AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE TÜRKİYE Doç.Dr.Şeref

AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ VE TÜRKİYE
Doç.Dr.Şeref ÜNAL
Adalet Bakanlığı
Müsteşar Yardımcısı
Sayın Bakan,
Sayın Misafirler
Değerli Meslekdaşlarım,
İnsanların doğuştan, vazgeçilemez ve devredilemez nitelikte haklara sahip olduğu, bu
hakların devletten önce geldiği ve devletin görevinin bu hakları tanıyarak geliştirmek ve
iyileştirmek olduğu şeklindeki eski tabiî hukuk (natural law, droit de la natur, Naturrecht)
anlayışı, 2 nci Dünya Savaşından sonra yeniden canlanmıştır.
2 nci Dünya Savaşı öncesi ve savaş sırasındaki baskı ve zulüm rejimleri ve insan
haklarına yapılan ağır saldırılar, bütün dünyada olduğu gibi Avrupa’da da barış, huzur ve
insan haklarına saygıyı yerleştirmek amacıyla yeni arayışlar başlatmıştır.
1949 yılında kurulan Avrupa Konseyi, bu arayışların ilk ürünlerinden birisidir. Hemen
kuruluşuyla birlikte Türkiye’nin de üyesi olduğu Avrupa Konseyi’nin ana amacı, üyeleri
arasında hukuki entegrasyonu sağlamaktadır.
Konsey Statüsüne göre üyeliğin ön şartı, ülkede hukukun üstünlüğü ve demokratik
rejimin yerleştirilmesi ve insan haklarına saygıdır.
Toplumlar geliştikçe, bilim ve teknolojinin ilerlemesiyle yeni imkanlar yaratıldıkça,
bireylerin haklarının korunmasında sürekliliğin sağlanabilmesi, yasaların gözden geçirilerek
yeni şartlara uyum sağlanmasına bağlıdır. Avrupa Konseyi bu amaçla, üyeleri arasında hukuk
uyumu ve birliğini sağlamak üzere yoğun çalışmalar yapmış, ceza hukuku, ceza infaz hukuku,
medenî hukuk, ticaret hukuku, idare hukuku ve devletler hukuku gibi, hukukun her alanında
şimdiye kadar 170’in üzerinde sözleşme hazırlamış ve yüzlerce tavsiye kararı kabul etmiştir.
Türkiye, bu sözleşmelerin büyük bir çoğunluğunu onaylayarak taraf olmuş ve tavsiye
kararlarını da gözönüne alarak değerlendirmiştir. Böylece Türkiye ile Avrupa Konseyi ve
üyesi devletler arasında bir hukuk ağır örülmüştür.
Hiç kuşkusuz, Avrupa Konseyinin şimdiye kadar hazırladığı en önemli sözleşme, kısa
adıyla, (AİHS) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesidir. 4 Kasım 1950 tarihli Sözleşme çok
önemli bir yenilik olarak, İnsan Hakları Komisyonu ve Mahkemesinden oluşan bir denetim
mekanizması kurmuştur. Böylece Sözleşmenin güvence altına aldığı temel hak ve
özgürlüklerinin ihlâl edildiği iddiasında olan bireylere, bu kurumlara şikâyet hakkı
tanınmıştır.
Türkiye, 18 Mayıs 1954’te Sözleşmeyi onaylamış ve 1987 ve 1990 yıllarında da
Komisyon ve Mahkemenin yetkisini kabul etmiştir. Türkiye’nin Komisyon ve Mahkemenin
yetkilerini Sözleşmeyi onayladıktan çok uzun süre sonra kabul etmiş olması, Sözleşmeyi bir
kenara iterek görmezlikten geldiği şeklinde algılanmamalıdır. Nitekim, diğer üye devletlerin
de bu yetkileri Sözleşmenin onay tarihinden uzun süreler geçtikten sonra kabul ettikleri
gözlenmektedir. Örneğin Fransa ve İsviçre 1950 li yıllarda onayladıkları Sözleşmenin
öngördüğü denetim organlarının bu yetkilerini ancak 1974 te ve Yunanistan da 1979 da kabul
etmişlerdir.
Ayrıca, Sözleşme onay tarihinden hemen sonra Türk iç hukukuna maledilmiştir.
Bunun sonucu olarak, gerek 1961 ve gerekse 1982 Anayasalarında Sözleşmenin
öngördüğünden daha kapsamlı bir şekilde geniş birer insan hakları kataloğuna yer verilmiştir.
Türk Anayasalarında yer alan bu hükümler, hemen hemen aynı ifadelerle Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesinden alınmış ve böylece Sözleşme Türk iç hukukunda yaşama
geçirilmiştir.
Öte yandan, her iki Anayasada da tabiî hukuk doktrini benimsenerek, insanların
doğuştan, vazgeçilemez ve devrevdilemez nitelikte temel hak ve özgürlüklere sahip olduğu
görüşü vurgulanmıştır.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Ek Protokolleri, temel hak ve özgürlükleri
uyulması zorunlu asgari standartlar olarak derlemiştir. Üye devletlerin bunlara uyup
uymadıkları, Komisyon ve Mahkemenin denetimi altındadır.
Sözleşmenin yargıyı ilgilendiren en önemli hükümleri, 5 inci maddesindeki kişi
güvenliği ve özgürlüğü ile 6 ıncı maddesindeki, tarafsız ve bağımsız bir mahkemece adil
yargılanma (fair trial) hakkıdır.
Suç ithamı altındaki kişilerin yakalanması, tutuklanması ve yargılanmalarına ilişkin
standatları ihtiva eden bu hükümlerin, Türkiye’de de Komisyon ve Mahkemenin kabul ettiği
anlayışla vurgulanması büyük bir önem taşımaktadır. Buradaki en önemli ölçü, adaletin hızla
ve sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için, yakalanan kişinin derhal hâkim önüne
çıkarılması ve yargılamanın makul sürede sonuçlandırılmasıdır.
Makul süre kavramı hem ceza hem hukuk davalarını kapsamakla beraber, Komisyon
ve Mahkeme şimdiye kadar, Kutlu-Sargın ve Mansur davalarında olduğu gibi, Türkiye
hakkında, ceza yargılamasının makul sürede sonuçlandırılmadığını tesbit etmiştir.
Komisyon ve Mahkeme, işin esasına girmediği için, milli mahkemelerin verdiği
kararların haklılık ve isabetini değerlendirmemekte, sadece yargılama ilkelerine ve savunma
haklarına riayet edilip edilmediğini denetlemektedir.
Komisyon ve Mahkeme, geçen 40 yıllık sürede insan hakları alanında çok zengin bir
içtihat hukuku (jurisprudance) oluşturmuştur. Bu organların ikazlarına maruz kalan devletler,
yerine göre, yasalarını veya uygulamalarını değiştirmek zorunda kalmışlardır.
Geçen sürede, Türkiye’de Komisyon ve Mahkeme kararlarından etkilenerek gerekli
düzenlemeleri yapmıştır. Örneğin CMUK’nda 1992 yılında yapılan değişiklikler, Komisyon
ve Mahkeme kararlarına uyum sağlanması yolundaki çabaların bir sonucudur. Gözaltı
sürelerini kısaltmak ve savunma haklarını iyileştirmek amacıyla hazırlanan ve halen Türkiye
Büyük Millet Meclisi gündeminde bulunan tasarı da bu endişeden kaynaklanmıştır.(1)
Hatta, Komisyon ve Mahkeme kararlarının Türk iç hukukuna etkisi, medenî hukuk
gibi hukukun diğer dallarına da yansımıştır. Örneğin, Mahkeme, 1987 de İsviçre’den yapılan
bir başvuru üzerine, İsviçre Medeni Kanununun boşanmada kusurlu eşe evlenme yasağı
konulmasını öngören 150 nci maddesi hükmünün, Sözleşmenin 12 inci maddesiyle çeliştiğini
tesbit eden bir karar almıştı. İsviçre’den iktibas edilen (reception) Türk Medeni Kanununda
1988 yılında yapılan değişiklikte, Mahkemenin bu kararı da gözönüne alınmış ve Kanunun
142 inci maddesindeki boşanmada kusurlu eş için kabul edilen bu evlenme yasağı
kaldırılmıştır.
Ayrıca, Sözleşme Türk iç hukukunun bir parçası olduğu ve doğrudan uygulanabilir
(Self executing) hükümler ihtiva ettiği için geçen sürede Türk Mahkemelerince yaygın bir
uygulama alanı bulmuştur. Örneğin Anayasa Mahkemesi Medeni Kanunun, evlilikte eşlerin
ve evlilik dışı çocukların eşitsizliğine yol açan bir çok hükmünü sözleşmeye de atıf yaparak
iptal etmiştir.
Sözleşmenin kendisinin ve Komisyon ve Mahkemenin buna dayanarak verdiği
kararların, onaylayan devletlerin iç hukuku üzerinde dolaylı olarak büyük bir etkisi olduğunda
kuşku yoktur. Ne var ki, Komisyon ve Mahkeme millî makam ve mahkemelerin üzerinde
bulunan organlar değildir. Bu organlar, millî makam ve mahkemelerin yanında, onlara ilâve
olarak ikincil nitelikte (subsidiary) yetkilerle donatılmıştır. Dolayısıyla, insan hakları
öncelikle üye devletlerin millî sınırları içinde korunmaktadır. Bu bakımdan, millî makam ve
mahkemeler çok önemli görev ve sorumluluklar üstlenmiştir. Çünkü temel hak ve özgürlükler
birinci derecede millî makamlar tarafından korunacak ve ancak yapılan haksızlıklar bu yolla
telafi edilemediği takdirde Komisyon ve Mahkeme devreye girecektir.
Komisyon ve Mahkemenin yetkisinin ikincil nitelikte olması, denetim görevinin bütün
devletler bakımından eşit ve yeknesak bir şekilde yapılmasını güçleştirmektedir. Çünkü
demokratik rejimle yönetilmiş olsa da, ekonomik, sosyal ve kültürel bakımlardan farklı
gelenek ve tasavvurlara sahip üye devletlerin insan hakları standartları arasında bazı nüanslar
olması kaçınılmazdır. Ayrıca, devlet hayatında bazı kriz dönemleri olabilir. Hiç bir devletin
bu gibi tehlikelere karşı muafiyeti olmadığından, bu gibi kriz dönemlerinde insan hakları
standartlarında bazı düşüşler olabilir. Nitekim, Sözleşmenin 15 inci maddesinde de bu gerçek
kabul edilerek, bir devletin hayatını tehdit eden genel bir tehlike halinde, bazı istisnalarla
Sözleşmeye aykırı tedbirler alınabileceği öngörülmüştür.
Bugün Türkiye, Güneydoğu Anadolu’daki terör olayları yüzünden, Sözleşmenin 15
inci maddesi anlamındaki bir tehlike kararı ile karşı karşıyadır. Bu nedenledir ki bölgede
olağanüstü hal ilân edilmiştir. Fakat bu yönetim tarzı anayasal ve sivil bir rejimdir. Çünkü
bölgedeki uygulamalar Türkiye Büyük Millet Meclisince denetlenmekte ve gerekirse
yetkilerin kapsamı genişletilip daraltılmakta, süresi uzatılıp kısaltılmaktadır.
Bu gibi durumlar, Komisyon ve Mahkemenin, üye devletlerdeki insan hakları
standartlarının ortak paydasını belirlemesini güçleştirmektedir. Eski komünist ülkelerin de
Avrupa Konseyine katılmaları durumu daha da güçleştirmiştir. Her şeye rağmen, bu
organların üstlendikleri ağır görevi, şimdiye kadar olduğu gibi, büyük bir özen, titizlik (self
restraint) ve tarafsızlıkla yerine geterileceğinden kuşku yoktur.
Şüphesiz yargı organlarının kararları eleştiriye açıktır ve bunların isabeti tartışılabilir.
Nitekim, Komisyon ve Mahkemenin Ahdıvar davasında aldığı son karar, Türk Kamuoyunda
ve meslek çevrelerinde yuğun eleştirilere konu olmuştur. Hatta bu tür tartışmalar İngiltere gibi
insan hakları standartlarının yüksek olduğu kabul edilen ülkelerde de gündeme
gelebilmektedir. Komsiyonun aksi görüşte olmasına rağmen, Mahkemenin Mc Cann davası
dolayısıyla verdiği karar, bu ülkede çok ağır eleştirilere ve hükümetin sert tepkilerine yol
açmıştır.
Mahkeme kararları başka amaçlar gütmemeli, sadece adaletin tecellisine hizmet
etmelidir. Mahkemelerin tarafsızlık, güvenilirlik ve saygınlığı ve kararlarının taraflarca kabul
görmesi buna bağlıdır.
Türkiye Komisyon ve Mahkemenin yetkilerini kabul ederek insan hakları alanındaki
uygulamalarını bu organların denetimine açmıştır.
Geçen sürede Türkiye’den bir çok başvuru yapılmıştır. Sayın ve değerli misafirimizin
aramızda bulunması, bizlere ilişkilerimiz açısından bir değerlendirme ve ara bilançosu
çıkarma fırsatı verecek ve bulunduğumuz konumu anlamamıza imkan sağlıyacaktar. Bu
bakımdan kendilerine teşekkür borçluyuz.
Sayın Prof. Trechsel’in burada bulunması, benim şahsım için ayrı ve özel bir sevinç
kaynağıdır. Zira değerli arkadaşım ve meslektaşımla yıllar önce İsviçre’de Bern Üniversitesi
Hukuk Fakültesinde berarber eğitim görme imtiyazına sahibim. Bu fırsattan yararlanarak eski
ve ortak anılarımız canlandırmak imkanı bulduğum için son derece mutluyum.
Prof. Trechsel, ceza hukuku ve insan hakları alanında yalnız İsviçre’nin değil, işgal
ettiği makamın da ortaya koyduğu gibi Avrupa’nın önde gelen seçkin hukukçularından
birisidir.