İNŞAAT TEKNOLOJİSİ DERZLEME
advertisement
T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI İNŞAAT TEKNOLOJİSİ DERZLEME Ankara, 2013 Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir. PARA İLE SATILMAZ. İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR GİRİŞ ÖĞRENME FAALİYETİ – 1 1. Derz 1.1. Derz Çeşitleri 1.2. Yapıda Görülen Derzlerin Çeşitlerinin Tespit Edilmesi UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ – 2 2. Derzleme Yapmak 2.1. Restorasyon ve/veya Onarımlarda Derzleme Yapmak 2.1.1. Derz Açma/Boşaltma ve Temizlik 2.1.2. Restorasyon ve/veya Onarım Derz Harçları 2.1.2.1. Derz Harcının Hazırlanması 2.1.3. Yeni Derz Yapımı ve/veya Derz Onarımı 2.1.4. Yüzey Temizliği 2.1.5. Derzlemede Dikkat Edilecek Hususlar UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA i AÇIKLAMALAR ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME İnşaat Teknolojisi Restorasyon Derzleme Tarihi yapılarda görülen farklı derz tekniklerini ve derzleme uygulamalarını anlatan öğrenme materyalidir. 40/32 + "Taşın Mimaride Kullanımı", "Doğal Taşları Sınıflandırma ve Tespit Etme", "Taş Bozulmalarını Teşhis Etme" modüllerini almış olmak Derzleme yapmak Genel Amaç Gerekli çalışma ortamı sağlandığında tarihi yapılarda derzleme yapabileceksiniz. Amaçlar Tarihi yapılarda görülen derz çeşitlerini öğreneceksiniz. Tarihi bir yapıda derzleme yapabileceksiniz. Ortam: Derslik, Kütüphane, bütünleme, dolgu ve derzleme uygulamaları yapılacak restorasyon şantiyeleri Donanım: Sunum ve görsel anlatım araçları, Konu ile ilgili kitap, dergi, rapor, makale, vb. dokümanlar, Fotoğraf makinelerinden aktarım yapmak ve yansıtmak için gerekli bilgisayar ve projeksiyon cihazı Derzleme uygulamaları için gerekli olan ekipman ile uygulamalarda kullanılacak kıyafet, eldiven, gözlük vd. Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçlarıyla kazandığınız bilgileri ölçerek, kendi kendinizi değerlendirebileceksiniz. Öğretmeniniz, modül sonunda, hazırlanan ölçme aracını uygulayarak kazandığınız bilgi ve becerileri değerlendirecektir ii GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Derz; kargir yapılarda duvar yapım tekniği ile birlikte yapının dönemlendirilmesini sağlayan önemli bir otantiklik unsurudur. Özgün yapım tekniğinin korunabilmesi için yeni yapılacak olan derzleme müdahalesinin niteliği ve tekniği özenle belirlenmeli ve uygulanmalıdır. Restorasyon uygulamalarında eleştirilere en sık konu olan bu uygulamaların doğru tekniklerinin öğrenilmesi ve uygulanması restorasyon kalitesini yükseltecektir. "Taş Restoratörü" eğitim paketinin onuncu modülü olan “Derzleme” öğrenme materyali ile tarihi yapıların restorasyon sürecinde sık karşılaşılan uygulamalardan derzleme teknik ve yöntemlerine ilişkin teorik bilgiye sahip olacaksınız. Farklı derz türlerini ayırt etmeyi, derz açma, derz harcı hazırlama ve yeni derz yapma konularında bilgi sahibi olacaksınız. 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 AMAÇ AMAÇ Bu modül ile tarihi yapılardaki farklı derz tekniklerini öğreneceksiniz. ARAŞTIRMA Tarihi eserlerdeki derz çeşitlerini duvar yapım teknikleriyle birlikte değerlendirerek inceleyiniz. İncelediğiniz bir tarihi yapının kısmi duvar görünüşünü ölçekli olarak çiziniz. 1. DERZ 1.1. Derz Çeşitleri Derz; iki yapı öğesini yatay veya düşey doğrultuda ayıran bağlayıcı özellikte başka bir malzeme ile doldurulmuş aralık olarak tanımlanır. Yüzeyi sıvanmayacak olan taş ve tuğla duvar yüzeylerindeki iki bileşen arasındaki boşluk hazırlanan derz harcı ile doldurulur. Derzleme mala kullanılarak yapılır. Yüzeyde mala derzi, oyuk derz (çökertme derz), kabarık derz, çekme derz vb. çeşitli derzleme şekilleri vardır. Derz çeşitleri bölgelere, yapım dönemine, yapı malzemesine vb. nedenlere bağlı olarak değişiklikler gösterebilir. Tarihi yapılarda karşımıza çıkan derz çeşitlerini geleneksel duvar yapım teknikleri ve mimari üslupla birlikte değerlendirmek ve tanımlamak daha doğru olacaktır (Resim 1.1, Resim 1.2). Resim 1. 1: Derz çeşitlerinden örnekler 2 Resim 1. 2: Taş-tuğla almaşık duvarlarda görülen derz çeşitleri Düzgün Kesme taş duvarlarda; akçe girmez olarak da adlandırılan sıfır derz tekniği görülür(Resim 1.3). Resim 1. 3: Düzgün kesme taş duvar 3 Moloz taş duvarlarda; taşların geometrileri düzensiz olduğundan derz aralıkları farklı boyutlarda, derz şekilleri ise genellikle amorf formdadır (Resim 1.4). Resim 1. 4: Moloz taş duvar örgüsü ve derzleri Almaşık duvarlarda ise tuğlalar arasındaki derz boşlukları düzgün olmakla birlikte derz kalınlığı yapının inşa tarihi ve mimari üslubuna göre değişkenlik gösterir (Resim 1.5). Resim 1. 5: Taş – tuğla almaşık duvar Gizli Derz: tuğla ile örülmüş olan duvarlarda bir sıra tuğlanın geriye çekilerek üstünün derzlenmesi ve bu sayede oldukça geniş bir derz yüzeyi elde edilmesi uygulamasıdır. Bu uygulama Bizans dönemi yapılarında karşımıza çıkmaktadır (Resim 1.6). 4 Resim 1. 6: Polyeuktos Kilisesi duvar kalıntılarında görülen gizli derz uygulaması Cetvel Derz: taş – tuğla almaşık duvar tekniğinde tuğlalar arasındaki derz harcının duvar yüzeyinin üstüne taşırtılması ve cetvelle çizilmiş gibi düzgün geometrik formda bir tabaka oluşturması ile elde edilen derz şekline cetvel derz denir (Resim 1.7, Resim 1.8). Resim 1. 7: Ragıp Paşa Kütüphanesi cephesi cetvel derz örnekleri Resim 1. 8: Amasya Taş Han cephesi cetvel derzler 5 1.2. Yapıda Görülen Derzlerin Çeşitlerinin Tespit Edilmesi Rölöve çizimlerinde tüm yapı elemanlarının yanı sıra derzler de detaylı olarak çizilir, gösterilir. Çizim üzerine bilgi notu olarak; gizli derzli duvar, cetvel derzli duvar vb. yazılır. Özgün derz harcı ile onarım derz harçları tespit edilir. Restorasyon uygulamaları öncesinde özgün derz harcının niteliği, bileşenleri, rengi ve dokusunun belirlenmesi gerekir. Resim 1. 9 ve Resim 1. 10: Farklı yapılardan derz örnekleri Derz harcının terkibi Kamu ve/veya Üniversitelerin bünyesinde bulunan Konservasyon ve Restorasyon / Koruma / Malzeme Laboratuvarları'nda analiz edilerek, özgün malzemenin hangi oranda hangi bileşenlerden oluştuğu saptanır. Bu çalışma disiplinler arası özel bir çalışma gerektirdiği için laboratuvarlarda bu alanda çalışan uzmanlar tarafından analizlerin yapılması gerekmektedir. Derz harcı örneği tercihen uzmanlar tarafından alınır. Ancak şehirlerarası yolculuk gerektiren durumlarda kimi zaman şantiyede sorumlu restoratörlerin örnek alması mümkündür. Derz harcı örneği; duvar yüzeyindeki özgün olduğu düşünülen alandan alınmalıdır. Laboratuvar analizlerinin yapılabilmesi için yeterli miktarda örnek alınmalıdır. Örnek olarak alınan derz hacının yapı üstünde yeri belirlenmelidir. Örnek yeri çizim üzerinde işaretlenmelidir. Örnek alımı sırasında numara verilerek işlem fotoğraflanmalıdır. 6 Niteliksiz derz onarımlarını belirlemek, tespit etmek için de ayrıca onarım derz harcı örneği alınması da mümkündür. Resim 1. 11: Onarım derz harcından örnek alınması Resim 1. 12: Örnek bir onarım derz harcının renk ve dokusu 7 UYGULAMA FAALİYETİ Öğretmeniniz tarafından belirlenecek olan tarihi bir yapıda derz türlerini tespit ediniz, Malzeme analizi derz harcı örneği alınabilecek noktaları belirleyiniz. İşlem Basamakları Öneriler Seçilen yapıya giderek duvar yapım Şantiyedeki güvenlik kurallarına uyunuz. tekniği ve derz çeşitlerini gözlemleyiniz. Temiz, düzenli ve dikkatli çalışınız. Duvar yapım tekniğinin derz türünün değişim gösterdiği noktaları tespit Zamanı ve malzemeyi iyi kullanınız. ediniz. Cephe krokileri çizerek taş/tuğla duvar derz ilişkisini gösteriniz. Derzin niteliğinin, dokusunun, renginin değiştiği noktaları tespit etmeye çalışınız. Derz çeşitliliğini fotoğraf çekiniz. göstermek üzere 8 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. (…..) Derz kalınlığı yapının inşa tarihi ve mimari üslubuna göre değişkenlik göstermez. 2. (…..)Tuğla ile örülmüş olan duvarlarda bir sıra tuğlanın geriye çekilerek üstünün derzlenmesi ve bu sayede oldukça geniş bir derz yüzeyi elde edilmesi uygulamasına gizli derz denir. 3. (…..) Taş – tuğla almaşık duvar tekniğinde tuğlalar arasındaki derz harcının duvar yüzeyinin üstüne taşırtılması ve cetvelle çizilmiş gibi düzgün geometrik formda bir tabaka oluşturması ile elde edilen derz şekline çizgi derz denir. 4. (…..) Derz onarımı ve yeni derz yapımından önce özgün duvar yapım ve derz yapım tekniği belirlenir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayısını belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları ilgili faaliyete dönerek tekrar inceleyiniz 9 ÖĞRENME FAALİYETİ–2 AMAÇ Taş koruma ve restorasyon uygulamaları kapsamında derzleme teknik ve yöntemlerini öğrenecek, gerekli ortam sağlandığında restorasyon ve/veya onarım derz harcı hazırlayarak, derzleme yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Mevcut bir eski eser restorasyon şantiyesine giderek, derzleme uygulamalarını takip ediniz. Derzlemede kullanılan ekipmanları not ediniz. Yeni derz yaparken kullanılan harç terkiplerinin içeriklerinin ve oranları öğreniniz. 2. DERZLEME YAPMAK 2.1. Restorasyon ve/veya Onarımlarda Derzleme Yapmak Derz harçları uygulama tekniği ve çeşidine göre duvar yüzeyinin % 5 - %25’lik bir bölümünü oluşturmaktadır. Bu nedenle derz harçlarının duvarın fiziksel ve mekanik dayanımına, bozulma süreçlerine olan etkisi küçümsenmeyecek orandadır. 2.1.1. Derz Açma/Boşaltma ve Temizlik Tarihi yapıların onarımlarında kullanılan çimento esaslı harçların uzun dönemde yapıya verdikleri zarar tespit edilmiştir. Özellikle Tuz sorununa sebep olan bu hatalı müdahalelerin geri alınması gerekmektedir (Resim 2.1, Resim 2.2). Resim 2. 1. Çimento harçlı derzin yarattığı tuz problemi Resim 2. 2. Derzlerin boyanarak otantikliğin yok edilmesi Çimento esaslı harçla yapılmış olan derzler spatül, kalem keski, murç vb. aletlerin yardımıyla yüzeyden sökülür. Derz açımı yapılan yüzey yumuşak uçlu bir fırça yardımıyla temizlenir, satürasyona sebep olmaması için temiz suyla yıkanır. Duvar yüzeyi toz ve 10 sökülmüş olan malzemeden arındırılır. Derzlerde yosun ve liken oluşumu olması durumunda biocide uygulaması da temizliğin bir parçası olarak yapılmalıdır bknz. Bitki Temizleme Modülü (Resim 2.3, Resim 2.4). Resim 2. 3. Derz açma uygulaması Resim 2. 4. Çimento derzin raspası 2.1.2. Restorasyon ve/veya Onarım Derz Harçları Restorasyonlarda derz onarımı ve yeni derz yapımı dikkatle ele alınması gereken uygulamalardır. Uygulama öncesinde; özgün duvar yapım ve derz yapım tekniği belirlenir. Özgün derz harcından örnek alınarak, harç malzemesinin içeriği Konservasyon ve Restorasyon Laboratuvarınca analiz edilir. Derz harcını oluşturan bağlayıcı malzeme türleri (hava kireci, su kireci, hidrolik kireç ve çimento) ve agrega türleri (kum, taş kırığı ve tozu, tuğla kırığı ve tozu, tüf vb.) araştırılır. Konservasyon ve Restorasyon Laboratuvarınca yapılan analizler uzmanlar tarafından değerlendirilerek restorasyon ve/veya onarımda kullanılacak olan derz harcı terkibi, uygulama tekniği hazırlanan raporda belirlenir. 2.1.2.1. Derz Harcının Hazırlanması Harç hazırlanmasında kullanılacak el aletleri; kürek, el arabası, mala, kova, sünger şeklinde sıralanabilir. Yapılacak olan uygulama öncesinde harç terkibi ve derz tekniği uzmanlar tarafından belirlenir. Derz Harcının karılması – hazırlanma prosedürü harcın bağlayıcısına göre değişiklik gösterir. Bağlayıcı Hava kireci olduğunda harç; bağlayıcı + agrega karıştırılarak bekletilir. Bu bekleme 2 günden az 3 aydan fazla olmamalıdır. Bekletilmiş olan harcın üst katmanı kullanılmaz. Bunun nedeni hava ile reaksiyona giren bağlayıcıdır. Bekletilme sırasında harç dönem dönem ıslatılır ve harmanlanır. Bağlayıcı Su kireci, Hidrolik kireç ve Çimento olduğunda harç; kuru olan bağlayıcı ve agrega birbirine harmanlanarak karıştırılır. İyi bir karışım elde edildiğinde kullanılacağı dönemde yeterli miktardaki su ile karıştırılarak uygulama yapılır. Uygulama sonrasında ani kurumalara engel olunmak için harç yüzeyleri (öğleden sonraları) atomize su ile ıslatılmalı, çatlak olması durumunda mala ile yüzeyler sıkıştırılmalıdır. 11 2.1.3. Yeni Derz Yapımı ve/veya Derz Onarımı Açılan derzlerin temizlik sonrasında kuruması durumunda, harç tatbik edilmeden önce derz boşluğu yeniden ıslatılmalıdır. Hazırlanmış olan derz terkibi maksimum basınç uygulanarak mala ile derz boşluğuna yerleştirilir. Harcın duvarı oluşturan taş ve/veya tuğlaların yüzeyine taşmasına engel olunmalıdır. Derzleme yapılırken özellikle derzin duvar yüzeyinden geriye çekilerek bitirilmesi tercih edilmektedir. Ancak bazı durumlarda proje kararı doğrultusunda duvarla hem yüz olması da söz konusudur. Derze doku verilmek istenmesi durumunda; derz yüzeyine sert uçlu fırçayla küçük darbeler uygulayarak pürüzlü yüzey elde edilmesi gibi çeşitli uygulamalar yapılması da mümkündür (Resim 2.5, Resim 2.6). Resim 2. 5 ve Resim 2. 6. Yeni derz yapımı 2.1.4. Yüzey Temizliği Derzleme uygulamasının temiz bir şekilde yürütülmesi gerekir. Ancak harç lekeleri kaçınılmazdır. Genellikle yüzeyi yıkamak ve fırçalamak temizlik için yeterlidir. Ancak gerekli olması durumunda %10’luk hidrolik asit de kullanılabilir. 2.1.5. Derzlemede Dikkat Edilecek Hususlar Derz; Taş duvar yüzeyinden geride bırakılmalıdır. Derz; Duvarı oluşturan taş – tuğla vb. yapı elemanlarının üzerine taşırılmamalıdır. Derzin özgün duvar yüzeyinde kapladığı alan restorasyon ve/veya onarım sırasında artırılmamalıdır (Şekil2.1). 12 Şekil 2. 1. Derz teknikleri; doğru ve yanlış uygulama detayları 13 UYGULAMA FAALİYETİ Öğretmeniniz tarafından belirlenecek olan bir eski eserde derz açma ve derzleme yapınız. İşlem Basamakları Öneriler Derz türünü ve duvar yapım tekniğini Uygulama yapılacak olan tarihi eserin belirleyiniz. rölöve – analitik rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerinin hazırlanmış, Kullanılacak ekipmanı hazırlayınız. ilgili koruma kurulu tarafından onaylanmış olmalıdır. Niteliksiz derzleri boşaltınız. Restorasyon uygulaması öncesi gerekli Yeni derz harcı hazırlayınız. izinlerin alınmış olduğundan emin olunuz. Uygun teknikle derz yapınız. Yüzeyi temizleyiniz. Uygulama başlamadan önce çalışma tulumunuzu giyiniz. Uygulama esnasında eldiven, gözlük vb. ekipmanları kullanınız. Şantiyedeki güvenlik kurallarına uyunuz. Uygulamada kullanılacak ekipmanların temizlik ve bakımlarını yapınız. Temiz, düzenli ve dikkatli çalışınız. Zamanı ve malzemeyi iyi kullanınız. 14 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki cümlelerin sonunda boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. (…..) Bu nedenle derz harçlarının duvarın fiziksel ve mekanik dayanımına, bozulma süreçlerine olan etkisi oldukça azdır. 2. (…..) Çimento esaslı harçlarla yapılan derzleme uzun vadede tarihi yapılara zarar vermektedir. 3. (…..) Derz harcının karılması – hazırlanma prosedürü harcın bağlayıcısına göre değişiklik göstermez. 4. (…..) Derz; Taş duvar yüzeyinden geride bırakılmamalıdır. 5. (…..) Derz; Duvarı oluşturan taş – tuğla vb. yapı elemanlarının üzerine taşırılmamalıdır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru “Modül Değerlendirme”ye geçiniz. 15 MODÜL DEĞERLENDİRME Aşağıdaki performans testi ile modülle kazandığınız yeterliği ölçebilirsiniz. Değerlendirme Ölçütleri 1. Derz türünü ve duvar yapım tekniğini belirlediniz mi? 2. Kullanılacak ekipmanı hazırladınız mı? 3. Niteliksiz derzleri boşalttınız mı? 4. Yeni derz harcı hazırladınız mı? 5. Uygun teknikle derz yaptınız mı? 6. Yüzeyi temizlediniz mi? Evet Hayır Yaptığınız değerlendirme sonunda “HAYIR” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Eksikliklerinizi, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz. 16 CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1'İN CEVAP ANAHTARI 1. Y 2. D 3. Y 4. D ÖĞRENME FAALİYETİ-2'NİN CEVAP ANAHTARI 1. Y 2. D 3. Y 4. Y 5. D 17 KAYNAKÇA AKSOY, Pınar. “Taş İşleme Sanatı”, Kâgir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri Bildiri Kitabı, İBB KUDEB, İstanbul, 2009. AHUNBAY, Metin. İTÜ Mimarlık Bölümü Geleneksel Yapım Teknikleri I Ders Notları, (yayınlanmamış). AHUNBAY, Zeynep. Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, YEM Yayınları, İstanbul, 2007. ASHURST, John; DIMES, Francis. Conservation of Building and Decorative Stone, Volume 1 Butterworth-Heinemann. ASHURST, John; DIMES, Francis. Conservation of Building and Decorative Stone, Volume 2 Butterworth-Heinemann. BİNAN Muhittin. Tabii Taş Duvar, Teknik Üniversite Matbaası, İstanbul, 1961. BRANDI, Cesare. Theory of Restoration, Nardini Editore, Firenze, Italy, 2005. ERSEN, Ahmet; GÜLEÇ, Ahmet; ALKAN, Nimet; KUDDE, Esra. “Konservasyon Raporu’nun Önemi, İçeriği ve Hazırlanma Adımları”, Restorasyon Konservasyon Çalışmaları, Sayı 2, İBB KUDEB, İstanbul, s.3-16, 2009. FEILDEN, Bernard. Conservation of Historic Buildings, Elsevier, Oxford, 2003. HASOL, Doğan. 2005. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, YEM Yayınları, İstanbul, SÖZEN, Metin; TANYELİ, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1986. TAYLA, Hüsrev. Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları I ve II, Türkiye Anıt Çevre T.Değ.Kor.Vakfı, İstanbul, 2007. ULUENGİN, Fatin; ULUENGİN Bülent; ULUENGİN, Mehmet Bengü. Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları, YEM Yayın, İstanbul, 2007. 18
