_ ILAHiYAT FAKÜLTESI DER ISI

ONDOKUZ MAYIS ÜNIVERSiTESi
_ ILAHiYAT FAKÜLTESI DER ISI
SAYI: 6
Samsun - 1992
·
----.,.,
,;
.(,"'"
H. I~IIIJM.VII-IX. Y.Y. İSlAM ŞEHRİ*Yard.Doç.Dr. Yılmaz CAN
·'
Bu makalemizde H 1-IIIJM.VII-IX. y.y. İslrun §ehirlerinin fızikl yapısını ve bu
yapıyı olu§turan ba§lıca unsurlan tahlil ederek, söz konusu dönem İstarn §ehirlerinin fıziJ{ı
yapılarıyla ilgili birtakım tespitiere ula§maya çal!§acağız. Bunu yaparken, İslam §ehirlerinin
fızikiyapılan arasında görülen ortak ve farklı özellikleri ortaya koyarak, konunun mümkün
olduğu
ölçüde net bir §ekilde anla§ılmasına gayret edeceğiz.
Bilindiği üzere Arap Yanmadası'nda ortaya çıkan İsl&niyet kısa zamanda Eski
Dünya'nın pek çok bölgesinde yayılml§ ve tabii olarak bu
topraklarda mevcut eski kültür
ve medeniyetlerden etkilenmi§tir. Bu sebeple, İslam §ehirciliğinin karakteristik özelliklerinin
ve genel §erircilik tarihi içindeki yerinin iyi tespit edilebilmesi için genel §~hircilik tarihinin
ve özellikle de İsJamiyet'in yayıldığı topraklar üzerindeki eski §ehircilik anlayl§lannın ana
hatlarıyla da olsa bilinmesi gereklidir. Şimdi söz konusu bu §ehircilik anlayl§larından
kısaca bahsedelirn.
1-isı.A.M ÖNCESi BÖLGE ŞEHİRCİLİK TARİHiNE KISA BİR BAKlŞ
"'i...._
i
A) Eski Mısır ve Mezopotamya Şehirciliği
İsfamiyet'in yayıldığı bu eski medeniyet merkezlerinden birisi Mısır'dır. Eski
çağlarda Mısır'da genellikle dikdörtgen formda, surlada çevrili birbirini dik olarak kesen
muntazam yol §ebekesine sahip §ehirlerin kurulduğu anla§ılmaktadır(ı).
Mısır gibi Mezopotamya da çok eski uygarlıkların ya§adığı bir bölgedir. Bölgede
en eski uygarlıklan yaratan Sümer ve Akadlar'a att §ehirlerin çoğu d!§tan ova! bir çevre
duvan ile ku§atılml§tır. Şehir merkezindeki mabet ve sarayların ise dikdöigen formda
ikinci bir duvarla çevrildikleri görülınektedir. Asur §eahirlerinin de yine ova! bir surla
ku§atıldığı ve birbirini dik olarak kesen iki ana yol sahip olduğu anla§ılmaktadır. Babil
§ehirlerine gelince, bu §ehirler genellikle dikdörtgen veya kare formda surlada çevrilıni§
olup, birbirini dik olarak kesen yol sistemine sahiptirler. Eski Mezopotamya §ehrinin
genellikle birbirinden duvarlada aynlml§ mahallelere bölündüğü bilinmektedir (2).
B) Antik Şehireilik
Antik §ehircilik anlayl§ının ilk örnekleri M.Ö. 980 yıllannda ba§latılan Klasik Antik
Çağ'da Yunan Yarımadası'da ortaya konmu§tur (3). Daha sonra Roma topraklarında
*Bu makale 1991 yılında tamamladığım •islam Şehirlerinin Hl-III/M.VII-IX. y.y. Fiziki Yapısı'' konulu
doktora tezimin özeti niteliğindedir.
1. İH. Bayhan, Şehir Planlamas~ İsl 1%9, s23-30
2. Bayhan, a.g.e, s.30-33; ALOppenheirrı, "Mesopotarnia-Land of Many Cities", Middle Eastem
Cities, ed. !Ml..apidus, Beıkeley 1%9, s.3-18 (6); H.Gaube, Iranian Oties, New York 1979, s.l2-13
3. A. Akarca, Yunan Aıkeolojisinin Ana Çızgileri ~ Şehir ve Savunmas~ Ank. 1972, s. 29-31;
Bayhan, a.g.e, s. 37, 44
109
__..
Yunan ve Roma kolonileri ile Eski Dünya'nın pek çok
Antik ııehirciliğin en belirgin özelliği, ııehir içi yol §ebekesinin birbirini
dik olarak kesen ızgara tarzında düzenli bir fonna sahip olmasıdır. Antik ı.ıehircilik Yunan
ve Roma tarzı diye ikiye aynlmaktadır.
·da görtilen bu
ııehircilik anlayl§ı
bölgesineyayılm!§tır.
İlk antik Yunan ııehirlerinde yollar e§it ölçülerde olup, tıpkı bir ızgara formunu
andırmaktadır. Daha sonra giderek yaygınlaııan bir seyir içinde, ııehrin ortasından ana
trafiğin geçtiği
bir sokak diğerlerine göre daha geni§ yapılm!§ ve bir süre sonra ise bu ana
yolu dikine kesen ikinci bir geni§ yol tesis edilmi§tir. Bu ana caddeler doğu-batı ve
kuzey-güney istikametinde uzanmaktadır (4). Söz konusu bu iki geni§ caddeli plan aııağıda
belirteceğimiz üzere, daha çok Roma ııehrinin karakteristik bir özelliği olmu§tur. Yunan
§ehrinde idarl'yapılarla pazann bulunduğu "agora" ııehrin merkezinde, ana cadde üzerinde
yer alml§ olup, genellikle dikdörtgen bir ı.ıemaya sahiptir. Tapınak ise çoğu kere agora
yakınında ve ''temenos" ismiyle anılan ö:el bir meydanda bulunmaktadır(5). Hellenistik
dönemde, antik ııehircilik anlayl§ı temel özelliklerini korumak kaydıyla Doğu'ya da
ta§ınml§tır(6).
Roma ııehri dikdörtgen veya kareye yakın bir surla çevrilmi§ olup, birbirini dik
olarak kesen iki ana yolun belirginleııtiği ızgara tarzında bir yol ı.ıebekesine sahiptir(7). Bu
ana yollardan doğu-batı yönünde uzanmakta olanı, diğerine göre daha geni§ yapılm!§ ve
kenarlanna dikilm kolonlar dolayısıyla "kolonlu cadde" diye anılml§tır. Bazı §ehirlerde bu
kolonlu caddsnin. revaklada çevrildiği de görülmektedir(8). Ana yoUann kesi§tiği noktada
içindemabedinde yer aldığı "forum" denilen meydan bulunmaktadır(9)
Bizans
~öneminde
ise, antik
ı.ıehircilik
anlayl§ından. kısmen
-
uzaklaıııldığı
anlaııılmaktadır. Şehrin merkezinde yer alan kilise BizanS ııehrinin en önemli unsuru olarak
karııırnıza çıkmaktadır(1o).
4. Akaıca ag.e., s. 34-35; Bayhan, a.g.e, s.38
5. Akarca, a. g. e, s. 26-27; Bayhan, a g. e, s. 38-39
6. R Martin, LUroanisine Dans la Grce Antique, Paris 1974,s. 165; Akaıca, a.g.e, s. 47-48; Bayhan,
a.g.e, s.43
7. Gaube, a.g.e, s. 16; Bayhan, a.g.e, s. 46; E. Pauty, "Villes Spantantes et Villes CRTfES en
Islani', Annales de 11 Institut d'Etudes Oıien!ales, (1951), s. 52-75 (54)
8. Martin, ag.e, s. 171; J. Sauvage~ Alep, Paris 1941, s. 46, 78; N. Eliss"eff, "lslaıruc Cıty", Aris,
The Islaıruc World, Vol. IV, Nuriıber 3, (1987) s. {25-26); A. Dhina, Cite Musulmanes d'Oıient
et d'Occid~ Alger 1986, s. 24
9. Martin, a.g.e, s. 173
10. E. Kirsten, 'Die Byzantinische Stad!", Berichte Zum Xl. lntematıonalen Byzantinisten Kongress,
München 1958, s. 149 (4-19, 4045); M. Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık,. İsl
1977, s. 490493
110
·--·----
C) Eski İran -ve Arap Şehirciliği
İsl~m öncesi dönemde İran'da görülen şehir tiplerini başlıca üç grupta topic. ıak
1- Çok köşeli bir surla çevrilmi§ şehirler. 2- Birbirini dik olarak kesen, ızgara
tarzında bir yol düzeninin görüldüğü şehirler. 3- Yuvarlak bir sur formuna sahip şehirler.
Eski İran şehirlerinin hemen hemen hepsinde tapınak şehrin merkezinc:].e yeralmaktadır
(ll).
.~ıümkündür.
İslam öncesi dönemde Araplar'ın çoğu şehir hayatına ve dolayısıyla şehireilik
olgusuna yabancıdır. (12). Bu dönemde Arap Yanmadası'da mevcut yerle§ im merkezlerinden Mekke, H· :,oerve Taifkendiliğinden te§ekkül etmi§, pl~ız yerle§imlerdir (13). Medine
ise bu dönemde henüz şehir denilemiyecek büyük bir köy görünümündedir(14). Güneyde
yer alan Sana şehrine gelince, \:)u şehir kısmen düzenli bir plana sahip olup, antik Roma
şehrine berızer bir tarızim tarzı sergilemektedir(15).
•
.1\
•
•
II - ISlAM DINI VE
•
••
ŞEHIRCIUK
İslamiyet'in doğuşu ve yaydmasıyla birlikte İslam hakimiyetine giren topraklarda
hızlı bir şehirleşme faaliyetinin cereyan ettiği, daha önce çadır altında yaşayan BedeVI
Araplar'ın yerleşik
hayata geçtikleri görülmektedir (16). Müslümanların böylesine hızlı bir
kurup yerle§ik hayata geçmelerinin siyasi, askerı, ekonomik ve kültürel
pek çok sebebi vardır. Fethedilen bölgeyi elde tutmak, oraya hükmetmek, askeı.t ik.n1aı
noktaları tesis etmek, vergi ve ganimetieri toplamak için fethedilen topraklar üzerinde
şehirler kurmak gerekm~tir. Bunların yanında hepsinden önemlisi İslam' ı bir bütün olarak
eksiksiz şekilde yaşayabilmek, öğrenebilmek ve öğretebilmek için de pelirli iska.n yerlerine
ihtiyaç duyulmuştur. Kanaatimizce Müslümanların yerle§ik hayata geçi§inde asli etken güç
de bu olmuştur(17). Yukarıda saydığımız diğer sebepler de aslında bu temel sebeb in Çe§itli
şekilde şehirler
ll. KA.C. Crestvel, Eaıiy Muslim Architeclure Umayyads, Early Abbasids and Tuluııids, VoL Il,
Oxford 1940, s. 18-21; Gaube, a.g.e" s. 27-28
12. JL Michon, ''Religious lnstitutions", The lslamıc Oty, ed. RB. Sedean~ Paris 1980, s. 13-40
(14-15); N. Çağatay, İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ank 1982, s. 151
13. PH Lammens, La Mecque ala Veille de 1' Hegire, Beyrut 1924, s. 160, 181-183; R Kalisky,
L' Islam, Verviers 1980, s. 9; Çağatay, a.g.e" s. 151
14. (Şihabüddin Yakut b. Abdullah) Yakul Mu'cemü1-Buldan, C.V. Beyrut 1957, s. 82; WM. Wat!,
"AI-Madina", Encyclopedie de Islam, Tome V, Paris 1986. s. 989-993 (989)
15. (Ebu Ali Ahmed) İbn Rüste. 'Les Atours Pr/cieux. (çev. G. Wiet), Kahire 1955, s. 123
16. G. Marçais, "L Uıbanisme Musluman", ayru yazara ait Mlanges d'Histoire et Arch<fologie de l
l'Occident Musulınan, VoL II, içinde, ı1ger 1957, s. 219-231 (220); W. Marçais, "L' lslarııisme et la
Vie Uıbaine", ayru yazara ai~ Articles et Corıfn{İ1ces, içinde, Paris 1%1, s. 59.fı7 (59)
17. G.E. Von Grunebaurn, "The Struclure of the Muslirı1 Town", Islam, Essays in the Nature and
Growth of a Cultural Tradition, VoL LVII, No 2, (1955), s. 141-158 (141); R Hassan, "The Nature
of lslamıc Uıbaııization: a Histoıical Persrpective", Ekistics, VoL XXXI, Number 182, (1971) s.
61.fı3(61.fı2); G. Marçanis, "L L'Uıbanisme...", s. 219
lll
uzantıları değişik boyutlandır.
İslamiyet'in en önemli ibadet türü olan namaz ibadeti özellikle de cuma namazı,
yerle§ik hayat tarzını gerektiren bir özelliğe sahiptir. Namazların cemaat halillde kılınması·
keyfiyeti tabii olarak bı...ı cemaatı içine alacak . bir meKahın yaratılması sonucunu
doğurmu§tur. ݧte ibadet için mabet kurulması zarureti, yerle§ik hayata geçişi gerektiren
diğer sebeplerle birle§erek, göçebe ya da yarı yerle§ik Müslümarıların §ehirler in§a ederek
hızlı bir §ekilde yerle§ik hayata geçmelerinede etkili olmu§tur. Müslümarıların yerle§ik
hayata geçişlerinde İslam'ın dalaylı biçimde ortaya çıkan ba§ka etkilerinden de söz etmek
mümkündür. Yeni bir dü§ünce sistemi ve hayat arılayl§ı getiren İslam'ın, anla§ılması ve
arılatılması için eğitim-ôğretim faaliyetlerine ihtiyaç duyulmu§tur (18}. Eğitim-öğretim
faaliyetleri ise malum olduğu üzere, cemaat halinde bulunmayı ve belirli bir yerde iskanı
gerektiren bir özellik arzetmektedir.
Kur'an-ı Kerim'de bazı §ehirlerden söz edilmekle birlikte, §ehirle§meyi te§vik eden
veya §ehircilikle ilgisi bulunan herhangi bir Syet mevcut değildir. İslam Dini'nin ikinci
derecedeki kaynağı hadisler arasında da konu ile ilgili hadis sayısı yok denecek kadar
azdır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla sahihliği biraz §üpheli bir hadis-i §erifte, §ehirlerde
ikfunet etme ve dolayısıyla §ehir in§ası te§vik edilmektedir (19}, Yolun genişliğinin 7 zira
(yak. 3. 5 m.} yapılması gerektiğini ifade eden bir ba§ka hadis ise §ehir düzerılemesi
· konusunda bulabildiğimiz tek dini' buyruktur (2o}. Sokakların genişliği hakkında İslfurı
hukukçuları tarafından verilmiş fetvalarda da, sokağa iki yüzlü devenin çarp!§madan
geçebileceği kadar bir genişlik verilmesi tavsiye edilmiştir(21}. Görüldüğü gibi, İslam Dini
§ehircilik konusunda oldukça suskun kalm!§tır. Bunurıla birlikte, İslamiyet getirdiği dü§ünce
sistemi ve hayat anlayl§ı ile ilgili yerlerde işaret edeceğimiz üzere, §ehirlerin fiziki yapısını
önemli ölçüde etkilemiştir.
·
III - İSLAM ŞEHİRLERİ
İslam §ehirlerini kurulu§ ve gelişim özelliklerini dikkate alarak Çe§itli tasniflere tabi
tutmak mümkündür (2?}. Biz İslam §ehirlerini Müslqmanlar tarafından kurularılar ve
18. M. Hamidullah, İslam Peygamberi, (çev. S. Tuğ), C, II, İsl 1980, s. 827-842; A. Çeleb~ İsianda
Eğitiın Öğretiın Tarihi, (çev. A. Yardım), İsl 1976, s. 97-98
19. ON. Ergin, Mecelle-i Umur-i Belediyye, CJ,İsl 1922, s.198. Hadiste §öyle denilmektedir:
''Şehirlerden uzak olan köylerde il('amet etmeyiniz, Zira böyle yerlerde ikıiliıet edenler mezarda ik~d
edenler gibidir''.
20. (Zeynüddin Aluned b. Ahmed) ez-Zebi~ Sahih-i Buhari Muhtasan Tecrid-i Sarih Tercemesi v ·
Şer~ (çev.
geni§liği
A. Nairn-K Mimsl, CVII, Ank. 1980, s. 413. Hadiste §öyle buyunılmaktadır: "Yolun
konusunda ihtilaf ederseniz, yolun
geni§liği
7 zira (yak. 35m)
dıı''.
21. B.S. Hakim, Arabic-Islanuc Oties: Bullding and Planning Principles, London 1986, s. 20-21, 24
22. Pauty, a.gm" s. 59-60: Cezar. a.g.e" s. 88; Dhina, a.g.e" s. 7
112
fetihle İslam hakimiy_etine alınanlar olmak üzere iki ana gruba ayırıyoruz. Bt.İ ·ayınmda,
Mekke ve Medine gibi Araplar'ın İslam'dan önce de sahip bulundukları yerlejim
merkezlerini Müslümanlar tarafından kurulrnu§ §ehirler arasında mürctlaa ettiğimizi
beliiirnek isteriz.
Müslümanlar tarafından in§a edilen §ehirlerden bir kısmı-ki ··bu §ehirler
ilk in§a ettikleri yerlejirnlerdir-ordug§hlardan doğmU§ merkezlerdir. Basra,
Kt:lfe, Fustat ve Kayravan bu §ehirlerdendir (23). Abbasiler zamanında kurulrnu§ Bağdat
ise sırf siyaSı' maksatlarla in§a edilmi§ bir §ehirdir (24). Emeviler döneminde ilk önce bazı
idarecilerin §ehirlerden uzakta çölde kurdurdukları saraylarda ik~et etmeleri §eklinde
kendini ortaya koyan bir anlayış, zamanla geli§mi§ ve söz konusu saraylar etrafında
tejekkül edecek bazı §ehirlerin varlık sebebi olrnu§tur. Aynü'l-Car, Medinetü'z-Zehr&: ve
Samarra gibi §ehirler bu anlayışın ürünleridir {25). Ayrıca sınır boylarında ku~lmu§ bazı
ribatların da zamanla geli§ip nüfuslanarak birer §ehir halini aldığını görüyoruzSus ve Rabat
gibi §ehirler bu gruba girmektedir {26) .
Müslümanların
.
Fethedilen §ehirlere gelince, bunların büyük bir kısmı Bizans'a diğer önemli bir kısmı
da İran Sasani Devleti'ne aittir. Ayrıca Kuzey Afrika, İspanya ve orta Asya içlerinden Hind
okyanusu'na kadar uzanan bölgede de farklı kültürmere ait pek çok §ehir İslam
hakimiyetine girmi§tir.
IV-BAŞUCA FİZİK.İtJNSURI.ARIYlA
H. I. - III 1 M. VII ·- IX. Y.Y. İSlAM ŞEHRi
Ortaçağ İslam dünyasında §ehirlerin imarıyla ilgilenen günümüzdeki belediyeler
benzeri kururnlar mevcut değildir {27). Kaymiklarda muhtesib ismiyle bilinen bir yetkilinin
§ehrin iman ile ilgili i§lere baktığından söz edilmekte ise de, adı geçen ki§inin asıl görevinin
ticaret hayatını denetlernek olduğu, §ehrin iman ile ilgili i§leri ek bir görev §eklinde
yürüttüğü, kısacası bu i§lerle fazlaca ilgilenmediği anla§ılmaktadır. {28). Bunun yanında,
23. G. Marçais, "La Canception des Vill~ Dans !'Islam", Revue _d'Aiger, (1945), s. 517-553 (518);
SM. Stern, 'The Constitution of the Islarruc City", The Islarruc City, ed. AH. Hourani .SM. Stern,
Oxford 1970, s. 25-50 (30)
24. G. Marçais, ''La Conception...", s. 519; Dhina, a.g.e, s. 7
25. G. Marçais, ''La Conceptiori...", s. 519; Pauty, a.gm, s.64; Dhina, a.g.~, s. 7
26. G. Marçais, "L'Uıbanisme ...", s. 220; Pauty, a.gm, s. 64; Dhina, a.g.e, s.7
27. Stem, a.gm, s. 30; A. Raymond, Grandes Villes d'Arabes "ii 1' Epoque Ottomane, Paris 1985,
s. 119, 129; A. H. Hourani, 'The Islarruc City in the Ugt of Recent Research", The lslarruc City,
ed. A. H. Hourani.SM. Stern. Oxford 1970, s. 11-24 (14)
28. YZ. Kavakçı, Hisbe T€§kilatı, Arık. 1975, s. 77-78, 79-125
113
§~hrin iman ile ilgili i§ler siyasi' ve dini otoriteleri de pek ilgilendinnemi§ ve §ehir sahası
tamamen ki§ilerin soruml~luğuna terkedilmi§tir (29). Dolayısıyla İsl&'in §ehrinin pfanını, §ehri
kuran ve o §ehirde ya§ayan halkın sosyal ve kültürel anlayl§ı belirlemi§tir (30). J3u noktada,
çok etkili olmamakla birlikte, coğrafi' §artlan da hesaba katmak gereklidir.
İslam toplumunun sosyal ve kültürel yapısı üç temel faktörün etkisi altında
§ekillenmi§tir. Bunlardan birisi ve hiç §üphesiz en önemlisi İslamiyet'tir. İkincisi İsl&n'ın ilk
mensuplan ve ilk zamanlarda İslam toplumunu olu§turan ba§lıca güç olmalan dolayısıyla
Araplar'ın sosyal ve kültürel yapısından kaynaklanan etkilerdir. Üçüncü temel faktör ise,
İslamiyet'in yayddığı topraklarda ya§ayan çe§itli kültürlerin tesirleridir. Hatta yukarıda i§aret
edildiği gibi, İslam §ehirlerinden bazdan fetihle İstarn hakimiyetine alınm!§ olup, kök itibarıyla
ba§ka kültür ve medeniyetlere aittir. Sözünü ettiğimiz bu faktörlerden ilk ikisi, İslam §ehirleri
arasında belirli bir pl8h birliği, benzerliği yaratırken, diğeri bu birliği, benzerliği olumsuz
yönde etkilemi§tir. Şimdi sırasıyla H. I-Ili. 1M. VIII- IX. y.y. İsl&'m §ehrini olu§turan ba§lıca
fiziki' unsurlan özellikleriyle tanımaya çal!§alım.
A)
Şehir
Merkezi
İslfun §ehrinin merkezini te§kil eden en önemli fızikf'unsurlar cami ve darü'l-imara
(hükümet konağı) dır. Bu iki yapıdan özellikle cami, istisnasız bir §ekilde her zaman §ehir
merkezinde yer alm!§tır (31). Ba§ka bir ifadeyle, cami İslam §ehrinin merkezini belirleyen
birinci derecede bir unsur olarak kar§ımıza çıkmaktadır. Darü'l-imara ise H. .I/M. VTI. asırdan
itibaren zaman zaman §ehir merkezinden uzakla§ml§ ve ilk yıllardaki camt-darü'l-imara
beraberliği, daha sonraki dönemlerde pek devam etmemi§tir (32).
29. Houran.i, a.gm" s. 13-14;
Urbaııism",
Ş.
Abdulac, ''Large.Scale Development in the
Histoıy
of Muslim
Designing in Islamıc Cultures IV, Continuity and Change Design Strategies for Large-
Scale Urban Developmen~ Cambridge 1984, s. 2-11 (10); JL Abu-Lughod., 'What is lslamıc About
a City? Same Comparative Reflections", Urbaııism in Islam, The Proceedings of the International
Conference on Urb~m in Islam, Vol. I, Tokyo 1989, ·s. 194-217 (203)
30. D.C. Chevallier, ''La Ville Arabe: Notre Visian Historique", L'Espace Social de la Ville Arabe,
ed. D. Chevallier, Paris 1979, s. 7-26 (8-12); S. ei-Hasl!!l, "Arap-İslam §ehirlerinin Fiziksel Çevresinin
Dönü§Ümünde Dinsel Kurallann Rolü", İslam Mimari Mirasuu Koruma Konferansı, Bildiriler, İst. 1985,
s. 97-101 (101); Abdulac, a.gm., s. 10;E. Wirth, "Villes lslamiques, Villes Arabes, Villes Orientales?
Une Problmatique Face au Changemenf', La Ville Arabe Dans !'Islam, ed. D. ChevallierA Bouhdiba,
Tunus 1982, s. 193-225 (1%)
31. GMarçais, ''La Conception.-", s. 527; Raymond, ag.e" s. 170
32. SA
el-Al~ "Hıtal\.l'l-Basra",
Sumer, Vol. Vlll, No 2, (1952), s. 281-303 (287); (Aluned b. Yahya)
ei-Belazuri, Fütuhu;l-B;_udan, (çev. M. Fayda), Ank. 1987, s. 410, 502; CH Becker, "Kahire", İslam
Ansiklopedis~ C.VI, İst. 1977, s. 74-88 mı
114
Burada bir hususa ~are! etmek gerekir ki, ilk asırlarda İstarn ~ehirlerinde cuma
tek bir yerde, ~ehir merkezindeki camide kılınmaktadır (33). Bu sebeple ilk
dönemlerde bir §ehirde minberli yani cuma kılmaya elver~li tek bir cami bulunmaktadır.
Zamanla §ehirlerin büyümesi ve nüfuslarının artması sonucu §ehirlerde cuma namazı
kılınan cami sayısı artıni§, fakat §ehir merkezini belirleyen eski cami, görkem ve büyüklükte
her zaman ilk sırada yer alm!§tır. Tarihf seyir içinde §ehir merkezinde yer alan camilere
verilen "mescidü'l-cami", "mescid-i cuma", "ulu cami", "oıia cami" ve "büyük cami" §eklindeki
isimlendirmeler, ~aret ettiğimiz bu tarih'i'gerçeğin isimlere yansıml§ boyutudur.
namazı
İslam §ehrinin merkezinde her zaman büyük bir cami bulunmakla birlikte, §ehrin
zamanla belirli bir yönde büyümesi ve yayilması sonucu, merkezikonumun bazen camiler
arasında el değ~tirdiğine §ahit olunmaktadır (34).
B) Şehir İçi Yol Şebekesi
incelediğimiz dönem İslam §ehirlerinin çoğunda düzensiz, eğri-büğrü. dar ve çok
sokakla donalılm!§ .tıpkı labirenti hatırlatan bir yol sistemi mevcuttur (35).
Özellikle ikaınet bölgelerinde belirginle§en. bu labirente benzer yol sistemi, Müslümanlar
tarafından in§a edilen, plahsız. kunılu§ ve gelB,imi halkın tasamıfu altında tabii bir halde
cereyan eden Basra, Kufe, Fustat ve Kayravan gibi gamizon §ehirlerle {36), Mekke ve
Medine gibi Araplar'ın İslSm'dan önce de sahip bulundukları §ehirlerde daha belirgin olarak
ortaya konmu§tur (bak. §ek. 8.9).Çünkü daha önce de beliıitiğimiz gibi, İslam §ehirlerinde
belediye kurumları yoktur ve dolayısıyla §ehir içi yol sistemini, halkın ortak sosyal ve
kültürel anlayl§ı belirlemB,tir. Kişisel arzu ve istekler doğıultusunda, önceden tespit edilm~
belirli bir pla'ha göre ku.rulan Bağdat. Samarra ve Medinetü'z-Zehra gibi §ehirlerle (37),
sayıda çıkmaz
33. DJ~ SourdeL La Civilisation de rislam Classique, Paris 1968, s. 408; SA el-Ali Hıtatü'I-Basra
ve Mıntıkalüha Bağdat 1986, s. 64. Nitekim, İslam hukukçulamun pek çoğu da cuma namazının bir beldede
yalnız
kdınması gerektiğini beliıtınektediıier.
bir yerde
İbnü'l-Hüınarn,
Bak. {Kemalüddin Muhanuned b.
Abdülvalıid)
Fethü'l-Kadiı", Cl. Kahiı"e H 1310, s.411
34. (Muhammed b.
Almıed) İbn Cübeyr. Rıhle. Bağdal 1937. s. 167; (Muhanuned et-Tanci) İbni
Batula Seyahatnames~ (çev. M. $eıif, sad. M. Çevik), Cl, İst. 1983, s. 127
35. Chevallier, ''La Ville Arabe ...", s. 12; Wirth, a.gm.. s. 195-196: K
Yasufuıru.
"Street Networks
Open Space in Islanuc Cities", Urbanism in Isiarn The Proceedings of. the lnlemational Conference on
Urbanisın in Islam Vol. I, Tokyo 1989, s. 314-332 (315. 319)
36. (Muhammed b. Ceıir) et-Tabeıi, Taıihu'I-Ümem ve 1 Muluk, C.ll. Beyrut 1987, s. 479-480; M.
Raitcheuilch, Le
Caiı·e. Kalıire
Etudes Islarniques,
Toıne
1971, s. 20; A. L!Zine, "Le Plan Ancien de la Ville de Kairouan", Revue des
XXXV. (1967). s. 53-77 (70-71);
Dlıina,
a.g.e" s.l9
37. (Ahmed b. Ebu Yakub) ei-YakubL Les Pays. (çev. G. Wiel). Kalıire 1937, s. 13-15, 17, 4849;
(Ahmed b. Ali ei-Hatib) el-Bağda~ Taıihu Bağdad. Cl Kalüre 1931, s. 72-76; J. M. Rogers, ''Samarra: a
Study in Medieval Town-Pianning''.
Tiıe lslanıic
City, ed. A. H. Hourani.S.M. Stem, Oxford 1970. s. 118-156
(143)
115
\
fetihle ele geçirilmi§ Şam ve Halep gibi s,ehirlerde ise İslam s,ehirlerinin çoğunda görülen
bu genel yol anlayl§ından farklı bir yol sistemi söz konusudur. Son derece düzgün bir yol
ağına sahip bu s,ehirler, zamanla halkın ortak iradesiyle tednei'bir s,ekilde, yukanda genel
niteliklerini belirttiğimiz İslam s,ehirlerinin çoğunda görülen yol anlayl§ına yaklas,an bir
dönüs,üme maruz kalmışlardır(38). Bu dönüs,üm, her şehrin s,artlarına bağlı olarak farklı
ivmelerde cereyan ederken, Samarra ve Medinetü z-Zehffi s,ehirlerinde, halkın tasarrufunun oldukça sınırlı kalması ve söz konusu s,ehirlerin hayatiyetlerinin çok kısa sürmesi
(39) sebebiyİe gerçekle§me fırsatı bulamaml§tır (bak. s,ek ll)
..-
İsfam s,ehirlerinin çoğunda görülen bu labirente benzer yol sisteminin bas,Iıca
sebebini, kanaatimizce İsfam toplumunun sosyal yapısında aramak lazımdır.Toplumun
sosyal yapısında mevcut kabileci, grupçu duygular (40), a'deta s,ehir sahasına i§lenmi§, aile
ve aile gruplarının hayatını güvenli, gizli ve özel kdan bir yol sistemi yaratdmıştır(41). :K.i§i
ve grupların müdahale ve tecavüzleriyle eğri-büğrü, düzensiz bir s,ekle sokulan sokaklar,
mahremiyeti ve özellikle de güvenliği temin için uç noktalarından kapatdarak çıkmaz hale
getirilmi§, böylece bas,kalarınin geçi§ine kapatdan sokak, belirli bir gruba ait özel bir yola
dönüs,türülmüs,tür. İslam şehirlerinde görülen bu labirenti andıran yol sisteminin sebepleri
arasında iklimsel faktörleri sayanlar da mevcuttur. Gerekçe olarak, sokakların eğri-buğrü
ve dar olus,u. gölgelik alanlar sağlar ve tozları havaya kaldıran rüzgarları keser denilmektedir{42).
İslam s,ehirlerinin çoğunda s,ehir merkezinde yer alan camiden etrafa doğru l§ınsal
formda bir ana yol s,ebekesi dağılmaktadır (43). Caddeve sokaklar genellikle dar olup
(44), cadde ve s,okakların kenarları binaların cepheleriyle değil, üzerinde sadece bir dt§
kapının yer aldığı avlu duvarlarıyla belirlenmi§tir (45). Cadde ve sokaklar arasında belirgin
38. D..J. Sourdel. a.g.e" s. 430; Sauvagel a.g.e., s. 247-248; el-Haslul, a.g.m.. s. 98; Yasufurrıi,
327-328; J. Hidenobu, "Microcosm of the Family Around, llıe Courtyard'', Urbanismin Islam, The·
Proceedings of the lntemational Conference on Urbanism in Islam. Vol. Il, Tokyo 1989, s. 392422 (395)
39. el-YakubL a.g.e .. s. 44. 62; E. I..evi-Provençal, "Medinetü'z-Zehra", İslam Ansiklopedis~ C. vıf. İst.
1977. s. 472473
40. B. Lewis. Tarihte Araplar, (çev. HD. Yıldız), İsl 1979, s. 26-27; Çağatay, a.g.e" s. 130-137
41. K Toshic, ''Privacy in the lslarruc World", Urbanismin Islam, The Proceedings of the International
Conference on Urbanism in Islam. Vol. I. Tokyo 1Ç169, s. 298-312 (310-312)
42. (Ahmed b. Ali) el-Makrizi. Kitabu'l-Mevaiz ve1-itibar bi Zikıfl-Hıtatı ve '!-Asar, Cl, Beyrut Tarihsiz,
s. 339; Rayınon<i a.g.e .. s. 185
43. Pauty, a.g.m., s. 70: Raymond, s. 184
44. D..J. Sourdel. a.g.e., s. 397: G. Marçais. ''L'Urbanisme...",s. 227; SK G~. ''İslam Şehrinin Yeniden
Plarılaıunası", İslam Minıaıi Mirasuu Koıuma Konferanst Bildiriler, İst. 1985, s. 49-68 (51)
45. el-Haslul, a.g.m., s. 97: Hidenobu, a.g.m .. s. 3%; D. Chevallier, 'Sang des Villes, Sang des
Peuples", La Ville Arabe Dans rislaın, ed. D. Chevallier-A. Bouhdiba. Tunus 1982, s. 541-556 (544)
a.g.m., s.
116
_________________
-----.__;_
-
--·····--------
bir hiyerarşi mevcuttur. Yolun geni§liği, hizmet ettiği grubun büyüklüğüne küçüklüğüne
paralel olarak deği§mektedir (46). Geni§lik belirli bir cadde ve sokak için de deği§kendir.
Yani bir caddenin bazı yerleri dar, bazı yerleri geni§ tutulmwıtur (bak. şek. 8, 9). Pek çok
İsl&h şehrinde cadde ve sokaklar üzerinde yer yer geçi§i kontrol eden kapılara
rastlanılmaktadır (47).
C)
Çarşı
ve Pazarlar
Çarşı İslfun şehrinde çok önemli bir yere sahiptir ve tespit edebildiğimiz kadarıyla,
İslam şehirleri arasında görülen fizik1'yapı benzerleğinin de en yaygın unsurudur. Nitekim,
bazıları çarşıyı İsl8rn şehrinin yeg'iine karakteristik aelliği olarak gömektedirler (48).
isıarn şehrinde ticatl' faaliyetlerin büyük bir kısmı şehir merkezinde bulunan büyük
caminin etrafında toplanmıştır (49). Aslında İslam şehrinde, cami ile çarşı arasında sıkı bir
beraberlik söz konusudur. Şehirde cami sayısı arttıkça çarşısayısının da arttığı görülmektedir
(50). Hatta cami-çarşı beraberliği din1 bir boyuta da sahiptir. Bazı İslam ı!irrıleri, cuma
namazının ancak ticatı: faaliyetlerin cereyan ettiği yerleşim birimlerinde kılınabileceğini
belirtmektedirler (51). Belirttiğimiz yaygın anlayışın aksine kimi İslam şehirlerinde, kuruluşu
veya fethi takip eden ilk yıllarda, çarşıların şehir merkezindeki camiden biraz uzakta kaldığı,
fakat ilerleyen yıllarda yavaş yavaş cami etrafında toplanmaya başladığı göülmektedir
(52). Şehir merkezinde konumlanması mahzurlu olan bazı malların ticareti ise şehrin dış
bölgelerinde yapılmaktadır (53).
46. R. Berardi '"Espace et Ville en Pays
d"lslaın,"
L'Escape Social de la Ville Arabe, ed. D. Chevallier,
Paris 1979, s. 90-120 (102); Yasufumi. a.gm" s. 315-317; Raymonci a.g.e" s. 135
47. el-Bağdadl:" a.g.e., C. I, s. 76; A. Gabriel-A. Bahgat Bey, Les Fouilles d'al-Foustal Paris 1921, s.
33-34: Berardi, a.gm., s.l05
48.
Wiıih.
a.g.m.. s. 197; Abdulac, a.gm" s.7
49. el-Belazuri, a.g.e., s. 72, 426: et-Taberi, a.g.e. Cll, s. 479-480: (Ebu'I- Velid Muhammed) el-Ezraki,
Kabe ve Mekke Tarihi, (çev. Y.V. Yavuz), İst. 1980, s. 24; (Şemsüddin Ebu Abdullah) el-Makdisi,Ahsenü'tTekasiın fi Ma'rifetri-Ekaliın, Leiden 1906, s. 225: el-Makıizl a.g.e.,
50.
el-Al~
Cl, s. 297; el Al~ a.g.e., s. 57-60, 129-130
a.g.e_ s. 130
51. ez-Zebidi, a.g.e. C.
m,
s. 4445
52. Hamidullah a.g.e" C. U, s. 1120, 1140; Sauvaget, a.g.e. s. 77-79; D. Sourdel,
Bağdad.,
Leiden
1962, s. 254; N. Eliss~eff, "Physical Lay-out'',The lslanuc City. ed. RB. Seıjeant, Paris 1980, s. 90-103(96-100);
N. Bammate, "La Ville Dans rlslaın", La Ville Arabe Dans l'lslaın, ed. D. Chevallier-A Bouhd.iba, Tunus
1982, s27-38 (35)
53.
Plaı1
el-Al~
a.g.e. s. 110-112; G. Marçais, ''L'Urbanisme ..." s. 228-230; L MassignoiL ''Explication du
de Kufa", ayru yazara ait, Opera Minora, Tome
m,
117
içmde, Beyrut 1963, s. 35-60 (53)
İslam çarşılarında İslamiyet'in ilk yıllarından beri, ticaret erbabının kendi aralannda
yaptıkları ticari' faaliyet Çe!iidme göre gruplara ayrıldığı ve aynı ticaret Çe!iidiyle u~anların
belirli bir çarşıda toplandıkları bilinmektedir (54). Ayrıca çarşılar, kendi aralannda rastgele
konumlanmarnış
olup, aynı c)ns ticaretin yapıldığı herhangi bir çarşının s,ehirden s,ehire
sabit, star,1dart bir konumu vardır (55).Kesin bir s,ekilde ortaya koymak
mümkün olmarnakla birlikte, İslM1 çarşılarında toptancı-perakendeci s,eklinde bir ayırımın
da mevcut olduğunu sanıyoruz (56).İslam çarşılarında zanaat faaliyetlerinin ticartfaaliyetlere göre daha zayıf kaldığı anlas,ılmaktadır (57).
değis,meyen
,
Çarşıların fiziktyapılarıyla ilgili olarak da s,unları söylemek mümkündür. İslfuniyet'in
çok ibtidatbir yapıya sahip oldukları, dal, sarnan sapı ve hasırlarla
örtüldükleri ya da ipliklerle gerilmis, çadırlardan te!iekkül ettiği bilinmektedir(ss). H.I./M.Vll.
asırdan sonra ise tonozlarla örtülü kerpiç veya tuğla malzeme ile ins,a edilmis, ça~ılara
rastlanılmaktadır (59). Çarşılar genellikle bir sokak boyunca dizilmis, dükkarılardan
olus,makta ve çoğu kere güvenlik gerekçesiyle uç; noktalanndan kapılada kapatılmaktadır
ilk
yıllannda, çarşıların
(60).
D) Mahalleler ve Evler
İslam s,ehirleri küçük birimlere, mahallelere bölünmüs,tür. Bu bölünme idar'tanlarnda
bir bölünmenin ötesinde, belirgin biçimde ortaya konmus, fizikt bir boyuta da sahiptir (61).
İslam s,ehirlerinin mahalll!!ler s,eklinde ünitelere bölünmesinin ve bu bölünmenis,ehrin fiziki'
görünümüne de yansımasının elbette bazı sebepleri vardır. Kanaatimizce bu durumu
yaratan sebeplerden en etkili olanı, İslEirn toplumunda özellikle de İslam'ın ilk mensubu
Araplar arasında görülen kabileellik anlayışıdır. Fetihle birlikte bas,ka din ve kültürlere
mensup kis,ilerin İslam hakimiyetine girmesi ve Araplar'ın dışında bas,ka milletierin de
İsl6m'ı ka~ulüyle, mahalle ayırımında kabileelliğin yanında din ve millet farklılığının da
etkili olduğu ve genellikle aynı dine veya millete mensup kis,ilerin belirli bir mahallede
ik~met ettiği görülmktedir (62).
54. Wirth, a.gm., s. 194; G. Marçais, "L'Urbanisme...", s. 230; Berardi. a.gm., s. 101, 115
55. L Massignon. Mission en M.fsopotamie (1907-1908). Vol. II, Kahire 1912, s. 91
56. X. de Planhol, ''Forces Econorniques et Composantes Culturelles Dans !es Structures Commerciales
des Villes
lslaıniques'',
La Ville Arabe Dans l'lslam.. ed. D. Chevallier-A. Bouhdiba, Tunus 1982, s. 227-246
(234)
57. Haınidullah. a.g.e" CJI, s. 1127: (Ebu'l-Hasan Ali) en-Nedv~ es-S~retü'n-Nebeviyye (çev. İst. 1981.
s. 61:
Çağatay,
58.
a.g.e., s. 151
el-Yakubı,
a.g.e .. s. 145;
Haınidullah,
a.g.e" CJI, s. 1140: Raymond. a.g.e" s. 243
59. el-YakubL a.g.e" s. 145: Raitcheuitch. a.g.e., s.l8: I..hine. a.g.m., s. 59
60. el-AlL a.g.e. s. ll7: Berardi, a.gm., s. 116
61. G. Marçais, "La Conception...", s. 532; s. 532; Dhina, a.g.e., s. lll; Berardi, a.gm., s. 110; R.
Hassan. "Islam and Urbaıı.ization in the Medieval Middle-Easf', Ekistics, Vol. XXXlll, Number 195. (1972), s.
108-112 (llO); Cezar. a.g.e., s. 89-90
62. el-YakubL a.g.e., s. 49-50, 55; Wirth, a.gm., s. 197; HouranL a.gm .. s. 13; Hassan, '1slam and...",
s. 110
118
~
..
İslam devleti ve §ehirlerinin yönetim biçiminin de, dalaylı §ekilde mahalleler arasında
görülen fizikiayınmda etkili olduğu anla§ılmaktadır. İslam §ehirleri öze* bir yönetime sahip
bulunmadığından (63) halk, merkezi otoritenin güçsüz ve zayıf kaldığ; dönemlerde kendi
güvenliklerini temin durumunda kalın!§ ve §ehir nüfusunu olu§turan gruplar mahallelerini
duvar ve kapıtarla ku§atm!§lardır (64). Mahalleler §eklinde fiziki' bölünme olgusu, §ehirlerin
ikamet bölgelerinde görülen bir durumdur. Şehirlerin merkezi'bölgelerinde böyle bir ayının
.söz konusu değildir (65).
İsl&n §ehirlerinde aviulu ve avlusuz olmak üzere ba§lıca iki tip konuta rastlanılrnak­
tadır. Bu iki tip konuttan aviulu ev tipi çok fazla yaygındır. İslamiyet'in yaydmasıyla birlikte
aviulu ev tipinin de yaygınla§tığı görülmektedir. Bu noktada, aviulu ev tipiyle İslam'ın
getirdiği
hayat anlayl§ı arasında bir ili§ki kurulduğu anla§dmaktadır (66). Bize göre, aviulu
ev formunun İslam dünyasında fazlaca rağbet görmesinin iki önemli sebebi vardır. Birincisi
aviulu ev formu, içinde oturanları a§ırı sıcaklıktan koruyucu bir düzenleme biçimine sahiptir
ve bilindiği gibi, İslam dünyası sıcak bir iklim ku§ağında yer alm!§tır. İkincisi bu ev foımu,
aileye özel hayatını İslam'ın istediği ölçülerde ba§kalarından gizleme imkanı vermektedir.
Kesin bir §ekilde ortaya koymak mümkün olmamakla birlikte, aviulu ve avlusuz
ev tipinin yanında, İslam §ehirlerinde pek yaygın olmayan bir üçüncü ev tipinden daha
söz etmek mümkündür. Havs veya driba denilen büyük ve §ekilsiz bir iç bo§luğun etrafını
çeviren küçük, basit konutların olu§turduğu bu tip, kısmen merkezi aviulu evin
büyütülmü§ formunu hatırlatmaktadır (67). Bir Çe§it kollektif ev görünümündeki bu yapı
• tarzının, birden çok aileden müte§ekkil fakir bir grubun ikilinet ihtiyacına cevap verdiği
anla§ılmaktadır.
İsl&riiyet'in ilk yıllarında evler genellikle tek katlı ve bir kaç odadan müte§ekkil
basit kulübeler §eklindedir. Zamanla zenginliğin ve refahın artması, yapı in§a tekniğinin
geli§mesiyle, evlerin yüzölçümlerinin büyüdüğü ve çok katlı evlerin de yava§ yava§
çoğaldığı görülmektedir (68).
,
E)
Diğer
Unsurlar
İlk dönemlerde İsl&n §ehirlerinde ye§il alanların pek bulunmadığı, mevcut ye§il
alanların
ise genellikle
sarayların etrafında
yer
aldığı
bilinmektedir(69).
Kaynaklc:ırdan
63. Houı:ani, a.gm., s. 13-14; D..J. Sourdel, a.g.e" s. 399
64. D..J. Sourdel, a.g.e" s. 424; Hourani, a.gm" s.l3
65. G. Marçais, "La Conception...". s. 532
66. Hidenobu, a.gm., s. 395; Y. Koji-H. Talai "lntegı-ated Spatial Systems of Urban IAvellings in
lslamic Old Qties", Urbanism in Islam, The Proceedings of the International Conference on
Urbanismin Islam, Vol. lll, Tokyo 1989, s. 532~ (536); Raymond, a.g.e., s. 72-76
67. Raymond, a.g.e" s. 325
68. (Ebu'l-Kasun Muhanuned) İbn Havkal. Configuration d~ la Terre. (çev. JH Kramer-G. Wiet)
Tome I, Paris 1964, s. 229; Raymond, a.g.e" s. 279
69. ebYakubL a.g.e" s._57;_İbn .Cül:ıgyr, A.g.g" -s.-180;
el-Makris~ a.g.e" Cl. s. 305
"-~~----:------ ---~--"--·
öğrendiğimize göre, Abbasiler döneminde kurulan bazı §ehirlerde asket!ve sportif faaliyetler
için meydan ve alanlar düzenlenmi.§tir. Samarra'da ise diğer §ehirlerde ba§ka bir benzerini
büyük bir hayvanat bahçesinin mevcudiyetinden söz edilmektedir (70).
göremediğimiz
İsla'm §ehrinde antik Batı §ehrinde olduğu gibi, §ehrin Çe§itli yerlerine dlkilmi.§ heykel
ve anıtlar yoktur. Buna kar§ılık H.II-ITIJM.Vlll-IX. as·ırdan itibaren mezarlar üzerinde irı§a
edilmi§ türbelere rastlanılmaktadır (71).
Bu dönemin İslam §ehrinde mevcut bir ba~ka önemli yapı grubu da hamarnlardır.
İlk asırlarda İsi~ dünyasında iki Çe§it hamam vardır. Bunlardan birisi idarecilere ait olup,
sarayiann yanında bulunmaktadır. Diğeri ise halka açık hamamlardır. Halka ait hamamiann genellikle §ehrin merkez1 bölgelerinde yer aldığı ve çoğu kere caminin yanında
bulunduğu anla§ılmaktadır (72).
İslam'ın ilk yıllannda İslilin §ehirlerinden önemli bir kısmının surlardan yoksun
ise §ehrin etrafını ku§atan hendek, kanal veya dikenli
çalı gibi ilkel savunma vasıtalarıyla sağlandığını görüyoruz (73). Bu dönemde sudara sahip
İstfun §ehirlerinin çoğunu fetihle ele geçirilmi.§ §ehirler te§kil etmektedirAbbasiler
döneminden itibaren ise yeni kurulan ~ehirlerin genellikle sudara sahip olarak irı§a edildiği,
eski §ehirlerden pek çoğunun da surlada çevrildiği görülmektedir. Surlann formları
konusuna gelince, surlardan bir kısmı yuvarlak, bir kısmı da dörtgen formdadır. Kimi
§ehirlerin ise daha ba§ka formlarda olduğu bilinmektedir (74).
olduğunu ve §ehirlerin savunmasının
V - DEGERLENDİRME VE SONUÇ
incelediğimiz dönem is(am şehirlerinin fiziKI yapılarının olu§umu ve geli.§imi
bakırnından iki ana gruba ayırmak mümkündür. Birinci grubu planlamanın söz konusu
olmadığı, fizil<lyapının tabii bir şekilde halkın tasarrufu altında te§ekkül ettiği §ehirler, ikinci
grubu ise belirli bir plana göre kurulmu§ §ehirler te§kil etmektedir. Bilindiği gibi,
Müslümanlar tarafından kurulmu§ §ehirlerin büyük bir kısmı ile Mekke ve Medine gibi
Araplar'ın İslBın'dan önce sahip bulundukları §ehirler ciddi bir planlamadan yoksun olup,
§ehirseldokunun tabii bir halde olu~tuğu bir olu§um ve gelişim seyri takip etmi.§lerdir.
70. el-Yakubt a.g.e" s. 37,55; Rogers, a.g.m., s. 151
71. E. Diez, ''Kubba", Encyclopdie de l'lslam. Tome V. Paris 1986, s. 287-296
72. W. Marçais, a.gm" s. 65; Raymond, a.g.e .. s. 301
73. Raitcheuitch. a.g.e., s. 12, 18; L Massignon, "E.xplication du Plan de Basra", ayru yazara ait,
opera Minora Tome lll. içinde, Beyrut 1963, s. 61.S7 (63);
du Plan de Kufa'', s. 36;
el-Al~
Çağatay,a.g.e.,
s.96;
Massignon, ''Exp.
a.g.e, s. llS
74. G. Marçais, 'L'Urbanisme...", s. 228; D..J Sourdel, a.g.e" s. 422-423; D. Sourdel, a.g.e, s. 255-256;
el-Ali, a.g.e, s. 134: Aynca bak. bu
çall'jmamız.
120
§ek. 9,12
--
1
1
Fiziki yapının her türlü d~ müdahaleden uzak olarak tamamen toplumun ortak iradesiyle
biçimlendiği bu §ehirlerde, karakteristik özellikleriyle belirli bir s,ehir tipinin ortaya
konduğunu görmekteyiz. Kanaatimizce, söz konusu §ehirler arasındaki bu benzerliği, bu
ortak kimliği yaratan ba§lıca faktörlerden biri İstamiyeftir. İstaıniyet'le birlikte kazanılmıs,
ortak düs,ünce sistemi ve hayat anlayıs,ı s,ehir dokusuna da yansımıs,tır. Bunun yanında,
Müslüman milletierin birbirine yakın bir sosyal yapıya sahip bulunmaları ve İslam
dünyasının coğrafi' s,artlar bakımından büyük farklılıklar arzetmeyen belirli bir ku§ak
üzerinde yer alması da, İsl~m şehirleri arasında görülen fizikiyapı benzediğini olumlu yönde
etkilemis,tir.
Müslümanlar tarafından kurulan Bağdat ve Samarra gibi bazı şehirler ise belirli bir
plana göre kurulrnus,tur. Bu şehirlerde, şehir planını birinci grup §ehirlerde olduğu gibi halk
değil. şehri kuran bir veya birkaç kis,i belirlemis,tir. Kendi toplumunda kültüründe örnek
alabileceği p~nlı bir s,ehir tipi bulamayan bu kis,iler, kurdukları s,ehirlerde bölgede tanıyıp
bildikleri bas,ka kültürlere ait planlı §ehir tiplerini taklit etmis,lerdir (75). Bunun yanında,
fetihle ele geçirilen §ehirlerde de tabii olarak farklı bir s,ehircilik anlayıs,ı söz konusudur.
Kısacası bazı İslam s,ehirleri farklı ptan tiplerine sahip olup, yukarıda sözünü ettiğlıniz birinci
grup s,ehirler arasında görülen fiziki'yapı benzerliğinin dıs,ında kalmaktadır. Ancak s,u bir
gerçektir ki, farklı fizil<i' yapılarıyla bahsettiğimiz benzerliğin dıs,ında kalan bu §ehirler,
zamanla s,ehir halkının sosyal ve kültürel anlayıs,ı doğrultusunda tedrıclbir tranfonnasyona
maruz kalmıs,tır ve üç-beş asır sonıcı şehirden s,ehire değis,en bir yoğunlukta Müslüman
toplumun yaıattığı birinci gıup s,ehir tipinin karekteristik özellikleriyle donatılm!§lardır. Bu
bağlamda. İstarn s.ehirleri aıcısında görülen plan benzerliğinin, zamanla giderek güçlendiğini
ve yaygınlas,tığını söylemek mürrıkündür. Bu nurıla birlikte, zaman içinde yeni yeni §ehirlerin
ins,a edilmesi ve yenilemeler dolayısıyla İslilin s,ehirleri arasında her zaman farklı pfan
tiplerine sahip §ehirlerin mevcut olduğu gerçeğini de gözden uzak tutmamak gerekir.
75. Creswell, a.g.e .. Vol. II, s. 18-21: Rogers, a.gm_ s. 143
121
i.
\
'·
/
~
\
d
•
Herat
0
Haybar
•l'ledine
1..ıLAI'l
ŞEHİRLER!
(H.I.-IV./I'l.VII.-X.Y.Y.)
. ·-
---·
.
----
N
~r-
........... ...··i;
/ll
··· ...Şehrin dıs
1. Mescid""'l.
yolları
u -Haram
L
Şek. 1-1814'de Mekke (P.K.Hitti ' Cap•tal
.
~Citıes ...)
_;
.
..;,...,..._.,,,.~._....,.,.,._,..,._..._.,..~~-~
------
~--··
...............,.....__
··---~
~-
.-.,._
N
+
o
400(Tl.
l:::::::::====:::l
Şek. 2-1853'de Medine (P.K. Hitti, Capital Cities .. l
---------,
t
Şek.3 Şam
(H.Gaube, Iranian Cities)
r -·-
Şek.
4-Hale p (J . S auvag~t, Alep)
- .- - ' - - - -
\1
l
:ı
ö
>c
.,
,.,
~
~··1
ı
r-
1
),()'
N
-crr
1
4"(
1
1 1 :;;. \
1
1
t!
ı
1
1
ı
~
+
•
ı
ı
1
ı
ı
ı
ı.
Cami
2. Darü'l-imara (Hükümet konağı)
5. Furza (liman)
6. Şurta (Polis karakolu)
3. Havuz
O.
4. Darü'r-rızk (Yiyecek <ambarı)
• .Mescit
Şek.
Mezarlık
5- H. I.- IV/ M. VII.-X. asırlarda Basra
(L. Massignon, "Exp. du Plan de Basra", Opera Minora Tome III)
L~~·--·-M~~----------------~---127
--,.
'~-----
-------
'ZAVht=
~~
ı~\,:,
;,:
~----
!jURp,"'tGı::
- ___ _
ll
ll
ll
..... .....
ıl
ll
ll
-----:::::::-::::-::...-----
~~
-~-~·;.. ....
.
'1"\eA•"e. \
o'"/.~··
28-:::.':..,
<1\
~
3
1
,,
111.3
11
~··
\'L\.
(ebbli~··~
...' "'{ ~ "' ,'
. :
,' f \iO~\
IJ:
/..:' .. ... •
,:
..... • rne'l.ar\ıq•
~ ·..
"
\S'
ubülle
..
-
'Y
krınnlı
O
.
o.:
.....
tr--------
~
-
SOOrn. .
.,""
;-..
~
~
..l(
ll
~
}
Şelc.6-H. I.-II./H. VII.-VIII. asırlarda
Basra (Y. Can 1990)
(Şeklin açıklaması için takip_eden sayfaya bakı~ız)
\
't
1'
\
Şek.
28'in Açıklaması
1- Cami
~-··.
2 - Darü'l-imara (Hükümet konağı)
3- Mirbad .
4- Havuz
5- Hamam
6 - Hapishane
7 - Divanlar (Devlet daireleri)
8- Darü'r-rızk (Yiyecek amban)
9 - Furza (Liman)
10 - Şurta (Polis karakolu)
ll - Osman kapısı
12 - İsbe~ni kapısı
13-Köprü
14 - Bem 'Adeviyye sokağı
15 - BeniKays mescidi
16 - Bem Me6lşl mescidi
17- Berfı Yeşkur mezarlığı
18 - Beni 'Adlmescidi
19 - ..................mescidi
20- Musaila
·21 - Debb-agın sokağı
22 - Ensar mescidi
23 - Zeıba sarayı
24 - 'Ubeydullah b. Ziy'Sd' ın sarayı
25 - 'Istafanus sokağı
26 - 'Abdurrahman b. Semure s9kağı
27- Kurey~ sokağı
28 - el-Mevali sokağı
,."'29 - Benı Amir sokağı
..
129
-------------~------------------------------~--------~
:s
,ı
..,
1.;.
ı ıı
ı •ın
ı ıı
lt:tt
ı
1
N
....
ıo::üt• k~,......
.. ..
1
ı :ı:.
ı-·
1.,
ı~'
ıi
fi"
1. Meydan
2. Cami
3. Darü'l-imara (Hükümet konağı)
4. Daru'r-rızk (Yiyecek amban)
5. Mü~ennat (Set, duvar)
6. Künase
7. Musaila
• .Mescit
A .Manastır
O
.Mezarlık.
L_____:·
Şek.
7 - H. 1.- III. /M. VII. -IX. asırlarda Kufe (L. Massignon,
.du Plan
d~fa', Ope•a Mlnom Tome ID)
130
l\
O
ı
100m.
!===::-J
ı
Şek.
1
8- Fustat'ta yol şebekesi (A. Gabriel- A. Bahgat Bey,
Les Fouilles d'al-Fousfitt)
L----~-·--··-= ·
----131
o
200m.
!
ı
ı
1
ı
~~
1
1
ı
1
1
l
Şek.
9 - Eski Kayravan (A. l..ezine, "le Plan Ancien de la
Ville de Kairouan", REI Tome XXXV)
l-·-·-··---·. ~-----·---~·--·----~132
.
O
lOOOrn.
i=t:=======-===l===t=====::=li
Şek.
10- Bağdat (KA.C. Creswell, Early Muslim... , Vol.II)
=--·--·----~--·---·-------------~
133
f ..;..:->·;/
~:.: .r'
,~~-- .•
(
)
.••t ..
ı
1
'ı
.
Ebu Oülef (omöl
..S QtnOr'"f'D U(u C.omii
ı
1
Şek.
o
ll Samarra (E. Herzfeld, Geschichte der Stadt Samarra)
S km.
o
!
r
r.
ı
L
Şek.12
Eski Tunus (A. Lezine, Deux Villes ...)
~-.
-·~-------- ~-
--·--
-=·· . __ __,. . . .,. ., _____
~
~-··
ı
1
ı
ı
ı
ı
o
Arıa. yol
(erV"Io.at
ıca=m Sokak
r1
a:• • • Soko.kc.ık ~
Avlu sirişi
Avlu
Şek. 13-Eski Cezayir'de bir il<amet bölgesinin yol şebekesi (E. Wirtb, ''Villes
Islamiques ...", La Ville Arabe Dans l'lslam)
lı----·--·-----------··--------.....J
136
~----------------·----------------~--------------~
''r, c.n.r.--1. hcı.rıe.
:::::: ...·.:::::::~~
:ı:
.....•
.....
Mu.rcılfo
;;l.
~
,...
,•
·ıı
Giriş
hofü
lP
(Avlu)
IS::::ı/1
g
!-
'<!'
o
t
Şek.
lllUUIIf
ı
14- Hz. Muhammed'in eşi Hz. Hatice'nin evi
(M.L el-Batanunl, er-Rıhle ...)
Musa ll o.
o
· Grn.
Şek. 15 - Hz. Muhammed'in babasının evi (M.L el-Batan~ni; er-Rıhle ...)
137
r--------~-------------------------------------,
__
_.__._ ·-Avlu
····-·--o
10m.
Şek.
16 - Fustat'ta tespit edilen ev tipleri
(A. Gabriel-A. Bahgat Bey, Les Fouilles ...)
ı..-------~-----·---~--------------1
138