. Alacaklar Hs. (Nazım Hesap) 17.000 (Ticari Mal futures sözleşmesinin kapatılması kaydı) ------------------------------------------ 30 / 08 / 2008 ----------------------------------------İlk Madde Ve Malzeme Hs. 18.000 Diğer Ticari Borçlar Hs. 700 1.700 Diğer Ticari Alacaklar Hs. Kasa Hs. 17.000 (Piyasadan 10 Ton pamuğun satınalınması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi, ticari mal futures sözleşmesine taraf olmakla cari fiyatı 1,80 TL/Kg olan pamuğu 1,70 TL/Kg’a mal etmiştir. Böylece, pamuk fiyatlarında oluşan artıştan korunarak 1.000 TL kar elde etmiştir. 93 2.4. Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Opsiyon sözleşmeleri, bir finansal aracın belirlenen bir tarihte veya bu tarihten önce, önceden belirlenmiş bir fiyattan satılması veya satın alınması hakkını veren sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerde, taraflardan birine sözleşmedeki hakları kullanma veya vazgeçme hakkı verilirken diğer tarafa sözleşmenin yükümlülüklerini yerine getirme sorumluluğu yüklenmektedir. 132 Diğer bir deyişle opsiyon sözleşmeleri alıcısı için seçimlik bir hak, alıcının talebi halinde satıcısı için yerine getirilmesi gereken bir yükümlülüktür. 133 Opsiyon sözleşmeleri, finansal varlığı satın alma hakkı veren alım opsiyonu (call option) ve satma hakkı veren satım opsiyonu (put option) olmak üzere ikiye ayrılır. Opsiyon sözleşmesinin yapıldığı tarihte, sözleşmenin alıcısı satıcıya opsiyon primi denilen bir bedel öder. Opsiyon priminin içsel değer ve zaman değeri olmak üzere iki bileşeni vardır. İçsel değer, opsiyonun üzerine yazıldığı varlığın cari fiyatı ile kullanım fiyatı arasındaki farktır. Zaman değeri ise, olası fiyat hareketleri sonucunda vade sonuna kadar kalan zaman içinde, opsiyon priminde meydana gelebilecek olumlu gelişmenin beklentisidir. Zaman değeri, opsiyonun vadesi yaklaştıkça sıfıra yaklaşır. 134 Riskten korunmak amacıyla satın alınan opsiyon sözleşmelerinde opsiyon alıcısının ödediği primlerin muhasebeleştirilmesinde içsel değer ve zaman değeri birbirinden ayrıştırılarak muhasebeleştirilir. 135 Opsiyon priminin zaman değeri, opsiyonun vadesi süresince ya eşit paylı olarak giderleştirilir ya da tamamı derhal gider yazılır. İçsel değer ise, opsiyonun piyasa değerindeki değişmelere dayanılarak 132 133 134 135 E.Uzun, a.g.k., s. 95-96. N.Karaca, S.Durmuşkaya, “Opsiyon Sözleşmelerine İlişkin İşlemlerin Muhasebeleştirilmesi”, Mali Çözüm Dergisi, İSMMMO, 2006, s. 75. Y.Selvi, a.g.k., s. 191. S.Önce, a.g.k., s. 67. 94 ya ertelenmiş riskten korunma muhasebesi yaklaşımına göre ya da piyasa değeriyle riskten korunma muhasebesi yaklaşımına göre kaydedilir. Ertelenmiş riskten korunma muhasebesi yaklaşımına göre; gerçekleşmemiş kazanç veya kayıplar, dönemin sonuç hesaplarına aktarılmayıp sözleşme vadesine kadar ertelenir. Piyasa değeriyle riskten korunma muhasebesi yaklaşımına göre ise, gerçekleşmemiş kazanç veya kayıplar dönemin sonuç hesaplarına aktarılır. Spekülasyon amacıyla yapılan opsiyon sözleşmelerinde ise, gerçekleşmemiş kazanç veya kayıplar dönemin sonuç hesaplarına aktarılır. 136 Opsiyonu satan tarafın tahsil ettiği opsiyon primini nasıl muhasebeleştireceği ise, satıcının bu sözleşmeyi hangi amaçla yaptığına göre farklılık gösterir. Riskten korunma amacı ile yapılmış opsiyon sözleşmelerinden elde edilen primler opsiyon sona erene kadar ertelenmelidir. Spekülasyon amacıyla yapılan opsiyon sözleşmelerinden tahsil edilen prim geliri ise opsiyon vadesi boyunca eşit olarak itfa edilir. 137 2.4.1. Döviz Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Döviz opsiyon sözleşmeleri, sözleşmeyi satın alan tarafa, gelecekteki bir tarihte veya bu tarihe kadar, bugünden belirlenmiş belirli bir kur üzerinden, sözleşmeye konu olan belirli bir döviz tutarını satın alma veya satma hakkı veren finansal bir araçtır. 138 Örnek 139 : 1 Ekim 2007 tarihinde, Türkiye’de faaliyet gösteren A işletmesi Almanya’daki B işletmesinden bedeli 1 Şubat 2008 tarihinde ödenmek 1.000.000 Euro değerinde ticari mal satın almıştır. A işletmesi mevcut borcunu vade sonuna 136 Y.Selvi, a.g.k., s. 192. S.Önce, a.g.k., s. 68. 138 Y.Selvi, a.g.k., s.195. 139 a.k., s. 197-203. 137 95 kadar olan süre içinde gerçekleşebilecek olumsuz kur değişimlerinden korumak istemektedir. Bu amaçla, A işletmesi 1 Ekim 2007 tarihinde Z Bankasından 4 ay vadeli ve 1 EUR = 1,90 TL kur üzerinden 1.000.000 EUR alımı için bir döviz alım opsiyon sözleşmesi satın almıştır. Opsiyon primi 1 EUR için 0,02 TL’dir. 1 Ekim 2007 tarihinde cari kur 1 EUR = 1,80 TL’dir. 1 Ekim 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 10 / 2007 ----------------------------------------Ticari Mallar Hs. 1.800.000 Satıcılar Hs. 1.800.000 (Yurtdışından ticari mal alış kaydı 1.000.000 EUR x 1,80 TL/EUR = 1.800.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 10 / 2007 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 20.000 Zaman Değeri ……….20.000 İçsel Değeri …………. Kasa Hs. 20.000 Z Bankasına ödenen opsiyon primi (1.000.000 EUR x 0,02 TL = 20.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 10 / 2007 ----------------------------------------Döviz Opsiyon Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 1.900.000 Döviz Opsiyon Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 1.900.000 (1,90 TL/EUR’dan 1.000.000 EUR satın alımı için yapılan döviz opsiyon sözleşmesinin kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2007 tarihinde cari kur 1 EUR = 1,95 TL olarak gerçekleşmiş olup yılsonu değerleme işlemlerine ilişkin yapılacak kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kambiyo Zararları Hs. 150.000 Satıcılar Hs. 150.000 (Yurtdışı borcunun değerlemesi 1.000.000 EUR x (1,95 TL/EUR - 1,80 TL/EUR) = 150.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 96 ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 50.000 İçsel Değeri …………. 50.000 Gelecek Aylara Ait Gelirler Hs. 50.000 (Opsiyon sözleşmesinin yıl sonu değerlemesi sonucu hesaplanan gerçek değerindeki artış kaydı 1.000.000 EUR x (1,95 TL/EUR - 1,90 TL/EUR) = 50.000 TL) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hs. 15.000 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 15.000 Zaman Değeri …………. 15.000 (Opsiyon sözleşme primlerinin zaman değerinin itfası 20.000 TL x (3/4) = 15.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------Sözleşme vade tarihi olan 1 Şubat 2008 tarihinde cari kur 1 EUR = 2,00 TL olarak gerçekleşmiştir. 1 Şubat 2008 tarihinde opsiyon sözleşmesinin kapatılmasına ilişkin kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 50.000 İçsel Değeri …………. 50.000 Gelecek Aylara Ait Gelirler Hs. 50.000 (Opsiyon sözleşmesinin yıl sonu değerlemesi sonucu hesaplanan gerçek değerindeki artış kaydı 1.000.000 EUR x (2,00 TL/EUR - 1,95 TL/EUR) = 50.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hs. 5.000 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 5.000 Zaman Değeri …………. 5.000 (Opsiyon sözleşme primlerinin zaman değerinin itfası 20.000TL x (1/4) = 5.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 97 ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. (Döviz Kasası) 2.000.000 Kasa Hs. (TL Kasası) 1.900.000 Diğer Ticari Alacaklar Hs. 100.000 İçsel Değeri …………. 100.000 Z Bankasından 1.000.000 EUR’un satın alınması 1.000.000 EUR x 1,90 TL/EUR = 1.900.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Döviz Opsiyon Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 1.900.000 Döviz Opsiyon Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 1.900.000 (Döviz opsiyon sözleşmesinin kapatılması kaydı) ------------------------------------------ 01 / 02 / 2008 ----------------------------------------Satıcılar Hs. 1.950.000 Kambiyo Zararları Hs. 50.000 Kasa Hs. (Döviz Kasası) 2.000.000 (Yurtdışı borcunun ödenmesi) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi, döviz cinsinden olan yurt dışı borcu için toplam 200.000 TL kur farkı gideri ile karşı karşıya kalmıştır. Aynı zamanda işletme yapmış olduğu opsiyon sözleşmesi ile opsiyon priminin içsel değerinde 100.000 TL gelir elde etmiştir. Dolayısıyla, yapmış olduğu sözleşme ile kur farkını 100.000 TL azaltmıştır. İşletme bu döviz riskinden korunmak amacıyla 20.000 TL’lik opsiyon primine katlanmıştır. Sonuç olarak, işletme sözleşmeye taraf olmaması durumunda katlanacağı 200.000 TL kur farkı yerine 120.000 TL’lik maliyete katlanarak 80.000 TL kazanç elde etmiştir. 98 2.4.2. Faiz Opsiyon Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Faiz opsiyon sözleşmeleri; sahibine, belirli bir opsiyon primi karşılığında, belirli bir tarihte veya belirli bir süre içinde, sözleşmenin yapıldığı tarihte belirlenen belirli bir faiz oranı üzerinden borçlanma veya borç verme hakkını veren sözleşmelerdir. 140 Örnek 141 : A işletmesi 1 Kasım 2007 tarihinde bir Amerikan bankasından 3 ay vadeli 1.000.000 USD kredi kullanmıştır. Kredi faiz oranı 3 aylık LIBOR faiz oranı olup faiz ve ana para ödemesi vade sonunda yapılacaktır. A işletmesi LIBOR faiz oranlarında meydana gelebilecek olası faiz değişikliklerine karşı kendisini korumak için % 10 sabit faizli ve 31 Ocak 2008 vadeli 1.000.000 USD değerinde bir adet alım opsiyonu satın almıştır. Söz konusu opsiyon sözleşmesi için 1.800 USD opsiyon primi ödemiştir. 3 aylık LIBOR faiz oranları aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir: Tarih LIBOR 01.11.2007 % 10,00 31.12.2007 % 12,00 31.01.2008 % 11,50 1 Kasım 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------Kasa Hs. ((Döviz Kasası) 1.000.000 Banka Kredileri Hs. 1.000.000 (Bankadan kredinin alınış kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 140 141 Y.Selvi, a.g.k., s.212. R.Parlakkaya, a.g.k., s. 223-229 99 ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 1.800 Zaman Değeri ………. 1.800 İçsel Değeri …………. Kasa Hs. (USD) 1.800 (Sözleşme için ödenen opsiyon primi) ------------------------------------------ 01 / 11 / 2007 ----------------------------------------Döviz Opsiyon Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 1.000.000 Döviz Opsiyon Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 1.000.000 (Faiz alış opsiyon sözleşmesinin kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 31 Aralık 2007 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 3.333 İçsel Değeri …………. 3.333 Ertelenmiş Gelirler Hs. 3.333 (Opsiyon sözleşmesinin yıl sonu değerlemesi sonucu hesaplanan gerçek değerindeki artış kaydı 1.000.000 USD x (%12 - %10) x 60/360 = 3.333 TL) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hs. 1.200 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 1.200 Zaman Değeri …………. 1.200 (Opsiyon sözleşme primlerinin zaman değerinin itfası 1.800 TL x (2/3) = 1.200 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 100 31 Ocak 2008 tarihindeki kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 01 / 2008 ----------------------------------------Diğer Ticari Alacaklar Hs. 417 İçsel Değeri …………. 417 Ertelenmiş Gelirler Hs. 417 (Opsiyon sözleşmesinin değerlemesi sonucu hesaplanan gerçek değerindeki artış kaydı 1.000.000 USD x (%11,50 - %10) x 90/360 = 3.750 TL 3.750 TL – 3.333 TL = 417 TL) ------------------------------------------ 31 / 01 / 2008 ----------------------------------------Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hs. 600 Gelecek Aylara Ait Giderler Hs. 600 Zaman Değeri …………. 600 (Opsiyon sözleşme primlerinin zaman değerinin itfası 1.800 TL x (1/3) = 600 TL) ------------------------------------------ 31 / 01 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. (USD) 3.750 Diğer Ticari Alacaklar Hs. 3.750 İçsel Değeri …………. 3.750 ------------------------------------------ 31 / 01 / 2008 ----------------------------------------Döviz Opsiyon Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 1.000.000 Döviz Opsiyon Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 1.000.000 (Faiz alış opsiyon sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------ 31 / 01 / 2008 ----------------------------------------Banka Kredileri Hs. 1.000.000 Finansman Gideri Hs. 28.750 Kasa Hs. (Döviz Kasası) 1.028.750 (Bankadan alınan kredi ana para ve faizinin ödenmesi 1.000.000 USD x % 11,50 x 90/360 = 28.750 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi yapmış olduğu faiz opsiyon sözleşmesi ile 28.750 USD’lik faiz gideri yerine 25.000 USD’lik faiz giderine katlanmıştır. Bu korunma için ödemiş olduğu 1.800 USD göz önüne alındığında elde etmiş olduğu kazanç 1.950 USD olmuştur. 101 2.5. Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Swap sözleşmeleri, sözleşme tarafları arasında belirli bir varlığın, belirli bir vade süresince, belirli bir miktardaki ödeme yükümlülüklerinin karşılıklı olarak değiştirilmesi için yapılan forward tabanlı anlaşmalardır. Farklı kredi değerliliğine ve farklı para pazarlarında birbirlerine oranla karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olan taraflar bu tür sözleşmelere kredi maliyetlerini azaltmak, faiz ve döviz riskinden korunmak ve kar elde etmek amacıyla girerler. 142 Swap sözleşmeleri standart olmadıkları ve organize borsalarda işlem görmedikleri için, taraflar sözleşme koşullarını ihtiyaçlarına göre belirlemekle birlikte, bu durum sözleşmelerin kolaylıkla el değiştirmesini güçleştirmekte ve ikincil pazarların etkinliğini azaltmaktadır. 2.5.1. Döviz Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Döviz swap sözleşmelerinde taraflar, sözleşme süresince, sözleşmenin başlangıç tarihinde belirlenen kur ve faiz oranı üzerinden, farklı döviz bazındaki borçlarına ait yükümlülüklerini değiştirmektedirler. Döviz swap sözleşmelerinde paranın el değiştirmesi üç aşamalı olmaktadır. Birinci aşamada, sözleşmede belirlenen tutar kadar farklı döviz cinsinden anaparalar el değiştirir. İkinci aşamada, taraflar değiştirilen bu anaparaların faizlerini karşılıklı olarak birbirlerine öderler. Son aşamada ise, sözleşme vadesi sonunda, faizlerin karşılıklı ödenmesinin yanı sıra, taraflar anaparaları da karşılıklı olarak geri öderler. 143 Örnek 144 : Amerika’da yatırım yapmak isteyen ve Türkiye’de faaliyet gösteren A İşletmesi 1.000.000 USD krediye ihtiyaç duymaktadır. Türkiye’de USD 142 143 144 Y.Selvi, 2000, s.164. E.Uzun, 2004, s. 60. A.Kablan, Türkiye’de Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ve Uygulamaları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2005, s. 102-122. 102 kredi faiz oranı % 6 ve TL kredi faiz oranı % 18’dir. Amerika’da faaliyet gösteren B işletmesi de Türkiye’de yatırım yapmak istemekte ve bunun için 1.400.000 TL krediye ihtiyaç duymaktadır. Amerika’da USD kredi faiz oranı LIBOR + 0,5 ve TL kredi faiz oranı % 19,50’dir. 1 0cak 2007 tarihinde LIBOR % 5,75’dir. A işletmesi ile B işletmesi döviz swap sözleşmesi yaparak kredi maliyetlerini azaltmayı amaçlamışlardır. Bu amaçla, Türkiye’de faaliyet gösteren A işletmesi 1 Ocak 2007 tarihinde, % 18 sabit faizli ve iki yıl vadeli 1.400.000 TL kredi kullanmıştır. Amerika’daki B işletmesi de aynı tarihte LIBOR + % 0,50 değişken faizli ve iki yıl vadeli 1.000.000 USD kredi almıştır. 1 0cak 2007 tarihinde, iki işletme arasında yapılan sözleşme gereği; A işletmesi aldığı 1.400.000 TL’yi B işletmesine devretmiş ve B işletmesinden 1.000.000 USD almıştır. İki yıl boyunca B işletmesinin ödemesi gereken LIBOR + % 0,50 faizin LIBOR kısmını ödeyecek ve vade sonunda 1.000.000 USD’yi B işletmesine geri verecektir. B işletmesi aldığı 1.000.000 USD’yi A işletmesine devretmiş ve A işletmesinden 1.400.000 TL almıştır. İki yıl boyunca A işletmesinin ödemesi gereken % 18 sabit faizi ödeyecek ve vade sonunda 1.400.000 TL’yi A işletmesine geri verecektir. Sözleşme süresince gerçekleşen LIBOR faiz oranları ve döviz kurları aşağıdaki gibidir: TARİH ORTALAMA LIBOR USD / TL KURU 01.01.2007 1,40 31.12.2007 % 5,50 1,45 31.12.2008 % 5,00 1,50 103 Türkiye’de faaliyet gösteren A işletmesinin 1 Ocak 2007 tarihinde yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 01 / 2007 ----------------------------------------Kasa Hs.(TL Kasası) 1.400.000 Banka Kredileri Hs. 1.400.000 (Bankadan 1.400.000 TL kredinin alınması) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2007 ----------------------------------------Kasa Hs.(Döviz Kasası) 1.400.000 Kasa Hs.(TL Kasası) 1.400.000 (B işletmesi ile yapılan swap sözleşmesi gereğince B işletmesine 1.400.000 TL’nin verilerek 1.000.000 USD’nin alınması 1.000.000 USD x 1,40 = 1.400.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2007 ----------------------------------------TL Swap Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 1.400.000 Tl Swap Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 1.400.000 (TL Swap sözleşmesinin kaydı) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2007 ----------------------------------------USD Döviz Swap Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 1.400.000 USD Döviz Swap Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 1.400.000 (USD Swap sözleşmesinin kaydı 1.000.000 USD x 1,40 = 1.400.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2007 tarihinde A işletmesinin bankadan aldığı krediye ilişkin yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. (TL) 252.000 Gider Tahakkukları Hs. 252.000 (Bankadan alınan 1.400.000 TL kredinin faiz tahakkuku 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2007 tarihinde A işletmesinin döviz swapı sözleşmesine ilişkin yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: 104 ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Gelir Tahakkukları Hs. 252.000 Faiz Gelirleri Hs. 252.000 (B işletmesinden alınacak olan 1.400.000 TL’nin faizinin tahakkuku 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 79.750 Gider Tahakkukları Hs. 79.750 (B işletmesine verilecek 1.000.000 USD’nin faizinin tahakkuku 1.000.000 USD x % 5,50 = 55.000 USD x 1,45 = 79.750 TL) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kambiyo Zararı Hs. 50.000 Diğer Ticari Borçlar Hs. 50.000 (Döviz swap sözleşmesinden borçlu olunan 1.000.000 USD’nin değerlemesi sonucu oluşan kur farkı gelirinin kaydı 1.000.000 USD x (1,45 – 1,40) = 50.000 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------1 Ocak 2008 tarihinde A işletmesinin döviz swapı sözleşmesi faizlerine ilişkin yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 01 / 2008 ----------------------------------------Kasa Hs. 252.000 Gelir Tahakkukları Hs. 252.000 (B işletmesinden alınacak olan faizin tahsili 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2008 ----------------------------------------79.750 Gider Tahakkukları Hs. Kasa Hs. 79.750 (B işletmesine ödenecek faizin ödenmesi 1.000.000 USD x % 5,50 = 55.000 USD x 1,45 = 79.750 TL) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2008 ----------------------------------------Gider Tahakkukları Hs. 252.000 Kasa Hs. 252.000 (Bankadan alınan 1.400.000 TL kredinin faizinin ödenmesi 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 105 31 Aralık 2008 tarihinde A işletmesinin bankadan aldığı krediye ilişkin yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2008 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. (TL) 252.000 Gider Tahakkukları Hs. 252.000 (Bankadan alınan 1.400.000 TL kredinin faiz tahakkuku 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2008 tarihinde A işletmesinin döviz swapı sözleşmesine ilişkin yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2008 ----------------------------------------Gelir Tahakkukları Hs. 252.000 Faiz Gelirleri Hs. 252.000 (B işletmesinden alınacak olan 1.400.000 TL’nin faizinin tahakkuku 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2008 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 75.000 Gider Tahakkukları Hs. 75.000 (B işletmesine verilecek 1.000.000 USD’nin faizinin tahakkuku 1.000.000 USD x % 5,00 = 50.000 USD x 1,50 = 75.000 TL) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2008 ----------------------------------------Kambiyo Zararı Hs. 50.000 50.000 Diğer Ticari Borçlar Hs. (Döviz swap sözleşmesinden borçlu olunan 1.000.000 USD’nin değerlemesi sonucu oluşan kur farkı gelirinin kaydı 1.000.000 USD x (1,50 – 1,45) = 50.000 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 106 1 Ocak 2009 tarihinde A işletmesinin döviz swapı sözleşmesi faizlerine ilişkin yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 01 / 2009 ----------------------------------------Kasa Hs. 252.000 Gelir Tahakkukları Hs. 252.000 (B işletmesinden alınacak olan faizin tahsili 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2009 ----------------------------------------Gider Tahakkukları Hs. 75.000 Kasa Hs. 75.000 (B işletmesine ödenecek faizin ödenmesi 1.000.000 USD x % 5,00 = 50.000 USD x 1,50 = 75.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2009 ----------------------------------------Gider Tahakkukları Hs. 252.000 Kasa Hs. 252.000 (Bankadan alınan 1.400.000 TL kredinin faizinin ödenmesi 1.400.000 TL x % 18 = 252.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2009 ----------------------------------------Kasa Hs.(TL Kasası) 1.400.000 Diğer Ticari Borçlar Hs. 100.000 Kasa Hs.(Döviz Kasası) 1.500.000 (B işletmesi ile yapılan swap sözleşmesi gereğince B işletmesinden 1.400.000 TL’nin geri alınarak 1.000.000 USD’nin karşı tarafa verilmesi 1.000.000 USD x 1,50 = 1.500.000 TL) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2009 ----------------------------------------TL Swap Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 1.400.000 TL Swap Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 1.400.000 (TL Swap sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------ 01 / 01 / 2009 ----------------------------------------USD Döviz Swap Söz. Borçlar Hs. (N.H.) 1.400.000 USD Döviz Swap Söz. Alacaklar Hs. (N.H.) 1.400.000 (USD Swap sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 107 A ve B işletmeleri yapmış oldukları swap sözleşmesinin sonucunda, A işletmesi faiz oranlarını ilk yıl için % 5,50 ve ikinci yıl için % 5,00’te tutarak toplam 15.000 USD kar, B işletmesi de %19,50 yerine %18,50 (% 18,00 + % 0,50) üzerinden kredi borcunu ödeyerek 28.000 TL kar sağlamıştır. 2.5.2. Faiz Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi Faiz swap sözleşmelerinde sözleşmeye konu olan taraflar farklı borçlanma kaynaklarından elde ettikleri aynı vadeli, aynı tutarda ve aynı para biriminde ancak farklı faiz oranlarındaki kredilerin faizlerini karşılıklı olarak değiştirmektedirler. Anaparalar sadece taraflar arasında el değiştirecek olan faiz tutarının hesaplanmasına temel oluşturmaktadır. Örnek 145 : A işletmesi yapmak istediği yatırım için, B Bankasından 1 Temmuz 2006 tarihinde 2.000.000 USD tutarında, LIBOR + % 1 değişken faizli, altı ayda bir faiz ödemesi olan iki yıl vadeli kredi kullanmıştır. 1 Temmuz 2006 tarihinde LIBOR faiz oranı %8’dir. A işletmesi LIBOR faiz oranında meydana gelecek artış sonucu oluşacak zarara karşı korunmak istemektedir. Bu nedenle aynı tarihte S Swap Bankası ile 2.000.000 USD tutarında, altı ayda bir faiz ödemeli ve iki yıl vadeli swap sözleşmesi imzalamıştır. Sözleşme gereği A işletmesi, S Swap Bankasına %8 sabit faiz ödeyecek ve S Bankasından LIBOR - % 0,20 değişken faiz tahsil edecektir. A işletmesinin 1 Temmuz 2006 tarihinde yapması gereken kayıtlar aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 07 / 2006 ----------------------------------------Kasa Hs.(USD) 2.000.000 Banka Kredileri Hs. 2.000.000 (Bankadan 2.000.000 USD kredinin alınması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------145 Y.Selvi, 2000, s. 184-190. 108 ------------------------------------------ 01 / 07 / 2006 ----------------------------------------Faiz Swap Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 2.000.000 Faiz Swap Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 2.000.000 (Faiz Swap sözleşmesinin kaydı) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2006 tarihinde LIBOR % 8 olarak gerçekleşmiştir. Banka kredisinin faiz ödemesi ve faiz swap sözleşmesi gereği taraflar arasında gerçekleşen net faiz ödemesi için yapılacak olan muhasebe kayıtları aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2006 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 90.000 Kasa Hs.(USD) 90.000 (Bankadan alınan 2.000.000 USD kredinin 6 aylık faizinin ödenmesi 2.000.000 USD x (% 8 + % 1) x (6/12) = 90.000 USD) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2006 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 2.000 Kasa Hs.(USD) 2.000 (Swap Sözleşmesi gereği S Swap Bankasına ödenecek net faiz tutarı 2.000.000 USD x (% 8 – (% 8 – % 0,20)) x (6/12) = 2.000 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------1 Temmuz 2007 tarihinde LIBOR % 7 olarak gerçekleşmiştir. Banka kredisinin faiz ödemesi ve faiz swap sözleşmesi gereği taraflar arasında gerçekleşen net faiz ödemesi için yapılacak olan muhasebe kayıtları aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 80.000 Kasa Hs.(USD) 80.000 (Bankadan alınan 2.000.000 USD kredinin 6 aylık faizinin ödenmesi 2.000.000 USD x (% 7 + % 1) x (6/12) = 80.000 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 109 ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 12.000 Kasa Hs.(USD) 12.000 (Swap Sözleşmesi gereği S Swap Bankasına ödenecek net faiz tutarı 2.000.000 USD x (% 8 – (% 7 – % 0,20)) x (6/12) = 12.000 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------31 Aralık 2007 tarihinde LIBOR % 9 olarak gerçekleşmiştir. Banka kredisinin faiz ödemesi ve faiz swap sözleşmesi gereği taraflar arasında gerçekleşen net faiz ödemesi için yapılacak olan muhasebe kayıtları aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 100.000 Kasa Hs.(USD) 100.000 (Bankadan alınan 2.000.000 USD kredinin 6 aylık faizinin ödenmesi 2.000.000 USD x (% 9 + % 1) x (6/12) = 100.000 USD) ------------------------------------------ 31 / 12 / 2007 ----------------------------------------Kasa Hs.(USD) 8.000 Faiz Gelirleri Hs. 8.000 (Swap Sözleşmesi gereği S Swap Bankasından tahsil edilecek net faiz tutarı 2.000.000 USD x (% 8 – (% 9 – % 0,20)) x (6/12) = 8.000 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------1 Temmuz 2008 tarihinde LIBOR % 9,50 olarak gerçekleşmiştir. Banka kredisinin faiz ödemesi ve faiz swap sözleşmesi gereği taraflar arasında gerçekleşen net faiz ödemesi için yapılacak olan muhasebe kayıtları aşağıdaki gibidir: ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Finansman Gideri Hs. 105.000 Kasa Hs.(USD) 105.000 (Bankadan alınan 2.000.000 USD kredinin 6 aylık faizinin ödenmesi 2.000.000 USD x (% 9,50 + % 1) x (6/12) = 105.000 USD) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------- 110 ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Kasa Hs.(USD) 13.000 Faiz Gelirleri Hs. 13.000 (Swap Sözleşmesi gereği S Swap Bankasından tahsil edilecek net faiz tutarı 2.000.000 USD x (% 8 – (% 9,50 – % 0,20)) x (6/12) = 13.000 USD) ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Banka Kredileri Hs. 2.000.000 Kasa Hs.(USD) 2.000.000 (Bankadan alınan 2.000.000 USD kredinin geri ödenmesi) ------------------------------------------ 01 / 07 / 2007 ----------------------------------------Faiz Swap Sözleşmesinden Borçlar Hs. (N.H.) 2.000.000 Faiz Swap Sözleşmesinden Alacaklar Hs. (N.H.) 2.000.000 (Faiz Swap sözleşmesinin kapatılması) ------------------------------------------------ / -------------------------------------------------A işletmesi faiz swap sözleşmesine taraf olmakla, S Swap Bankasına % 0,20 bedel ödeyerek mevcut kredi borcu faizini % 9 ile sınırlamış ve LIBOR’daki değişme ne olursa olsun iki yıl boyunca % 9 oranında sabit faiz ödemiştir. 111 BÖLÜM 3 TÜREV ÜRÜNLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİNE İLİŞKİN SORUNLAR Günümüzde giderek büyüyen ve yapıları karmaşık hale gelen işletmelerde başarılı bir yönetim gösterebilmek için çeşitli bilgi ve tekniklerin kullanılması gerekmektedir. İşletmelerin ekonomik ve mali yapılarına ilişkin muhasebe verileri elde edilmeden ve bu verileri doğru şekilde analiz edip yorumlamadan, işletmelerin etkin bir şekilde yönetilme imkanı kalmamıştır. Elde edilen bu veriler yalnızca işletme sahipleri için değil yatırımcılar için de önem arz etmektedir. Muhasebe, işletmelerin varlıkları ve kaynakları üzerinde parayla ifade edilebilen değişme yaratan işlemlerle ilgili bilgilerin kaydedilip, sınıflandırılması ve bu bilgilerin anlamlı şekilde özetlenerek analiz ve yorum yoluyla ilgili taraflara finansal raporlar şeklinde sunulması sürecidir. 146 İşletme ilgililerinin kendi amaçları doğrultusunda işletme ile ilgili alacakları kararlarda kullanılacak en büyük kaynak muhasebe kayıt ve belgelerine dayanılarak hazırlanmış finansal raporlardır. Dolayısıyla, işletmelerin hazırladıkları finansal tablolarda yer alan bilgilerin, karar alıcılar tarafından en iyi şekilde ve en kısa sürede kullanılabilmesi için bu tabloların anlaşılabilir, ihtiyaca uygun, güvenilir, karşılaştırılabilir olması ve zamanında düzenlenmesi gerekir. 147 Finansal tabloların güvenilir ve karşılaştırılabilir olması için işletmelerin yaptıkları tüm işlemlerin bu tablolarda yer alması zorunludur. Bu nedenle işletmelerin faaliyetleri doğrultusunda karşılaştıkları riskleri azaltmak veya yok etmek için ya da kar elde etmek amacıyla taraf oldukları türev ürünlere ilişkin 146 147 S.Önce, a.g.k., s. 43. Y.Selvi, a.g.k., s. 41. 112 bilgilerin de finansal tablolara tam, doğru, güvenilir bir şekilde ve zamanında kaydedilmeleri gerekir.148 Bu kapsamda türev ürünlerin muhasebeleştirilmesinde karşımıza çıkan sorunlar; türev ürünlerin muhasebe kayıtlarına alınmalarına ilişkin sorunlar, türev ürünlerle ilgili değerleme sorunları ve türev ürünlerin raporlanmasıyla ilgili sorunlar başlıkları altında toplanabilir. 3.1. Türev Ürünlerin Muhasebe Kayıtlarına Alınmalarına İlişkin Sorunlar Türev ürünlerin muhasebeleştirilmelerinde karşılaşılan ilk sorun bu ürünler ile ilgili işlemlerin muhasebe kayıtlarına nasıl aktarılması konusundadır. Bu ürünlerin bir varlık ya da yükümlülük olarak bilançoda yer alıp almayacağı, kaydın ne zaman yapılacağı gibi sorulara yanıt ararken bazı durumlar dikkate alınmalıdır. Türev ürünleri kullanan işletmelerin niteliği, bu araçlarla ilgili yapılan sözleşmelerin korunma amaçlı mı yoksa spekülatif amaçlı mı olduğu ve bu ürünleri kullanan yatırımcı veya fon muhasebeleştirilmelerine kullanan taraflara ilişkin yöntemin bağlı seçimi olarak bu ve işlem ürünlerin zamanı belirlenmektedir. 149 Türev ürünlerin muhasebe kayıtlarına geçirilmesi konusu, riskten korunma ürünlerinin finansal tablolarda aktif veya pasif olarak mı kaydedileceği çevresinde de değerlendirilmelidir. Bu seçimi zorlaştıran bir faktör, yeni finansal araçların temel olarak tanımlanan araçlardan türemiş olmalarıdır. Temel finansal araçlar, geleneksel muhasebenin aktif, pasif ve özsermaye tanımlarını karşılayabilen repo, tahvil ve hisse senedi gibi araçlardır. Türev ürünler ise temel araçlarda el değiştirme olmaksızın, riski bir taraftan diğerine aktaran yasal sözleşmelerdir. Birçoğunun 148 149 T.Bozkurt, a.g.k., s. 48. Y.Selvi, a.g.k. s. 42. 113 gerçekleşmesi olaylara bağlıdır ve bu yüzden ilişkili oldukları temel araçlarla benzer özellikleri sergilemezler. Dolayısıyla türev araçların muhasebeleştirilmesindeki önemli hususlardan biri de, türev ürünlerin bağlı oldukları temel araçlarla aynı muhasebeleştirme esaslarına tabi tutulup tutulmayacağıdır. 150 3.2. Türev Ürünlerle İle İlgili Değerleme Sorunları Türev ürünlere ilişkin diğer bir sorun bu araçlara ilişkin sözleşmelerin değerlemelerinin nasıl yapılacağı hususudur. Değerleme sorunu iki aşamada karşımıza çıkmaktadır. Birinci aşamada, bu sözleşmelerin yapıldıkları tarihte muhasebe kayıtlarına alınacak değerinin saptanması, ikinci aşamada ise, faaliyet dönemleri sonundaki veya finansal raporların düzenleneceği tarihlerdeki değerleme sorunlarıdır. 151 İşletmelerin türev araç sözleşmelerine taraf olmalarındaki temel amaç bu sözleşmelerin vadeleri süresince piyasa değerlerinde meydana gelecek olumlu değişmelerden yararlanmaktır. Bu nedenle bu değişimlerin muhasebe kayıtlarına ne zaman ve nasıl yansıtılacağı önem kazanmaktadır. Hesap dönemlerinde ortaya çıkan kazanç ve kayıpların dönem kar zarar hesabına ne zaman aktarılacağı sorusu da cevaplanması gereken en önemli sorulardan biridir. Değerleme yöntemlerinden hangisinin kullanılacağının kararı, türev araçların türü, cari piyasa fiyatının bulunup bulunmaması ve türev aracın hangi amaç ile kullanıldığının bilinmesi ile yakından ilgilidir. Korunma amaçlı yapılan sözleşmelere ait kazanç ve kayıpların sözleşme sonuna kadar ertelenmesi, kar elde etme amacıyla 150 151 S.Olca, a.g.k., s. 8. Y.Selvi, a.g.k. s. 42-43. 114 yapılan sözleşmelere ait kazanç ve kayıpların ise doğrudan ilgili dönemin kayıtlarına aktarılması yaygın olarak kullanılan uygulamadır. 152 3.3. Türev Ürünlerin Raporlanması İle İlgili Sorunlar Türev ürünlerin muhasebeleştirilmesindeki diğer bir sorun da türev ürünlere ait bilgilerin finansal raporlarda kamuya nasıl açıklanacağına ilişkindir. Türev ürün sözleşmelerinin vadesi sonuna kadar geçen sürede finansal tablolarda bu ürünlerle ilgili ne ölçüde bilgi verilmesi gerektiği, bu ürünlerin hangi özelliklerinin belirtilmesi gerektiği ve bilanço dışı risklerin içeriklerinin neler olduğu işletmelerin cevap aradığı sorulardır. Bu soruların cevapları türev ürünlere ilişkin sözleşmelerin muhasebe kayıtlarına ne zaman ve nasıl alındıkları ile yakından ilişkilidir. Bazı türev araçların finansal tablolarda gösterilmesi daha kolay olduğu halde, sözleşme vadeleri süresince yüksek belirsizlik taşıyan opsiyonlar ve faiz swapları gibi sözleşmelerle ilgili bilgiler ancak finansal tabloların dipnotlar bölümünde yer alabilmektedirler. Dolayısıyla, finansal tabloların dipnotlarında türev araçlara ilişkin yapılması gereken açıklamaların bu tabloları kullananları tatmin edecek düzeyde olması ve işletmenin durumunu en iyi biçimde açıklaması gereklidir. 153 3.4. Türev Ürünlerle İle İlgili Temel Muhasebe Kavramları Türev ürünlerin muhasebeleştirilmesinde standartların yanında muhasebenin temel kavramlarına da uygun hareket edilmesi gerekir. Türev ürünlerin muhasebeleştirilmesi ile ilgili en önemli kavramlar işletmenin sürekliliği kavramı, 152 153 T.Bozkurt, a.g.k., s. 50. Y.Selvi, a.g.k. s. 44-45. 115 dönemsellik kavramı, tutarlılık kavramı, tam açıklama kavramı, ihtiyatlılık kavramı ve özün önceliği kavramıdır. İşletmenin sürekliliği kavramı; normal koşullarda işletmelerin faaliyetlerini belirli bir süreye bağlı olmaksızın sürdürecekleri ve gelecekte de devam ettirecekleri varsayılarak hesapların izlenmesi gerektiğine ilişkin kavramdır. 154 Dönemsellik kavramı; işletmenin sürekliliği kavramı uyarınca sınırsız kabul edilen ömrünün, belli dönemlere bölünmesi ve her dönemin faaliyet sonuçlarının diğer dönemlerden bağımsız olarak saptanmasıdır. Gelir ve giderlerin tahakkuk esasına göre muhasebeleştirilmesi, hasılat, gelir ve kârların aynı döneme ait maliyet, gider ve zararlarla karşılaştırılması bu kavramın gereğidir. 155 Tutarlılık kavramı; muhasebe uygulamaları için seçilen muhasebe politikalarının, birbirini izleyen dönemlerde değiştirilmeden uygulanması gereğini ifade eder. İşletmelerin finansal durumunun, faaliyet sonuçlarının ve bunlara ilişkin yorumların karşılaştırılabilir olması bu kavramın amacını oluşturur. Bu kavram, benzer olay ve işlemlerde, kayıt düzenleri ile değerleme ölçülerinin değişmezliğini ve finansal tablolarda biçim ve içerik yönünden tek düzeni öngörür. Türev ürünlerle ilgili olarak alınan pozisyona ya da kazanç veya kayıp durumuna göre farklı muhasebe politikaları uygulanmayıp muhasebe politikalarının tutarlı olması gerektiğini gösteren bir kavramdır. 156 Tam açıklama kavramı; finansal tabloların bu tablolardan yararlanacak kişi ve kuruluşların doğru karar vermelerine yardımcı olacak ölçüde yeterli, açık ve anlaşılır olmasını ifade eder. Finansal tablolarda finansal bilgilerin tam olarak açıklanması 154 155 156 S.Olca, a.g.k., s.11. Muhasebenin Temel Kavramları Ve Tekdüzen Hesap Planı, Türmob Yayınları – 234, 2005, s. 8. www.erkankaraarslan.org/bolum/kitap/dosya/29.pdf , a.k., s. 9-10. 116 yanında, finansal tablo kalemleri kapsamında yer almayan ancak alınacak kararları etkileyebilecek, gerçekleşmesi muhtemel olaylara da yer verilmesi bu kavramın gereğidir. 157 İhtiyatlılık kavramı; muhasebe olaylarında temkinli davranılması ve işletmenin karşılaşabileceği risklerin gözönüne alınması gereğini ifade eder. Bu kavramın sonucu olarak, işletmeler, muhtemel giderleri ve zararları için karşılık ayırırlar, muhtemel gelir ve kârlar için ise gerçekleşme dönemlerine kadar herhangi bir muhasebe işlemi yapmazlar. İhtiyatlık kavramı, türev ürünlerle ilgili olarak kazanç ve kayıpların sonuç hesaplarına alınmasında dikkate alınacak bir kavramdır. 158 Özün Önceliği kavramı, işlemlerin muhasebeye yansıtılmasında ve onlara ilişkin değerlendirmelerin yapılmasında biçimlerinden çok özlerinin esas alınması gereğini ifade eder. Genel olarak işlemlerin biçimleri ile özleri paralel olmakla birlikte, bazı durumlarda farklılıklar ortaya çıkabilir. Bu takdirde, özün biçime önceliği esastır. Bu kavram türev ürünlerle ilgili olarak, işlemin işletme için ifade ettiği gerçeğin gözönünde tutulması gereğini belirten bir kavramdır. 159 3.5. Gerçeğe Uygun Değer Kavramı Geleneksel muhasebe, değerlemede uzun yıllar tarihi maliyet yaklaşımını esas almıştır. Bu yaklaşıma göre varlıklar genelde, tarihi maliyet değerleriyle değerlemeye tabi tutulmaktadır. Ancak, son yıllarda yaşanan ekonomik olaylar ve küreselleşme olgusuyla beraber, finansal bilgi kullanıcılarının bilgi ihtiyaçlarının farklılaşması nedeniyle, değerlemede gerçeğe uygun değer yaklaşımına doğru bir 157 R.Parlakkaya, a.g.k., s. 173. S.Önce, a.g.k., s. 44. 159 R.Parlakkaya, a.g.k., s. 173. 158 117 yöneliş gerçekleşmiştir. Son dönemde çıkarılan Uluslararası Muhasebe ve Finansal Raporlama Standartları (IAS ve IFRS) incelendiğinde, IASB’nin finansal bilgi kullanıcılarının ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak, bu standartlarda gerçeğe uygun değer yaklaşımını benimsediği görülmektedir. 160 Gerçeğe uygun değer, karşılıklı pazarlık ortamında, bilgili ve istekli gruplar arasında bir varlığın el değiştirmesi ya da bir borcun ödenmesi durumunda ortaya çıkması gereken tutar olarak tanımlanmaktadır. 161 Gerçeğe uygun değer yaklaşımının muhasebe standartlarında yer alması, 1980’li yıllarda ABD’de yaşanan Saving-Loans Krizi ile ortaya çıkmıştır. 162 Bu tarihte bankalar için muhasebede varlıkların piyasa fiyatı ile değerleme kuralının söz konusu olmaması nedeniyle, bankaların güçlü finansal yapıya sahip olduklarını göstermek için tarihi maliyetle kaydedilmiş finansal varlıklarını piyasa fiyatı ile satıp, raporlanacak öz kaynaklarını arttırarak bilançolarını manipüle etmesi nedeniyle, banka bilançolarının kalitesinin bozulması standart hazırlayıcılarını arayışlara sevk etmiştir. Bu doğrultuda, Finansal Muhasebe Standartları Kurulu (FASB) finansal varlık ve yükümlülükler ile ilgili olarak gerçeğe uygun değer kavramını geliştirmiştir. FASB, piyasa fiyatını esas alarak hazırlanacak bilançoların, bankaların finansal yetersizliklerini ortaya koyabileceğini belirleyerek, tüm bankaların finansal varlıklarını piyasa fiyatı ile değerleyip raporlamasını önermiştir. Bununla ilgili olarak da ticari portföyde yer alan ve elde tutulan varlıklar için piyasa fiyatı muhasebesini 160 161 162 H.Tokay, A.Deran, R.Aktaş, “Uluslararası Muhasebe Ve Finansal Raporlama Standartlarında Gerçeğe Uygun Değer Yaklaşımı Ve Muhasebe Uygulamalarına Etkisi”, s.4, http://www.mu.edu.tr/iibf/tmes24/kitap/1-1.pdf, Erişim Tarihi: 16.05.2009 21:00. TMS 39, s. 8. H.Tokay, A.Deran, R.Aktaş, a.g.k., s. 12-13. 118 gerekli kılmıştır. Bu karar, finansal varlık ve yükümlülükler için gerçeğe uygun değer muhasebesi tartışmalarına yol açan ilk uygulama olarak kabul edilmektedir. Gerçeğe uygun değer yaklaşımının, Uluslararası Muhasebe Standartları’na 1982 yılında çıkarılan “IAS 20 - Devlet Teşvik ve Yardımları” isimli standartla girdiği bilinmektedir. IASB’nin yayınladığı son standartlar ve yaptığı çalışmalar incelendiğinde, çoğunda varlık ve yükümlülükler ile ilgili olarak gelecekteki ekonomik fayda ve beklenen nakit çıkışı ifadelerinin yer aldığı görülmektedir. Bu çalışmalar sonucunda, muhasebenin bugün için geldiği noktada, tarihi maliyet ve geçmiş olaylar yerine, gelecekteki olaylar ve gerçeğe uygun değer üzerinde bir odaklanma gözlenmektedir. TMS 39 standardında da gerçeğe uygun değer yaklaşımının benimsendiği görülmektedir. 163 Gerçeğe uygun değer muhasebesinin uygulanmasında gerçeğe uygun değerin belirlenmesi için üç farklı yaklaşım kullanılmaktadır. 164 a) Gerçeğe uygun değer olarak giriş değerinin kullanılması: Bu yöntemde, varlıklar yerine koyma maliyeti ile yeniden değerlemeye tabi tutulur ve varlık cari maliyetleri üzerinden kaydedilerek gelir tablosu gerçekleşmemiş kazanç ve kayıplar dikkate alınarak düzenlenir. b) Gerçeğe uygun değer olarak çıkış değerinin kullanılması: Varlık ve yükümlülükler, her dönem cari satış fiyatları üzerinden değerlenir ve gerçekleşmemiş kazanç ve kayıplar kapsamlı gelirin bir parçası olarak raporlanır. c) Gerçeğe uygun değer olarak karma yöntemin kullanılması: Bu yöntem, farklı zamanlarda aynı varlık ve yükümlülükler için, tarihi maliyet ile 163 164 a.k., s. 12-13. S. Penman, “Financial Reporting Quality: Is Fair Value a Plus or a Minus?”, 2006, s. 2-3. http://www.icaew.co.uk/index.cfm?route=143928. Erişim Tarihi: 12.05.2009 21:30. 119 birlikte alternatif olarak uygulanır. Muhasebeleştirme öncelikli olarak tarihi maliyet üzerinden yapılır; fakat belirli durumların varlığı halinde gerçeğe uygun değer uygulanır. Örneğin, varlıkların tarihi maliyet bedeli üzerinden muhasebeleştirilmesine karşın değer düşüklük testine tabi tutulması, şerefiyenin hesaplanması ve dağıtımı gibi. Başka bir ifadeyle gerçeğe uygun değer, tarihi maliyet muhasebesi verilerinden hareketle belirlenmektedir. Standartlarda yer alan gerçeğe uygun değer belirlenmesinde bu üç yaklaşımdan hangisinin esas alınacağı açık bir şekilde belirtilmemiştir. Standartlarda bu üç değer birbirlerinin alternatifi olarak kullanılabilmektedirler. Bu aşamada IASB’nin gerçeğe uygun değerin belirlenmesinde, alış maliyetlerinin mi, satış fiyatının mı veya alış ve satış değeri arasında herhangi bir değerin mi esas alınacağı hususunda net açıklamalar yapması gerekmektedir. 165 Ayrıca, standartlarda esas istenen gerçeğe uygun değerin piyasa değerine eşit olmasıdır. Ancak bu durum ancak aktif bir piyasası olan varlıklar için söz konusu olabilmektedir. Aktif piyasası olmayan finansal varlıklar için Ekim 2008 de yayınlanan IASB yol gösterici raporda eğer gözlemlenebilen bir piyasa yoksa veya girdi fiyatları çok fazla gözlemlenemeyen faktörlere bağlıysa, o zaman gerçeğe uygun değerin esas olarak yönetimin riske göre ayarlanmış olan gelecekteki nakit akış tahminlerine bağlı olacağı esası getirilmiştir. IASB’nin gerçeğe uygun değerin 165 D. Alexander, “Fair Value In IAS US GAAP”, 2003, s. 12-13, http://www.business.uiuc.edu/accountancy/research/vkzcenter/conferences/gottingen/papers/Alex ander.pdf, Erişim Tarihi: 16.05.2009 19:30. 120 nasıl tespit edileceği konusunda hazırladığı bir rehber bulunmamakta, konu ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. 166 Mevcut durumda gerçeğe uygun değerin nasıl uygulanacağı konusunda FASB’nin 2004 yılında yayınladığı nihai taslak rehber olarak kabul edilebilir. Bu taslak’ta aktif piyasanın olmaması durumunda değerleme hiyerarşisi aşağıdaki şekildedir; 1. Seviye: Aynı türdeki finansal varlıklar için gözlemlenen piyasa işlemleridir. Bu seviye, piyasaya uygun olarak (mark to market) fiyatlamanın yapılmasına imkan vermektedir. 2. Seviye: Benzer türdeki finansal varlıklar için gözlemlenen piyasa işlemleridir. Bu seviye, modele göre fiyatlama (mark to model) imkanı yaratmaktadır. 3. Seviye: Bazı piyasa verilerini temel alarak oluşturulan değerleme yöntemlerinin kullanılmasıyla ortaya çıkan değerlerdir. Açıklıkla piyasa koşullarında tespit edilemeyen ve genellikle piyasa oyuncularının makul maliyet ve çaba harcanarak elde edebildikleri en güvenilir bilgiler ışığında oluşturdukları fiyata ilişkin olarak ilgili kuruluşun varsayımından oluşmaktadır. 167 Gerçeğe uygun değer kavramı finansal araçların değerlenmesinde temel ilke olarak kabul edilmekle birlikte, uluslararası piyasalarda meydana gelebilecek kriz ortamlarında, gerçeğe uygun değer kullanılması finans sektörünün uğradığı zararların 166 167 F.N.C. Şımga-Muğan, “Gerçeğe Uygun Değer Kavramı”, Türkiye Muhasebe Standartları Sempozyumu XII, Kıbrıs, 2008, s. 7-8, http://dosya.izsmmmo.com/documan/tmss_xii_bildiriler/can_simga_mugan.doc, Erişim Tarihi: 14.05.2009 20:00. N. Topbaş, “Finansal Kriz Ortamında Bankaların Muhasebe Sistemlerinde Gerçeğe Uygun Değerleme Yönteminin Etkileri”, Bankacılar Dergisi, Sayı 68, 2009, s.57. http://www.tbb.org.tr/tr/Arastirma_ve_Yayinlar/Dergiler_Detay.aspx?DNo=7, Erişim Tarihi, 16.05.2009 21:30. 121 artmasına ve sermaye ihtiyacının derinleşmesine sebep olması nedeniyle eleştiriler almaktadır. Gerçeğe uygun değeri, tarihi maliyetten ayıran en önemli fark, gerçeğe uygun değerin hesaplanmasında gelecekteki değerlerin de dikkate alınmasıdır. Bundan dolayı gerçeğe uygun değer muhasebesinde “Kazanılmamış Gelir / Gider” kavramı söz konusudur. Gerçeğe uygun değerin hesaplanması esnasında ortaya çıkan “Kazanılmamış Kazanç / Kayıplar” gelir tablosunda muhasebeleştirilmektedir. Piyasa fiyatlarında meydana gelen sert düşüşler nedeniyle finansal tablolarda yer verilen bilgiler işletmelerin finansal pozisyonları bozmakta ve performanslarının düşük görülmesine neden olmaktadır. 168 Gerçeğe uygun değer olarak piyasa fiyatlarının kullanılması, fiyatlamanın zorlaştığı, likiditenin ve güvenin kaybolduğu koşullarda değerleme yapmayı da zorlaştırmaktadır. Özellikle değerlemesi son derece karmaşık analizler gerektiren türev ürünlerin ve benzeri bazı finansal enstrümanların gerçeğe uygun değerle değerlenme zorunluluğu bankaları çok büyük kayıpları gerçekleşmiş gibi göstermek zorunluluğunda bırakmaktadır. 2008 yılında yaşanan küresel finansal krizin en büyük nedenlerinden biri mortgage kredilerine bağlı düzenlenen türev ürünlerin değerlemesinde yapılan hatalardır. Piyasadaki likiditenin bol olduğu dönemde özensiz verilen mortgage kredileri, bu kredilere bağlı türev ürünlerin, sağladıkları yüksek getirilerin de cazibesiyle aşırı değerlenmesine neden olmuştur. Piyasalarda yaşanan dalgalanmalar, faiz oranlarındaki artışlar ve mortgage kredilerinin geri ödemelerinde yaşanan problemler nedeniyle aşırı değerlenen türev ürünlerin 168 M. Özkan, S. Terzi, “Gerçeğe Uygun Değer Ölçümünün Uluslararası Muhasebe Standartları Ve Amerikan Muhasebe Standartları (SFAS) Açısından İncelenmesi”, s. 19, http://www.tmsk.org.tr/dosyalar/IASB_haber/IASB_june3_2009_tr_2_(2).pdf, Erişim Tarihi: 19.05.2009 20:00. 122 fiyatlarında sert düşüşler olmuş, bu durum bakanların çok büyük zararlarla karşı karşıya kalmalarına, hatta iflas etmelerine neden olmuştur. 169 3.6. TMS 39 İle İlgili Eleştiriler Finansal araçların muhasebeleştirilme ilkelerini belirleyen 39 numaralı Türkiye Muhasebe Standardı bazı konularda çeşitli eleştiriler almaktadır. Muhasebe standartları piyasa katılımcılarının, özellikle finansal tablolara göre yatırım yapacak veya finansal tabloları denetleyecek olan özel veya kamu kurumlarının ihtiyaçlarını karşılar nitelikte olmalıdır. TMS 39’da aynı tür işlemler için alternatif uygulama olanakları verilmesi bu işlemler için farklı bilgi üretilmesine neden olmaktadır. Finansal raporların karşılaştırılabilir olması amacıyla aynı türden işlemlerin aynı şekilde muhasebeleştirilmesi gerekir. Ancak bu şekilde yatırımcılar, kredi verenler ve diğer finansal tablo kullanıcıları tarafından yapılan karşılaştırılma ve değerlendirilmeler tutarlı ve anlamlı sonuçlar verebilir. Muhasebe standartları, aşırı geniş bir biçimde yazılmamalı, yönetimin takdir derecesini basiretli bir şekilde sınırlamalıdır. Muhasebe standartları, muhasebe işlemlerinde alternatif uygulamalara izin verdiğinde veya muhasebe ilkelerinin uygulanmasında hüküm vermek gerekli olduğunda, konuyla ilgili dengeli açıklamalar talep edilmelidir. 170 Finansal pozisyon ve performansın güvenilir biçimde gösterilmesi, özellikle riskten korunma amacıyla kullanılan türev ürünlerin muhasebeleştirilmesinde ayrı bir önem taşımaktadır. Özellikle gerçeğe uygun değer belirlenmesinde borsa şeklinde organize olmamış piyasalarda işlem gören ürünlerin gerçeğe uygun değerinin 169 170 N. Topbaş, a.g.k., s.58-61. V.Haftacı, D.Pehlivanlı, “UMS 39 ve Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (13) 2007 /1, s. 147, kosbed.kou.edu.tr/sayi13/haftaci-pehlivanli.pdf 123 belirlenmesinde birden fazla modelin kullanılabilir olması, tek modelin kullanıldığı durumlarda bile aynı ürün için farklı değerlere ulaşılabilmesi TMS 39’un eleştirilen diğer bir yönüdür. Muhasebe standartları, benzer veya ilgili kalemler için tutarlı ölçümler üretmelidir. TMS 39’a yöneltilen eleştiri, varlık veya yükümlülüklerin korunma amaçlı kullanılıp kullanılmamalarına muhasebeleştirilmeleridir. Farklı şekilde bağlı olarak muhasebeleştirilme farklı tutarlı şekilde bilgi vermemektedir. Ayrıca, korunma etkinliğinin belirlenmesinde kullanılacak olan veri setlerinin eksiliği bu standardın etkin uygulanabilirliğini azaltmaktadır. 171 2008 yılında yaşanan finansal krizin ana nedenlerinden biri olarak gösterilen gerçeğe uygun değer muhasebesi işletmelerin varlıklarını eriterek çok büyük zarar yazmalarına neden olduğundan, işletmeler böylesi olağan üstü durumlarda farklı uygulamalara yer verilmesi yönünde IASB’a baskı yapmaya başlamıştır. Bu durum üzerine IASB hem gerçeğe uygun değer kavramı hem de IAS 39 standardındaki diğer karmaşık durumlara çözüm üretmek amacıyla standardın değiştirilmesine yönelik kapsamlı bir proje başlatmıştır. Projenin temel hedefi, kararların yararlılığını artıran bilgilerin sunulması; ikinci hedefi ise karmaşıklığın azaltılmasıdır. IASB gerçeğe uygun değerin belirlenmesinin çok daha zorlu hale geldiği dönemlerde, muhasebeleştirme işleminin yapılmasındaki zorluklar nedeniyle iki farklı ölçüm yöntemi üzerinde durmaktadır. Birincisi halihazırda krediler, alacaklar ve borçlar için yaygın olarak kullanılan ve üzerinde genel olarak ihtilaf bulunmayan itfa edilmiş maliyet yöntemidir. Alternatif yöntem ise cari değer ölçüm yöntemidir. Söz konusu yöntem, mevcut ekonomik koşulları yansıtmakla birlikte, likidite riski ve piyasa 171 F.G.Hernandez, “Derıvatıves and The FASB: Vısıbılıty And Transparency?”, Critical Perspectives on Accounting 14, 2003, s. 785-787. 124 belirsizlikleri gibi unsurları yansıtmayan iskonto edilmiş nakit akış modelini içermektedir. Bu nedenle yatırımcılar bu yöntemin, ölçüm sürecindeki mevcut girdileri yansıttığından, alınacak kararların faydasını daha fazla artırdığını düşünebilirler. İkinci ölçüm modeli olarak itfa edilmiş maliyet yöntemi seçildiği takdirde, bir değer düşüklüğü modelinin belirlenmesi gerekmektedir. IASB, değer düşüklüğüne ilişkin olarak, finansal araçların tümüne uygulanacak tek bir modeli desteklemektedirler. Üzerinde durulan olası modeller ise mevcut UMS 39’da da yer alan gerçekleşen zarar modeli, beklenen zarar modeli ve gerçeğe uygun değer modelidir. İki ölçüm modeline karar verildikten sonra finansal araçların her bir kategoride nasıl sınıflandırılacağının belirlenmesi gerekmektedir. Buna ilişkin olarak, finansal aracın sözleşmeye bağlı olma özelliğine dayalı sınıflandırma; finansal aracı elde tutmaktaki ticari amaca dayalı sınıflandırma; aktif bir piyasada kayıtlı tüm araçları gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak sınıflandırma veya söz konusu sınıflandırmaların bir birleşimi şeklinde birtakım yaklaşımlar üzerinde durulmaktadır. IASB, finansal aracın sözleşmeye bağlı olma özelliği üzerinde durmaktadır. Finansal aracın oldukça değişken nakit akışlarına sahip olması durumunda (örneğin türev ürünler ve özkaynaklar), söz konusu araç gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak sınıflandırılmalıdır. Çok değişken olmayan nakit akışlarına sahip finansal araçlara yönelik olarak yönetimin, finansal aracı alıp satma niyeti varsa, IASB’nin, söz konusu aracın gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarar olarak sınıflandırılması bulunmaktadır. 125 gerektiği yönünde bir yaklaşımı Yapılan bu proje çalışması kapsamında üzerinde durulan diğer konular ilk muhasebeleştirmeden sonra finansal araçların kategorilerinin değiştirilebilmesi olanağı, ilk muhasebeleştirmedeki ölçüm esası, finansal araçların sunumu, nihai taslağın kapsamı ve finansal riskten korunma muhasebesine yönelik değişikliklerdir. IASB, standardın son halinin 2009 yılı finansal tablolarına uygulanabilecek şekilde yürürlüğe girmesini öngörmektedir. 172 172 http://www.tmsk.org.tr/dosyalar/basin/IFRS2009.pdf 126 SONUÇ 1973 yılında Bretton Woods sisteminin çöküşünden sonra dalgalı kur sistemine geçilmesi işletmelerin fiyat, kur ve faiz oranı riskleri ile karşı karşıya kalmasına ve gelecekle ilgili belirsizliklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu belirsizlikler riskleri doğurmuş, mevcut finansal araçların bu riskleri ortadan kaldırmada yetersiz kalışı ve bu risklerden korunma isteği yeni finansal araçlar olarak adlandırılan türev ürünlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Türev ürün piyasaları bu tür riskleri azaltmak ya da ortadan kaldırmak amacıyla işletmelerin kullandığı piyasalardır. Türev araç piyasalarında yapılan işlemler yatırımcıya etkin risk yönetimi imkanı vererek piyasada gerçekleşen olaylar karşısında yeni yatırım stratejileri geliştirilmesine yardımcı olmakta ve spot piyasalara derinlik kazandırarak işlem hacimlerinin artmasına paralel olarak piyasaların etkin bir biçimde çalışmasına olumlu katkılar yapmaktadır. Riskten kurtulma amacıyla ortaya çıkan türev finansal araçlar forward, future, swap ve opsiyon sözleşmeleridir. Bunlar öncelikle riskten kurtulmak için ortaya çıkmalarına rağmen, daha sonra kazanç sağlamak amacıyla da kullanılmaya başlanmışlardır. Forward sözleşmeler kişilerin birbirleriyle karşılıklı pazarlık ortamında gelecekteki bir tarihte bir malın veya finansal bir varlığın tezgah üstü olarak alımını ve satımını öngören sözleşmelerdir. Future sözleşmeler ise, forward sözleşmeler gibi gelecekteki bir tarihte bir malın, dövizin veya başka bir finansal aracın alım ya da satımını içeren ancak organize piyasalarda işlem gören standart sözleşmelerdir. Riski devretmeyi ya da spekülasyonla kazanç sağlamayı amaçlayan bir başka türev finansal araç ise opsiyonlardır. Opsiyon; bir dövizi, borsa endeksini ya da herhangi bir finansal varlığı, alma ya da satma hakkı veren sözleşmelerdir. 127 Swap sözleşmeleri ise, taraflar arasında belirli bir miktar ve nitelikteki varlığın belirli bir süre boyunca, önceden belirlenen fiyat ve koşullara göre belirli miktardaki ödeme yükümlülüklerini birbirleriyle değiştirmek amacıyla yapmış oldukları sözleşmelerdir. Riskten korunmanın amacı, belirli bir dönemde işletmenin varlık veya borçları ile ilgili olarak ters yönde olabilecek fiyat, kur ve faiz dalgalanmaları neticesinde oluşacak zarar riskini azaltmak veya ortadan kaldırmaktır. Bu amaçla işletmeler türev araçları kullanarak hem bu risklere karşı kendilerini korumakta hem de fon maliyetlerini düşürme, değişik finansal piyasalarda işlem yapma ya da kar elde etme gibi avantajlardan yararlanmaktadırlar. Riske karşı korunmak veya kar elde etmek amacıyla etkin bir araç olarak işletmelerce kullanılan türev araçların muhasebede gösterilmesinde çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Türev araçlar muhasebeleştirilirken bunların kullanım amaçları muhasebe kayıtlarına alınma yöntemlerini de etkilemektedir. Bu nedenle türev araç piyasalarının bulunduğu ülkelerde bunlarla ilgili gerekli muhasebe standartları oluşturulması için çalışmalar yapılmaktadır. Ancak, farklı ülkelerde farklı çalışmaların yapılması finansal tablo kullanıcıları açısından farklı sonuçlar doğurabildiğinden sağlıklı bilgi edinilmesini engellemektedir. Sermaye hareketlerinin artması, uluslararası ticaretin yoğunluk kazanması, çok uluslu şirketlerin sayısındaki artış, yeni finans tekniklerinin geliştirilmesi ve bunların kullanılmasındaki gereklilik her ülkede farklı olan muhasebe uygulamalarının uluslararası alanda uyumlaştırılmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Bu amaca yönelik olarak muhasebenin uyumlaştırılması çalışmalarında Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu küresel olarak kullanılabilecek, türev ürünlerin de dahil olduğu finansal araçlarla ilgili IAS 32, IAS 39 ve IFRS 7 standartlarını 128 yayımlamıştır. Yayımlanan bu standartlar birçok kuruluş tarafından kabul görmüş ve desteklenmiştir. Avrupa Birliği de kendi standartlarını oluşturmak yerine uluslararası muhasebe standartlarını kabul ederek üye devletlerin borsaya kayıtlı işletmelerinin 01.01.2005 tarihinden itibaren UMS/UFRS’ye uyumlu finansal tablolar yayınlaması konusunda karar almıştır. Türkiye’de türev araçların muhasebeleştirilmesi konusunda SPK, BDDK, TMSK gibi kurumlar yayınladıkları tebliğler ile yol göstermeye çalışmışlardır. SPK ve BDDK’nın yayınladıkları standartlar Uluslararası Muhasebe Standartları Kurulu’nun yayınladığı standartlara paralel şekilde hazırlanmıştır. TMSK tarafından ise, IASB’nin yayınlamış olduğu finansal ürünlerin raporlanması ile ilgili TMS 32 Finansal Ürünler: Sunum, TMS 39 Finansal Ürünler: Muhasebeleştirme ve Ölçme, TFRS 7 Finansal Ürünler: Açıklamalar standartları Türkçeye çevrilerek yayımlanmıştır. Bu standartlarla, türev ürünlerin elde tutma veya ihraç edilme amaçları, bu amaçlara ulaşılmasında izlenen stratejiler; muhasebeleştirme, değerleme ve gelir kaydetme esasları; kredi riski bilgileri ile kredi riski yoğunluğu bilgileri; gerçeğe uygun değer bilgileri ve gerçeğe uygun değer tahmininde uygulanan yöntemler; korunma işlemleri ile ticari amaçlı işlemlere ilişkin bilgiler açıklanmaktadır. Ayrıca işletmeler, riskleri yönetmekte kullandıkları işletme içi yöntemler bazında, piyasa riskine ilişkin bilgileri açıklama konusunda teşvik edilmektedir. Bu standartlarda, sözleşme koşullarına ilişkin bilgiler ile faiz oranı riski, döviz kuru riski, likidite riski, düzenleme riski, operasyon riski ve tanınma riskine ilişkin bilgilerin kamuya açıklanması, türev araçlara ilişkin bilgilerin finansal tablo dipnotlarında veya ekinde sunulan belgelerde yer alması gerekli görülmektedir. 129 TMS 39 finansal araçların muhasebeleştirilmesi ve ölçülmesine ilişkin çeşitli ilkeler getirmiştir. Standart türev araçları; değeri mal fiyatlarına, döviz kurlarına, faiz oranlarına, fiyat veya oran endekslerine ya da kredi derecelendirmelerine göre değişen, piyasadaki benzer nitelikteki sözleşmelere göre daha az başlangıç yatırımı gerektiren ya da hiç yatırım gerektirmeyen, gelecekteki bir tarihte ödenecek finansal araçlar olarak tanımlamaktadır. Forward, futures, swap ve opsiyon sözleşmeleri ise türev araçların temel örnekleri olarak nitelendirilmektedir. TMS 39 finansal varlıkları, gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık ve finansal borçlar, vadeye kadar elde tutulacak yatırımlar, kredi ve alacaklar, satılmaya hazır finansal varlıklar olmak üzere dört grupta sınıflandırmaktadır. Buna göre gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık ve finansal borçlar işletmenin kısa süre içinde kar amacıyla elde tuttuğu finansal varlıklar ve borçlardır. İşletme kaynaklı krediler ve alacaklardan, diğer işletmelerden olan senetli veya senetsiz alacaklar ve verilen borçlar anlaşılır. Vadeye kadar elde tutulan yatırımlardan, işletmenin döviz, faiz ve fiyat riskinden korumaya çalıştığı varlıklar anlaşılmalıdır. Satışa hazır diğer finansal varlıklardan ise diğer üç sınıf içinde yer almayan varlıklar anlaşılmaktadır. TMS 39’a göre bir işletme finansal varlık veya yükümlülüğü sadece finansal araçlar ilgili sözleşmelere taraf olduğunda bilançosunda göstermelidir. Buna göre işletme herhangi bir ekonomik değer hareketinin sözkonusu olduğu işlemleri kaydetmeli ve bilançosunda göstermelidir. İşletmenin yapmış olduğu bir sözleşmeden kaynaklanan bir alacağı ya da borcu sözkonusu ise bunu kayıtlarına geçirir. 130 Türev ürünler muhasebe kayıtlarına alınırken, türev ürünün sözleşme değeri, piyasa değeri, iz değeri, prim veya iskontolu değeri veya beklenen nakit akışlarının bugünkü değeri kullanılabilmektedir. Türev ürünlerin ilk değerlemesinde sözleşme değerinin alınması genel bir uygulamadır. TMS 39’a göre finansal varlıklar maliyet ve gerçeğe uygun değerleri ile değerlenmektedir. Buna göre, işletme kaynaklı krediler ve alacaklar ile vadeye kadar elde tutulan yatırımlar maliyet değerleri, ticari amaçlı elde tutulan varlıklar ile satışa hazır diğer finansal varlıklar gerçeğe uygun değerleri ile değerlenmektedir. Bir işletme, finansal varlığı veya bir bölümünü sadece bu varlığın üzerindeki sözleşmeye bağlı haklarının kontrolünü kaybettiğinde kayıtlarından çıkarmalıdır. İşletmenin sözleşmeden kaynaklanan hakları borçlu tarafından yerine getirilirse, hakları sona ererse veya bu haklardan feragat ederse kontrolünü kaybetmiş olur. Başka bir ifade ile işletme sözleşmeden kaynaklanan haklarını alır veya bu haklardan vazgeçerse daha önce kaydettiği alacaklarını hesaplarından çıkarır. TMS 39 ticari amaçlı elde tutulmayan türev araçların, riskten korunma amaçlı araçlar olarak riskten korunma muhasebesi kapsamında değerlendirilmesini öngörmektedir. Finansal riskten korunma konusu kalem ise, işletmeyi, gerçeğe uygun değerde veya gelecekte elde edilecek nakit akışlarında değişiklik olması riskine maruz bırakan ve finansal riskten korunan olarak sınıflanan bir varlık, yükümlülük, kesin taahhüt, gerçekleşme olasılığı yüksek tahmini işlem veya yurtdışı işletmedeki net yatırımdır. Standart riskten korunma muhasebesinin üç şekilde olabileceğini belirtmiştir. Buna göre işletmeler finansal varlık ya da borçlarla ilgili olarak, gerçeğe uygun değerlerinin, nakit akışlarının ya da yabancı bir işletmedeki net bir yatırımın korunması için riskten korunma işlemlerine girmektedirler. 131 Kar elde etme amaçlı türev araçlar gerçeğe uygun değerleri ile değerlenir ve ortaya çıkan kazanç veya kayıplar ilgili dönemin sonuç hesaplarına aktarılır. Riskten korunma amaçlı sözleşmelerde ortaya çıkan kazanç veya kayıplar ise muhasebenin dönemsellik ilkesi gereğince kaydedilirler. Kar veya zarar ilgili olduğu dönemin sonuç hesaplarına aktarılır. Riskten korunma amaçlı işlemlerde oluşan kazanç ve kayıplar meydana geldiği dönemin kar veya zarar hesabına değil ilgili dönem ayırıcı veya özkaynak hesaplarına kaydedilir. TMS 39’a göre, riskten korunma işlemi süresince kuruluş, riskten korunan varlığın gerçeğe uygun değerindeki değişmeleri, riskten koruma aracındaki gerçeğe uygun değer veya nakit akışı değişiklikleri ile karşılayabiliyorsa ve bu karşılama oranı %80 ile %125 arasında ise, riskten korunma işlemi etkin olarak değerlendirilmektedir. Riskten korunma muhasebesine tabi türev araçlar gerekli şartları sağlayamadığı zaman, bu araçlar riskten korunma muhasebesi kapsamından çıkarılırlar ve gerçeğe uygun değerlerinden kaynaklanan değişmeler ya ilgili dönemin sonuç hesaplarına aktarılırlar ya da özkaynak hesaplarında tutularak riskten korunan işlemin gerçekleştiği dönemin hesaplarına aktarılırlar. Türev ürünleri de kapsayan, finansal araçlara ait 32, 39 ve 7 numaralı üç ayrı muhasebe standardının var olması, muhasebe gibi karmaşık olan bir konuyu daha da zor bir hale getirmektedir. Ayrıca, bu standartlarda yer verilen alternatif uygulamalar da finansal raporların karşılaştırılabilirliğini azaltmaktadır. Bu nedenle, biri diğerinin konusunu anlatan, tekrarlamaları içeren ve uygulama rehberleriyle açıklamaya çalışılan bu üç standardın daha kolay anlaşılır, yönetimin takdir derecesini basiretli bir şekilde sınırlayan, tek bir standart haline getirilmesi daha yararlı olabilir. 132 KAYNAKÇA ACUNER, Ş.A., Etkili Bir Risk Yönetim Sürecinin Aşamaları, Active Dergisi, No: 47, 2006 www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=3866. AFŞAR, M., Finansal Sistem ve İşleyişi, Gülen Ofset, Eskişehir,2006. AKAY, H., Türev Ürünlerden Swap İşlemleri ve Muhasebeleştirme İlkeleri”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt:4, Sayı: 3, 2002. AKKUM, T., Döviz Opsiyonları ve Opsiyon Fiyatlama Modelleri, İ.Ü. İşletme Fakültesi Dergisi, C:29, S: 1/Nisan 2000, www.isletme.istanbul.edu.tr/surekli_yayinlar/dergiler/nisan2000/3.htm AKMUT, Ö., Kriz Dönemlerinde İşletmelerin Karşılaştıkları Finansal Sorunlar ve Risk Yönetimi, İşveren Dergisi, www.tisk.org.tr. ALEXANDER, D., Fair Value In IAS US GAAP, 2003, s. 12-13, www.business.uiuc.edu/accountancy/research/vkzcenter/conferences/gottinge n/papers/Alexander.pdf BAŞBİLİCİ, O., Uluslararası Muhasebe Standartlarına Göre Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2006. BAŞCI, E.S., Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi Ve Finansal Piyasalardaki Kullanımları, 2003 Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi Y. 11, No. 12. BOYACIOĞLU, M.A., Operasyonel Risk ve Yönetimi, Bankacılar Dergisi, Sayı 43, 2002. 133 BOZKURT, T., Finansal Araçların Muhasebeleştirilmesinin 32 ve 39 No’lu Uluslararası Finansal Raporlama Standartları Açısından İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006. Comptroller of the Currency Administrator of National Banks, Risk Management of Financial Derivatives, Comptroller’s Handbook. www.occ.treas.gov/handbook/deriv.pdf DUBOFSKY, D. A., MILLER, JR., T. W., Derivatives, Valuation and Risk Management, Oxford University Pres, 2003. EBİÇLİOĞLU, F.K., KAHRAMAN, A., Swap İşlemleri İşleyişi Ve Vergisel Boyutu, http://www.turmob.org.tr/EKutuphane/Dokuman_Detay.aspx?belge=238. ERÇEL, G., Finansal Risk Yönetimi, 6. Yıllık “Global Finance Conference”, Bilgi Üniversitesi, İstanbul, 1999. GRAY, S., PLACE, J., Financial Derivatives, Handbooks in Central Banking no.17, Bank of England, 1999, www.bankofengland.co.uk/education/ccbs/handbooks/pdf/ccbshb17.pdf GÜNGÖRMÜŞ, A.H., Uluslararası Piyasalardaki Gelişime Paralel Olarak Günümüzde Kullanılan Finansman Teknikleri, paribus.tr.googlepages.com/ah_gungormus3.pdf. HAFTACI, V., PEHLİVANLI, D., UMS 39 ve Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (13) 2007/1, kosbed.kou.edu.tr/sayi13/haftaci-pehlivanli.pdf HERNANDEZ, F.G., Derıvatıves and The FASB: Vısıbılıty And Transparency?, Critical Perspectives on Accounting 14, 2003. 134 HILLSON, D., Extending The Risk Process To Manage Opportunities, 4. European Project Management Conference, PMI Europe 2001, London, 6-7 Haziran 2001, www.risk-doctor.com/pdf-files/opp0601.pdf. HORCHER, K.A., Essentials of Financial Risk Management, Wiley, 2005. International Accounting Standards 2008, IAS 32. “Financial Instruments: Disclosure and Presentation”. International Accounting Standarts 2008, IAS 39. “Financial Instruments: Recognition and Measurement”. KABLAN, A., Türkiye’de Swap Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi ve Uygulamaları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2005. KAHRAMAN, K., Uluslararası Muhasebe Standartları Kapsamında Finansal Araçların Mali Tablolarda Gösterimi ve Değerlemesine İlişkin Esaslar, SPK Yeterlilik Etüdü, Ankara, 2002. KARACA, N., DURMUŞKAYA, S., Opsiyon Sözleşmelerine İlişkin İşlemlerin Muhasebeleştirilmesi, Mali Çözüm Dergisi, İSMMMO, 2006. OKSAY, S., ACAR, O., Sigorta Sektöründe Uluslararası Finansal Raporlama Standartları: Kurumlar ve Standartların Özetleri, TSRŞB, Sigorta İnceleme ve Araştırma Yayınları 3, 2005. OLCA, S., Futures (Vadeli İşlem) Sözleşmelerinin Muhasebeleştirilmesi, SPK Yeterlik Etüdü, Ankara, 2001. ÖNCE, S., Türev Ürünlerin Muhasebe Sorunları ve Bankalar için Muhasebeleştirme Şekilleri, TBB, Eskişehir, 1995. 135 ÖRTEN, R., BAYIRLI, R., ALTAY, A., Riski Devretme Muhasebesi Kapsamında Türev Finansal Araçların IAS 39’a Göre Değerlemesi ve Kaydedilmesi, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı.218, Kasım 2006. ÖRTEN, R., ÖRTEN, İ., Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları, Gazi Kitabevi, Ankara, 2001. ÖZKAN, M., TERZİ, S., Gerçeğe Uygun Değer Ölçümünün Uluslararası Muhasebe Standartları Ve Amerikan Muhasebe Standartları (SFAS) Açısından İncelenmesi, www.tmsk.org.tr/dosyalar/IASB_haber/IASB_june3_2009_tr_2_(2).pdf PARLAKKAYA, R., Finansal Türev Ürünler ile Mali Risk Yönetimi ve Muhasebe Uygulamaları, Nobel Yayın, 2003. PENMAN, S., Financial Reporting Quality: Is Fair Value a Plus or a Minus?, 2006, www.icaew.co.uk/index.cfm?route=143928 SAYILGAN, G., Finansal Risk Yönetimi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:50, Sayı:1-2, 1995. SELVİ, Y., Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi, Rem Ofset, İstanbul, 2000. SEZER, S., Döviz Kur Riskine Karşı Dış Ticaret Firmalarının Duyarlılığı : Kayseri Örneği, www.paradoks.org/makale/yil2_sayi1/doviz_kur.pdf. SÖYLER, H., Döviz Kurları Üzerine İşlemler, www.alomaliye.com/halil_soyler_doviz_kur_islemler.htm. ŞIMGA-MUĞAN, F.N.C., Gerçeğe Uygun Değer Kavramı, Türkiye Muhasebe Standartları Sempozyumu XII, Kıbrıs, 2008, dosya.izsmmmo.com/documan/tmss_xii_bildiriler/can_simga_mugan.doc 136 TOKAY,H., DERAN, A., AKTAŞ, R., Uluslararası Muhasebe Ve Finansal Raporlama Standartlarında Gerçeğe Uygun Değer Yaklaşımı Ve Muhasebe Uygulamalarına Etkisi, http://www.mu.edu.tr/iibf/tmes24/kitap/1-1.pdf. TOPBAŞ, N., Finansal Kriz Ortamında Bankaların Muhasebe Sistemlerinde Gerçeğe Uygun Değerleme Yönteminin Etkileri, Bankacılar Dergisi, Sayı 68, 2009, www.tbb.org.tr/tr/Arastirma_ve_Yayinlar/Dergiler_Detay.aspx?DNo=7 TURGAY, H., Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 2001, www.tspakb.org.tr/tr/Portals/57ad7180-c5e7-49f5-b282c6475cdb7ee7/ETM_lisanslama_egitim_kilavuzlari_turev_araclar_hale_turga y_makale.pdf. Türkiye Finansal Raporlama Standardı (TFRS 7), http://www.tmsk.org.tr/tms_seti/TMSTFRS2009/TFRS'ler/TFRS%207/TFRS -7.doc Türkiye Muhasebe Standardı (TMS 32), www.tmsk.org.tr/tms_seti/TMS/tms32.doc Türkiye Muhasebe Standardı (TMS 39), www.tmsk.org.tr/tms_seti/TMS/tms39.doc UZUN, E., Türkiye’deki Uygulamalar, 39 Numaralı Uluslararası Muhasebe Standardı ve Avrupa Merkez Bankası Uygulamaları Çerçevesinde Türev Ürünlerin Muhasebeleştirilmesi ve Finansal Tablolara Yansıması, TCMB Uzmanlık Yeterlilik Tezi, 2004. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., Türev Araçlar Lisanslama Rehberi, Ekim 2008, s. 215. www.vob.org.tr. 137 VAN HORNE, J.C., WACHOWICZ, J.M., Fundamentals of Financial Management, Prentice Hall Inc.,1998. www.merriam-webster.com www.tmsk.org.tr/tms_seti/TMS/tms39.doc. YILDIRIM, M., Banka Muhasebesi, Türkiye Bankalar Birliği, Yayın No: 258, İstanbul, 2008. YILMAZ, B., Türev Ürünleri ve Muhasebeleştirilmesi, Kara Harp Okulu Bilim Dergisi, 2004 Sayı:2. 138
