Ailenin Sa¤l›k E¤itimi - Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü

I
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Ailenin
SaÛlÝk EÛitimi
YayÝna HazÝrlayan :
Ürfan ‚AYBOYLU
ANKARA
2004
III
SUNUÞ
SorunlarÝnÝ aßmÝß, mutlu ve mŸreffeh bir TŸrkiye adÝna verdiÛimiz mŸcadelenin temel taßlarÝndan biri hŸkŸmetimizin ŸstŸnde Ýsrarla durduÛu sosyal politikalardÝr.
Sosyal politikalarÝn merkezi durumundaki kurum ߟphesiz ailedir. Aile kurumuna yŸklenen bu misyonun pek •ok haklÝ sebebi vardÝr. Modern medeniyetin šncŸsŸ durumundaki toplumlar ancak bŸyŸk •škŸßten sonra aile kurumunun šnemini fark etmiß ve bu yšnde kurumsal dŸzenlemelere gitmißlerdir. Modernleßme ile baß gšsteren toplumsal sorunlar šnce aile kurumunu zayÝflatmÝß ardÝndan aÛÝr toplumsal sorunlara yol a•mÝßtÝr.
Gelißmiß toplumlarda son elli yÝlda verilen yoÛun mŸcadelenin •ÝkÝß noktasÝ aile bŸtŸnlŸÛŸnŸ korumak ve bireyi her a•Ýdan destekleyecek aile •atÝsÝnÝ gŸ•lendirmektir. Ailenin
toplumsal hayatÝn temeli olduÛu ger•eÛi AnayasamÝzda ifade edilirken, devletin bu yšndeki koruyucu hizmetlerle ilgili yŸkŸmlŸlŸÛŸ de hatÝrlatÝlmÝßtÝr.
HÝzla bŸyŸyen aÛÝr sorunlar karßÝsÝnda etkin bir mŸcadelenin yŸrŸtŸlmesi ancak konuyla
ilgili kurumlarÝn verimli •alÝßmasÝ ile mŸmkŸndŸr. Bu yšnde attÝÛÝmÝz šnemli adÝmlardan
biri de Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸÕnŸn kurulmasÝdÝr. Aile ve Sosyal
AraßtÝrmalar Genel MŸdŸrlŸÛŸnŸn temel ißlevlerinden biri aile eÛitimindeki boßluklarÝ
dolduracak yšntem ve teknikler gelißtirmektir.
…rgŸn eÛitim sŸrecinde kazanÝlmasÝ bŸyŸk šl•Ÿde mŸmkŸn olmayan ancak saÛlÝklÝ nesiller i•in hayati šnemi olan temel bilgileri yaygÝn bir ßekilde paylaßmak ve hayata ge•irmek
zorundayÝz. Aile eÛitimindeki derin boßluÛun pek •ok sebebi vardÝr. Sebebi ne olursa olsun, bilgi toplumuna doÛru hÝzlÝ adÝmlarla ilerleyen TŸrkiye bu boßluÛu mutlaka doldurmak zorundadÝr. …zellikle •ocuk eÛitimindeki eksik ve yanlÝß uygulamalarÝn yetißmekte
olan nesiller i•in šnemli bir engel olduÛunu gšrmezlikten gelemeyiz. SaÛlÝklÝ nesiller yetißtirebilmek i•in verdiÛimiz mŸcadele ancak anne-babalarÝn gayreti ile amacÝna ulaßacaktÝr.
Elinizdeki bu yayÝn, bilginin ve dolayÝsÝyla eÛitimin hayati šnemini de ortaya koymaktadÝr. Bilgi ve deneyimle hayatÝn ne denli kolaylaßtÝÛÝnÝ en iyi anne babalar bilmek zorundadÝr. SaÛlÝklÝ bir aile ve saÛlÝklÝ nesiller i•in atÝlan bu kŸ•Ÿk adÝmlarÝn sŸre• i•inde gŸ•lŸ hamlelere dšnŸßmesini temenni ediyorum.
Bu yayÝnlarÝ okuyarak ve buradaki bilgileri en azÝndan aile i•inde paylaßarak yalnÝz kendimizin ve •ocuklarÝmÝzÝn saÛlÝÛÝna deÛil aynÝ zamanda TŸrkiyeÕnin saÛlÝÛÝna da destek
verdiÛimizi unutmayalÝm.
Mutlu ve huzurlu gŸnler temennisiyle.
GŸldal AKÞÜT
Devlet BakanÝ
III
V
…NS…Z
Aile, varlÝklar i•inde en ŸstŸn olabilme yeteneÛine sahip insanÝn, biyolojik, psikolojik ve
sosyal ihtiya•larÝnÝ karßÝlayabilecek ilk ve temel gruptur.
Bir milletin, bir toplumun millet ve toplum olmasÝ i•in, gerekli canlÝlÝÛÝ saÛlayan temel •ekirdek olan aile kurumu, insanlÝk tarihi boyunca, kurumlarÝn en temellisi, en devamlÝsÝ ve
en evrenseli olagelmißtir.
Fert ve toplum arasÝnda kurulan ilk ve temel kšprŸ olan ve yaßadÝÛÝmÝz toplumun bir minyatŸrŸ durumundaki aile kurumunun šnemli bir tarihi ge•mißi olmasÝna karßÝlÝk, saÛlÝk
olaylarÝnÝn aile bŸtŸnlŸÛŸ i•inde ele alÝnmasÝ ßeklinde yaklaßÝmlarÝn tarihi ge•mißi ancak
19. yŸzyÝlÝn ortalarÝna dayanÝr.
19. yŸzyÝldaki sosyal ve siyasal akÝmlar tÝp alanÝnda da saÛlÝk hizmetlerinin yalnÝzca hasta bireylere deÛil, tŸm toplum fertlerine eßit olarak verilmesi ve bireyin •evresi ile birlikte
ele alÝnmasÝ dŸßŸncesini ortaya •ÝkardÝ.
Sosyal hekimlik anlayÝßÝnÝn toplumda etkili olarak uygulanmaya baßlamasÝ 2. DŸnya SavaßÝ sonlarÝnda mŸmkŸn olmußtur. AnlaßÝlmÝßtÝr ki, toplum saÛlÝÛÝ gelißtirilmeden fertlerinsaÛlÝÛÝ gelißtirelemez. Toplum saÛlÝÛÝnÝ koruma ve yŸceltmede, fertler arasÝ maddi ve manevi ektileßimlerinin en yoÛun olduÛu ailenin fizik •evresiyle birlikte bir bŸtŸn olarak ele
alÝnmasÝ esastÝr.
SaÛlÝklÝ toplumlarÝ saÛlÝklÝ fertler meydana getirir. Fertlerin en deÛerli varlÝklarÝndan biri,
en bŸyŸk tabii sermayeleri, refah ve mutluluklarÝnÝn temeli saÛlÝktÝr. Bir kimsenin beden
ve ruh saÛlÝÛÝnÝn yitirilmesi sadece kißinin deÛil, ailesinin problemidir.
Bedenen ve ruhen saÛlÝklÝ temellere bina edilen, saÛlÝkla ilgili konularda olumlu davranÝßlarla bezenmiß, huzurlu bir ailede saÛlÝÛÝn korunmasÝ ve onlarÝn bu konularda bilgilendirilmesi hasta fertlerin tedavisini de daha kolay hale getireceÛi ߟphesizdir.
Üßte tŸm bu nedenlerle, Genel MŸdŸrlŸÛŸmŸzÕŸn yasasÝnÝn •ÝktÝÛÝ ilk ay i•inde ailelerimizin saÛlÝk eÛitimlerine šnemli katkÝlar saÛlayacaÛÝ Ÿmidiyle, konularÝnÝn uzmanÝ olan hekimlere bu šnemli eser hazÝrlattÝrÝlmÝßtÝr. Baßta •ok deÛerli hekimlerimiz olmak Ÿzere bu
eserin hazÝrlanmasÝnda emeÛi ge•en herkese teßekkŸr ediyor ve tŸm ailelerimize saÛlÝklar
diliyorum.
Nesrin AFÞAR ‚ELÜK
Genel MŸdŸr V.
V
VII
Ü‚ÜNDEKÜLER
^ Ev KazalarÝ ve ÜlkyardÝm ............................................................................
Dr. Deniz YERTUT
^ Gebelik ve DoÛum
Dr. Deniz YERTUT
1
....................................................................................................................
27
^ Emzirme ..........................................................................................................................................
Dr. Deniz YERTUT
55
^ ‚ocuk SaÛlÝÛÝ ................................................................................................................................
Dr. Deniz YERTUT
85
^ †st Solunum Yolu EnfeksiyonlarÝ
Dr. Meltem H†NER
......................................................................................
107
^ Üshal NasÝl Bir HastalÝktÝr ? .................................................................................................... 119
Dr. Evrim G†LDEREN
^ Viral Hepatitler .......................................................................................................................... 129
Dr. PÝnar ENG†R†
^ Diyabet ............................................................................................................................................ 143
(Þeker HastalÝÛÝ)
Dr. Ayßin G†RÜPEK MALKO‚
^ Kalp HastalÝklarÝ
Dr. Serdar ÞÜRÜN
..........................................................................................................................
155
^ Osteoporoz .................................................................................................................................... 171
(Kemik Erimesi)
Dr. Filiz KESER
^ Cinsel Yolla Bulaßan HastalÝklar
Dr. Selim EREN
........................................................................................
183
VII
T . C . BAŞ BAKANLIK
Aile ve Sosyal Araştırmalar
Genel Müdürlüğü
Ev Kazaları ve
İlkyardım
Hazırlayan : Dr. Deniz YERTUT
3
Ev KazalarÝ
ve ÜlkyardÝm
Mutfakta iß yaparken elinizi kesen bir bÝ•ak, fißten •ekmeyi unuttuÛunuz bir ŸtŸ, •ocuÛunuzun a•Ýk bulduÛu bir kapÝ ya da dengesiz bir merdiven... KŸ•Ÿk tehlike sinyalleri veren bu ev ara•larÝ, sonucu tahmin edilemeyecek bir kazaya neden olabilir. Evinizde gŸvenli yaßamak i•in alacaÛÝnÝz šnlemler ve ev kazalarÝ karßÝsÝnda yapmanÝz gerekenler, sizi daha bŸyŸk felaketlerden koruyabilir.
Ev kazalarÝ •eßitli faktšrlere baÛlÝ olarak meydana gelirler. Bu faktšrler arasÝnda insan
baßta olmak Ÿzere ara•-gere• ve •evresel faktšrler šnemli yer tutar.
Yorgunluk, dalgÝnlÝk, ŸzŸntŸ, gšrme bozukluÛu, ev aletlerinin ve tehlikeli yerlerin yeterince korumalÝ olmamasÝ gibi sebepler ev kazalarÝna neden olabilir; fakat en šnemli
nokta ev halkÝnÝn kazalar konusunda bilgisiz olmalarÝdÝr.
UnutulmamalÝdÝr ki; acil yardÝm i•in aranmasÝ gereken telefon numarasÝ 112Õdir.
Evde olabilecek kazalar ßunlardÝr;
1. DŸßmeler, burkulmalar, kÝrÝk-•ÝkÝklar, kramplar
2. Kesikler, kanamalar
3. YanÝklar, elektrik •arpmalarÝ
4. YangÝnlar
5. Zehirlenmeler
6. BoÛulmalar
7. Bšcek sokmalarÝ, hayvan ÝsÝrÝklarÝ
3
4
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
1. D†ÞMELER,
BURKULMALAR,
KIRIK-‚IKIKLAR ve
KRAMPLAR
D†ÞMELER, BURKULMALAR,
KIRIK-‚IKIKLAR ve
KRAMPLARDAN KORUNMA
Ÿ 5 yaß altÝnda •ocuk olan evlerde eßyalar
balkon ve pencerelerden uzak tutulmalÝ.
Pencerelere emniyet koruyucularÝ takÝlmalÝ. DŸßmeyi engellemek i•in pencereler en fazla 10 cm a•Ýlacak ßekilde ayarlanmalÝ. Merdiven baßÝna ve sonuna duvara monte edilebilen emniyet kapÝlarÝ takÝlÝp iyi ÝßÝklandÝrÝlmalÝ. Merdiven korkuluklarÝ ve balkon demir aralÝklarÝ, •ocuÛun kafasÝ ge•meyecek ßekilde daraltÝlmalÝ. (GŸvenli aralÝk 9 cm den kŸ•Ÿk aralÝklardÝr.)
Ÿ ‚ocuklar koruma kenarlÝ yataklarda yatÝrÝlmalÝ. YataklarÝnÝn i•inde oyuncak veya
yastÝk bulunmamalÝ. Boyu 95 cm. ve daha uzun olan •ocuklar kendilerini yatak
korumalarÝndan aßaÛÝ sarkÝtÝp dŸßebilirler.
Bu nedenle •ocuÛa daha bŸyŸk bir yatak
temin edilmeli.
Ÿ Tekerlekli bebek yŸrŸte•leri kullanÝlmamalÝ. Bebek sandalyelerinde oturan bebeklere mutlaka emniyet kemeri takÝlmalÝ. AltÝnÝ deÛißtirirken bebek asla yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Bebekler, 5 aylÝktan itibaren
dšnebildikleri i•in yŸksek veya yanlarÝ
a•Ýk masa, sedir, salÝncak vb. yerlerde
4
uyurken yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ.
Ÿ Banyo ve mutfak gibi Ýslak zeminlerde yere damlayan sÝvÝlar hemen temizlenmeli.
Bšyle mekanlara kaymayan lastikten yolluklar serilmeli. AyrÝca halÝ ve yolluk kÝvrÝmlarÝnÝn •ocuklar i•in tehlike olußturduÛu akÝlda tutulmalÝ.
Ÿ ‚ocuklara ayaklarÝna uygun ayakkabÝ giydirilmeli.
Ÿ ‚ocuklarÝn oyun alanlarÝnda 1,5 mÕden
fazla yŸksekliÛe tÝrmanmalarÝna izin verilmemeli. Oyun zemininin yumußak bir
malzeme ile kaplÝ olmasÝ tercih edilmeli.
(kum,sŸnger vs..). EÛer •ocuk oyuncaÛa
tÝrmanmak i•in yardÝma ihtiya• duyuyorsa, o oyuncak kullandÝrÝlmamalÝ.
Ÿ …zellikle sÝcak bšlgelerimizde yaz aylarÝnda damdan dŸßmeler •ok sÝk gšrŸlmektedir. Evlerin damlarÝ uyumak i•in
kullanÝlÝyor ise •evreye korkuluk yaptÝrÝlmalÝ.
Ÿ 9 yaß altÝnda •ocuklar mutlaka kendine
uygun kask takarak erißkin kontrolŸnde
bisiklete bindirilmeli.
D†ÞMELER
Ev kazalarÝnda •ocuk yaralanmalarÝnÝn
%90ÕÝ •ocuk yalnÝzken olmaktadÝr. DŸßme
ve •arpma sonunda burkulma, kÝrÝk-•ÝkÝk,
doku ezilmesi, yaralanma gibi bšlgesel problemler olabildiÛi gibi olußabilecek genel beden travmasÝ ve/veya kafa travmasÝ, yaßamÝ
tehdit edebilir veya šlŸmle dahi sonu•lanabilir.
DŸßme-•arpma sonucu •eßitli sakatlÝklar,
fel•ler ve organ kayÝplarÝ sšz konusu olabilir.
5
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
Bu tip kazalar tŸm ev halkÝnÝ tehdit eder; fakat šzellikle •ocuklar okul šncesi dšnemde
bunlarÝ daha sÝk yaßarlar.
D†ÞMELERDE ÜLKYARDIM
Ÿ Basit dŸßme sonrasÝ gšzle gšrŸnŸr bir hasar yoksa, bilinci yerindeyse ve tŸm vŸcudu normal hareket ediyorsa kißi yakÝn takiple gšzlenebilir.
Ÿ Ülk 24 saat i•inde kusma, dalgÝnlÝk, hafÝzada anlÝk kayÝp, karÝn aÛrÝsÝ, renk solukluÛu, solunum sÝkÝntÝsÝ veya havale ge•irme
gibi bir durum olußursa en yakÝn saÛlÝk
kurulußuna gštŸrŸlmeli.
Ÿ Kol ya da bacakta basit dŸßme veya •arpma sonucu morluk olußmußsa, kalp seviyesinin yukarÝsÝnda tutularak Ÿzerine 20
dakika buz uygulanmalÝ. Ükinci bir buz
uygulamasÝ i•in aradan 30 dakika ge•mesi beklenmeli. Bu uygulama ßißmeyi ve
morarmayÝ azaltÝr.
Ÿ YŸksekten dŸßmelerde hi•bir sorun olmasa bile kißi kÝrÝk-•ÝkÝk veya i• kanama riski nedeniyle en yakÝn saÛlÝk kurulußuna
gštŸrŸlmeli.
BURKULMALAR
Bir eklemin etrafÝndaki baÛlarÝn, eklem
kapsŸlŸ ve diÛer yumußak doku yapÝlarÝnÝn;
eklemin normal hareket genißliÛinin štesinde
zorlanmasÝna "BURKULMA" denir. Eklemde
ßißlik, aÛrÝ, morluk olur. Bu yapÝlar normalden fazla gerilebilir, hatta yÝrtÝlabilir. Hareketler aÛrÝlÝdÝr.
BURKULMALARDA
ÜLKYARDIM
Ÿ Burkulmuß eklem kesinlikle hareket ettirilmemeli.
Ÿ Ekleme 20 dakika sŸreyle havluya sarÝlmÝß buz torbasÝ koyulmalÝ. Bu uygulamayÝ ikinci kez yapmadan šnce aradan en az
30 dakika ge•melidir.
Ÿ Burkulma kolda ise o kol kullanÝlmamalÝ,
boyuna asÝlarak kalp seviyesinin Ÿzerine
kaldÝrÝlmalÝ. Burkulma bacakta ise o bacaÛÝn Ÿzerine basÝlmamalÝ, altÝna 3-4 yastÝk konularak yine kalp seviyesinin Ÿzerine kaldÝrÝlmalÝ. Bu uygulama eklemde
olußabilecek ßißlik, kanama ve aÛrÝ gibi
rahatsÝzlÝklarÝn olasÝlÝÛÝnÝ en aza indirir.
Ÿ Ekleme 72 saat sŸre ile sÝcak uygulanmamalÝ. SÝcak uygulanmasÝ o bšlgede ßißliÛin iyice artmasÝna yol a•ar.
Ÿ Eklem mutlaka dinlendirilmeli, ovußturulmamalÝ.
Ÿ Burkulan eklemin kÝrÝlmÝß olabileceÛi veya eklemde daha farklÝ bir zedelenme olabileceÛi her zaman akÝlda tutulmalÝ.
Ÿ BŸtŸn bu uygulamalara raÛmen, ßikayetlerin hafiflememesi veya artmasÝ durumunda mutlaka en yakÝn saÛlÝk kurulußuna baßvurulmalÝ.
KIRIKLAR
Herhangi bir kuvvet zoru ile kemik bŸtŸnlŸÛŸnŸn bozulmasÝna "KIRIK" denir. KÝrÝklarda kÝrÝk yeri ve yakÝnÝnda ßiddetli aÛrÝ, dokunmaya karßÝ hassasiyet, ßekil bozukluÛu,
ßißlik, morluk, hareketsizlik ve kuvvetsizlik,
kÝrÝk kemiklerin birbirine sŸrtŸnme sesi gibi
bulgular olur.
KIRIKLARDA ÜLKYARDIM
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
5
6
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ EÛer deride yara varsa Ÿzerine steril bir
pansuman ya da temiz bir mendil koyup
sarÝlmalÝ.
Ÿ Yara i•inde gšrŸlen kemik par•alarÝ •ÝkarÝlmaya •alÝßÝlmamalÝ. Kanamalara, damar ve sinirlerin yaralanmalarÝna neden
olabileceÛi i•in par•alÝ yaralanmalarda
yaralÝ kÝsmÝn Ÿzerine steril pansuman koyulmalÝ. Sonra bir bez simit ßeklinde katlanÝp delik olan kÝsmÝ ortaya gelecek ßekilde steril bezin Ÿzerine yerleßtirilmeli.
En Ÿst kÝsmÝna kalÝn pamuk ya da sŸnger
tabakasÝ koyulmalÝ ve sarÝlmalÝ.
Ÿ KÝrÝk olabilecek bšlgeye elle hoyrat•a dokunulmamalÝ. KÝrÝk bšlge oynatÝlmamalÝ.
KÝrÝk yerindeki aÛrÝ ßoka yol a•abilir. KÝrÝk
kemik u•larÝ damar ve sinirleri yaralayabilir. Bu nedenle en kŸ•Ÿk yanlÝß hareket
iyileßebilecek bir kÝrÝÛÝn daha fazla a•ÝlmasÝna, damar ve sinirlerin zedelenerek
aßÝrÝ kanama olmasÝna, fel•lere veya idrar, bŸyŸk abdest tutamama gibi šnemli
sorunlara neden olabilir.
Ÿ KÝrÝk kemik u•larÝnÝ hareketsiz hale getirmek i•in kÝrÝk yeri tespit edilmeli. Kol ya
da bacaÛÝn her iki yanÝna tŸm kolu veya
bacaÛÝ destekleyecek ßekilde kalÝn karton
ya da tahta, dikkatli bir ßekilde koyulup
sargÝ bezi, eßarp, kravat ya da gšmlek par•alarÝ ile baÛlanarak hareketsiz hale getirilmeli.
Ÿ Tespit i•in kullanÝlan karton, tahta gibi gere•ler kÝrÝk yerinin bir Ÿst ve bir de alt tarafÝndaki eklemlerin štesine kadar gelecek uzunlukta olmalÝdÝr. Bu ara•lara
"ATEL" adÝ verilir. BunlarÝn deriye doku6
nan kÝsÝmlarÝ pamuk ve bezlerle beslenmeli.
Ÿ KÝrÝk sabitlendikten sonra, kÝrÝk yerin Ÿzerine havluya sarÝlÝ buz torbasÝ koyulmalÝ.
YaralÝ battaniye ile šrtŸlmeli. KÝrÝlan kÝsÝm hangi durumda bulunduysa o durumda tespit edilmeli. KÝrÝk yerine koyulmaya
•alÝßÝlmamalÝ. Gereksiz dokunmalardan
ka•ÝnÝlmalÝ.
Ÿ ‚oÛu kez yŸksek bir yerden dŸßme ya da
trafik kazalarÝ sonucu omurgada kÝrÝk
ve/veya bazen omurga i•inden ge•en
omurilikte deÛißik derecelerde yaralanmalar olabilir. Bu nedenle yaralÝ dšndŸrŸlmemeli ve ayaÛa kaldÝrÝlmamalÝ. EÛer
belde bir kÝrÝk riski varsa, yaralÝ yerinden
kaldÝrÝlmadan altÝna geniß•e bir tahta ya
da kapÝ yerleßtirilmeli.
Ÿ Baß ve boyunun her iki yanÝna ayakkabÝlar ve katlanmÝß elbiseler koyularak, boynunun oynamasÝ šnlenmeli. EÛer kum torbasÝ varsa o da koyulabilir. Naylon torba
i•ine kum veya toprak doldurarak kum
torbasÝ yapÝlabilir.
Ÿ YaralÝ; omuzlar, kal•a, uyluk dizaltÝ ve
ayak bileÛinin Ÿzerinden ge•ecek ßekilde
geniß bezlerle tahtaya baÛlanÝp taßÝnmalÝ.
Ršntgen •ekilip kÝrÝk olmadÝÛÝ kesinleßmedik•e ayaÛa kaldÝrÝlmamalÝ.
Ÿ YaralÝ en kÝsa zamanda bir saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.
Ÿ YARALININ KOPAN BÜR ORGANI VARSA HASTA ÜLE BÜRLÜKTE HASTANEYE
G…T†R†LMELÜ. (Kopan organ veya do-
7
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
ku; temiz, Ýslak gazlÝ beze sarÝlarak bir
naylon torbaya konur ve torba buz dolu
bir kapta veya buz dolu baßka bir torba
i•inde taßÝnÝr).
‚IKIKLAR
Bir eklemi olußturan kemiklerden bir veya
hepsinin birbiri Ÿzerinde yer deÛißtirerek
normal eklem ilißkisinin deÛißmesine "‚IKIK"
denir. ‚ÝkÝk ile eklem kapsŸlŸ denen eklemi
•evreleyen zar baÛlarÝ da yÝrtÝlabilir. Bu durum tekrarlayan •ÝkÝklara, burkulmalara yol
a•ar. ‚ÝkÝk olan eklemde aÛrÝ, ßißlik, hareket
sÝnÝrlÝlÝÛÝ vardÝr.
‚IKIKLARDA ÜLKYARDIM
Ÿ ‚ÝkÝk olan eklem yerine koyulmaya •alÝßÝlmamalÝ.
Ÿ KÝrÝkta olduÛu gibi •ÝkÝk eklemi tespit
edilmeli. ‚ÝkÝktan ߟphelenildiÛi zaman
eklemde ve onun yanÝndaki kemiklerde
kÝrÝk veya eklem baÛÝnda yÝrtÝk olabileceÛi unutulmamalÝ. YapÝlacak yanlÝß bir hareket kÝrÝk, •atlak veya daha farklÝ sorunlara neden olabilir.
neden olmadan da olußabilir. En •ok ayak ve
baldÝr kaslarÝnda olur. Bazen 10 dakika kadar devam edebilir. YaßlÝ kißiler, hamileler,
ßeker hastalarÝ ve damar hastalarÝnda daha
sÝklÝkla gšrŸlŸr. Suni bšbrek tedavisi gšrenlerde aÛrÝlÝ kramplara kaslardaki oksijen miktarÝnÝn yetersizliÛi yol a•maktadÝr. Kanda
kalsiyum azalmasÝ "tetani" denen kramplarla
kendini gšsteren šnemli durumlar yaratÝr. Üshal, kusma ya da terleme, kan basÝncÝnÝn
yŸksek olmasÝ, kanda potasyum miktarÝnÝn
dŸßŸk olmasÝ da kas kramplarÝna ortam hazÝrlar. BazÝ ila•lar kramplarÝn ortaya •ÝkmasÝna neden olabilir.
KAS KRAMPLARINDA
ÜLKYARDIM
Ÿ Kißi sakin olarak yatÝrÝlmalÝ.
Ÿ Bir elle kramp girmiß ayak ucundan tutup,
yukarÝ doÛru bŸkŸlerek normal durumuna
getirilmeye •alÝßÝlmalÝ. DiÛer elle baldÝr
kÝsmÝna hafif•e bastÝrÝlmalÝ.
Ÿ Elin kenarÝ ile kramp girmiß kasÝn Ÿzerine
hafif•e vurulmalÝ.
Ÿ ‚ÝkÝk eklem Ÿzerine 20 dakika havluya
sarÝlÝ buz torbasÝ koyulmalÝ.
Ÿ El ayasÝ ile kramp girmiß kasa, masaj yapÝlmalÝ.
Ÿ ‚ÝkÝk eklem kalp seviyesinin Ÿzerinde tutulmalÝ.
Ÿ Kramp girmiß kasÝn Ÿzerine havluya sarÝlmÝß termofor koyularak, sÝcak uygulanmalÝ. Bundan sonra tekrar masaj yapÝlmalÝ.
Ÿ Hasta en yakÝn saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.
KAS KRAMPLARI
Bir ya da birka• kas grubunda birdenbire
ve istem dÝßÝnda olan kÝsa ya da uzun sŸreli
kasÝlma "KRAMP" olarak tarif edilir.
Zorlu antrenman, yorgunluk ya da tuz
kaybÝ kramplara yol a•abileceÛi gibi hi• bir
Ÿ KrampÝn nedeni, fazla sÝcak sonucu su ve
tuz kaybÝ olabilir. Bšyle bir durumda 1 litre su ya da ayrana 1 •eyrek •ay kaßÝÛÝ kadar tuz karÝßtÝrÝlÝp i•irilmeli.
Ÿ Kramp ge•tikten sonra kramp giren ayak
ve baldÝr kaslarÝ gerilmeli.
2. KESÜKLER ve
7
8
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
KANAMALAR
KESÜCÜ VE DELÜCÜ ALET
YARALANMALARINDAN ve
KANAMALARINDAN KORUMA
Ÿ BÝ•ak, jilet, makas, •atal, tÝÛ, ßiß, tornavida gibi delici-kesici aletler, •ocuklarÝn
erißemeyeceÛi yerlerde veya kapalÝ dolaplarda bulundurulmalÝ. ‚ocuklarÝn bu tŸr
aletler ile oynamalarÝna izin verilmemeli.
Ÿ …zellikle yeni yŸrŸmeye baßlayan •ocuklarÝn eline bardak, ßiße gibi cam eßyalar
verilmemeli.
Kesiklerde en šnemli tehlike kan kaybÝdÝr.
Ciddi kan kaybÝ olan kesiklerde kanayan yer
Ÿzerine bastÝrÝlarak kanama durdurulmaya
•alÝßÝlÝrken kißi derhal bir saÛlÝk kurulußuna
en gŸvenli ßekilde ulaßtÝrÝlmalÝ. Bu sŸrede
yapÝlabilecekler :
Ÿ KesiÛin Ÿzeri kirlenmißse sabunlu suyla ve
temiz bir bezle yÝkanmalÝ, dÝßardan gšrŸlebilen yabancÝ cisim (cam kÝrÝÛÝ, taß, kum
par•asÝ vb.) varsa alÝnmalÝ. GšrŸlmeyen
par•alar olabileceÛinden i•i karÝßtÝrÝlmamalÝ ve batmÝß olanlar •ÝkarÝlmaya •alÝßÝlmamalÝ.
Ÿ Elinde hangi maddeden yapÝlmÝß olursa
olsun, sivri bir cisim bulunan •ocukla,
koßmalÝ oyunlar oynanmamalÝ.
Ÿ Kesikte sÝzÝntÝ ßeklinde kanama varsa, kanayan kÝsÝm kalp hizasÝndan yukarÝya gelecek ßekilde kaldÝrÝlÝp bastÝrÝlmalÝ.
Ÿ ‚ocuklarÝn yiyecek ve i•ecek kaplarÝ, •atal-kaßÝklarÝ, kÝrÝlmaz plastik malzemeden
olmalÝ.
Ÿ Par•alanmÝß deriler ve organlar koparÝlmamalÝ, temiz bir ßekilde sabitlenip derhal saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.
Ÿ Konserve ve yaÛ tenekelerinin kenarlarÝ,
kesiÛe sebep olmayacak ßekilde a•ÝlmalÝ.
Ÿ Kol ve bacaktaki kanamalÝ kesiklerde, kanayan bšlge Ÿzerine, kanamayÝ durduracak ßiddette bastÝrÝlmalÝ. Kanama duruncaya kadar o ßekilde tutulmalÝ.
Ÿ KapÝ ve pencere camlarÝnÝn kolay kÝrÝlmayacak kadar kalÝn olmasÝ saÛlanmalÝ.
KESÜKLER
Evlerde en sÝk gšrŸlen kazalardan birisi
de kesiklerdir. Sadece deri kesisi olabileceÛi
gibi, damar, sinir, kas ve tendonlarÝn zarar
gšrmesi de sšz konusu olabilir. Þiddetli darbelerle olan kesiklerde; parmak, el-kol, ayakbacak kopmalarÝ da gšrŸlmektedir. AyrÝca
kafatasÝ, yŸz, gšÛŸs, karÝn ve cinsel bšlgelere ait, kesici ve delici alet yaralanmalarÝnda
ciddi organ harabiyeti ve kaybÝ olabileceÛi
gibi hayati tehlike de sšz konusu olabilir.
KESÜKLERDE ÜLKYARDIM
8
Ÿ Kesilmeye baÛlÝ bŸyŸk deri par•asÝ, parmak, el, kol, ayak, bacak kopmalarÝ olduÛunda; kopan organ veya doku, temiz, Ýslak gazlÝ beze sarÝlarak bir naylon torbaya
konulmalÝ ve torba buz dolu bir kapta
hasta ile birlikte saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.
Ÿ Kesik yaralarÝn Ÿzerine yara tozu, merhem vb. ßeyler sŸrŸlmemeli. Kesinin i•ine
bulaßmayacak ßekilde dÝßtan baticon sŸrŸlebilir.
Ÿ Belli bir sŸreden sonra dikiß atÝlamayaca-
9
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
ÛÝndan, basit yŸzeysel cilt kesilerinde bile
yaralÝ 6 saati doldurmadan saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.
Ÿ KarÝn boßluÛu, gšÛŸs, kafatasÝ ve gšze
saplanan kesici delici alet kesinlikle •ÝkarÝlmaya •alÝßÝlmamalÝ ve yaralÝ acilen bir
saÛlÝk kurulußuna ulaßtÝrÝlmalÝ.
KANAMALAR
‚eßitli nedenlerle kanÝn damar dÝßÝna •ÝkmasÝna "KANAMA" denir. Yetißkin bir kimsede 5-6 kg. kan vardÝr. 1-1,5 kg. kan kaybeden bir insanÝn hayatÝ tehlikeye girer. O halde kanamalarÝ hemen durdurmak gerekir.
Genelde i• ve dÝß kanama olmak Ÿzere kanamalarÝ ikiye ayÝrabiliriz.
1. Ü‚ KANAMALAR :
Ü• organlardaki dokularÝ besleyen kan damarlarÝnÝn yÝrtÝlmasÝ veya zedelenmesi sonucu kanÝn damarlardan vŸcut boßluklarÝna akmasÝna "Ü‚ KANAMA" denir. ‚oÛunlukla delici olmayan (kŸnt) travmalar sonucu meydana gelir.
BulgularÝ; baygÝnlÝk hali, baß dšnmesi,
huzursuzluk, yŸzde, dudaklarda ve parmak
u•larÝnda solukluk, nemli ve soÛuk deri, susama hissidir. NabÝz hÝzlÝ ve zayÝftÝr, gŸ•lŸkle
hissedilir. HÝzlÝ solunum gšzlenir, sanki hava
alamÝyormuß gibi bir his (hava a•lÝÛÝ) olur, ßuur azalÝr ve en sonunda ßuur kaybolur.
YAPILACAK ÜLKYARDIM:
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ YaralÝ sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlÝp baßÝ yana •evrilmeli. AÛÝzdan i•ecek madde verilmemeli.
Sarsmadan ambulans veya sedye ile hastaneye gštŸrŸlmeli.
2. DIÞ KANAMALAR :
KanÝn damardan vŸcut dÝßÝna •ÝkmasÝna
"DIÞ KANAMA" denir. Genellikle yaralanmalar sonucu olur. Atardamar, toplardamar, kÝlcal damar kanamalarÝ ßeklinde gšrŸlŸr.
YAPILACAK ÜLKYARDIM:
Ciddi kan kaybÝ olan kanamalarda kanayan yer Ÿzerine bastÝrÝlarak kanama durdurulmaya •alÝßÝlÝrken kißi derhal bir saÛlÝk kurulußuna en gŸvenli ßekilde ulaßtÝrÝlmalÝ. Bu
sŸrede yapÝlabilecekler:
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ Yara ufak ve kanama az ise; yara Ÿzerine
temiz bir bez ya da pansumanla bastÝrÝlmalÝ.
Ÿ Yara i•indeki yabancÝ cisimler •ÝkarÝlmadan; kravat, eßarp veya varsa sargÝ bezi
yara Ÿzerine temiz bir pansuman bezi
koyduktan sonra sÝkÝca sarÝlmalÝ. 20 dk.
sonra a•ÝlmalÝ.
Ÿ YaralÝ veya kanayan kÝsÝm kalp seviyesi
Ÿzerine yŸkseltilmeli. Bu durumda kanama azalÝr hatta durabilir.
3. YANIKLAR ve
ELEKTRÜK ‚ARPMALARI
YANIKLAR
YanÝk, su buharÝ, su veya diÛer sÝcak sÝvÝlar, sÝcak cisim, ateß, elektrik, aßÝrÝ gŸneß ÝßÝnÝ ve kimyasal maddelerin (asit ve baz) insan
vŸcuduna temas etmesiyle olußan doku harabiyetidir. YanÝklar insan vŸcuduna verdikleri zararlara gšre ßšyle sÝnÝflandÝrÝlÝrlar:
1. derece yanÝk : YŸzeysel yanÝklardÝr.
Yanan bšlgede kÝzarÝklÝk ve aÛrÝ hissi vardÝr.
9
10
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Cildin bŸtŸnlŸÛŸ bozulmamÝß ve kabarcÝklar
yoktur.
2. derece yanÝk : Cilt-ciltaltÝ dokusu etkilenmiß olup yanan bšlge aÛrÝlÝdÝr ve i•i su
dolu kabarcÝklar olußmuß ve yer yer cilt soyulmußtur.
3. derece yanÝk : Þiddetli yanÝklardÝr. CiltciltaltÝ dokusu, kas ve bazen kemikler bile
hasar gšrmŸßtŸr. AyrÝca yanan bšlgedeki harabiyet sonucu vŸcutta pek •ok metabolik
yan etkiler ortaya •Ýkar. Sinir u•larÝ da yandÝÛÝ i•in genellikle aÛrÝ yoktur.
YANIKLARDAN KORUNMA
Ÿ ‚ocuklarÝn yiyecek ve i•ecekleri mikrodalga fÝrÝnda ÝsÝtÝlmamalÝ, sÝcak olarak šnlerine konulmamalÝ.
Ÿ SÝcak •orba, •ay, kahve gibi i•ecekler
i•erken, elde veya aÛÝzda yanan sigara
varken, •ocuklar kucaÛa alÝnmamalÝ.
Ÿ Soba veya ocak Ÿzerindeki sÝcak su dolu
kaplar, kÝzartma tavasÝ ve tencerelerin
saplarÝ •ocuklarÝn tutamayacaÛÝ ßekilde
uzak kšßeye dšnŸk durmalÝ.
Ÿ ‚ocuklu evlerde masa šrtŸsŸ (šrtŸyŸ •ekerek Ÿzerindekileri dŸßŸrme riski nedeniyle) sabitlenmeli.
Ÿ Evde piknik tŸpŸ kullanÝmÝndan mŸmkŸn
olduÛunca ka•ÝnÝlmalÝ. PatlayÝcÝ yakÝtlar
evde bulundurulmamalÝ.
Ÿ Soba, elektrikli ÝsÝtÝcÝ, ßšmine, mangal vb.
yanan odada •ocuklar yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ. Bu tŸr aletlerde •ocuklarÝn ateßle temasÝnÝ šnleyecek šzel koruyucular kullanÝlmalÝ. BunlarÝn •evresinde takÝlÝp dŸßmeye sebep olabilecek eßya veya kÝvrÝla10
bilecek halÝ, kilim olmamalÝ.
Ÿ Prizler mutlaka kapalÝ olmalÝ. A•Ýkta kablo, kordon vs. bulunmamalÝ.
Ÿ Elektrikli su ÝsÝtÝcÝlarÝ, •ay-kahve makinesi
vb tezgah ŸstŸ aletlerin kablolarÝnÝn sarkmamasÝna dikkat edilmeli.
Ÿ Kibrit, •akmak, kolonya, alkol, gazyaÛÝ,
benzin vb. yanÝcÝ ve yakÝcÝ maddeler, •ocuklarÝn erißemeyeceÛi kapalÝ yerlerde tutulmalÝ.
Ÿ †tŸler sÝcakken gelißigŸzel yerlere konulmamalÝ.
Ÿ ‚ocuÛun banyosu i•in hazÝrlanan suyun
sÝcaklÝÛÝ mutlaka kontrol edilmeli. …nce
soÛuk su a•ÝlÝp daha sonra sÝcak su a•ÝlmalÝ. 60¡CÕye ayarlanmÝß suyun •ocuk
cildini yakmasÝ bir saniye sŸrer. Bu nedenle sÝcak su harareti •ocuklu evlerde en
fazla 45¡C olmalÝdÝr. ‚ocuklarÝ yÝkarken
annenin dirseÛi ile yapacaÛÝ ÝsÝ kontrolŸ
hem pratik hem de kolay bir yšntemdir.
UnutulmamalÝdÝr ki; sÝcak su ile yanan
•ocuklarÝn sayÝsÝ ateß ile yananlardan daha fazladÝr.
Ÿ Asla 5 yaß altÝndaki •ocuklar banyoda
baßka bir •ocukla yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ.
Ÿ ‚ocuklara kontrollŸ bir ßekilde sÝcak, ateß
ve soÛuk kavramlarÝ šÛretilmeli.
Ÿ Evde mutlaka duman dedektšrŸ ve yangÝn
sšndŸrŸcŸ bulundurulmalÝ.
Ÿ Haßlanmaya neden olabilecek etkenler
unutulmamalÝ (sÝcak musluk suyu, sÝcak
yiyecek ve i•ecekler, buhar).
YANIKLARDA ÜLKYARDIM
Su kabarcÝklarÝnÝn olußmadÝÛÝ, derinin ha-
11
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
fif kÝzardÝÛÝ birinci derece yanÝklarÝn 5-10
dakika kadar soÛuk suyun altÝnda tutulmasÝ
yeterlidir; fakat yanÝk el, yŸz, boyun, kulak,
genital bšlgede ve geniß ise doktora danÝßmak gerekir.
Su kabarcÝklarÝnÝn olußtuÛu, derinin tamamen sÝyrÝldÝÛÝ veya daha
derin yanÝklarda
yanan bšlge giysilerden arÝndÝrÝlmalÝ (kabarcÝklarÝ patlatmamak ve deriyi sÝyÝrÝp daha fazla zarar vermemek i•in giysiler, gerekirse kesilerek •ÝkartÝlmalÝ). YanÝk
bšlge 5-10 dakika suyun altÝnda tutulup
Ÿzerine
buz
koyulmalÝ. YanÝÛÝn
Ÿzeri
mikropsuz sargÝ beziyle, yoksa temiz bir bezle kapatÝlmalÝ.
YanÝk, vŸcudun •oÛunu kaplÝyorsa, yaralÝ
temiz bir •arßafa sarÝlmalÝ. Bu tŸr yanÝklar
kŸ•Ÿk dahi olsa mikrop kapabilir. Kißi yeterli tedavi gšrmezse iyileßmesi gecikip yerinde
•eßitli hasarlar kalabileceÛinden ve bazen
hayatÝ tehdit edebileceÛinden hemen bir saÛlÝk kurulußuna gštŸrŸlmeli.
Yanan kißinin elbiseleri •ekerek •ÝkarÝlmamalÝ. YanÝÛÝn kabarcÝklarÝ patlatÝlmamalÝ.
YanÝÛÝn Ÿzerine hi•bir ßey sŸrŸlmemeli (diß
macunu, zeytin yaÛÝ, gazyaÛÝ, gres yaÛÝ, yumurta, vb. ). Bšyle maddeler yanÝÛÝ iyileßtir-
mediÛi gibi mikrop kapmasÝna ve cilde daha
•ok hasar vererek iz bÝrakÝp ge• iyileßmesine
neden olmaktadÝr. TentŸrdiyot, mersol vb.
canlÝ dokuya hasar verme riski olan maddelerle pansuman yapmamalÝ. †zerine kirli
bezler konulmamalÝ.
ELEKTRÜK ‚ARPMALARI
Elektrikle •arpÝlmak i•in akÝmÝn vŸcuttan
ge•erek + ve - kutuplar arasÝndaki devreyi tamamlamasÝ gerekir. Pil, batarya, ve akŸmŸlatšrler doÛru akÝm Ÿretirler. DoÛru akÝm 2030 volttan sonra •arpÝlma hissi vermekte ancak tahribat yapmamaktadÝr. Pil ve oto akŸsŸ ile •arpÝlmak olasÝ deÛildir.
30 volt ŸstŸ doÛru akÝm (DC) kaynaklarÝ
tehlikelidir. Evde kullanÝlan elektrik alternatif
akÝm (AC) tipindedir. Alternatif akÝm, 15 volt
ŸstŸnde •arpÝlma hissi verir, tahribat yapmaz. 20 volt ŸstŸ tehlikeli sayÝlabilir. ElektriÛe temas eden noktalar arasÝ mesafe kÝsa ise
arada kalan doku ßiddetle ÝsÝnÝr ve yanar. YanÝk, elektrik akÝmÝnÝn kuvvetine baÛlÝ olarak
artar. Alternatif akÝm, kalp Ÿzerinden ge•ecek olursa, kalbin sinirsel ileti sistemini bozar, kalp durur. Alternatif akÝmla •arpÝlma
•ok kolaydÝr. Prizdeki aktif kutuba dokununca, vŸcut devreyi tamamlamak i•in yere basan ayaklarÝ kullanÝr. Su, elektrik akÝmÝnÝ iyi
iletir. Kuru iken iletken olmayan tahta, plastik gibi maddeler ÝslanÝnca iletken olurlar.
YÝldÝrÝm, doÛal elektrik kaynaÛÝdÝr. YÝldÝrÝm
havadaki duraÛan elektriÛin bir ark ile boßalmasÝ demektir. Bu nedenle •ocuklarÝn yaÛÝßlÝ ve fÝrtÝnalÝ havalarda u•urtma u•urmalarÝ
tehlikelidir; •ŸnkŸ Ýslanan u•urtma ipi iletken hale gelir ve elektrik, ipi elle tutan kißi
Ÿzerine boßalabilir. †lkemizde yerleßim
11
12
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
alanlarÝ ŸstŸnden ge•en ve zaman zaman
evlerin •ok yakÝnlarÝna kadar gelen yŸksek
gerilim hatlarÝ baßka bir tehlike kaynaÛÝdÝr.
Bu gibi yerlerde televizyon antenlerinin dŸzeltilmesi i•in dama •ÝkÝlmasÝ baßlÝ baßÝna
bir tehlikedir. Bu hatlara 20 mÕden fazla yaklaßmak son derece tehlikelidir. Elektrik •arpmasÝ sonucu kas kramplarÝ, kÝrÝklar, sinir felci, solunum merkezinin felci, solunum ve
kalp durmasÝ olabilir.
ELEKTRÜK ‚ARPMASINDA
ÜLKYARDIM
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ Kuru tahta, sopa, ip, deri kemer ya da kuru gazete tomarÝ ile yaralÝnÝn elektrik teli
ile olan ilißkisi kesilmeli.
Ÿ Lastik tabanlÝ ayakkabÝ giyilmeli ve kuru
bir lastik eldiven takÝlmalÝ.
Ÿ Elektrik akÝmÝnÝ iletmeyecek kuru bir cismin Ÿzerine •ÝkÝp, kißi giysilerinden •ekilerek bšlgeden uzaklaßtÝrÝlmalÝ.
Ÿ Þuursuz ve soluk almÝyorsa, aÛÝzdan aÛÝza yapay solunum yapÝlmalÝ. NabÝz kontrolŸnde nabÝz alÝnamÝyorsa kalp masajÝ
yapÝlmalÝ.
Ÿ Þuursuz fakat soluk alÝyorsa, yatÝrÝp,
ayaklarÝ yukarÝ kaldÝrÝlmalÝ.
Ÿ Þuurlu ve soluk alÝyorsa, sakin olarak dinlendirilip bir •ay kaßÝÛÝ yemek sodasÝ ve
bir •ay kaßÝÛÝ tuz 1/3 litre suda eritilerek ilk
yarÝm saat i•inde i•irilmeli. Kendisine gelince ambulansla hastaneye gštŸrŸlmeli.
Ûi'ne (NFPA) gšre her yÝl 3.300 kißi ev yangÝnlarÝ nedeniyle šlmekte ve bu šlŸmlerin
700'Ÿ 14 yaß altÝ •ocuklarda olmaktadÝr. Yine aynÝ kaynaÛa gšre ev yangÝnlarÝnÝn en
šnemli Ÿ• sebebi; % 26 sigara, % 16 kasÝtlÝ
yangÝn, % 14 ÝsÝnmadÝr.
NFPA ve benzeri kurulußlar ev yangÝnlarÝna ve diÛer ev yaßamÝndan kaynaklanan tehlikelere karßÝ ailelerin korunmasÝ gerektiÛini
ve yangÝn šnlemlerinin sÝk sÝk kontrol edilmesini haklÝ olarak šnermektedirler.
YangÝn sadece birka• dakika i•inde yapÝlarÝ yok edebilir. DolayÝsÝ ile yangÝnÝn temel
anlamda ne olduÛunu šÛrenmek ve uygun
gŸvenlik šnlemleri almak, ev ve binalarÝ
yangÝndan korumak i•in hayati šnem taßÝr.
EV YANGINLARINA KARÞI
KORUNMA
1. Duman AlgÝlayÝcÝlarÝ (Dedektšrler):
Dedektšrler yangÝn dumanlarÝnÝn belli bir
seviyeye ulaßtÝÛÝnda haber veren elektronik
sistemlerdir. Bu sistemler;
Ÿ Evde yangÝn tehlikesi olacak her yere takÝlmalÝ.
Ÿ Elektrik kesildiÛinde akŸ veya pil ile •alÝßabilmeli.
Ÿ Kendinden sesli dedektšrler veya bir panel baÛlÝ dedektšrler tercih edilmeli.
2. YangÝn SšndŸrŸcŸler:
Ÿ YangÝn tehlikesi olan her yerde ve uygun
yangÝn sšndŸrŸcŸ bulunmalÝ.
4. EV YANGINLARI
Ÿ YangÝn sšndŸrŸcŸlerin kullanÝmÝ konusunda yeterli eÛitim alÝnmalÝ.
ABD'nde Ulusal YangÝn …nleme Derne-
Ÿ Mutfakta, elektrik, yaÛ ve mobilya yangÝn-
12
13
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
larÝna uygun sšndŸrŸcŸler se•ilmeli.
3. YanÝcÝ ve yakÝcÝlar:
Ÿ Kibrit, •akmak ve mum gibi yanÝcÝ malzemeler •ocuklardan uzak tutulmalÝ.
Ÿ Sigara, yangÝnÝ baßlatan bir nedendir. Yatak odasÝnda sigara i•ilmemeli.
Ÿ Sigara izmaritleri dškŸlmeden šnce kontrol edimeli.
Ÿ Mutfakta ve mutfak ara•larÝnda yaÛlarÝn
ve kuru ekmek par•asÝ gibi yanabilecek
maddelerin birikmesi šnlenmeli.
4. Elektrik ve ÝsÝtma ara•larÝ:
Ÿ Elektrikli ev ara•larÝnÝn kablolarÝ kontrol
edilmeli. KullanÝlmadÝÛÝ zaman prizden
•ÝkarÝlmalÝ.
Ÿ Gaz veya elektrikle •alÝßan mobil ÝsÝtÝcÝlar
Ÿretici talimatlarÝna gšre kullanÝlmalÝ,
yanma tehlikesi olan ev eßyalarÝ ÝsÝtÝcÝlardan uzak tutulmalÝ.
Ÿ Baca yangÝnlarÝnÝ šnlemek Ÿzere bacalar
her yÝl kontrol ettirilmeli.
Ÿ Bir elektrik prizine birden fazla baÛlantÝ
yapÝlmamalÝ ve prizlerde toprak hattÝ bulunmalÝ.
Ÿ TŸm elektrikli ev ara•larÝ su kaynaklarÝndan uzak tutulmalÝ.
Ÿ Tahrip olmuß kablolar deÛißtirilmeli.
Ÿ ‚ocuklu evlerde elektrik prizleri korumalÝ
olmalÝ.
Ÿ KablolarÝn veya uzatma kablolarÝnÝn kullanÝm amacÝna gšre kapasitesini aßmamasÝna dikkat edilmeli.
Ÿ Prizler Ÿzerine uzatma kablosuz priz takÝlmamalÝ.
Ÿ Sigortalar otomatik olmalÝ..
5. TaßÝnabilir ÝsÝtÝcÝlar:
Ÿ Battaniyeler, elbiseler, perdeler, mobilyalar, yanabilecek ve ÝsÝ iletebilecek her ßey
bu tŸr ÝsÝtÝcÝlardan uzak tutulmalÝ.
Ÿ IsÝtÝcÝlarÝn fißleri direkt olarak duvardaki
prizlere takÝlmalÝ, ara kablo kullanÝlmamalÝ.
Ÿ Devrilme ile enerjisi kesilebilen ve/veya
standardÝ yŸksek ÝsÝ cihazlarÝ tercih edilmeli.
6. Mutfakta gŸvenlik:
Ÿ YangÝn •Ýkartabilecek eldiven, mutfak giysileri, perde gibi maddeler fÝrÝn ve ocaklardan uzak tutulmalÝ.
Ÿ …zellikle mutfak perdesi satÝn alÝrken kolay alev almayan malzemeden imal edilmiß olanlarÝ tercih edilmeli.
Ÿ Mutfaklar tasarlanÝrken, ÝsÝ cihazlarÝ Ÿzerine mutfak dolaplarÝ gelmeyecek ßekilde
dizayn edilmeli.
Ÿ Davlumbaz ve aspiratšrlerde yaÛ birikimine izin verilmemeli.
Ÿ Ev halkÝ elektrik ßoklarÝna karßÝ eÛitilmeli.
Ÿ Mutfakta mutlaka bir yangÝn sšndŸrŸcŸ
olmalÝ, kullanÝmÝ šÛrenilmeli.
Ÿ KablolarÝn halÝ ve benzeri šrtŸler altÝnda
ve ev trafiÛinin yoÛun olmadÝÛÝ yerlerde
olduÛundan emin olunmalÝ.
Ÿ A•Ýk alevli ÝsÝtÝcÝ Ÿzerinde sÝvÝ yaÛla yapÝlacak pißirme ißlemlerinde; pißirme yaÛÝ
uzun sŸre kontrolsŸz olarak bÝrakÝlmamalÝ.
13
14
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
YANGINDAN KA‚IÞ PLANI
HAZIRLANMASI:
Ÿ YangÝndan ka•Ýß yollarÝ (iki adet olmasÝ
tavsiye edilmektedir) šnceden belirtilmeli.
lemek i•in kapÝlar kapatÝlmalÝ.
Ÿ Dumanlar yŸkselirken emekleyerek •ÝkÝlmalÝ, teneffŸs etmemek i•in aÛÝz šrtŸlmeli.
Ÿ TŸm aile bireyleri yangÝndan ka•Ýß planÝ
Ÿ KapalÝ kapÝlar elin tersi ile kontrol edilme-
Ÿzerine eÛitilmeli ve eÛitim periyodik ola-
li, eÛer sÝcaksa diÛer bir •ÝkÝß denenmeli;
rak tekrar edilmeli.
deÛilse kapÝ yavaß•a a•Ýlarak, duman ve
Ÿ Ka•Ýß planÝnda •ocuklara ve yaßlÝlara šncelik verilmeli.
ateß olup olmadÝÛÝ kontrol edilmeli.
Ÿ Daha šnce kararlaßtÝrÝlan bulußma yerin-
Ÿ YangÝnÝn veya acil durumlarÝn haber veri-
de toplanÝlmalÝ ve yardÝm •aÛÝrÝlmalÝ.
leceÛi telefon numaralarÝ kolay gšrŸlebilir
YangÝnÝn sšndŸÛŸ dŸßŸnŸlse bile yangÝn
bir yere asÝlmalÝ.
ekipleri gelene kadar asla eve geri dšnŸl-
Ÿ Evde en az bir adet yangÝn tŸpŸ bulundurulmalÝ.
Ÿ Evin dÝßÝnda gŸvenli bir bulußma yeri belirlenmeli.
Ÿ ‚ocuklara itfaiye gšrevlilerinden korkmamalarÝ ve onlardan saklanmamalarÝ gerektiÛi šÛretilmeli.
Ÿ OlasÝ bir yangÝnda elbiseler tutußtuÛunda
memeli.
YANGIN SONRASINDA
YAPILMASI GEREKENLER:
Ÿ YaralÝ kißilere ilkyardÝm yapÝlmalÝ. 112
aranmalÝ.
Ÿ YangÝn tam olarak sšndŸrŸlmeden ve itfaiye girilebilir izni vermeden kesinlikle hi•
bir yapÝya girilmemeli.
durup, yere yatarak ve yuvarlanarak ateßin sšndŸrŸlmesi šÛrenilmeli.
YANGIN SIRASINDA
YAPILMASI GEREKENLER:
Ÿ Hemen 110 aranmalÝ.
Ÿ GŸvenli ve •abuk bir ßekilde ev terkedilmeli.
Ÿ ‚ÝkÝß sÝrasÝnda asansšr yerine merdivenler
kullanÝlmalÝ.
Ÿ Evden ayrÝlÝrken yangÝnÝn yayÝlmasÝnÝ šn14
Ÿ KayÝtlar tutulana kadar zarar gšrmŸß olsa
da bŸtŸn eßyalar saklanmalÝ. Zarar gšren
eßyalarÝn deÛerinin tespiti i•in bu ißlem
•ok šnemlidir.
Zehirlenmeler genelde gÝda yoluyla veya
•eßitli kimyasal maddelerin i•ilmesi/yenmesi
veya solunmasÝ yoluyla olmaktadÝr.
Zehirlenmeler emekleme •aÛÝ ile 5 yaß
arasÝ •ocuklarda sÝk gšrŸlen ev kazalarÝdÝr.
Bu yaß grubu •ocuklarda fazla merak ve šÛrenme isteÛi, bulduklarÝ her ßeyi aÛÝzlarÝna
15
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
5. ZEHÜRLENMELER
Karbonmonoksidin Ünsan YaßamÝna Etkileri
Karbonmonoksit
miktarÝ(ppm)
SŸre
(saat)
COHb
yŸzdesi
40 ppm
2 saat
2%
10-15 ppm
>8 Saat
2.5 %
30 ppm
>8 Saat
5%
100 ppm
8 Saat
10 %
BaßaÛrÝsÝ, baßdšnmesi, kalp ve solunum ißlev bozukluÛu
100 ppm
2 Saat
20 %
DolaßÝm sisteminde bozulmalar, kalp grafisinde anormallikler
100 ppm
40 %
Hareket halindeyken dŸßmeler
100 ppm
60 %
BaygÝnlÝk, geri dšnŸßŸmŸn meydana gelmemesi halinde šlŸm.
Etkileri
Sinir sisteminde aksaklÝklar
Psikomotor sistemde aksamalar
gštŸrme ve bŸyŸkleri taklit sšz konusudur.
A•Ýkta bÝrakÝlan ila• veya benzeri zehirli bir
maddenin •ocuÛunuz tarafÝndan i•ilmesi,
ciddi sonu•lara veya onun šlŸmŸne neden
olabilir. AyrÝca Ÿlkemizde soba tŸtmesi,
mangalla ÝsÝnma, gazlÝ ocaklar ve ßofben kullanÝmÝna baÛlÝ dumandan boÛulma ve karbonmonoksit zehirlenmeleri de sÝk gšrŸlmektedir.
ZEHÜRLENMELERDEN
KORUNMA
ZEHÜRLENMEYE NEDEN OLANLAR;
Üla• ve Vitaminler: YŸksek demir i•eren
ila•lar, sinir ila•larÝ, kodeinli aÛrÝ kesiciler,
kalp haplarÝ, šksŸrŸk ila•larÝ, soÛuk algÝnlÝÛÝ
ila•larÝ, antibiyotikler ve doÛum kontrol haplarÝ.
Bitkiler: En yaygÝn bulundurulan salon
bitkileri (Philodendron ve dieffenbachia).
cilasÝ, lavabo a•ÝcÝsÝ, deterjanlar.
Zehirleyiciler: Bšcek šldŸrŸcŸ spreyler,
fare zehirleri.
Boya ve Boya Tinerleri.
GazyaÛÝ.
Antifriz. Alkol. Sigara ve Purolar.
ZEHÜRLENMELERE KARÞI
ALINACAK …NLEMLER
Ÿ TŸm ila•lar •ocuklarÝn erißemeyeceÛi yerlerde ve kilitli dolaplarda saklanmalÝ. KapaklarÝ kapalÝ tutulmalÝ. Birka• tane demir
hapÝ bir •ocuÛun hayatÝnÝ tehlikeye sokabilir.
Ÿ ‚ocuklarÝn yanÝnda, onlarÝ heveslendirecek ßekilde ila• kullanmamalÝ; •ŸnkŸ onlar ebeveynlerini taklit ederler.
Kozmetikler: Kolonya, parfŸm, tÝraß losyonu ve oje •ÝkarÝcÝ.
Ÿ Üla•lar •ocuklara gšz kararÝ deÛil, doktorun tavsiye ettiÛi dozlarda šl•erek verilmeli.
Ev Temizlik †rŸnleri: FÝrÝn temizleme
ŸrŸnleri, tuvalet temizleme ŸrŸnleri, mobilya
Ÿ Zirai ila•lar ve bšcek šldŸrŸcŸlerin saklanmasÝna •ok dikkat edilmeli.
15
16
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ Üla•, deterjan, •amaßÝr suyu, sudkostik,
bšcek ilacÝ, boya maddeleri vb. maddeler
kendi orijinal kutularÝnda saklanmalÝ ve
Ÿzerlerine •ok net gšrŸlecek bir ßekilde
i•eriÛi belirtilmeli. AyrÝca zehirli maddelerin ambalajlarÝna zehirli olduÛuna dair
uyarÝ konulmalÝ. GŸnlŸk yaßamda •ok
kullanÝlan su, gazoz, kola, ayran, i•ki ßißeleri vb. i•eceklere ait boßalmÝß ambalajlara, farklÝ hi•bir madde konmamalÝ.
Ÿ Sobalar Ÿstten tutußturulmalÝ, soba yanarken aÛzÝ kapatÝlarak, mangalda yanan kšmŸr varken uyumamalÝ. RŸzgarlÝ havalarda soba tŸtmelerine karßÝ •ok dikkatli
olunmalÝ, risk sšz konusuysa soba yakmamalÝ veya sšndŸrŸlmeli. Soba yanan odada •ocuklar uyurken veya uyanÝkken yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ.
Ÿ Þofben kullanÝlÝyorsa, baca baÛlantÝsÝnÝn
iyi olduÛuna, borularÝnda ka•ak olmamasÝna •ok dikkat edilmeli. Þofben mŸmkŸnse yaßam alanÝnÝn dÝßÝna kurulmalÝ.
Þofben banyoda ise yÝkanÝrken mutlaka
banyo havalandÝrÝlmalÝ.
Ÿ †lkemizde sÝk gšrŸlen ve toplu šlŸmlere
yol a•abilen mantar zehirlenmelerinden
korunmak i•in, kŸltŸr mantarlarÝ tercih
edilmeli. ‚ok iyi bilinmeyen mantar tŸrleri yenilmemeli.
Ÿ Haßere (bit, pire, tahtakurusu, sinek vb.)
šldŸrŸcŸ ila•lar kullanÝlÝrken kesinlikle
vŸcuda, baßa sŸrŸlmemeli.
Ÿ ‚ocuklarÝn, kurßundan yapÝlmÝß maddelerle oynamasÝ engellenmeli. Kurßunlu
boyalarla boyanmÝß oyuncaklar alÝnmamalÝ. Gazete kaÛÝdÝyla oynamalarÝna izin
vermemeli.
16
Ÿ ‚ocuklar, bulaßÝk makinasÝndan uzakta
tutulmalÝ; •ŸnkŸ kullanÝlan deterjan aÛÝz
ve boÛaz yanÝklarÝna sebep olabilir.
Ÿ GÝda maddeleri alÝnÝrken son kullanma
tarihleri kontrol edilmeli. ‚iÛ sebze, meyveler iyice yÝkanmadan yenilmemeli.
ZEHÜRLENMELERDE
ÜLKYARDIM
Zehirlenme, ne ile ve nasÝl olursa olsun,
zehirlenen kißinin mutlaka doktor tarafÝndan
gšrŸlŸp deÛerlendirilmesi saÛlanmalÝdÝr. YapÝlacak mŸdahale ve tedavi, zehirlenmenin
ßekli ve alÝnan maddenin cinsi ve miktarÝna
gšre saptanacaktÝr. Zehirlenme konusunda
•eßitlilik ve farklÝlÝk •ok fazla olduÛundan,
tedavi ve mŸdahaleler de šnemli farklÝlÝklar
gšsterir.
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ Zehirlenmeye sebep olan maddenin cins
ve miktarÝnÝn bilinmesi tedavinin planlanmasÝnda esas olduÛundan doktora yeterli
bilgiyi verecek dškŸman yanÝnda bulundurulmalÝ (zehirlenmeye neden olan
maddelerin adÝ, ne kadar alÝnmÝß olabileceÛi, yerlere ve •ocuÛun Ÿzerine dškŸlen
miktarÝn tespiti yapÝlmaya •alÝßÝlmalÝ).
SaÛlÝk kurulußuna giderken ila• veya
maddenin kutusu, ßißesi, kullanÝm kÝlavuzu-prospektŸsŸ birlikte gštŸrŸlmeli.
Ÿ DoÛru mŸdahale bilinmeden, kendi kendine birßeyler yaparak boßa vakit kaybedilmemeli. AyrÝca bilmeden yapÝlacak
herhangi bir mŸdahale, tedaviyi geciktirdiÛi gibi, zarar verip, durumu daha da
aÛÝrlaßtÝrabilir.
17
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
Ÿ BazÝ zehirlenmelerde bulgular, uzun sŸre
sonra ortaya •Ýkabilmektedir. Bu nedenle
kißide herhangi bir anormal bulgu olmasa
dahi kštŸleßmesini beklemeden mutlaka
doktora baßvurulmalÝ.
Herhangi bir zehirlenme anÝnda;
†cretsiz danÝßma hattÝ : 0800 314 79 00
†cretli danÝßma hattÝ : 0.312 433 70 01
ÞOFBEN ZEHÜRLENMELERÜNDE
ÜLKYARDIM
Þofben sistemleri sÝcak su temini amacÝyla yaygÝn olarak kullanÝlmaktadÝr. Elektrikle
•alÝßanlar daha •ok termostat arÝzasÝ nedeniyle kazan patlamalarÝna sebep olmakta,
hastalar sÝcak su yanÝklarÝ ile karßÝlaßmaktadÝrlar. LPG ile •alÝßan ßofbenler de bazen kazalara sebep olmaktadÝrlar. Ancak bu kazalar, ortamdaki oksijenin yanma sÝrasÝnda tŸketilmesine baÛlÝdÝr. LPG zehirli deÛildir, ancak 6 m2Õden kŸ•Ÿk, iyi havalandÝrÝlmamÝß
mekanlarda ßofben kullanÝldÝÛÝnda, ortamdaki oksijen sŸratle tŸkenmekte, kazazedeler
bu yŸzden kaybedilmektedirler.
Þofben kazalarÝnda yapÝlmasÝ
gerekenler:
Ÿ Zehirlenen kißi bulunduÛu ortamdan •ÝkarÝlmalÝ.
lÝ. TŸm pencereler a•ÝlmalÝ.
Ÿ ‚ukur ve kuytu yerler sŸpŸrŸlerek gaz havalandÝrÝlmalÝ.
Þofben kazalarÝnda yapÝlmamasÝ
gerekenler:
Ÿ Panik olunmamalÝ.
Ÿ Kißiye dŸßtŸÛŸ yerde mŸdahale edilmemeli.
Ÿ Gaz ka•aÛÝ olan mekanlarda 1 dakikadan
uzun sŸre bulunulmamalÝ.
Ÿ Pencereler ve kapÝlar kapalÝ tutulmamalÝ.
Ÿ Elektrik dŸÛmesine dokunulmamalÝ.
Ÿ Ateß yakÝlmamalÝ.
6. SOKMALAR VE
ISIRMALAR
K…PEK ISIRMASINDA
ÜLKYARDIM
Bu tŸr yaralanmalara sÝk olarak rastlanmaktadÝr. Daha •ok bacak ve kolda ÝsÝrma
sonucu olan yara, ÝsÝrma ßekline ve ÝsÝran
hayvanÝn bŸyŸklŸÛŸne gšre yarÝm cm. ya da
daha bŸyŸk olup, kol ya da bacaÛÝn her iki
yŸzŸnde gšrŸlebilir.
Ÿ NabÝz ve solunum yoksa 112 aranÝp suni
solunum ve kalp masajÝna ge•ilmeli.
Kšpek ÝsÝrmalarÝnda ilk akla gelecek durum "Kuduz" tehlikesidir. ‚ŸnkŸ; kšpek salyasÝ ile kuduz virŸsŸnŸ dißleri ile a•tÝÛÝ yaradan vŸcuda verir. Kuduz kšpeÛin ÝsÝrdÝÛÝ insan veya hayvanlardan kuduzun diÛer canlÝlara bulaßtÝÛÝ bilinmektedir. YapÝlmasÝ gerekenler;
Ÿ Gaz ka•aÛÝnda ev hemen havalandÝrÝlma-
Ÿ Hastaneye gitmeden šnce ÝsÝrÝlan yer bol-
Ÿ Zehirlenen kißi sÝrtŸstŸ yatÝrÝlÝp soluk alÝp
almadÝÛÝ kontrol edilmeli.
Ÿ NabzÝna bakÝlmalÝ.
17
18
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ca su ile yÝkanmalÝ.
Ÿ †zerine temiz bir mendil kapatÝlmalÝ.
Ÿ KšpeÛin aÛzÝnda kuduzdan baßka diÛer
hastalÝk yapan mikroplarÝn da bulunabileceÛi dŸßŸnŸlerek yaraya hastanede pansuman yapÝlmalÝ.
Ÿ IsÝrÝlan kißiye her olasÝlÝÛa karßÝ hastanede
kuduz serumu veya aßÝsÝ yapÝlmalÝ.
Ÿ Kšpek tutularak gšzlem altÝna alÝnmalÝ.
Ÿ KšpeÛin kuduz olup olmadÝÛÝnÝ anlamak
i•in 10 gŸn karantina uygulanmalÝ. Bazen
•ok uzun sŸreden sonra da kuduzun belirtilerinin gšrŸlebileceÛi unutulmamalÝ.
KšpeÛin kimin olduÛu, aßÝlÝ olup olmadÝÛÝ saptanmalÝ.
Ÿ Kšpek, ÝsÝrma olayÝ sÝrasÝnda ya da karantina sŸresi i•inde šlŸrse kšpeÛin baßÝ antiseptik solŸsyon ile ÝslatÝlmÝß bir beze sarÝlarak ilgili laboratuara gšnderilmeli.
Ÿ Kuduz bir kšpek ÝsÝrmasÝ varsa durum polise ve ilgili saÛlÝk kurulußuna haber verilmeli.
AKREP SOKMASINDA
ÜLKYARDIM
Akrep, kuyruÛundaki iÛnesini sokarak
zehrini vŸcuda verir. Zehir santral (merkezi)
sinir sistemine (beyin, beyincik ve omurilik
soÛanÝ) ve kalbe zararlÝ etki yapar. Bazen •ocuklarda ve bŸyŸklerde šlŸme yol a•abilir.
Sokulan yerde aÛrÝ, yanma ve uyußukluk
olur. TŸkŸrŸk bezlerinin salgÝsÝ artar. Baß aÛrÝsÝ, kaslarda kasÝlmalar, idrar, bŸyŸk abdest
ka•Ýrma ve fel•ler gšrŸlŸr. YapÝlmasÝ gerekenler;
Ÿ Akrep sokan kißi yŸrŸtŸlmemeli, hareket
18
ettirilmemeli.
Ÿ Sokulan yerin yukarÝsÝ eßarp ya da mendille sÝkÝlmalÝ.
Ÿ Ülk bir ka• saat sokulan yerin Ÿzerine havluya sarÝlÝ buz torbasÝ koyulmalÝ. Bšylece
zehirin emilmesi yavaßlatÝlÝr.
Ÿ Sokulan yere amonyak sŸrŸlmeli.
Ÿ EÛer solunum durmasÝ ya da zayÝflamasÝ
olursa aÛÝzdan aÛÝza yapay solunum yapÝlmalÝ. Hemen hastaneye gštŸrŸlŸp akrep serumu yaptÝrÝlmalÝ.
ARI SOKMASINDA ÜLKYARDIM
ArÝ, arka kÝsmÝndaki iÛnesini deriye batÝrarak sokar. O kÝsÝmda; aÛrÝ, bir ka• dakika
sonra yanma, arkasÝndan ßißme ve deride kÝrmÝzÝ kabarcÝklar olur. ‚ok duyarlÝ kißilerde
daha šnemli durumlar ve hatta šlŸm de gšrŸlebilir. YapÝlmasÝ gerekenler;
Ÿ Sokulan bšlge hareket ettirilmemeli.
Ÿ Sokulan yer Ÿzerine buz koyulmalÝ.
Ÿ Deride kalmÝß olan arÝ iÛnesi •ÝkarÝlmalÝ.
Ÿ Sokulan yer Ÿzerine amonyak (bir kÝsÝm
amonyak ve dšrt kÝsÝm su karÝßÝmÝ) sŸrŸlmesi kaßÝntÝyÝ azaltÝr. Daha sonra i•inde
yemek sodasÝ (karbonat) eritilmiß suyla ÝslatÝlmÝß bez, sokulan yer Ÿzerine koyulmalÝ.
Ÿ EÛer solunum zayÝflamasÝ ya da durmasÝ
olursa suni solunum yapÝlmalÝ.
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ EÛer kißinin astÝmÝ varsa arÝ sokmasÝ ile astÝm ßikayetlerinde de artma olabilir.
19
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
Ÿ EÛer arÝ aÛÝz i•inden sokmußsa •ok •abuk
Ÿ GšÛŸs duvarÝnÝn delici yaralanmalarÝ da
ßißlik ve solunum yolunda tÝkanma olaca-
boÛulma nedenlerindendir.
ÛÝndan hemen bir buz par•asÝ aÛÝzda emi-
BOÚULMA BELÜRTÜLERÜ :
lerek hastaneye gidilmeli.
Ÿ DuyarlÝ olan kißilerde ßißlik yanma fazla
olur. Hatta deride morluklar gšrŸlebilir.
Hemen hastaneye gidilmeli.
Ÿ ArÝ sokulan yere •amur sŸrŸlmemeli.
BoÛulmalar derece ve ßiddetine gšre ikiye
ayrÝlÝrlar.
Ülk aßamada gšrŸlenler :
Ÿ Baß dšnmesi ve halsizlik.
Mikrop kaparak iltihaplanabileceÛi gibi
Ÿ Nefes darlÝÛÝ.
tetanos da olabilir.
Ÿ NabzÝn sŸratlenmesi.
7. BOÚULMALAR
Ÿ Þuur kaybÝ.
Yaßam i•in gerekli temiz havanÝn alÝnÝp
kirli hava olarak geri atÝlmasÝna SOLUNUM,
•eßitli nedenlerle solunum durmasÝ haline de
"BOÚULMA" denir.
BOÚULMA NEDENLERÜ :
Ÿ Solunum yolu; ßuursuz olarak dilin arkaya
gitmesi, baßÝn šne doÛru bŸkŸlmesiyle,
yabancÝ cisim (bŸyŸk yiyecek par•alarÝ,
sosis par•asÝ, meyve veya sebzeler, kemik, ßekerleme, sakÝz, fÝndÝk, kŸpe, pil,
anahtar, dŸÛme, balon, bozuk para,
oyuncak par•alarÝ, takma diß), aÛÝzda biriken kan veya solunum yollarÝnÝn yaralanmasÝ, ses tellerinin ßißmesi ya da kasÝlmasÝ gibi nedenlerle tÝkanabilir.
Ÿ Boyun damarlarÝnda ßißme.
Ÿ Dudaklarda morarma ile birlikte yŸzde kÝzarma.
Ÿ Kißi konußamÝyor, šksŸremiyor ve refleks
olarak iki eliyle boÛazÝnÝ tutuyorsa, nedeni soluk yolunun yabancÝ cisimle tÝkanmasÝdÝr. Bir sŸre sonrada bilin• kaybÝ gelißir.
Sonraki aßamalarda gšrŸlenler :
Ÿ Dudaklar, burun,
kulaklar ve ayak
parmaklarÝ mavimtÝrak gridir.
Ÿ ‚eßitli zehirli gazlar, kafa yaralanmalarÝ
gibi nedenlerle santral sinir sisteminin •alÝßmasÝnÝn yavaßlamasÝ, suda veya iple
boÛulmalar nedeniyle solunum yavaßlar
veya durur.
Ÿ Solunum kesik
kesiktir veya hi•
yoktur.
Ÿ Kalp durmasÝ, ßok durumu, elektrik •arp-
Ÿ Tam ßuur kaybÝ vardÝr.
masÝ, karbonmonoksit zehirlenmesi nedeniyle de solunum durabilir.
Ÿ NabÝz yavaß ve
dŸzensizdir.
Ÿ TÝkanma nedeniyle kißi šksŸrŸyorsa hi•-
19
20
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
bir girißim yapÝlmadan gšzlenir.
BOÚULMALARDAN
KORUNMA
Ÿ KŸ•Ÿk •ocuklar banyoda yÝkanÝrken yalnÝz bÝrakÝlmamalÝ.
Ÿ Baßa naylon torba ge•irme, yŸze yastÝk
kapama gibi oyunlar yasaklanmalÝ.
Ÿ Bebekler ve •ocuklar yumußak yataklarda
yatÝrÝlmamalÝ, yumußak yastÝklar kullanÝlmamalÝdÝr. YapÝlan araßtÝrmalar šzellikle
bir yaßÝnda kadar yastÝk kullanÝlmamasÝ,
yastÝksÝz baß yan tarafa gelecek ßekilde
veya sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlmasÝ gerektiÛini belirtiyor.
Ÿ Bebekler gÝrtlak adaleleri gelißmediÛi ve
nefes borularÝ kŸ•Ÿk olduÛu i•in nefessiz
kalabilirler. Emekleme durumundaki bebeklerde de risk vardÝr •ŸnkŸ onlar da
bulduklarÝnÝ aÛÝzlarÝna gštŸrmekten hoßlanÝrlar. TŸm dißleri •ÝkmadÝÛÝ i•in bŸyŸk
yemek par•alarÝnÝ •iÛneyemezler. ‚ekirdekli meyveler •ocuklara verilirken dikkatli olunmalÝ. ‚ekirdeÛini yutmamasÝ
i•in sŸrekli uyarÝlarak šÛrenmesi saÛlanmalÝ.
Ÿ Yemek yerken gŸlme veya aÛlama da boÛulma etkenlerindendir.
Ÿ Etrafta •ocuÛun yutabileceÛi bŸyŸklŸkte
cisimler bulundurulmamalÝ. Sert meyve
ve sebzeler rendelenmeli. Daha yumußak
meyve ve sebzeler kŸ•Ÿk par•alara kesilmeli. Yemeklerde etlerin tŸm kemikleri
•ÝkartÝlmalÝ.
Ÿ 4 yaßÝndan kŸ•Ÿk •ocuklara fÝndÝk, patlamÝß mÝsÝr, sakÝz veya sert ßekerleme veril20
memeli.
Ÿ Emzik dŸzenli olarak kontrol edilmeli. U•
kÝsmÝnÝn tutacÝna dŸzgŸnce irtibatlÝ olduÛundan emin olunmalÝ. Aksi takdirde yumußak kÝsmÝ ayrÝlabilir ve •ocukta ßoka
neden olabilir. EmziÛin u• kÝsmÝnda •atlaklar olußtuÛunda veya yapÝßkan hale
geldiÛinde atÝlmalÝ. EmziÛe kurdele veya
ip baÛlanmamalÝ. ‚ocuÛun emziÛi •iÛnemesine mŸsaade edilmemeli.
Ÿ Plastik ve lastik (lateks) balonlar oyuncak
olarak kullanÝlmamalÝ. Balonlar veya patlamÝß balon par•asÝ •ocukta ßoka neden
olabilir. Onun yerine folyo (alŸminyum)
balon kullanÝlmalÝ.
Ÿ Bozuk para, dŸÛme, batarya, anahtar, kŸpe ve diÛer cisimler •ocuklarÝn ulaßamayacaÛÝ yerlerde tutulmalÝ.
Ÿ ‚ocuklara yemek yerken oturmalarÝ ve
sakin olmalarÝ šÛretilmeli.
Ÿ EÛer oyuncaÛÝn ŸstŸnde "3 yaß altÝ i•in
uygun deÛildir" yazÝyorsa bu oyuncakta
•ocuÛun nefes borusunu tÝkayabilecek
kŸ•Ÿk par•alarÝn olduÛu anlamÝna gelir.
Ÿ ‚ocuklarÝn oyuncaklarÝ ve malzemeleri
•Ýkabilecek, ayrÝlabilecek kŸ•Ÿk par•alar
konusunda kontrol edilmeli.
Ÿ Nefes borusu tÝkanmÝß •ocuÛa veya
bebeÛe nasÝl ilk yardÝm yapÝlacaÛÝ šÛrenilmeli.
Ÿ KŸ•Ÿk •ocuklar suyun yanÝnda veya i•inde iken her zaman yanlarÝnda bulunulmalÝ. KŸ•Ÿk •ocuklar •oÛunlukla evde,
yŸzme havuzunda, kŸvette, dere ve gšllerde, kanallarda, hendeklerde ve ufak su
birikintisinde boÛulabilirler. 5 yaßÝndan
21
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
kŸ•Ÿk •ocuklar kŸvette iken her zaman
onlarÝn yanÝ baßÝnda bulunulmalÝ. Bir
•ocuk birka• saniyeliÛine de olsa yalnÝz
bÝrakÝlmamalÝ.
BOÚULMALARDA ÜLKYARDIM:
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ Kißi hemen sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlÝp, baßa pozisyon verilmeli.
beyin daha fazla oksijensizliÛe dayanamaz.
Ÿ Bilin•li hastalarda solunum yoluna ka•an
cisimlerin solunum yolunu tÝkamasÝ halinde uygulanmalÝ.
Ÿ BEBEKLERDE ÜSE NEFES YOLU TIKANDIÚINDA YABANCI CÜSÜM ÞU ÞEKÜLDE
‚IKARILIR:
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ AÛÝz i•i parmakla kontrol edilip yabancÝ
cisim varsa •ÝkartÝlmalÝ. Üki kurtarÝcÝ soluk
verilmesine raÛmen gšÛŸs kafesinde
hareket gšzlenmedi ve havaya karßÝ
diren• hissedildi ise, yabancÝ cisim tÝkanmasÝ olduÛu varsayÝlÝr. EÛer yabancÝ cisim
gšrŸlmŸyorsa hemen heimlich manevrasÝna ge•ilmeli.
Ÿ Bebek uygulamacÝnÝn koluna yŸz ŸstŸ gelecek ßekilde yatÝrÝlÝp bebeÛin baßÝ •ene kÝsmÝndan elle kavranmalÝ. Yer •ekimini saÛlamak Ÿzere, kol aßaÛÝya doÛru dizle desteklenmeli.
Ÿ Eller, gšbek •ukuru ŸstŸndeki boßlukta
Ÿst Ÿste konularak i•e-yukarÝ doÛru 5 kez
darbe uygulanmalÝ, sonra aÛÝz i•i kontrol
edilip, yabancÝ cisim •ÝkmamÝßsa bir soluk verilmeli ve bu ißlem yabancÝ cisim
•Ýkana ve acil yardÝm gelene dek sŸrdŸrŸlmeli.
Ÿ Sonra diÛer kola sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlarak, kalp
masajÝ yapÝlan (iki meme baßÝ arasÝnda
•izilen hayali •izginin bir parmak altÝ)
yerden 5 kez bastÝrÝlmalÝ.
** Bebeklerde, karaciÛeri yaralayabileceÛi
i•in, bu manevra
šnerilmemektedir.
Ÿ EÛer bebeÛin bilinci kapanmÝßsa, aÛÝz i•i
kontrol edildikten sonra bir kez soluk
verildikten sonra ißlem acil yardÝm gelinceye veya yabancÝ cisim •ÝkÝncaya kadar
sŸrdŸrŸlmeli.
ŸSolunum
yollarÝnÝn
a•ÝlmasÝ ilk
Ÿ•
dakika
i•inde yapÝlmalÝdÝr,
Ÿ BebeÛin sÝrtÝna, kŸrek kemiklerinin (skapulalarÝn) hizasÝndan, diÛer elin taban kÝsmÝ ile 5 kez vurulmalÝ.
Ÿ AÛÝz i•ine, yabancÝ cisim •ÝktÝ mÝ diye
bakÝlÝp gšzle gšrŸnen bir ßey yoksa ißlem
yabancÝ cisim •Ýkana kadar sŸrdŸrŸlmeli.
21
22
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ BÜLÜNCÜ A‚IK ‚OCUKTA YAPILACAK
MANEVRA
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ MŸdahale yapacak olan kißinin bir yumruÛu •ocuÛun gšbeÛinin hemen Ÿzerine
baßparmak karÝna bakacak ßekilde konulmalÝ.
malÝ.
Ÿ DiÛer el ile yumruk kavranmalÝ.
Ÿ Kißinin ayaklarÝnÝ yerden kesmeyecek ßiddette i•e-yukarÝ doÛru 5 kez darbe uygulanmalÝ.
Ÿ DiÛer el ile yumruk kavranmalÝ.
Ÿ ‚ocuÛun ayaklarÝ yerden kesilmeyecek
ßiddette i•e-yukarÝ doÛru 5 kez darbe uygulanmalÝ.
SUNÜ SOLUNUM METODU
Suni solunum, solunumu olmayan kißinin
yapay olarak solutulmasÝdÝr.
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ Kißi dŸz bir yere sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlmalÝ.
Ÿ BÜLÜNCÜ A‚IK ERÜÞKÜNDE YAPILACAK
MANEVRA
Ÿ ‚enesi yukarÝ gelecek ßekilde baßÝ geriye
•ekilerek solunum yollarÝ a•ÝlmalÝ. (Baß•ene, alt-•ene ya da omzun altÝna yastÝk
gibi yŸkselticiler konularak baßÝn geriye
yaslanmasÝ saÛlanabilir).
Ÿ Hemen 112 aranmalÝ.
Ÿ AÛÝz •evresi temizlenmeli.
Ÿ MŸdahale yapacak olan kißinin bir yumruÛu kißinin gšbeÛinin hemen Ÿzerine
baßparmak karßÝya bakacak ßekilde konul-
Ÿ Bir el ile •eneye bastÝrarak aÛzÝnÝn a•ÝlmasÝnÝ saÛlayÝp, diÛer elle burun delikleri
tÝkanmalÝ.
22
23
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
Ÿ AlÝndan tutulurken derin bir nefes alÝp
aÛÝzdan aÛÝza erißkin ise dakikada 12-15,
•ocuk ise dakikada 15 kez, bebek ise
dakikada 20 kez Ÿflenmeli. (AÛÝzdan,
aÛÝza ve buruna suni solunum, aÛÝz b u r u n
mesafesinin
kÝsa
olmasÝ
nedeniyle
bebeklerde uygulanÝr).
Ÿ GšÛŸs kafesinin
yŸkselip, yŸkselmediÛi kontrol edilmeli.
Ÿ Solunum normale
dšnŸnceye kadar veya
hastaneye ulaßtÝrÝncaya kadar ißleme devam edilmeli.
KALP DURMASI VE KALP MASAJI
KALP DURMASINDA :
Ÿ Gšzbebekleri •ok bŸyŸr.
KAPALI KALP MASAJI
(DÝßarÝdan kalp masajÝ):
Ÿ Hasta sÝrt ŸstŸ sert bir zemine yatÝrÝlmalÝ.
Ÿ SÝkÝ kÝyafetleri gevßetilmeli (Kravat, kemer
v.b,).
Ÿ HastanÝn yanÝna diz •škŸlŸp gšÛŸs
kemiÛi (iman tahtasÝ)'nin 1/3 alt kÝsmÝ
saptanmalÝ.
Ÿ Saptanan yere el ayasÝ konulup, diÛer el
•aprazlama bunun Ÿzerine yerleßtirilmeli.
Ÿ Dirsekleri kÝrmadan vŸcut aÛÝrlÝÛÝnÝ vererek gšÛŸs kafesini 5-7 cm. bastÝracak kadar kuvvet uygulanÝp kaldÝrÝlmalÝ.
Ÿ Bu hareket dakikada 60-70 defa tekrarlanmalÝ.
Ÿ ‚ocuklarda bu hareket tek elle ve daha
hÝzlÝ yapÝlabilir. Bebeklerde iki parmakla
Ÿ Hasta bilincini yitirir.
yapÝlÝr.
Ÿ Deri kŸl rengi olur.
Kalp masajÝ suni teneffŸs metodu ile bir-
Ÿ Bilekte ve boyunda nabÝz atÝßÝ hissedilmez.
likte uygulanÝrken;
a) UygulayÝcÝ tek kißi ise, 2 defa suni solunum yaptÝrÝldÝktan sonra 15 defa kalp
masajÝ uygulanarak devam edilmeli. 1 Kißi /
(2 S-15 K)
b) UygulayÝcÝ iki kißi ise; bir suni solunuma karßÝlÝk diÛeri 5 defa kalp masajÝ uygulanarak devam edilmeli. 2 Kißi / (1 S-5 K)
Kalp masajÝna nabÝz normale dšnŸnceye
kadar ya da hastaneye gštŸrŸlŸnceye kadar
devam edilmeli.
23
24
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
5 - Baßa pozisyon verilmeli (alt •ene veya
baß •ene).
6 - Solunum tekrar saptanÝp solunum yoksa iki kurtarÝcÝ soluk verilmeli.
7 - EÛer bir kez soluk verildiÛinde gšÛŸs
kafesinde hareket yoksa, tekrar baß pozisyonu verilerek tekrar bir kez soluk verilmeli.
8 - EÛer halen gšÛŸs kafesinde hareket
yoksa, yabancÝ cisim varsayÝlarak hemen bilin•siz kißiye uygulanan heimlich manevrasÝna baßlanmalÝ: 5 kez batÝndan itme yapÝlmalÝ.
9 - AÛÝz i•i kontrol edilmeli.
10 - Bir kez soluk verilmeli .
* TÝkanÝklÝk a•Ýlana kadar 8-9-10 numaralÝ
šneriler tekrarlanmalÝdÝr.
Yerde yan yatan birisi gšrŸldŸÛŸnde
yapÝlmasÝ gerekenler;
1 - OmuzlarÝndan tutarak hafif•e sarsÝlarak ve "Üyi misiniz ?" diye sorulmalÝ. Hi•
yanÝt alÝnamÝyorsa bilin•siz kabul edilmeli.
2 - GšrŸnŸrde yaralanma veya yaralanma
olasÝlÝÛÝ yoksa, kißi sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlÝp, kollarÝ
uzatÝlmalÝ ve 112 aranmalÝ.
3 - BAK (gšÛŸs kafesi hareket ediyor mu?)DÜNLE (KulaÛÝ hastaya yaklaßtÝrÝnca solunum
sesi duyuluyor mu?) - HÜSSET (Hastaya yaklaßÝnca aynaya veya ele ÝsÝ geliyor mu?) yšntemi ile solunum saptanmalÝ. NabzÝ kontrol
edilmeli.
Hareketsiz ve tepkisiz yatan bir bebek
gšrŸldŸÛŸnde;
1 - OmuzlarÝndan tutularak hafif•e uyarÝlmalÝ, hi•bir tepki yoksa bilin•siz kabul edilmeli. 112 aranmalÝ.
2 - BAK (gšÛŸs kafesi hareket ediyor mu?)DÜNLE (KulaÛÝ hastaya yaklaßtÝrÝnca solunum sesi duyuluyor mu?) - HÜSSET (Hastaya
yaklaßÝnca aynaya veya ele ÝsÝ geliyor mu?)
yšntemi ile solunum saptanmalÝ. NabzÝ
kontrol edilmeli.
3 - Solunumu yoksa ve nabÝz varsa aÛÝz
i•i aÛÝz a•ÝldÝktan sonra gšzle incelenmeli.
(kšrleme
yapÝlmaz!).
kšrleme yšntemiyle (aÛÝz i•inin parmakla
4 - Baßa pozisyon verilmeli. Bebeklerde
boyun mesafesi kÝsa olduÛu i•in baß hafif•e
geriye yatÝrÝlmalÝ.
araßtÝrÝlmasÝ) kontrol edilmeli.
** Erißkinlerde olduÛu gibi fazla geriye
4 - Solunum yoksa ve nabÝz varsa aÛÝz i•i
24
25
EV KAZALARI VE ‹LKYARDIM
yatÝrÝlmaz.
cuÛunuzu ev kazalarÝna karßÝ bilgilendirin.
5 - Solunum tekrar saptanmalÝ. Solunum
yoksa iki kurtarÝcÝ soluk verilmeli.
Bilin•li olan •ocuk i•in yukarÝda sayÝlan šn-
6 - Bir kez soluk verildiÛinde eÛer gšÛŸs
kafesinde hareket yoksa, tekrar baß pozisyonu verilerek tekrar bir kez soluk verilmeli.
7 - EÛer halen gšÛŸs kafesinde hareket
yoksa, yabancÝ cisim varsayÝlarak hemen
•Ýkarma girißimi baßlatÝlmalÝ. Bebek yŸz ŸstŸ
kola yatÝrÝlÝp, kol dizde desteklenmeli. SÝrttan, kŸrek kemiklerinin hizasÝndan 5 kez el
tabanÝ ile hafif darbelerle vurulmalÝ.
8 - Sonra diÛer kola sÝrt ŸstŸ yatÝrÝlmalÝ ve
iki meme baßÝ arasÝnda •izilen hayali •izginin bir parmak altÝndan iki parmakla 5 kez
bastÝrÝlmalÝ.
9 - AÛÝz i•i kontrol edilmeli.
10 - Bir kez soluk verilmeli.
** TÝkanÝklÝk a•Ýlana kadar 7-8-9-10 numaralÝ šneriler tekrarlanÝr.
Herßeyden šnce kendinizi ve sonra da •o-
lemlerin •oÛuna gerek bile kalmaz. MakasÝn,
bÝ•aÛÝn kesici alet olduÛunu bilen, sobaya
dokunursa canÝnÝn acÝyacaÛÝnÝ bilen bir •ocukla ev i•inde siz de •ocuÛunuz da daha rahat edersiniz.
‚ocuÛun eli yanar diye soba mÝ yakmayacaÛÝz veya aman •ekirdeÛini yutarsa diye
meyve mÝ vermeyeceÛiz.. Tabiki HAYIR!
Tehlikeli eßyalardan kendimizi ve de •ocuklarÝmÝzÝ soyutlayamayacaÛÝmÝza gšre, bu tip
eßyalarla; arkadaß•a, dost•a yaßamayÝ ve tehlikelerini, olasÝ sonu•larÝnÝ •ocuklarÝmÝza
šÛretmeliyiz.
25
27
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Gebelik
ve DoÛum
HazÝrlayan : Dr. Deniz YERTUT
2
29
GEBEL‹K VE DO⁄UM
GEBELÜK ve DOÚUM
KadÝn †reme Anatomisi
KadÝn Ÿreme organlarÝ yerleßim ve ißlev
bakÝmÝndan ikiye ayrÝlÝr:
ortalama 28 gŸndŸr. En az 21 en •ok 35 gŸn
sŸrer. Yumurtlama ise bu sŸrenin tam ortasÝnda olußur. EÛer adet dšnemi 28 gŸn ise
yumurtlama gŸnŸ 14. gŸndŸr.
1. DÝß genital organlar
2. Ü• genital organlar
DÝß Genital Organlar
KadÝn dÝß genital organlarÝ denilince genel anlamda vulva anlaßÝlÝr. Vulva ayrÝ ayrÝ
isimler alan anatomik olußumlarÝn birleßmesinden meydana gelmißtir. Bu olußumlarÝ
ßšyle sÝralamak mŸmkŸndŸr. Pubis, bŸyŸk
dudaklar, kŸ•Ÿk dudaklar, klitoris, skene
bezleri, dÝß uretra aÛzÝ, bartolin bezleri,
hymen.
DÝß genital organlarÝ i• genital organlarda
AylÝk Kanama (Mensturasyon)
himen (kÝzlÝk zarÝ) ayÝrÝr. Himen vajina aÛzÝ-
Her siklusun ilk gŸnŸ beyinde bulunan
nÝn 1,5-2 cm gerisinde bulunan ince bir zar-
hipotalamustan GNRH isimli hormon salgÝ-
dÝr.
lanÝr. Bu hormon yine beyinde bulunan hi-
Ü• Genital Organlar
Kal•a kemiÛinin i•inde yerleßmiß olan i•
genital organlar vajina, rahim, fallop tŸpleri
ve yumurtalÝklardan olußur. Her saÛlÝklÝ kadÝnda bir vajina, bir rahim, iki adet fallop tŸpŸ ve iki adet yumurtalÝk vardÝr.
KadÝn †reme FonksiyonlarÝ
Beyinde bulunan hipofiz bezi ve hipotalamusun gšnderdiÛi emirlerle aylÝk bir dšngŸ
i•inde yumurtalÝklardan bir yumurta fallop
tŸplerine atÝlÝr. Bu dšngŸ son adet tarihinin
ilk gŸnŸnden sonraki adet tarihinin ilk gŸnŸne kadar ge•en sŸredir. Bu sŸre her kadÝnda
pofizi uyarÝr. Hipofizden FSH isimli folikŸl
uyarÝcÝ hormon salÝnÝr. Bu hormon yumurtalÝklarda 5-15 folikŸlden yalnÝzca 1 folikŸlŸn
(yumurtayÝ i•inde taßÝyan yapÝ) olgunlaßmasÝnÝ baßlatÝr. FolikŸl olgunlaßÝrken šstrojen
hormon dŸzeyi kanda artar. …strojen dŸzeyinin artmasÝ rahim i• duvarÝ olan endometriumun kalÝnlaßmasÝna neden olur. Bu kalÝnlaßmanÝn sebebi yumurta atÝldÝktan sonra artan progesteron hormonunun etkisiyle dšllenecek olan yumurtanÝn yerleßmesi ve gebeliÛin baßlamasÝ i•in rahimi uygun hale getirmektir. Bu artÝß hipofizden LH hormonun
salgÝlanmasÝnÝ uyarÝr. Belli bir sÝrayla artan
29
30
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
hormon dŸzeyleri sonucu folikŸl i•i sÝvÝ dolu bir yapÝ halini alÝr. FolikŸl ortalama 18 mi-
1. ÞŸpheli belirtiler
limetre •apa ulaßtÝÛÝnda kandaki šstrojen dŸ-
Ÿ Adet gecikmesi veya kesilmesi
zeyi de en Ÿst seviyeye gelmißtir. Eß zamanlÝ
…ncelikle enfeksiyon, stres, lohusalÝk ve-
olarak maksimum seviyeye ulaßan LH hor-
ya ßoktan kaynaklanmadÝÛÝ tespit edilmeli-
monu sayesinde (10-12 saat sonra ) folikŸl
dir. BazÝ kadÝnlar gebeliÛe raÛmen adet gšr-
•atlar ve i•indeki yumurta fallop tŸpŸne gi-
meye devam edebilirler.
rer. FolikŸlŸn •atladÝÛÝ bšlgede sarÝ cisim
adÝnda bir cisim olußur ve bu yapÝ progeste-
Ÿ BulantÝ ve kusma
ron Ÿretmeye baßlar. Bu yapÝ gebelik olußur-
…ncelikle mide, barsak hastalÝklarÝ, nšro-
sa gebeliÛin ilk 10 haftasÝnda progesteron
lojik hastalÝklar gibi diÛer nedenlere baÛlÝ ol-
Ÿretmeye devam eder. Gebelik olußmaz ise
madÝÛÝ tespit edilmelidir.
fonksiyonu 14 gŸnde son bulur. 14. gŸne
doÛru gebelik olußmaz ise sarÝ cisimden sal-
Gebelerin % 50-60ÕÝnda ve gebelik baßla-
gÝlanan progesteron dŸzeyi azalmaya baßlar.
dÝktan 2-4 hafta sonra gšrŸlŸr. ‚oÛunlukla
Bu hormonun azalmasÝ kalÝnlaßmÝß olan ra-
ilk hamilelikte daha sÝktÝr. Þikayetler sabah-
him i• dokusunun dškŸlmesine neden olur.
larÝ daha yoÛundur ve 4. aydan sonra yavaß
Bu dškŸlme kanamayla olur ve adet kana-
yavaß kaybolur. Gebelikte bulantÝ kusmanÝn
masÝ olarak isimlendirilir.
olußmasÝnda deÛißen metabolizmanÝn, sinir
GebeliÛin BaßlamasÝ
Serbestleßen yumurtanÝn šmrŸ 12-24 saattir. EÛer sperm (erkek yumurtasÝ) ile kadÝn
yumurtasÝ bu sŸre i•inde uygun ßartlar altÝnda karßÝlaßÝr ise spermlerden bir tanesi yumurtanÝn i•ine girerek dšllenmeyi ger•ekleßtirir. Bu olay fallop tŸpŸnde olur. Daha sonra bu yapÝ rahime doÛru tŸp i•inde ilerlemeye baßlar. Rahim i•inde uygun bir yer bulan
blastocyte denilen yapÝ endometriuma gšmŸlŸr. 9-12. gŸnlerde anne kanÝ ile embriyo
arasÝnda madde alÝßverißi i•in ßartlar iyileßir.
Bu sŸre• plasentanÝn ßekillenmesi ile en olgun safhaya girer. Daha sonra annenin vŸcudunda meydana gelen deÛißikliklerle gebelik
devam eder.
Gebelik Belirtileri
30
sistemi ve gebenin psikolojik durumunun rolŸ olduÛu gibi, yeni bir ortama uyum saÛlamaya •alÝßan i• salgÝ bezlerinin de rolŸ vardÝr. EßzamanlÝ olarak tŸkŸrŸk salgÝsÝnda artma ve aÛÝzda aßÝrÝ sulanma da olur.
Ÿ Meme deÛißiklikleri
…ncelikle yumurtalÝk hastalÝklarÝ, rahim
hastalÝklarÝ, prolaktin isimli hormon dŸzeyinde bozulma yapan hastalÝklara baÛlÝ olmadÝÛÝ tespit edilmelidir.
GšÛŸs u•larÝ koyulaßÝr ve damarlar belirginleßir. Bazen memeden kolostrum denilen
sarÝmtÝrak beyaz bir sÝvÝ gelir.
Ÿ Normalden daha sÝk idrara •Ýkma
…ncelikle idrar yollarÝ ve mesane hasta-
31
GEBEL‹K VE DO⁄UM
lÝklarÝ gibi nedenlere baÛlÝ olmadÝÛÝ tespit
edilmelidir.
GebeliÛin ilk haftalarÝndan itibaren bŸtŸn
genital organlarda kanlanÝm artÝßÝ olur. Buna
baÛlÝ olarak gebe sÝk idrara •Ýkar.
Ÿ Renk deÛißiklikleri ve yorgunluk hissi
…ncelikle yumurtalÝk, bšbrek ŸstŸ bezi
hastalÝklarÝ gibi hastalÝklara baÛlÝ olmadÝÛÝ
tespit edilmelidir.
GebeliÛin 4. ayÝndan itibaren bebek hareketleri kŸnt hareketler olarak kendini belli
eder. 5. aydan itibaren karÝn duvarÝ Ÿzerine
elin konmasÝ ile bebek hareketlerini hissetmek mŸmkŸndŸr. Hatta bu aylarda bebek
hareketleri karÝn duvarÝndan gšzle gšrŸlŸr
bir hal alabilir.
Ÿ Gebelik testleri
Gebelik testlerinde kullanÝlan hormon
plasenta tarafÝndan salgÝlanan HCG (Human
Gebelik sÝrasÝnda bšbrekŸstŸ bezinde de-
Koriyonik Gonadotropin)Õdir. Bu hormon
Ûißikliler olur. Bu deÛißikliler sonucunda
dšllenmiß yumurta rahime yerleßtikten he-
kuvvetsizlik, yorgunluk, uykuya meyil ve
men sonra salgÝlanmaya baßlar ve artarak de-
pigmentasyon olur. Pigmentasyon en fazla
vam eder. 4. ay sonunda en dŸßŸk seviyeye
gšÛŸs u•larÝnda, yŸzde, karÝnda ve dÝß geni-
iner ve doÛuma kadar bu seviyede kalÝr. Do-
tal organlarda gšrŸlŸr.
Ûumdan iki hafta sonra azalarak kaybolur.
VŸcutta salgÝlanan hormon dŸzeylerindeki deÛißikliler ve metabolizmanÝn hÝzlanmasÝ, uyku ihtiyacÝnda artÝßla kendini gšsterir.
Hormonal gebelik testlerinde idrar veya
kan kullanÝlarak tespit yapÝlÝr.
Üdrar tahlili ile gebelik tespiti adetin gšrŸl-
Ÿ KarÝn bŸyŸmesi
memesinden 8-10 gŸn sonra yapÝlÝr. %95-
…ncelikle ßißmanlÝk, gaz ßikayetleri ve
%99 doÛru sonu• verir.
barsak sistemi hastalÝklarÝna baÛlÝ olmadÝÛÝ
tespit edilmelidir.
Gebelikte rahimin bŸyŸmesine baÛlÝ olarak karÝn •evresi de bŸyŸr.
Gebelik SÝrasÝnda Meydana
Gelen DeÛißiklikler
Gebelik fizyolojik bir olaydÝr. Bu dšnemde annenin vŸcudu fetusun gereksinimlerine
2. Kesin belirtiler
gšre gebeliÛin baßÝndan itibaren deÛißiklik
Ÿ ‚ocuk kalp seslerinin duyulmasÝ veya
gšsterir.
gšrŸlmesi ve hissedilmesi
‚ocuk kalp sesleri gebeliÛin 18-20. haftalarÝ arasÝnda karÝn duvarÝndan duyulabilecek
bir karakter kazanÝr. Daha šnceki haftalarda
•ocuk kalp sesleri ultrason gibi cihazlarÝn
yardÝmÝ ile radyolojik olarak tespit edilir.
Kan: Kan hacmi 2. aydan itibaren artmaya
baßlar. AyrÝca fetus kendi i•in gerekli demiri
annenin depolarÝndan •eker. Bu nedenle gebelerde desteklenmez ise demir eksikliÛi
kansÝzlÝÛa neden olabilir. AyrÝca kan bileßimi
de fetusun ve annenin ihtiya•larÝna gšre deÛißir.
31
32
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Kalp: Kalbin •alÝßma kapasitesi % 30-40
ha doÛmadan duymaya baßlar. Yeterince
artar. Bu nedenle gebeler aÛÝr fiziksel egzer-
gŸ•lŸ ise babasÝnÝn sesini ayÝrt edebilir. An-
size dayanÝksÝzdÝr. ‚arpÝntÝ olußabilir.
ne karnÝnda iken sŸrekli duyduÛu annenin
AkciÛerler: Oksijen tŸketimi hamilelikte
kalp atÝm seslerine benzer sesler doÛum son-
%20 artar. Diyafram yŸkselir. Bu nedenle ge-
rasÝnda ona anne karnÝnda duyduÛu gŸven
beler dinlenme sÝrasÝnda bile sÝk sÝk solurlar.
ve huzuru hissettirecektir.
†riner sistem: GebeliÛin baßlangÝcÝndan
Sonu•ta anne Ðbaba ve •ocuk ilißkisi an-
itibaren bšbreklerin •alÝßmasÝ %20-30 artar.
ne karnÝndaki yaßamdan itibaren baßlar.
Bu sebepten dolayÝ gebeler •ok sÝk idrara •Ý-
Beklenen doÛum tarihinin
hesaplanmasÝ
karlar. Ülerleyen aylarda rahim bŸyŸdŸk•e idrar kesesi baskÝyla karßÝlaßÝr ve sÝk idrara •ÝkmasÝnÝn yanÝnda gebe kadÝn idrar yollarÝ enfeksiyonlarÝna a•Ýk hale gelir.
DšlyataÛÝ: Gebelik boyunca dŸzenli olarak bŸyŸr. Yumußar. Rahim aÛzÝ kapanÝr.
Mor renk alÝr ve tŸm salgÝlar azalmÝßtÝr. Fal-
Annenin gebe kalmadan šnceki son adet
tarihinin baßlama gŸnŸnŸ bilmesi gebelik gelißiminin daha iyi izlenmesini saÛlar. DoÛum
sÝrasÝnda olußabilecek problemleri ve doÛum
sonrasÝ sorunlarÝ šnlemeye veya tedavi etmeye yšnelik girißimleri kolaylaßtÝrÝr.
lop tŸpleri ve yumurtalÝklar yukarÝ doÛru yer
deÛißtirir.
Memeler: Hacimleri erkenden artar. Derisi incelir ve hassaslaßÝr. MemebaßÝ koyulaßÝr
ve •evresi kabarÝr.
Fetus ve anne arasÝndaki ilißki
Fetus gelißimi ve bŸyŸmesi i•in tamamen
annesine ihtiya• duyar. Gelißen fetus bŸyŸmesi i•in gerekli besinleri plasenta aracÝlÝÛÝ
ile annesinden alÝr. Bu fetus i•in hayatidir.
Fakat fetusun anne karnÝndaki gelißim sŸreci
incelendiÛinde anne karnÝndayken ÝßÝÛa duyarlÝ olduÛu tespit edilmißtir. 7. aydan sonra
anne karnÝnÝn ŸstŸne yšnlendirilen gŸ•lŸ bir
ÝßÝÛÝ algÝlayabilir. 6. ayÝn sonundan itibaren
ißitme duyusu •alÝßmaya baßlar. DoÛduktan
sonra •ok iyi tanÝyacaÛÝ annesinin sesini da32
Gebelik sŸresi ortalama 41 hafta sŸrer.
%90 son adetin ilk gŸnŸnŸ izleyen 276. Ð
290. gŸnlerde gebelik tamamlanÝr.
GebeliÛin 37. haftasÝndan šnceki doÛumlar erken doÛum, 37-41. haftalar arasÝ normal doÛum , 41. haftadan sonraki doÛumlar
ge• doÛum olarak adlandÝrÝlÝrlar.
1. Adet tarihine gšre hesaplanmasÝ: Son
adetin 1. gŸnŸne 7-10 gŸn eklenir. Son adetin ayÝndan Ÿ• ay geriye gidilir. Bir yÝl eklenir. Belirlenen tarih 1-2 gŸn sapma ile beklenen doÛum tarihidir.
Naegel formŸlŸ = son adetin ilk gŸnŸ
+(7 - 10 gŸn) Ð 3 ay + 1 yÝl
…rnek: Annenin son adet tarihi 15 haziran 2004 ise;
33
GEBEL‹K VE DO⁄UM
Beklenen doÛum tarihi:
15+7=22
15+10=25
Haziran ayÝndan Ÿ• ay geri sayÝlÝnca bulunan ay MarttÝr. Bir yÝl eklenir.
22-25 Mart 2005 beklenen doÛum tarihidir.
2. Anne son adet tarihinin baßlangÝcÝnÝ
bilmiyorsa beklenen doÛum tarihi doktorlar
tarafÝndan uygulanacak farklÝ yšntemler ile
hesaplanabilir.
GebeliÛin Takibi
Bir kadÝnda ߟpheli gebelik bulgularÝndan
herhangi birisi olduÛunda hi• gecikmeden
bir saÛlÝk kurulußuna baßvurmalÝdÝr. Gebenin
ve bebeÛin saÛlÝÛÝ i•in doktor kontrolleri hayati šnem taßÝr. SaÛlÝk kurulußlarÝnda gebeler
eÛer bir sorun olmaz ise ilk 28 hafta boyunca 4 haftada bir, 39-32. Haftalar arasÝnda iki
haftada bir, 33-40. Haftalar arasÝnda haftada
bir veya duruma gšre 3 gŸnde bir kontrole
girerler.
GebeliÛin ilk Ÿ• ayÝnda
izlenmesi
Ülk muayene kesinlikle bir doktor tarafÝndan yapÝlmalÝdÝr.
Ama•:
Ÿ Annenin gebelik sÝrasÝnda yaßayabileceÛi yapÝsal ve metabolik sorunlarÝ tespit
etmek ve šnlem almak,
Ÿ Gebelik sÝrasÝnda riskli olabilecek
hastalÝklar i•in tahlillerin yapÝlmasÝ,
Ÿ BebeÛin gelißimi ve bŸyŸmesinin
saÛlÝklÝ olup olmadÝÛÝnÝn deÛerlendirilmesi-
dir.
1. Anamnez (sorgu):
Ülk kontrolde doktor gebeden ayrÝntÝlÝ bir
sorgulama alÝr. Bu sorgulamada kißinin kendi ge•irdiÛi hastalÝklar, aldÝÛÝ tedaviler, ge•irdiÛi ameliyatlar, varsa šnceki gebelikleri,
mesleÛi, yakÝnlarÝnÝn ge•irdiÛi hastalÝklar šÛrenilir.
2. Muayene:
Doktor gebenin genital muayenesini yapar. Gebelik sÝrasÝnda veya doÛum sÝrasÝnda
olabilecek yapÝsal sorunlarÝ tespit eder. HastanÝn leÛen kemiÛinin šl•Ÿmleri yapÝlÝr. LeÛen kemiÛinin yapÝsÝ incelenir, normal doÛuma uygun olup olmadÝÛÝna bakÝlÝr. Smear
(mikroskop altÝnda incelemek i•in vajinadan
alÝnmÝß organik doku) testi yapÝlÝr. GebeliÛin
gelißimini takip etmek a•ÝsÝndan bu bilgilerin
hepsi kayÝt edilecektir.
3. Tahliller:
Kandaki HCG hormonu plasenta tarafÝndan salgÝlanÝr. (plasenta=fetusu anneye baÛlayan organ). Bu hormonu belirleyen kan testi yapÝlÝr.
Kan grubu ve kandaki hemoglobin miktarÝnÝn belirlenmesini ama•layan testler yapÝlÝr. Kan grubu testi babaya da yapÝlmalÝdÝr.
AyrÝca gebelik sÝrasÝnda sorun olußturabilecek bazÝ hastalÝklara yšnelik kan testleri yapÝlÝr.
Tam idrar tahlili yapÝlÝr.
Bu Dšnemdeki Gelißmeler
GebeliÛin ilk ayÝnda •eßitli dokular yerleßim gšsterir. Bu dšneme histogenezis denir.
33
34
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ülk 2 hafta genelde dšllenen yumurtada bšlŸnmeler hÝzla sŸrer ve šnce bir top halini
alÝr. 20. gŸnden itibaren kalbi olußturacak
taslak ortaya •Ýkar. 3. hafta bitiminde embriyon 2 mm boyuna ulaßÝr. 3. haftadan itibaren
baßta merkezi sinir sistemi olmak Ÿzere organ sistemleri gelißmeye baßlar. Bu ayÝn sonuna doÛru iri bir virgŸl gšrŸnŸmŸndedir.
VirgŸl u•larÝ bombelidir. †stteki bombe beyin taslaÛÝ, aßaÛÝdaki ise kuyruk kemiÛini
olußturacak olan kuyruk tomurcuÛudur. Arada ise sinir sistemini olußturacak olan yapÝ
vardÝr. AyÝn sonunda boyu 2-4 mm olmußtur.
Ükinci ayda organlar ßekillenmeye baßlar.
24. gŸnde Ÿst organ taslaÛÝ, 26. gŸnde ise ilk
i• organ taslaÛÝ olußur. 6. haftadan itibaren
embriyonun, aÛzÝ, sindirim sistemi, basit bir
beyini ve merkezi sinir sistemi gelißmißtir. 7.
haftada parmaklar belirginleßir. 9-10. haftada
artÝk fetusun yŸzŸ bi•imlenmißtir. Bu dšnemde dÝß saldÝrÝlara karßÝ embriyon en duyarlÝ sŸrecini yaßar. Üleride saptanan ciddi sakatlÝklar bu dšnemde ortaya •ÝkmÝß olabilir.
BebeÛin gšzlerini ve kulaklarÝnÝ olußturacak
•ukurlar olußmußtur. GšÛŸs kafesi ve karÝn
gelißmektedir, kalp gšÛŸste bir •ÝkÝntÝ olarak
belirir ve bu haftanÝn sonunda atmaya baßlar.
Kan damarlarÝ kol ve bacaklar olußmaya baßlar.
Gšzlerin olußumu tamamlanmÝß olup gšz
kapaklarÝ gelißimini sŸrdŸrŸr. Bu dšnemde
ultrasound ile muayenede, bebeÛin hareketleri gšzlenebilir. Ancak bu hareketler, annenin hissedemeyeceÛi hareketlerdir. Anne
adayÝ bu haftalarda bebeÛin hareketlerini algÝlamaz. †•ŸncŸ ayda Ÿreme organlarÝndaki
farklÝlaßma sonu•lanma aßamasÝna girer.
34
2. ve 3. aylarda fetus •ok hÝzlÝ bŸyŸr. Bu
dšnemin sonunda bebeÛin kilosu yaklaßÝk
28.3 gr, boyu ise yaklaßÝk 7.5 cmÕdir.
7. ayda gšzkapaklarÝ a•ÝlÝr ve solunum
hareketleri 8. Aya doÛru saptanÝr.
Fetusun ekleri de fetus ile birlikte 9 ay boyunca gelißirler. Bu ekler; plasenta,amniyon
sÝvÝsÝ, ve gšbek kordonudur.
GebeliÛin ikinci Ÿ• ayÝnda
annenin izlenmesi
Bu dšnem annenin doÛuma hazÝrlanma
dšnemidir. Bu Ÿ• aylÝk dšnemde annenin,
doktorunu ayda bir ziyaret etmesi uygun
olur.
Ama•:
Ÿ Fetusun organlarÝnÝn bŸyŸmesi ve deÛerlendirilmesi,
Ÿ Annede gebelik sÝrasÝnda meydana •Ýkabilecek ve gebelik sÝrasÝnda risk olußturabilecek hastalÝklarÝn tespiti,
Ÿ Prenatal testlerin uygulanmasÝ.
1. Sorgulama ve muayene:
Ÿ Annenin kullandÝÛÝ ila•lar kontrol edilir.
Ÿ Annenin aldÝÛÝ kilo kontrol edilir. Üdeal kilo artÝßÝ her ay 1-1,5 kilodur. Gebelik sŸresince annenin kilosunda anlamlÝ artÝß olacaktÝr, ancak bunun bŸyŸk bir
bšlŸmŸ ikinci Ÿ• aylÝk dšnemde ger•ekleßir. Genel olarak, tŸm hamilelik
sŸresince kilo artÝßÝ yaklaßÝk 10-15 kg.
arasÝnda olmalÝdÝr. DoÛaldÝr ki bunun
biraz altÝ veya ŸstŸ olabilir.
35
GEBEL‹K VE DO⁄UM
Ÿ Annenin tansiyonunun 130/90 mmHg
(ßeker hastalÝÛÝ) gšrŸlebilir. AyrÝca id-
altÝnda veya ŸstŸnde olup olmadÝÛÝ de-
rarda gšrŸlecek bazÝ protein yapÝsÝnda-
Ûerlendirilir. Hamilelik boyunca her
ki maddeler, gebeliÛin ileri dšnemlerin-
doktor ziyaretinde gebenin kan basÝncÝ
de ortaya •Ýkabilecek sorunlarÝn šncŸ-
(tansiyon ) šl•Ÿlecektir ve gebelik bo-
sŸdŸr.
yunca da bu sŸrecektir. BazÝ gebelerde
Ÿ Anne kanÝndan Ÿ•lŸ tarama testi de-
ortaya •Ýkabilecek yŸksek tansiyon
šnemli bir hastalÝktÝr ve bazÝ istenmeyen durumlara (komplikasyonlara) ne-
nilen bazÝ genetik hastalÝklara yšnelik
test yapÝlÝr.
den olabilir. Bu nedenle tansiyon takibi
Ÿ Bu 3 ayÝn sonlarÝna doÛru, bebeÛin
•ok šnemlidir.
gelißimini boyunu ve kilosunu deÛer-
Ÿ Rahim kasÝlmalarÝ deÛerlendirilir. Anne 2. ayÝn sonlarÝna doÛru yatarken elini karnÝnÝn Ÿzerine koyunca hissedebilir. AÛrÝ duymaz. Bunlar normal kasÝlmalardÝr. Ortalama 40 saniye sŸrer ve
ge•er. EÛer aÛrÝ varsa veya uzun sŸrŸyorsa nedeni araßtÝrÝlmalÝdÝr.
Ÿ Fetusun canlÝlÝÛÝ deÛerlendirilir. EÛer
annenin ilk gebeliÛi ise 5. ay civarÝnda
bebeÛin hareketlerini hissetmeye baßlar. Daha sonraki gebeliklerinde daha
erken hisseder. Ülk hareketler hafif seÛirme veya gaz hareketine benzer bir his
yaratÝr. Daha ileriki gŸnlerde kŸ•Ÿk tekmeleri anne ayÝrt eder.
Ÿ Fetusun kalp sesleri deÛerlendirilir. Bu
sesler dšrtnala koßan bir atÝn veya lokomotifin sesine benzer.
Ÿ Annenin jinekolojik muayenesi yapÝlÝr.
Ÿ Üdrar tahlili yapÝlÝr. Her ziyarette doktor gebe idrarÝndaki protein ve ßeker
oranlarÝnÝ kontrol eder. BazÝ gebelerde,
gebelik sŸresince ortaya •Ýkan diabet
lendirmek amacÝ ile ultrasound yapÝlÝr.
Bu yšntem zararsÝz bir yšntemdir. KulaÛÝmÝzÝn duyamayacaÛÝ ßiddetteki ses
dalgalarÝ karÝn i•lerine doÛru gšnderilir,
yansÝmalarÝ bilgisayarlar ile deÛerlendirilip bir ekranda gšsterilir. BebeÛin organlarÝ incelenir. Kalp atÝmlarÝ izlenir.
Amniyon sÝvÝ miktarÝ tespit edilir. Plasenta yerleßimi ve yapÝsÝ incelenir.
Ÿ Annenin yaßÝ veya hikayesi risk teßkil ediyorsa 16-18. haftalar arasÝnda
amniosentez planlanÝr. Amniosentez
annenin karnÝndan bebeÛin i•inde bulunduÛu sÝvÝyÝ almak Ÿzere uygulanan
bir yšntemdir. Ultrasound eßliÛinde yapÝlÝr.
Ÿ Anne 6. ayÝn i•inde doÛum ßekli ile
ilgili bilgilendirilir.
Ÿ Bu dšnemin sonunda bebeÛinizin
aÛÝrlÝÛÝ yaklaßÝk 1.3 kg, boyu ise yaklaßÝk 28 cm.Õdir.
Bu Dšnemdeki Gelißmeler
20. haftada bebeÛin gšzleri, gšzkapaklarÝ,
35
36
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
kulaklarÝ tamamen olußmußtur. VŸcudunda
hafif bir tŸylenme olur. Bebek bu dšnemde
ißitmeye baßlar. Annenin kalp atÝmlarÝnÝ duymaktadÝr. Rahim dÝßÝndan gelecek bazÝ sesler
de bebeÛe ulaßabilir. Bu dšnemde bebek konußmalara ve mŸziÛe tepki gšstermeye baßlar. Cinsiyeti artÝk belli olur. Ultrasound yardÝmÝ ile cinsiyetini belirlenebilir.
Annede bu dšnemdeki
deÛißiklikler
a) Kilo ArtÝßÝ
Annenin kilo artÝßlarÝ ile birlikte artÝk kÝyafet sÝkÝntÝsÝ baßlar. Bu dšnemde uygun kÝyafetler se•ilmesi šnemlidir.
b) Ben ve Lekelerin Olußumu
Annenin vŸcudunda ben ve lekeler olußabilir. Bu tŸr deÛißiklikler doÛal olmasÝna raÛmen doktora bildirilmelidir.
c) AÛrÝlar
Uterusu (rahim) pelvise baÛlayan baÛlarÝn
kalÝnlaßmasÝ ve uzamasÝ sonucunda aÛrÝ olußabilir. Bu normal, fizyolojik bir aÛrÝdÝr. BŸyŸtŸlmemelidir, herhangi bir problemin varlÝÛÝnÝ gšstermez. Bu aÛrÝlar gebeyi •ok rahatsÝz ederse doktoruna danÝßmalÝdÝr.
d) SÝrt, Bel AÛrÝlarÝ ve Burun
KanamasÝ
SÝrt, bel aÛrÝlarÝ ve burun kanamalarÝ gšrŸlebilir. Burun kanamalarÝ, kanda artan bazÝ hormonlarÝn etkisi ile olabilmektedir. SÝrt
ve bel aÛrÝlarÝ ise uterustaki (rahim) bŸyŸme
ve bacaklara olan aÛÝrlÝk daÛÝlÝmÝndaki deÛißme ile ortaya •Ýkar.
36
GebeliÛin son Ÿ• ayÝnda
annenin izlenmesi
Ama•:
Ÿ Fetusun bŸyŸmesini ve canlÝlÝÛÝnÝ
kontrol etmek,
Ÿ Erken doÛum veya ge• doÛum olasÝlÝÛÝnÝ tespit etmek,
Ÿ Annenin saÛlÝÛÝnÝn deÛerlendirilmesi,
Ÿ DoÛum šncesi annenin istirahatinin
planlanmasÝ,
1. Muayene, Tetkik ve MŸdahale
Ÿ Rahim yŸksekliÛi šl•ŸlŸr.
Ÿ Fetusun geliß bi•imi tanÝmlanÝr.
Ÿ Fetusun kalp atÝßlarÝ dinlenir.
Ÿ Ultrasonografi ile bebeÛin gelißimi,
amnion sÝvÝ miktarÝ tespit edilir.
Ÿ Rhogam aßÝsÝ, Rh negatif kana sahip
anne adaylarÝna uygulanÝr.
Ÿ Annenin aÛÝrlÝÛÝ ve tansiyon šl•Ÿmleri
yapÝlÝr.
Ÿ Üdrar tahlili yapÝlÝr. Her ziyarette idrar
protein ve ßeker oranlarÝ kontrol edilir.
BazÝ gebelerde, gebelik sŸresince ortaya •Ýkan diabet (ßeker hastalÝÛÝ) gšrŸlebilir. AyrÝca idrarda gšrŸlecek bazÝ protein yapÝsÝndaki maddeler, gebeliÛin
ilerideki dšnemlerinde ortaya •Ýkabilecek sorunlarÝn šncŸsŸdŸr.
Ÿ Jinekolojik muayene ile rahim aÛzÝ a•ÝlÝp a•ÝlmadÝÛÝ belirlenir.
Ÿ 38. haftadaki muayenede doÛum planlanmasÝ yapÝlÝr.
Ÿ 40. haftadan sonra doÛum olmamÝß ise
gebe yakÝn takiple izlenir.
37
GEBEL‹K VE DO⁄UM
Bu Dšnemdeki Gelißmeler
32. haftada bebeÛin yŸzŸ yeni doÛmuß
bir bebeÛinki kadar pŸrŸzsŸzdŸr. Bu dšnemde bebek yaÛlanmaya devam eder. Ancak bebek daha dÝß ortamda yaßamaya hazÝr
deÛildir. 36. haftadan šnce doÛan bebeÛe
šzel bakÝm gerekir. 36. haftada bebeÛin baßÝ pelvise (kasÝk) iner. Bu dšnemin sonunda
bebeÛin baßÝ hala pelvistedir. BaÛÝßÝklÝk sistemi henŸz tam gelißmediÛi i•in plasentadan antikor (koruyucu molekŸller) almaya
devam eder. VŸcudunu kaplayan tŸy (lunago) tabakasÝ yok olur. VŸcudu krem kÝvamÝnda beyaz yaÛlÝ madde (vernix caseosa)
ile kaplÝdÝr. Bu da bebeÛin derisini amnion
(bebeÛin yaßadÝÛÝ kese i•indeki sÝvÝ) sÝvÝsÝndan korur. BebeÛin ilk dÝßkÝsÝ baÛÝrsaklarÝnda koyu yeßil olarak bulunur. Bu dÝßkÝnÝn,
amnion sÝvÝsÝna karÝßmasÝ, bebeÛin, anne
karnÝnda zorlandÝÛÝnÝn bir belirtisidir. Ükinci
Ÿ• aylÝk dšnemin sonunda bebek parmaÛÝnÝ
emebilir veya hÝ•kÝrabilir. Cilt altÝnda yaÛ
tutulmaya baßlanÝr. Gšz kapaklarÝ a•ÝlmÝßtÝr
ve gšrŸß mesafesi 20 cm.'yi bulur. Eller ve
ayaklar tamamen olußmußtur ve tÝrnaklar
uzamaya baßlar.
Bu dšnemin sonunda bebeÛin kilosu orta-
tur. Annenin yuvarlak karnÝ bebeÛin bŸyŸmekte ve gelißmekte olduÛunun gšstergesidir. Kilo alÝmÝ son aya kadar yaklaßÝk haftada
400-500 gr.ÕlÝk bir hÝz ile devam eder. Son
ayda ise 500 gr. ile 1 kilo arasÝnda artar.
b) GšÛŸslerde BŸyŸme
GšÛŸsler gšzle gšrŸlŸr bir ßekilde bŸyŸmŸßtŸr. SŸt Ÿretmek i•in hazÝrlÝklar devam
etmektedir. Bazen hassasiyet artar. Bu durumlarda uygun bir sŸtyen gebeyi rahatlatacak en šnemli •šzŸmdŸr.
c) Uykudaki DeÛißmeler
Uyku i•in uygun pozisyon bulmak zorlaßabilir. SÝrt ŸstŸ yatÝlmamalÝdÝr. Yan yatmak
en uygun pozisyondur. Gebe yan yatarken
bŸyŸk bir tane veya •ok sayÝdaki kŸ•Ÿk yastÝklar ile gšÛŸs, karÝn ve iki bacaÛÝn arasÝna
destek yapabilir. Uterusun (rahim) idrar kesesi Ÿzerine artan baskÝsÝ yŸzŸnden daha fazla
idrara •Ýkma ihtiyacÝ doÛar. Geceleri daha
sÝk uyanÝr.
Gebelerin Risk TaßÝyan
Þikayetleri
Gebe muayenelerinin hepsinin dŸzenli
olarak yaptÝrÝlmasÝ, anne adayÝnÝn ve bebeÛin saÛlÝÛÝ i•in •ok šnemlidir.
lama 3.5 kg. ve boyu ortalama 50 cm.Õye
Ÿ Ateßi yŸkselirse,
ulaßÝr.
Ÿ Cildinde dškŸntŸler •Ýkarsa,
Annede bu dšnemdeki
DeÛißiklikler
a) Kilo ArtÝßÝ
Kilo artÝßÝ bu dšnemde iyice belli olmuß-
Ÿ Her ne ßekilde olursa olsun kanama
olursa,
Ÿ KštŸ kokulu akÝntÝ olursa,
Ÿ DÝß Ÿreme organlarÝnda yaralar, aÛrÝ,
kaßÝntÝ olursa,
37
38
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ 5. aydan sonra bebeÛin hareketlerini
hissetmiyorsa ya da aßÝrÝ hareket varsa,
Ÿ Baß dšnmesi, baß aÛrÝsÝ ve bulanÝk gšrme varsa,
Ÿ Kulaklarda uÛultu-•Ýnlama varsa,
Ÿ Mide ve •evresinde kasÝlma ve aÛrÝ
varsa,
Ÿ Rahimde sŸrekli kasÝlmalar varsa,
Ÿ Beklenen zaman olmasa da doÛum aÛrÝlarÝ baßladÝ veya su geldiyse,
Ÿ Tahmin edilen tarih ge•mesine raÛmen
doÛum aÛrÝlarÝ baßlamadÝysa, gebeler
hemen doktorlarÝna baßvurmalÝdÝrlar.
GEBELÜKTE OLABÜLECEK
RAHATSIZLIKLAR
1. BayÝlma ve halsizlik:
GebeliÛin ilk Ÿ• ayÝnda halsizlik, tansiyon
dŸßmeleri gšrŸlebilir. Bu dšnemde kan ßekerinde dŸßmeler sÝktÝr. Buna kusmalar da eklenince olay kÝsÝr bir dšngŸye girer.
Ne yapÝlabilir?
Anne adayÝ gebeliÛinin ilk Ÿ• ayÝnda dŸzenli yemek yemelidir. A• kalmamalÝdÝr.
GŸnde 5-6 šÛŸn beslenmelidir.
2. BulantÝ ve kusmalar:
BulantÝ ve kusmalar gebelerin yaklaßÝk
%30-40ÕÝnda gšrŸlŸr. BazÝlarÝnda gebelik
boyunca sŸrerken bazÝlarÝnda gebeliÛin 4.
ayÝnda kesilir. …nem bakÝmÝndan ikiye ayrÝlabilir.
a) Gebenin genel durumunu
bozmayan bulantÝ ve kusmalar:
38
Bu tarz bulantÝ ve kusmalar sÝk gšrŸlŸr.
Sabah yataktan kalkar kalkmaz baßlayan ßikayetler yemek yedikten sonra ge•er.
Ne yapÝlabilir?
Bu ßikayetler •oÛunlukla gebeliÛin 3. veya 4. ayÝnda kaybolacaktÝr. Gebe yataktan
kalkar kalkmaz yemek yemelidir. Hatta yataÛÝnÝn baßÝnda tuzlu krakerler bulundurmalÝdÝr. GŸn i•inde a• kalmamalÝdÝr. Bu dšnemde gebe kilo kaybedebilir fakat ßikayetler genel durumunu bozmadÝÛÝ sŸrece endiße edilmemelidir. Ülerleyen haftalarda anne adayÝ
yeterli kilo alÝmÝna ulaßacaktÝr.
b) Genel durumu bozan bulantÝ
ve kusmalar:
Bu tarz bulantÝ ve kusmalar •ok nadir gšrŸlŸr ve tablo •ok farklÝdÝr. Anne adayÝnÝn
kusmalarÝ •ok ßiddetlidir. AßÝrÝ kilo kaybÝ ve
vŸcudun susuz kalmasÝ sšz konusudur.
Ne yapÝlabilir?
Mutlaka hastaneye yatÝrÝlarak tedavi edilmesi gerekir. Hastane tedavisi sÝrasÝnda anne
adayÝna serum verilmelidir. Daha sonra yavaß yavaß beslenmesi saÛlanmalÝdÝr.
3. Bel ve leÛen kemiÛi aÛrÝlarÝ:
GebeliÛin baßÝnda bu aÛrÝlar sÝk olur. ‚oÛunlukla rahmi arkaya dšnŸk kadÝnlarda rahatsÝzlÝk verir. Adet dšnemindeki aÛrÝlara
benzer. AÛrÝlarÝn sebebi rahim hareketleridir.
Arkaya yerleßik olan rahim, hacmi bŸyŸdŸk•e šn kÝsma doÛru dšner ve aÛrÝlar bunun
sonucu ortaya •Ýkar.
Ne yapÝlabilir?
39
GEBEL‹K VE DO⁄UM
Anne adayÝ yorulduÛu ve aÛrÝ hissettiÛi
zaman istirahat etmelidir.
4. …dem
Ellerde ve ayaklarda hafif•e ßißmeler, cilt
altÝndaki bšlgelerde sÝvÝ toplanmasÝ ile gšrŸlebilir, normaldir.
Ne yapÝlabilir?
Ancak 24 saatte normale dšnmŸyor ise
doktora mŸracaat edilmelidir. Bu tip bulgular bazen de gebelik zehirlenmeleri habercisi olabilir.
5. DŸßme
VŸcuttaki hÝzlÝ kilo deÛißiklikleri dengenin bozulmasÝna ve dŸßmelere neden olabilir.
Ne yapÝlabilir?
EÛer herßeye raÛmen bšyle bir durum sonucunda, kanama, vajinadan sÝvÝ akmasÝ veya ßiddetli aÛrÝlar olußursa hemen doktora
mŸracaat edilmelidir.
6. Karpal TŸnel Sendromu
El bileÛinde tendon ve sinirlerin ge•tiÛi
dar bir kanalsÝ yapÝ vardÝr. VŸcutta biriken sÝvÝlar nedeni ile burada bir daralma olursa, el
ve parmaklara giden sinirler bu kanalda baskÝya uÛrayarak aÛrÝ ve uyußma yapabilir.
Ne yapÝlabilir?
Bšyle bir ßikayeti olursa gebe yiyeceklerindeki tuzu azaltmalÝ ve doktoruna baßvurmalÝdÝr.
7. Yutak borusu rahatsÝzlÝÛÝ
(šzofagus reflŸsŸ)
Genellikle gebeliÛin sonuna doÛru •Ýkar.
Mide šzsuyu yemek borusuna doÛru geri ka•ar. Nedeni bŸyŸyen rahimin baskÝsÝdÝr.
Ne yapÝlabilir?
Anneye yatarken baßÝnÝ yukarÝda tutmasÝ,
sÝk sÝk ve az az beslenmesi šnerilir. ‚ok ßiddetli ise ila• tedavisi verilir.
8. Mide yanmasÝ
Normalde yutulan besin maddeleri yemek
borusu ile mideye inerler. Midenin giriß bšlŸmŸnde bulunan, kaslardan yapÝlmÝß bir
halka (sfinkter) i•eri girenlerin, geri ka•masÝnÝ engeller. Gebelik sÝrasÝnda salgÝlanmasÝ
artan hormonlar, sfinkter kaslarÝnÝ gevßetebilirler. EÛer sfinkter kaslarÝnda gšrŸlen gevßeme fazla olursa, mideye girmiß besinlerin ya
da asitli mide i•eriÛinin geriye ka•ÝßÝna neden olur. Asitli maddelerin yemek borusuna
girmeleri burada yanma ve tahriß meydana
getirir. GšÛŸs kemiÛinin arkasÝnda, alt kÝsÝmlarÝnda yanma, sÝcaklÝk hissedilir. Geriye ka•an madde miktarÝ fazla olursa ya da kißi yatar durumda ise aÛÝza kadar ulaßabilirler ve
•ok rahatsÝz edici bir durum olußur.
Ne yapÝlabilir?
YaßanÝlanÝn, tamamen hormonlarÝn etkisi
ile ortaya •Ýkan bir durum olmasÝ nedeni ile
hastalÝk olarak dŸßŸnŸlmemesi gerekir. Sadece basit šnlemler ile yaßanÝlan sÝkÝntÝlar
bŸyŸk oranda ortadan kalkacaktÝr. Bu šnlemlere raÛmen ßikayetler devam ediyorsa
doktora baßvurulmalÝdÝr.
…nlemler
Ÿ Sigara i•ilmemeli. Sigara mide asit salgÝsÝnÝ arttÝrÝcÝ bir faktšrdŸr. Bebek a•Ý39
40
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
sÝndan da sigara pek •ok olumsuzluk taßÝr.
Ÿ Az az ve sÝk sÝk beslenilmelidir.
Dinlenme sÝrasÝnda ayaklar kalp seviyesine en yakÝn yŸksekliÛe kadar yŸkseltilmelidir.
Ÿ Yemek yerken dik oturulmalÝdÝr. Yemeklerden sonra, en az bir saat yatÝlmamalÝdÝr.
FÝrsat bulduk•a dinlenilmelidir.
Ÿ Ciklet •iÛnemek tŸkŸrŸk salgÝsÝnÝ arttÝrÝr. TŸkŸrŸk mide asidini dengeleyen
bir faktšrdŸr.
Gebelerin klasik beden
durußu, giderek bŸyŸyen
karÝn nedeniyle, belin giderek •ukurlaßmasÝdÝr. Bu
duruß, šzellikle gebeliÛin 24. haftasÝndan
sonra belirginleßir. Artan •ukurluk, sÝrtdaki
hafif kamburluÛun artmasÝna ve baßÝn šne
doÛru gelmesine yol a•ar. Ortaya •Ýkan bu
anormal duruß, karÝn kaslarÝnda gerginlik ve
gŸ• kaybÝna yol a•arken, sÝrt kaslarÝ gerilir ve
kasÝn kendi i• gerilimi artar ve aÛrÝ olußturur.
Eklemlerin, normalde i•lerinde yer alan ve
eklemin rahat hareket etmesini saÛlayan sÝvÝlarÝn Ÿretimi, zorlanmaya baÛlÝ olarak artar
ve eklem kapsŸlŸnŸ gererek aÛrÝya neden
olur. Bu gerginliÛe baÛlÝ normal bel hareketleri, aÛrÝlÝ olarak yapÝlmaya baßlanÝr. AyrÝca
gebelik boyunca vŸcutta aÛrÝnÝn algÝlanmasÝnÝ saÛlayan aracÝ maddelerin salÝnÝmÝ artar,
aÛrÝyÝ baskÝlayan morfin benzeri maddelerin
Ÿretimi ise dŸßer. AÛrÝyÝ ileten sinir yollarÝnÝ
daha duyarlÝ hale getiren maddeler salÝnarak, daha hafif aÛrÝlar, daha ßiddetli olarak
hissedilir.
Ÿ Yatmadan 2-3 saat šncesinden itibaren
bir ßey yenilmemelidir.
Ÿ Kahve, gazlÝ i•ecekler, tatlÝ yiyecekler,
sal•a, turun•giller, yaÛlÝ yiyecekler, alkollŸ i•ecekler, baharatlÝ yiyeceklerden
uzak durulmalÝdÝr.
9. SÝk idrara •Ýkma
GebeliÛin sonuna doÛru anne gecede 3-4
kez idrara •Ýkar. Mesane kapasitesi rahimin
genißlemesi sonucu mesaneye basÝn• yapar.
AyrÝca yŸksek progesteron dŸzeyi kaslarÝn
gevßemesine katkÝda bulunur. Bu nedenlerden dolayÝ gebe sÝk idrara •Ýkar.
10. SÝrt aÛrÝlarÝ
Bebek uterus i•inde gittik•e gelißip bŸyŸrken, annenin vŸcudunda da bazÝ deÛißikliklerin olmasÝ normaldir. BazÝ kaslara daha
fazla yŸk, gerilim dŸßer ve sÝrt aÛrÝlarÝ ortaya
•Ýkabilir.
Ne yapÝlabilir?
BunlarÝ engellemek i•in dŸzenli egzersiz
yaparak sÝrt kaslarÝ gŸ•lendirilmelidir.
Üyi ve rahat bir ayakkabÝ se•imi de šnemlidir.
40
11. Bel aÛrÝsÝ
Ne yapÝlabilir?
Ÿ DoÛru oturup kalkma, aÛÝrlÝk taßÝma
•ok šnemlidir.
Ÿ Gebelik boyunca sigara i•mek, hem
•ocuÛun gelißimini bozar, hem de beli
olußturan eklemler ve disk denilen, yu-
41
GEBEL‹K VE DO⁄UM
mußak dokularÝn beslenmesini azaltarak bel aÛrÝsÝ yapar, bu nedenle bÝrakÝlmalÝdÝr. Gebe •alÝßÝyorsa •alÝßma koßullarÝ, oturduÛu koltuk, masasÝ dŸzenlenir.
Ÿ Yan yatarken, karnÝn bir yastÝkla desteklenmesi aÛrÝyÝ azaltarak, uykuya yardÝmcÝ olur.
Ÿ GŸnde dšrt kez 20 dakika, bacaklarÝn
altÝna yastÝk koyarak yatmak, kas spazmÝ ve bel •ukurluÛunu azaltarak, aÛrÝyÝ
dindirir. AÛrÝ ve kas spazmÝ, hafif ÝsÝtma
ve masajla rahatlar.
Ÿ Gebelik boyunca, orta/hafif ßiddette,
haftada Ÿ• kez egzersiz yapÝlmalÝdÝr.
Egzersiz sÝrasÝnda yeterince sÝvÝ alÝnmalÝdÝr.
Ÿ Ülk Ÿ• aydan sonra, sÝrtŸstŸ yatarak veya •ok sÝcak da egzersiz yapÝlmamalÝdÝr.
Ÿ Uzun sŸre hareketsiz, ayakta durulmamalÝdÝr.
Ÿ Son Ÿ• ayda zÝplama ve koßma yapÝlmamalÝdÝr •ŸnkŸ bŸyŸyen uterus nedeniyle aßÝrÝ yŸklenen, pelvis taban kaslarÝ ani zorlanmalarla zarar gšrebilir.
Ÿ GebeliÛe baÛlÝ, hipertansiyonu olanlar, erken doÛum tehdidi olanlar, rahim
aÛzÝ (serviks) yetersizliÛi olanlar, 3. gebelik ayÝndan sonra, devamlÝ kanamasÝ
olanlar, •ocukta, rahim i•inde gelißme
geriliÛi olanlar egzersizden ka•ÝnmalÝdÝrlar.
12. Bacak ve bileklerde ßißlikler
Gebelikte ayaklarda, ellerde ve bileklerde
ßißlikler gšrŸlebilir. Þißlikler genelde gŸnŸn
ilerleyen saatlerinde en Ÿst seviyesine •Ýkar.
Bir•ok doku gebelikte hormonal deÛißiklikler
nedeni ile daha fazla su tutmaya baßlar. Gebelikte gšrŸlen ßißlikler genelde yeterli bir
gece uykusu ile ortadan kalkar.
Ne yapÝlabilir?
Ÿ Ayakta uzun sŸre durmaktan ka•ÝnÝlmalÝdÝr.
Ÿ YŸksek topuklu ve dar ayakkabÝlar giyilmemelidir.
Ÿ YŸksek oranda tuz i•eren besinlerden
ka•ÝnÝlmalÝdÝr (kuru yemißler, patates
cipsleri vb.). Gebelikte de yeterli tuz
alÝnmalÝ ancak fazlasÝndan ka•ÝnÝlmalÝdÝr.
Ÿ Yatarken yanlara yatmak, ßißliklere neden olan fazla sÝvÝnÝn tekrar damara
alÝnmasÝna ve bšbrekler ile vŸcuttan
uzaklaßtÝrÝlmasÝna neden olacaktÝr. Bu
nedenle iyi bir gece uykusu ßißliklerin
ge•mesini
saÛlar. Banyo yapmak da
ßißliklerin giderilmesinde yardÝmcÝ bir
yšntemdir.
Ÿ Ge•meyen ßißlikler konusunda mutlaka doktor bilgilendirilmelidir.
13. Kilo alÝmÝ
Gebelik šncesi aÛÝrlÝk ve boy uzunluÛu
mutlaka bilinmelidir. Gebelikte alÝnmasÝna
izin verilen kilo artÝßÝ gebelik šncesi aÛÝrlÝk
ile ilißkilidir. Anne adayÝnÝn boy ve aÛÝrlÝÛÝ
kullanÝlarak aßaÛÝda šrnek verildiÛi Ÿzere vŸcut kitlesi indeksi (Body Mass Index=BMI)
hesaplanmalÝdÝr.
41
42
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
VŸcut kitlesi indeksi:
14. DoÛum sancÝlarÝ ve doÛum
korkusu
AÛÝrlÝk (kilo) / Boy (metre)2
…rnek: 70 kilo ve 1.60 m. boyu olan anne adayÝnÝn vŸcut kitlesi indeksi nedir?
70 / 2.56 = 27
VŸcut kitlesi indeksi gebelik esnasÝnda
alÝnacak kilonun belirlenmesinde kullanÝlÝr.
AßaÛÝdaki tablo gebelik esnasÝnda vŸcut kitlesi indeksine gšre normal kabul edilebilecek aÛÝrlÝk artÝßlarÝnÝ gšstermektedir.
VŸcut Kitlesi
Ündeksi
Kitlesi
AlÝnmasÝ
Beklenen Kilo
20 altÝ
ZayÝf
15-22 Kilo
20-25 arasÝnda Normal
olanlar
26 Ÿzerinde
Þißman
olanlar
13-19 Kilo
8-13 Kilo
Anne adayÝnÝn kilo alÝmÝ fetusun saÛlÝk
durumunu ve kilosunu etkilediÛi i•in •ok
šnemlidir. Belirlenen standartlardan daha az
kilo alÝmÝ dŸßŸk doÛum aÛÝrlÝklÝ bebek dŸnyaya getirmekle yakÝndan ilißkilidir. Anne
adayÝnÝn gebelikte aßÝrÝ kilo almasÝ da bebeÛin aßÝrÝ iri olmasÝna, buna baÛlÝ olarak doÛumun gŸ• olmasÝna ve aßÝrÝ kilolu dŸnyaya
gelen bebekte bir•ok problemlerin olußmasÝna neden olur.
DoÛum sonrasÝ gebelikte alÝnan kilolar
genellikle kolaylÝkla verilir. Gebelik esnasÝnda normal sÝnÝrlar i•inde kilo alan gebenin
doÛum sonrasÝ, altÝncÝ ayda kilosu yaklaßÝk
doÛum šncesi kilosu kadar olacaktÝr. Gebelik esnasÝnda aßÝrÝ kilo alan gebelerin gebelik
šncesi kilolarÝna dšnmeleri i•in gayret gšstermeleri gerekir.
42
DoÛum sancÝlarÝ ve doÛum konusunda
meraklanmak, endißelenmek doÛaldÝr. UnutmamalÝdÝr ki binlerce yÝldÝr bu olay ger•ekleßmektedir. Ünsan vŸcudu bšyle bir olayÝ tek
baßÝna yapabilecek ve istenmeyen olaylar olmaksÝzÝn tamamlayabilecek yapÝdadÝr. DoÛumdan šnceki (prenatal) dšnemde bu konularda dersler veren kurslar sayesinde endißeler bŸyŸk šl•Ÿde giderilebilir. AÛrÝsÝz rahim kasÝlmalarÝ dŸzensiz olarak ger•ekleßebilir bu bebeÛin doÛuma hazÝrlandÝÛÝnÝn ißaretidir. Ancak saatte 4 veya fazla kasÝlma
olursa doktora baßvurulmalÝdÝr.
GEBELÜK HÜJYENÜ
Deri bakÝmÝ
Gebelikte deri bakÝmÝ ihmal edilmemelidir. Deri šnemli bir ÝsÝ dengeleme, atÝlÝm ve
metabolizma organÝdÝr. Bu nedenle yaklaßÝk
36 derece sÝcaklÝktaki su ile banyo yapÝlmasÝ
ve vŸcudun iyice kurulanmasÝ gerekir. Suyun
fazla sÝcak olmasÝ rahim kasÝlmalarÝna sebep
olabilir.
Gebelikte olußan •atlaklarÝ šnleyebilmek
i•in anne adayÝ gebeliÛi boyunca karÝn duvarÝ, kal•a ve bacaklarÝna yumußatÝcÝ ve nemlendirici kremlerle masaj yapmalÝdÝr.
Meme bakÝmÝ
Gebeler meme temizliÛine dikkat etmelidirler. …zellikle gšÛŸs baßlarÝnÝ sÝk sÝk nštr
bir sabunla yÝkamalÝ, yÝkama sonrasÝnda lanolin, badem yaÛÝ gibi kremler ile memelerini nemlendirmelidirler.
43
GEBEL‹K VE DO⁄UM
Giyim
Gebeler giyimlerine dikkat etmelidirler.
…zellikle karÝn duvarÝ rahimin bŸyŸmesine
paralel bŸyŸmeye baßladÝÛÝnda kÝyafetlerin
bol ve rahat olmasÝ karÝnÝ sÝkmamasÝ gerekir.
Korse gibi kan dolaßÝmÝnÝ bozan giyecekler
varis olußma hÝzÝnÝ arttÝrÝr. EÛer gebenin karnÝ sarkÝk ise gebeler i•in uygun olan karnÝ
sÝkmayan fakat alttan yukarÝ doÛru destekleyen gebelik korseleri šnerilebilir.
Gebelerde memeler bŸyŸr ve aÛÝrlaßarak
sarkabilir. Bu aÛrÝlara ve aÛÝrlÝk hissine sebep
olabilir. Bšyle ßikayetleri šnlemek i•in memeyi sÝkmayan, yukarÝ doÛru destekleyen
sŸtyenler kullanÝlmalÝdÝr.
Spor ve Hareket
Spor ve hareket saÛlÝklÝ bir insan i•in ne
kadar gerekli ise bir hamile i•in de o kadar
gereklidir. Temiz havada yapÝlan yŸrŸyŸßler
gebenin kalp fonksiyonlarÝnÝ, ißtahÝnÝ, barsak
hareketlerini dŸzenler. DoÛum sÝrasÝnda
šnemli fonksiyonu olan kaslarÝn gŸ•lenmesini saÛlar. Bilin•li bir jimnastik hocasÝnÝn eßliÛinde yapÝlan gebelik jimnastiÛinin gebeye,
doÛuma ve anne karnÝndaki bebeÛe •ok yararÝ vardÝr.
Anne adayÝ saÛlÝklÝ sÝnÝrlar i•ersinde hareket ederek kendi saÛlÝÛÝnÝ ve bebeÛinin saÛlÝÛÝnÝ gŸvence altÝna alÝr. Fakat gebeliÛi boyunca yapmasÝnda sakÝnca olan sporlar da
vardÝr. Gebe kadÝn ata binme, bisiklete binme, tenis oynama vs. gibi spor faaliyetlerinden uzak durmalÝdÝr. Saatlerce ayakta durmasÝ, sŸrekli oturmasÝ, sÝcak ve nemli yerlerde kalmasÝ doÛru deÛildir. Uzun ve sarsÝntÝlÝ
yolculuklar beraberinde dŸßŸk veya erken
doÛum riski taßÝr.
U•ak yolculuklarÝnda en šnemli sorun
oksijen eksikliÛi yaßanma olasÝlÝÛÝdÝr. Bu sebepten dolayÝ gebeler belli bir gebelik haftasÝndan sonra u•akla yolculuk yapamazlar.
Deniz banyosu ve yŸzme, uygun ßartlarda
olursa gebeye faydalÝdÝr. Fakat aßÝrÝ gŸneß,
soÛuk deniz suyu, Ýslak mayo ile uzun sŸre
kalÝnmasÝ anne adayÝna zarar verebilir. Gebeler sabah 9:30-10:30, šÛleden sonra
17:00-18:00 saatleri arasÝnda onbeßer dakika
denize girmelidirler.
Alkol ve sigara
Gebeler hamilelikleri boyunca alkol almamalÝdÝrlar. ‚ŸnkŸ alkol plasentadan kolaylÝkla ge•erek anne karnÝndaki bebeÛe ulaßÝr ve zarar verir. GŸnde 30 gr saf alkol kullanan annelerin bebeklerinde %10 fetal alkol
sendromu ortaya •Ýkar. Mikrosefali (baßÝn
kŸ•Ÿk olmasÝ), gelißme geriliÛi, zihinsel gerilik, kalp, kol ve bacaklarda anormallikler alkol sendromunda gšrŸlen bulgulardÝr. Anne
adaylarÝ gebelikleri sÝrasÝnda alkol alarak bebeklerinin saÛlÝklarÝnÝ tehlikeye atmÝß olurlar.
Alkolik gebelerde genelde var olan kštŸ
beslenme alÝßkanlÝÛÝ da bebek Ÿzerinde
olumsuz etki yapacaktÝr. Alkolik gebelerde
•inko gereksinimi šnemli šl•Ÿde artmÝßtÝr.
…zetle; gebelikte alkol alÝnmamalÝdÝr.
Sigara fetusun gelißmesini engeller. Sigara
i•en gebelerde dŸßŸk ve erken doÛum riski
ve dŸßŸk doÛum aÛÝrlÝklÝ bebek doÛurma riski vardÝr. AyrÝca sigarada bulanan nikotin bebeÛin eßi olan plasentanÝn erken ayrÝlmasÝna
43
44
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
sebep olabilir. Sigara i•en gebelerin bebekleri ve kendileri i•in yeterli besin alamadÝklarÝ
gšsterilmißtir. Sigara metabolizma hÝzÝnÝ arttÝrÝr. DolayÝsÝyla C vitamini tŸketimi artar. Sigara i•meye devam eden gebelerin vitamin
ihtiya•larÝ artar. Gebelik esnasÝnda sigarayÝ
bÝrakma, gebelerin kilo alÝmlarÝnÝn standartlarÝn Ÿzerinde olmasÝna neden olur. Gebelikte zaten kÝsmi kansÝzlÝk problemi olußur, sigara i•imi mevcut kanÝn bebeÛe oksijen taßÝma kapasitesini daha da azaltÝr. DolayÝsÝyla
bebek anneden daha az oksijen alarak rahim
i•inde sÝkÝntÝya girer. …zetle, gebelikte sigara i•ilmemelidir.
Dißlerin BakÝmÝ
yapmasÝdÝr. Bu ßart yerine gelmediÛinde ila•
tedavisinden šnce gebeye beslenme ile ilgili
tavsiyelerde bulunulmalÝdÝr. PosalÝ gÝdalar,
šrneÛin sebze, salata, meyve, komposto bolca yenilmeli, sabahlarÝ a• karnÝna iki bardak
ÝlÝk su i•ilmelidir. Bunlarla bir sonu• alÝnmaz
ise o zaman doktorun šnereceÛi ila•lar kullanÝlabilir. Kuvvetli etkisi olan mŸshil ila•larÝnÝn dŸßŸk yapma riski vardÝr. Gebeler doktora danÝßmadan bu tarz ila•larÝ kullanmamalÝdÝrlar.
Cinsel ilißki
Cinsel ilißkinin gebe kadÝna zarar verip
vermeyeceÛinin gebenin daha šnceki kadÝn
doÛum hikayesi ile baÛlantÝsÝ vardÝr. Daha
"Her •ocuk anneye bir diße mal olur." atasšzŸ i•inde ger•eklik payÝ olan bir sšzdŸr.
Her gebe dißlerine •ok iyi bakmalÝ ve gebeliÛi boyunca sÝk sÝk diß kontrolŸne gitmelidir.
Her yemekten sonra uygun bir diß fÝr•asÝ ile
en az 2 dakika dißler uygun teknikle fÝr•alanmalÝdÝr.
šnceden tekrarlayan dŸßŸkleri olan, kana-
Gebelik sÝrasÝnda diß hekimi tarafÝndan
uygulanacak tedavinin herhangi bir sakÝncasÝ yoktur.
nuyu doktoruna danÝßmalÝdÝr.
Radyasyondan korunma
Gebeler ršntgen ÝßÝnlarÝndan mutlaka korunmalÝdÝr. ‚ŸnkŸ radyasyon sakatlÝklara ve
kansere sebep olabilir.
KabÝzlÝk
Gebelerde hormonal deÛißiklikler sonucunda dokularda fizyolojik olarak gevßeklik
olußur. Buna baÛlÝ olarak •oÛu gebede kabÝzlÝk ßikayeti olußur. Üdeal olan her gebenin
ÝkÝnmadan gŸnde bir kez bŸyŸk tuvaletini
44
masÝ olan veya erken doÛum riski taßÝyan gebelere cinsel ilißkiyi kesmeleri tavsiye edilir.
EÛer kadÝn doÛum hikayesinde herhangi
bir sorun yoksa gebeliÛinin seyrine gšre cinsel ilißki 8.-9. aylara kadar devam edebilir.
Gebe kadÝn hi•bir •ekince duymadan bu ko-
BulaßÝcÝ hastalÝklardan korunma
En šnemli ve gebelikte ender de olsa gšrŸlebilen ve gebeliÛin seyrini olumsuz etkileyebilecek iki enfeksiyon hastalÝÛÝ rubella (kÝzamÝk•Ýk) ve toksoplazmadÝr.
Rubella (kÝzamÝk•Ýk), aßÝsÝ olan bir enfeksiyon hastalÝÛÝdÝr ve bu hastalÝÛa karßÝ doÛal
ya da aßÝyla olußturulmuß baÛÝßÝklÝÛÝ olmayan anne adaylarÝnÝn gebelik šncesi dšnemde aßÝlanmalarÝ šnemlidir.
Toksoplazma ise toprak veya hayvanlarla
temas halinde bulaßan bir hastalÝktÝr. Risk al-
45
GEBEL‹K VE DO⁄UM
tÝnda olan anne adaylarÝ gebelikleri boyunca
kendilerini bšyle temaslarda •ok iyi korumalÝdÝrlar.
Gebelikte Beslenme
Anne karnÝndaki bebeÛin, tek besin kaynaÛÝ annesidir. Bu nedenle gebelikte beslenmeye šzen gšsterilmelidir. ‚ŸnkŸ hem bebeÛin bŸyŸmesi ve gelißmesi, hem de annenin gereksinimlerinin karßÝlanmasÝ i•in gebelikte beslenme •ok šnemlidir. Gebelikte ideal beslenme ßartlarÝ ßunlardÝr ;
Ÿ Dengeli ve •eßitli beslenmek,
Ÿ Dondurulmuß yiyecekleri yememek,
doÛal ve taze besinlerle beslenmek,
Ÿ Sebze ve meyveleri daha fazla tŸketmek,
Ÿ SŸt ve sŸt ŸrŸnlerine šnem vermek,
Ÿ Þekerli, tuzlu, ißlenmiß besinlerden ka•Ýnmak.
Gebelikte gŸnlŸk kalori ihtiyacÝ ilk Ÿ• aydan sonra artar. ‚ŸnkŸ;
Ÿ Gelißmekte olan fetusun ve annenin
dokularÝnÝn bŸyŸmelerini desteklemek,
Ÿ Annenin gebelikte artan yaÛ dokularÝnÝ olußturmak,
Ÿ Annenin gebelikte artan bazal metabolizma hÝzÝnÝ desteklemek gerekir.
Gebelikte ortalama kilo artÝßÝnÝ 13 kilo kabul edersek bunun anneye kalori olarak maliyeti 5000 kilo kaloridir. Bu da gebelerin ilk
Ÿ• aydan sonra gŸnde ilave 300 kaloriye ihtiyacÝnÝ ortaya •ÝkarÝr. Gebelere beslenme ile
ilgili bilgiler verilmeden gebenin bu konu ile
ilgili problemleri ve šykŸsŸ araßtÝrÝlmalÝdÝr.
1. Laktose intoleransÝ araßtÝrÝlmalÝdÝr (SŸte
karßÝ sindirim sistemindeki uyumsuzluk).
2. Kistik fibrozis (Ailesel ge•ißli hastalÝk,
pankreas enzimlerinde yetersizlik).
3. Daha šnce ge•irilmiß mide-baÛÝrsak
ameliyatlarÝ.
4. Crohn hastalÝÛÝ.
5. OtoimmŸn hastalÝklar.
6. FenilketonŸri
7. Epilepsi tedavisinde kullanÝlan hydantoin adlÝ ilacÝn kullanÝlmasÝ gibi durumlarda
šzel diyetler hazÝrlanmalÝdÝr.
Bu gibi durumlarda gebelerin beslenme
uzmanlarÝnÝn yakÝn takiplerine ihtiya•larÝ
vardÝr. Gebe kadÝnlarÝn daha šnceki gebeliklerindeki kilo artÝßlarÝ ve doÛan bebeklerin
kilolarÝ araßtÝrÝlmalÝdÝr. Daha šnceki gebeliklerinde az kilo alan veya dŸßŸk doÛum aÛÝrlÝklÝ bebek dŸnyaya getiren gebelerin bu gebeliklerinde beslenmeleri hekimleri tarafÝndan dikkatle dŸzenlenmelidir. Laktoz intoleransÝ olan (sŸte karßÝ sindirim problemi olan)
gebeler yeterli sŸt tŸketemedikleri i•in kalsiyum ve vitamin D takviyesi yapÝlmalÝdÝr. Sigara ve madde baÛÝmlÝsÝ olan gebelere B6,
folik asit ve kalsiyum takviyesi yapÝlmalÝdÝr.
Vegeteryanlara vitamin D ve B12, •oÛu gebelere B6, folik asit ve vitamin C takviyesi
yapÝlmalÝdÝr. Þeker hastalÝÛÝ ve emilim bozukluÛu olan gebelerin diyetleri diyetisyenler tarafÝndan šzenle dŸzenlenmelidir. Gebelerin beslenmelerinde šnemli olan maddeler hakkÝnda kapsamlÝ bilgi aßaÛÝda verilecektir.
Kalsiyum
45
46
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Kalsiyum bebeÛin gelißmesi i•in šnemli
bir mineraldir. Kalsiyum ihtiyacÝ gebe olmayan kadÝnlara gšre gebelerde %50 oranÝnda
artmÝßtÝr. Yetißkin kadÝnÝn gŸnlŸk kalsiyum
ihtiyacÝ 800 mg. iken gebe ve emziren kadÝnlarda bu ihtiya• 1200 mg.'dÝr. Kalsiyumdan
zengin besinler peynir, sŸt, yoÛurt ve yeßil
yapraklÝ sebzelerdir. Ancak sŸt ŸrŸnlerinin
yaÛ a•ÝsÝndan zengin olduklarÝ unutulmamalÝdÝr. Bu nedenle yaÛÝ alÝnmÝß ŸrŸnler tercih
edilmelidir. Üla• olarak verilen kalsiyum, demir i•eren ila•larla birlikte alÝnmamalÝdÝr. Bu
iki šnemli madde, gebelikte birlikte alÝndÝÛÝnda baÛÝrsaklardan emilimleri bozulmaktadÝr.
Protein
Gebelikte protein gereksinimi artÝßÝ i•in
protein i•eren •eßitli besinler alÝnmalÝdÝr. BalÝk, kÝrmÝzÝ et, tavuk eti, sŸtten yapÝlan besinler, kurubaklagiller, yumurta protein bakÝmÝndan zengin besinlerdir. Ancak hayvansal
besinler yaÛ a•ÝsÝndan zengin olduÛu i•in
aßÝrÝ alÝnmamalÝdÝr. MŸmkŸnse yaÛsÝz et tŸketilmelidir.
C Vitamini
C vitamini hastalÝk etkenlerine karßÝ vŸcudun direncini artÝrÝr ve demirin baÛÝrsaklardan emilimini kolaylaßtÝrÝr. VŸcutta C vitamini depolanmadÝÛÝ i•in hergŸn belli miktarda
alÝnmalÝdÝr. Uzun sŸre saklanan ve pißirilen
besinlerde C vitamini kaybolur. Besinler taze
tŸketilmeli, sebzeler •iÛ ya da az haßlanarak
yenilmelidir. Lahana, domates, BrŸksel lahanasÝ, greyfurt, portakal, karnabahar, •ilek,
kÝrmÝzÝ ve yeßil biber, patates C vitamini bakÝmÝndan zengin besinlerdir.
46
Lifli GÝdalar
GŸnlŸk beslenmenin bŸyŸk bir bšlŸmŸnŸ olußturmasÝ gereken lifli gÝdalar gebelikte
sÝk gšrŸlen kabÝzlÝÛÝn šnlenmesinde •ok yararlÝdÝr. Sebze ve meyveler lif a•ÝsÝndan zengin olduklarÝndan, hergŸn bolca tŸketilmelidir. Kepekli besinler de lif i•erirler, ancak bazÝ besinlerin emilimine engel olduklarÝndan
fazla tŸketilmemelidir. Kepekli ekmek, kuru
yemiß, kepekli makarna, kuru kayÝsÝ, bezelye, esmer pirin•, pÝrasa, kuru ŸzŸm lif a•ÝsÝndan šnemli besin kaynaklarÝdÝr.
Folik Asit
BebeÛin merkezi sinir sisteminin gelißmesi i•in šzellikle gebeliÛin ilk haftalarÝnda •ok
šnemlidir. VŸcutta depolanmadÝÛÝ ve gebelik sŸresince normalden fazlasÝna gerek duyulduÛu i•in hergŸn alÝnmalÝdÝr. Taze yeßil
sebzeler, meyveler, meyve sularÝ folik asit
kaynaÛÝdÝr. Pißirme ile folik asit miktarÝ azalacaÛÝ i•in •iÛ ya da az haßlanarak tŸketilmelidir. Sigara i•en, fazla alkol tŸketen, •oÛul
gebeliklerde ve yeßil sebzeyi yeterli almayan
gebelere mutlaka folik asit takviyesi yapÝlmalÝdÝr. 300 mikrogram folik asit desteÛi bu gebelerde yeterlidir.
Demir
BebeÛin ve annenin temel ihtiya•larÝndan
biridir. Gebelikte hem bebeÛin doÛumdan
sonra kullanacaÛÝ demirin depolanmasÝ hem
de gebelik nedeniyle annenin artan kan haciminin olußturulmasÝ ve kanÝn oksijen taßÝma
kapasitesinin artmasÝ i•in gebelerin olduk•a
fazla demir ihtiyacÝ olußur.
Hayvansal yiyeceklerdeki demir, sebze ve
47
GEBEL‹K VE DO⁄UM
kuru meyvelerden alÝnan demirden daha kolay baÛÝrsaklardan emilir. Et tŸketmeyen gebelerin aldÝklarÝ gÝdalardaki demirin emilimini artÝrmak i•in C vitamini a•ÝsÝndan zengin
besinlerle beslenmeleri gerekir. Hamile kadÝn, gebelik esnasÝnda ne kadar iyi beslenirse beslensin, yiyeceklerden aldÝÛÝ demir, ihtiyacÝnÝ karßÝlamak i•in yeterli olamaz. Buna
baÛlÝ olarak tŸm gebelere artan demir ihtiyacÝnÝ karßÝlamak i•in ila• olarak demirli preparatlar verilmelidir.
Demir eksikliÛinde gebelerde yorgunluk
hissi, konsantrasyon gŸ•lŸÛŸnŸn yanÝ sÝra
cilt ve mukozalarda solukluk, sa• dškŸlmesi
gibi fiziksel belirtiler ortaya •Ýkar. Gebelikte
olußan demir eksikliÛine baÛlÝ kansÝzlÝklar
erken doÛumlara, doÛan bebeÛin dŸßŸk kilolu olmasÝna neden olabilir. KansÝzlÝk problemi olan gebelerin, yenidoÛan •ocuklarÝn da-
Demir eksikliÛi olup olmadÝÛÝnÝ anlamak
i•in ilk gebelik muayenesinde serum ferritin,
hemoglobin, hemotokrit ve eritrosit indeksleri hekim tarafÝndan istenmelidir. Serum ferritin seviyeleri normal fakat kansÝzlÝk olan gebelerde demir eksikliÛi dÝßÝndaki diÛer kansÝzlÝk sebepleri de araßtÝrÝlmalÝdÝr. Serum ferritin seviyesi 20 mikrogram/L ve daha fazla
olan gebelerin demir depolarÝ gebelik i•in
yeterli demektir. Hemoglobin deÛerleri gebeliÛin ilk Ÿ• ayÝnda 13 gram ve ŸstŸnde ise ve
doÛuma yakÝn dšnemde 12 gram ve ŸstŸndeki hemoglobin deÛerleri gebelik i•in mŸkemmeldir.
Ülk Ÿ• ayda ve doÛuma yakÝn 11 gramÝn
altÝndaki hemoglobin deÛerleri kansÝzlÝk olarak deÛerlendirilmelidir. Hemotokrit deÛerleri de gebelik boyunca deÛer olarak %3233'Ÿn ŸstŸnde olmalÝdÝr.
ha fazla hastalanma olasÝlÝÛÝ da mevcuttur.
Üyot
Demirden zengin yiyecekler yaÛsÝz kÝrmÝzÝ
En šnemli iyot eksiliÛinin nedeni; besinle-
et, ton balÝÛÝ ve karaciÛerdir. Gebelik esna-
rin yetißtiÛi topraklardaki iyodun yeterli ol-
sÝnda artan demir ihtiyacÝnÝ karßÝlamak i•in
mamasÝdÝr. Topraklardaki iyot eksikliÛi Ÿlke-
dŸzenli olarak 30 mg/gŸn demir verilmelidir.
mizin denizden uzak yerleri i•in šnemli bir
Demir alan bir •ok gebede istenmeyen
problemdir. Bunun i•in Ÿlkemizde rutin ola-
yan etkiler de olabilir. Bunlar kusma, mide
rak iyotlu sofra tuzlarÝ kullanÝlmalÝdÝr. Üyot ti-
yanmasÝ, ishal, kabÝzlÝk ve karÝn Ÿst tarafÝnda
roid bezi hormonlarÝnÝn yapÝmÝnda šnemli
lokalize aÛrÝlardÝr. GŸnlŸk alÝnan demir do-
bir maddedir. Tiroid hormonlarÝ da beyin ge-
zu arttÝk•a bu ßikayetler daha sÝk gšzŸkŸr.
lißmesinde šnemli rol oynar. Üyot eksikliÛine
Demirin kabÝzlÝk ve kusmaya yol a•masÝ, de-
baÛlÝ tiroid hormonlarÝnÝn az yapÝlmasÝ be-
mir i•eren ilacÝn, yemekler esnasÝnda alÝn-
yin gelißmesinde problemlere neden olur.
masÝ ile asgariye indirilir. Demir ilacÝ bol su
Üyot eksikliÛi yukarÝda belirtilen nedenlerle
ile i•ilmelidir. SŸt, kahve, •ay ile birlikte i•il-
yenidoÛanda geri dšnŸßŸmŸ olmayan zihin-
memelidir. Hayvansal besinlerle beslenme-
sel ve fiziksel geriliklere neden olur. Annenin
yen gebelerde demir eksikliÛine baÛlÝ kansÝz-
iyot alÝmÝ yetersizse bebeÛin tiroid bezinden
lÝk •ok sÝk gšrŸlŸr.
yeterli tiroid hormonlarÝ yapÝlmayacak bu da
47
48
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
bebekte zihinsel ve fiziksel geriliklere neden
olacaktÝr. TŸm bu problemleri iyot ilaveli
sofra tuzlarÝ •šzecektir.
NORMAL DOÚUM
1. DOÚUM BELÜRTÜLERÜ
DoÛum SancÝlarÝ
DoÛum sancÝlarÝ, kaba bir bel veya kasÝk
aÛrÝsÝ ßeklinde ya da adet sancÝlarÝnÝ hatÝrlatÝr bir bi•imde baßlayabilir. DoÛum sancÝlarÝnÝn ilk evresi 12-16 saat, ikinci evresi ise 6-8
saat sŸrer. Bu sŸre kadÝndan kadÝna deÛißiklik gšsterebilir.
Mukus TÝkacÝ (Nißan Gelmesi)
DoÛumdan birka• gŸn veya doÛum šncesinde, rahim aÛzÝnda bulunan sŸmŸksŸ tÝka•, rahim aÛzÝnÝn genißlemeye baßlamasÝ
nedeni ile hafif kanlÝ ve sŸmŸksŸ bir sÝvÝ olarak dÝßarÝ gelir. Bu olay, doÛumun baßladÝÛÝnÝ deÛil, doÛumun yaklaßtÝÛÝnÝ gšsterir.
KasÝlmalar
KasÝlmalar sÝklaßmÝßsa ve dŸzenli olarak
meydana geliyorsa onlarÝ šl•mekte yarar vardÝr. KasÝlmalarda 2 nokta takip edilmelidir.
Ne kadar ara ile geldiÛi ve ne kadar ara ile
sŸrdŸÛŸ hesaplanmalÝdÝr. KasÝlmalar, 5 dakikada bir ve 40 saniye sŸrŸyorsa hastaneye
gitme vakti gelmißtir.
Suyun Gelmesi
DoÛum sancÝlarÝ sÝrasÝnda, bebeÛi muhafaza eden, sÝvÝ dolu olan amniotik kese boßalabilir. Bazen bebek baßÝ, doÛum kanalÝna
girmißse suyun dÝßarÝ akÝßÝnÝ azaltabilir. Sular
48
boßaldÝktan sonra bebek enfeksiyona karßÝ
korunmasÝz olduÛu i•in cinsel ilißkide bulunmak ve banyo yapmak tehlikelidir. Hemen
hastaneye gitmek gerekir.
2. HASTANEYE
GÜDERKEN
Belirtiler hastaneye gitme vakti geldiÛini
sšylŸyorsa, ihtiya• olan herßeyin alÝndÝÛÝndan emin olunmalÝdÝr.
En uygun ara• ve bir refakat•i ile birlikte
hastaneye gidilmelidir.
Hastaneye gidildiÛinde gebe fetus monitšrŸne (bebeÛin durumunu anne karnÝnda izleyen cihaz) 45 dakikalÝÛÝna baÛlanacak ve
doÛumun baßlayÝp baßlamadÝÛÝna bakÝlacaktÝr. BebeÛin durumu, son bir kez daha deÛerlendirilecektir.
3. BEBEÚÜN DURUMU
DoÛum sÝrasÝnda, bebek, pelvisin i•inde
baß aßaÛÝ pozisyondadÝr. Bazen bebek farklÝ
bir pozisyonda da bulunabilir. Durum farklÝ
ise doktorun mŸdahalesi gerekebilir. Bu sÝrada bebeÛin kalp atÝßlarÝ monitšrden izlenir
ve olasÝ bir tehlike durumu engellenmeye •alÝßÝlÝr. DoÛum sÝrasÝnda bebeÛin iyi bir ßekilde takibi •ok šnemlidir.
Ayakta durmak ve yŸrŸmek doÛumu kolaylaßtÝran etkenlerden biridir ve rahim aÛzÝnÝn genißlemesinde de faydasÝ vardÝr. Rahim
aÛzÝ, doÛum sŸreci i•inde, gittik•e genißleyerek bebeÛin ge•eceÛi a•ÝklÝÛa ulaßÝr.
4. MEYDANA
GELEBÜLECEK
49
GEBEL‹K VE DO⁄UM
SORUNLAR
Normal koßullarda, bebek, anne karnÝnda
dšnerek baß aßaÛÝda bir konumda bulunur.
EÛer bebek dšnmemißse veya ilk olarak baßÝ
•ÝkacaÛÝna, popodan geliyorsa (makat geliß)
sorunlara neden olabilir ve sezaryen gerekebilir. Sezaryenle doÛum oranÝ gŸnŸmŸzde
%24'Ÿ bulmußtur. Sezaryen bir operasyon ile
bebeÛin doÛurtulmasÝdÝr.
5. ERKEN DOÚUM
SANCILARI
Rahim (uterus), kas dokusundan yapÝlmÝß
bir organdÝr. GebeliÛin sonunda, rahim •ok
bŸyŸmŸß ve i•indeki bebekle gergin bir hal
almÝßtÝr. Ülk sancÝlarla beraber, rahim aÛzÝ 03 cm. arasÝ genißler, sular boßalmaya baßlar.
Ülk sancÝlar 30-60 saniye arasÝ 5-20 dakika aralÝklarla ger•ekleßir. Bunlar hafif dalgalar halinde olur. SancÝlar bir saat boyunca 5
dakika arayla olunca, hastaneye gidiß vaktini
kararlaßtÝrmak i•in doktoru aramak gerekir.
SancÝlarÝn sÝklÝÛÝnÝ šl•menin zamanÝ gelmißtir. DoÛum •antasÝ kontrol edilmelidir. Yavaß
ve derin nefes alarak rahatlamaya •alÝßÝlmalÝdÝr.
Bu aßamada rahim aÛzÝ genißliÛi 4-6
cm.Õye ulaßmÝßtÝr (rahim aÛzÝ normalde kapalÝdÝr, bebek •ÝkÝm aÛzÝna yaklaßtÝk•a rahim
aÛzÝ yavaß yavaß a•ÝlÝr ve doÛum sÝrasÝnda
10 cm'ye ulaßÝr). KasÝlmalar 1-3 dakikalÝk
aralarla 60-75 saniyeye kadar •Ýkar ve daha
yoÛun yaßanÝrlar. MŸmkŸn olduÛunca rahatlamaya •alÝßmak gerekir. Bu ßekilde rahim
aÛzÝnÝn daha kolaylÝkla genißlemesi saÛlanÝr.
MŸmkŸn olduÛunca ayakta kalmak ve yŸrŸmek faydalÝ olacaktÝr. SÝrt ŸstŸ yatmaktansa
mŸmkŸn olduÛunca dik oturmak gerekir.
7. DOÚUM
Bu devre, doÛumun en zorlu ancak, en kÝsa devresidir. Bu evrede, ßaßkÝnlÝk, kÝzgÝnlÝk,
mantÝksÝzlÝk, mide bulantÝsÝ, kusma, esneme,
titreme, ŸßŸme, geÛirme, hÝ•kÝrÝk, Òdevam
edemeyeceÛimÓ dŸßŸncesi ve itme isteÛi duyulabilir. Bu bulgularÝn hepsi veya bir kÝsmÝ
yaßanabilir. Bu sinyaller doÛuma az kaldÝÛÝnÝn ißaretidir.
Son aßamada, genißleme ve a•Ýlma ile birlikte itme ihtiyacÝ da baßlar. KasÝlmalar 3-7
dakikalÝk aralÝklarla ve yine dalga ßeklinde
ger•ekleßir. SaÛlÝk ekibi ne zaman itmesi, ne
zaman itmemesi gerektiÛini gebeye sšyleyecekdir. Yan yatarak veya yukarÝdan kuvvet
uygulayarak daha etkili hale getirilebilir. Bebek yaklaßtÝk•a, anne karmaßÝk duygular i•erisinde olabilir. Ve ißte o an geldi, anne kendisiyle gurur duyabilir. ‚ŸnkŸ artÝk bir
bebeÛe sahip. Son aßamada kasÝlmalar hafifler ve plazentanÝn •ÝkartÝlmasÝ kalmÝßtÝr, bu
da yaklaßÝk yarÝm saat sŸrer.
AÚRISIZ DOÚUM
DoÛum aÛrÝsÝ en ßiddetli aÛrÝlardan biridir. Bu aÛrÝnÝn doÛum eylemini (rahmin kasÝlmasÝ, hastanÝn aktif katÝlÝmÝ ve ÝkÝnmasÝ)
etkilemeksizin giderilmesi hem anne hem de
doÛacak bebek i•in šnemli avantajlar taßÝr.
Bunu saÛlayacak bir•ok yšntem vardÝr. Bunlar arasÝnda anneye enjeksiyon yoluyla aÛrÝ
gidericiler vermek, bebeÛin •ÝktÝÛÝ bšlgeyi
uyußturmak, anestezik gaz ve hava karÝßÝmÝ
49
50
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
solutmak, akupunktur gibi yšntemler sayÝlabilir. Bunlar i•inde en iyi ve en •ok tercih
edilen yšntem bir bšlgesel anestezi yšntemi
olan "epidural anestezi" dir.
Anestezi "his kaybÝ" demektir. Bšlgesel
anestezi vŸcudunuzun sadece istediÛimiz bir
bšlgesindeki aÛrÝyÝ ortadan kaldÝrÝr. Bšylece
doÛum eylemi veya ameliyat sŸresince uyanÝk kalabilirsiniz. Tercih ederseniz hafif uyku
hali saÛlayacak bir ila• verilebilir.
Epidural anestezi, bšlgesel anestezinin bir
•eßididir. Bunun i•in aÛrÝ tedavisinde uzmanlaßmÝß bir anestezist, bel hizasÝnda omuriliÛi •evreleyen zarÝn dÝßÝndaki bšlgeye lokal anestezi ilacÝnÝ verir. Bu ila• uygulamasÝ
ile vŸcudun alt yarÝsÝndan aÛrÝ sinyalini beyine gštŸren sinirlerde iletim durur ve aÛrÝnÝn
kaynaklandÝÛÝ bšlgede aÛrÝ duyulmaz.
CerrahÝnÝz ve anestezistiniz, sizin bakÝmÝnÝzdan sorumlu profesyonel bir ekibin par•asÝ olarak birlikte •alÝßÝrlar. Anestezistiniz en
iyi se•imi yapabilmek i•in tŸm saÛlÝk durumunuzu gšzden ge•irir. Size uygulanacak
anestezi tipi, genel saÛlÝk durumunuz ve
ameliyatÝnÝzÝn cinsine gšre belirlenir. MŸmkŸn olduÛu durumlarda sizin tercihiniz de
gšz šnŸnde bulundurulur.
Bir •ok hamile ve doÛum doktoru i•in
epidural anestezi, anne ve bebeÛe saÛladÝÛÝ
rahatlÝk ve gŸven nedeni ile tercih edilen
anestezi tipidir. DoÛum eyleminin son dšnemlerinde hastanÝn doÛuma aktif ßekilde
katÝlmasÝna olanak verir. Epidural anestezi
sezaryen ameliyatÝnda da kullanÝlabilir ve
annenin doÛum sÝrasÝnda uyanÝk olma avantajÝnÝ saÛlar. Bšylece anne bebeÛini doÛar
doÛmaz gšrebilir, kucaÛÝna alabilir.
50
Epidural anestezi uygulamasÝnÝn
avantajlarÝ nelerdir?
Epidural anestezi bilin• kaybÝ olmaksÝzÝn
tam aÛrÝ kontrolŸ saÛlar. Bu ßekilde doÛumunuz sŸresince canlÝ ve uyanÝk kalÝrsÝnÝz.
Epidural anestezi uygulanan hastalar, aÛrÝ
duymaksÝzÝn kaslarÝnÝ hareket ettirebilirler.
Bu ßekilde ÝkÝnarak, doÛum olayÝna aktif olarak katÝlÝrsÝnÝz.
Enjeksiyon veya solunum yolu ile verilen
ila•lar bebeÛinizin kanÝna da ge•erek onu etkileyebilirken, bu yolla bebeÛin etkilenmesi
olasÝlÝÛÝ •ok azdÝr.
DoÛum sÝrasÝnda forseps uygulanmasÝ veya dikiß atÝlmasÝ gerektiÛinde bunlarÝn aÛrÝsÝnÝ duymazsÝnÝz.
Bu yšntem ile, daha fazla ila• verilerek
sezaryen ameliyatÝ da yapÝlabilir.
Genel anestezi alan hastalara gšre istenmeyen etkilere daha az rastlanÝr. Bu yšntemin uygulandÝÛÝ hastalar daha erken dšnemde hastaneden ayrÝlabilirler.
Bšlgesel anestezi i•in kullanÝlan ilacÝn
kan ile direkt ilißkisi olmadÝÛÝ i•in bebeÛe
olan etkileri de minimaldir. Bu uygulama bebeÛi etkilemeksizin annede mŸkemmel aÛrÝ
kontrolŸ saÛlar.
Üstenmeyen etkileri
Bšlgesel anestezi ile istenmeyen etkilerin
gšzlenmesi nadirdir. Ancak her tip anestezi
uygulamasÝnda olduÛu gibi bšlgesel anestezide de yan etki gšrŸlebilir. BaßaÛrÝsÝ, kas aÛrÝlarÝ ve tansiyon dŸßmesi gibi hafif ve kÝsa
sŸreli etkiler gelißebilir. Anestezitiniz epidu-
51
GEBEL‹K VE DO⁄UM
ral anestezinin risklerini, faydalarÝnÝ ve istenmeyen etkileri size a•ÝklayacaktÝr.
NasÝl uygulanÝr ?
Üßlem otururken yapÝlabilirse de genellikle
yan yatarken yapÝlÝr. Enjeksiyon sÝrasÝnda hareket etmemeniz gerekir. …nce belinizin
anestezi uygulanacak bšlgesi antiseptik bir
ila•la silinerek temizlenir ve iÛnenin yapÝlacaÛÝ yer kŸ•Ÿk bir iÛne ile uyußturulur. ArdÝndan anestezist bir iÛne aracÝlÝÛÝ ile lokal
anestezi ilacÝnÝ omurilik zarÝnÝn •evresine
verir. Bu, doÛum kanalÝnÝn •evresinin uyußmasÝnÝ saÛlar. DoÛum veya cerrahi ißleme ait
aÛrÝ baßka bir ilaca gerek kalmadan giderilir.
SÝklÝkla •ok ince, yumußak bir plastik tŸp
(kateter) bu iÛnenin i•inden ilerletilir ve iÛne
geri •ekilerek kateter burada bÝrakÝlÝr. Bu sayede kateterden gerektik•e ila• verilerek
uzun sŸreli aÛrÝ kontrolŸ saÛlanabilir. Yerinde kalmasÝnÝ saÛlamak i•in kateterin dÝßarÝda
kalan kÝsmÝ sÝrtÝnÝza bantlanÝr. Üßlem bittikten
sonra rahatsÝzlÝk duymadan sÝrtŸstŸ yatabilir,
yatak i•inde hareket edebilirsiniz. Üla• verilirken bel bšlgesinde bir soÛukluk hissedebilirsiniz. ÜlacÝn etkili olmasÝ i•in 20-30 dakika
ge•mesi gerekir. UyußukluÛun derecesi kullanÝlan ilaca ve dozuna baÛlÝdÝr. DoÛum aÛrÝsÝnÝ gidermek i•in dŸßŸk dozda ila• verilir.
Bu ßekilde aÛrÝ olmasa da kasÝlmalarÝ hissedersiniz. Doz artÝrÝlarak sezaryen girißimi
i•in de yeterli uyußma saÛlanabilir. DoÛum
veya sezaryen ameliyatÝ sonrasÝ aÛrÝ olursa
epidural kateterden sŸrekli olarak ila• verilerek giderilebilir. BazÝ durumlarda katetere bir
pompa baÛlanÝr. Bu pompaya zaman zaman
basÝp ila• vererek aÛrÝ tedavisine aktif olarak
siz de katÝlabilirsiniz (Hasta-kontrollŸ aÛrÝ gi-
derilmesi).
SUNÜ SANCI
EÛer doktorunuz, gebeliÛinizin devamÝnÝn
bazÝ riskler taßÝdÝÛÝnÝ dŸßŸnŸyorsa, šrneÛin
bebek rahat deÛil, kalp atÝmlarÝ bozulmasÝ
gibi bir durum varsa, bu yšntemlerden uygun olanÝnÝ ger•ekleßtirir. Doktorunuz kŸ•Ÿk
bir mŸdahale ile bebeÛin i•inde bulunduÛu
keseyi a•arak, suyunun boßalmasÝna ve doÛum olayÝnÝn baßlamasÝna neden olabilir. Bir
baßka yšntem de, oksitosin isimli bir hormonun uygulanmasÝ ile rahim kasÝlmalarÝnÝn
baßlatÝlmasÝ sonucu, doÛum sancÝsÝ suni olarak ger•ekleßir (suni sancÝ).
FORSEPS VE VAKUMLU
EKSTRAKT…RLERÜ (EMÜCÜ
VE ‚EKÜCÜ ALETLER)
Forseps, •ocuÛun baßÝnÝ iki yandan tutabilecek, iki kaßÝÛa sahip bir alettir. GŸnŸmŸzde pek kullanÝlmamakla birlikte šzellikle Amerikan Jinekolog ve Obstetrisyenler Koleji, bu yšnteme sezaryen operasyonlarÝndan
daha az riskli olmasÝ nedeni ile halen sÝcak
bakmaktadÝr. Bu yšntemde lokal (bšlgesel)
anestezi uygulanÝr. EÛer bebeÛin baßÝ doÛumda bulunmasÝ gereken yerde deÛil ise,
bu aletler yardÝmÝ ile uterus i•inde bebek tutularak doÛum kanalÝna doÛru yšnlendirilir.
Bu ama•la kullanÝlan bir baßka alet de vakumlu ekstraktšrlerdir (emici ve •ekici aletler). Forsepste olduÛu gibi bebeÛin baßÝna
vakum gŸcŸ ile yapÝßan bir cihaz yardÝmÝ ile
bebeÛe uygun hareketler yaptÝrÝlarak vaginal
yoldan doÛum saÛlanÝr.
51
52
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
SEZARYEN
Hi•bir gebelik sŸreci ve doÛum, birbirinin
aynÝsÝ deÛildir. Herbiri kendine gšre bazÝ
šzellikler taßÝr. Bazen de bu doÛal sŸre•ler
bir yardÝm eline ihtiya• duyabilir. Bu yardÝmlar •ok basit desteklerden, cerrahi yšntemler
ile bebeÛin doÛurtulmasÝna kadar geniß bir
yelpazeye oturur.
Sezaryen bebeÛin doÛal mekanizmalar ile
doÛurtulamadÝÛÝ veya anne ve bebek saÛlÝÛÝ
a•ÝsÝndan baßka risklerin ortaya •ÝktÝÛÝ durumlarda uygulanÝr. Genel anestezi altÝnda
ve ameliyathane koßullarÝnda, bebek, yapÝlan cerrahi mŸdahalede, karÝn Ÿzerinden yapÝlan bir kesi ile dÝßarÝ alÝnÝr.
Sezaryen šncesinde hekimler anne
adayÝna bunun gerekliliÛini a•Ýklar ve yazÝlÝ
izin isterler. Operasyona hazÝrlamak amacÝ
ile bazÝ ila•lar verilebilir. Bir serum takÝlarak
damar yolundan ila• verilebilecek yol a•ÝlÝr.
Anesteziye damar yolu ile verilen maddeler
ile baßlanarak ameliyata ge•ilir. KarÝna yapÝlacak kesi genelde, kasÝk kÝllarÝ seviyesinin
altÝndan, paralel olarak yapÝlÝr. Bu kesi izi
daha sonra bikini bšlgesinde kalacaÛÝndan
Ôbikini kesisiÕ ismini alÝr. Bu kesi yapÝldÝktan
sonra, karÝn duvarÝnÝ olußturan kaslar šzel
aletler yardÝmÝ ile kenara •ekilirler. Bšylece
rahim gšrŸnŸr hale gelir. Ükinci bir kesi de rahim duvarÝna yapÝlarak bebek dÝßarÝ •ÝkartÝlÝr. Bebek doÛurtulduktan sonra, bebek ile
anne arasÝndaki baÛlantÝyÝ saÛlayan plasenta
(gšbek kordonunun anne ile baÛlantÝsÝnÝ yapan •ok damarlÝ organ) da •ÝkartÝlÝp, kesilen
yerler dikilerek kapatÝlÝr.
Sezaryen operasyonunun riskleri arasÝn52
da, bŸtŸn operasyonlar i•in ge•erli olan
anestezi riski, enfeksiyon kapma, kan kaybetme, baÛÝrsak yaralanmalarÝ, bacak damarlarÝnda ve akciÛerlerde olußabilecek pÝhtÝlar,
akla ilk gelenleri olußturmaktadÝr. AyrÝca, vaginal doÛum sonrasÝ hÝzla ger•ekleßen iyileßmeye gšre, daha uzun bir dinlenme ve iyileßme dšnemi vardÝr.
Sezaryen operasyonu, gelißen tÝbbÝn imkanlarÝ ile deÛißik anestezi koßullarÝnda yapÝlabilir. Genel anestezi, en •ok uygulanan
yšntemdir. Bu yšntemde, bilin• tamamen
ortadan kaldÝrÝlarak operasyon yapÝlÝr.
DiÛer uygulamalar da ise, anne uyanÝktÝr
ama kullanÝlan yšntem ve anestetik maddeler etkisi ile aÛrÝ duymaz. Spinal anestezi ve
epidural anestezi isimleri verilir. BelkemiÛi
i•indeki šzel aralÝklara, bazÝ anestetik maddelerin verilmesi ile saÛlanÝr. Bu yšntemler
anne ve bebek i•in daha az risk taßÝdÝklarÝndan tercih edilmektedirler.
LOHUSALIK D…NEMÜ
LohusalÝk Depresyonu
DoÛumdan sonraki ilk yÝl i•indeki doyumlu bir anne-•ocuk ilißkisi, •ocuÛun saÛlÝklÝ ruhsal gelißimi i•in kußkusuz en šnemli
koßullardan birisidir. Ülißkinin bir tarafÝnÝ
olußturan annenin mutlu ve huzurlu olmasÝ,
sšzŸ edilen doyumlu beraberliÛin vazge•ilmez bir unsurudur. DolayÝsÝyla bu dšnemde
annenin ruh saÛlÝÛÝnÝn korunmasÝ ve gerekli
desteÛin saÛlanmasÝ, hem anne hem de bŸyŸmekte olan bebek i•in gereklidir.
DoÛum sonrasÝ dšnemde ani deÛißen hormon dŸzeyleri, yaßamÝndaki bŸyŸk deÛißik-
53
GEBEL‹K VE DO⁄UM
lik ve sorumluluk, aile i•i ilißkilerin ve dengelerin yeniden kurulmasÝ gibi pek •ok etken
nedeniyle kadÝn, ruhsal a•Ýdan etkilenmeye
•ok a•ÝktÝr. Bu nedenle 2-3 hafta i•inde kendiliÛinden ge•en duygusal dalgalanmalarÝn
yanÝsÝra ('lohusalÝk hŸznŸ') tedavi gerektiren
depresyon boyutuna ulaßan ruhsal bir bozukluk gšrŸlebilir. LohusalÝk depresyonu
Risk altÝnda olanlar:
olarak adlandÝrÝlan bu durum psikiyatrik yar-
doÛum yapmÝß her 10 anneden birinde gšrŸ-
Ÿ Ge•mißte depresyonun olmasÝ ve/veya
šnceki doÛumlardan šnce depresyon
ge•irmiß olmak,
lŸr. BaßlangÝcÝ 'lohusalÝk hŸznŸÕne benzer,
Ÿ Ailede depresyon šykŸsŸ bulunmasÝ,
ancak ondan daha aÛÝr bir durumdur ve da-
Ÿ Adet šncesi dšnemde yoÛun ruhsal sÝkÝntÝ hikayesi (adet šncesi gerilim sendromu)
dÝm almayÝ gerektirir. YaklaßÝk olarak yeni
ha uzun sŸrer. DoÛumdan 1 ay sonra aßaÛÝdaki belirtiler hala mevcutsa ve annenin hayatÝnÝ etkiliyorsa, psikiyatrik deÛerlendirme
gereklidir:
Ÿ hemen her gŸn hŸzŸn, mutsuzluk, keyifsizlik,
Ÿ daha šnce zevkle yapÝlan aktivitelere
yšnelik isteksizlik,
Ÿ uykusuzluk, ißtahsÝzlÝk
Ÿ bitkinlik, enerjisizlik (bu nedenle bebekle yeterince ilgilenememe),
Ÿ dikkat daÛÝnÝklÝÛÝ, kararsÝzlÝk,
Ÿ su•luluk duygularÝ (šzellikle bebeÛe
ilißkin 'bebeÛe iyi bakamÝyorum', 'kštŸ
bir anneyim', 'bšyle iyi anne olmaz'),
Ÿ šlŸmŸ isteme, intihar planlarÝ.
Ÿ Gebelik sÝrasÝnda •eßitli tÝbbi sorunlar
olmasÝ, doÛumun acil ve zor koßullarda
ger•ekleßmesi doÛum sonrasÝ depresyon olasÝlÝÛÝnÝ artÝrÝr.
Depresyon tanÝsÝ konulduÛunda vakit ge•irmeden tedavi edilmelidir.
GšÛŸslerdeki deÛißim ve
kolostrum (ilk sŸt)
GebeliÛin en baßÝndan itibaren gšÛŸslerde belirgin deÛißmeler olur. Ülk zamanlardaki
gerilme duygusuna, zamanla ßißme duygusu
da eklenir. Bu duygular gebeliÛin ikinci Ÿ•
ayÝndan itibaren daha azalÝr. Bu konu da
šzellikle geceleri de kullanÝlacak olan, uygun takviyeli sŸtyenler yardÝmÝ ile aßÝlabilir.
GšÛŸs dokusunda bulunan sŸt bezlerinin
hormonlarÝn etkisi ile gelißmesi gšÛŸsleri ha53
54
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
cimce bŸyŸtŸr. GšÛŸslerdeki bu gerilme
durlar.
duygusu ve bŸyŸme, hamilelik belirtileri arasÝnda yer alÝrlar.
GebeliÛin son Ÿ• ayÝnda ise, sŸt bezle-
ÜnsŸline Benzeyen BŸyŸme Faktšrleri,
rinin yaptÝÛÝ, •ok yŸksek oranda protein, mineral ve koruyucu maddeler i•eren sŸt (ko-
VŸcutta protein yapÝmÝnÝ uyaran ve protein
lostrum-aÛÝz sŸtŸ) dÝßarÝ sÝzabilir. Kolostrum
bebeÛin emeceÛi ilk sŸttŸr, bebeÛin yeni or-
yÝkÝmÝnÝ engelleyen maddelerdir.
tamÝnda enfeksiyonlardan korunmasÝ ve kuvvetli beslenmesini saÛlar.
Ü•eriÛindeki Maddeler:
Laktoferrin, Demir baÛlayan bir proteindir. Bakterilerin ihtiya• duyduklarÝ demiri
EÛer kolostrum dÝßarÝ sÝzÝyorsa, uygun hij-
yenik bezler veya katlanmÝß temiz bir mendi-
baÛladÝÛÝndan bakteri gelißimini engeller. VirŸslere de etkin olduÛu dŸßŸnŸlmektedir.
lin sŸtyen i•ine konmasÝ ile temizlik yapÝlÝr.
Polipeptid, VŸcudun baÛÝßÝklÝk sistemini
aktive eder.
BazÝ kadÝnlarda meme u•larÝnda renk koyu-
Ünterferon, VirŸslere etkilidir. VŸcudu virŸslere karßÝ uyarÝr ve korur.
laßmasÝ gšzlenir. Bunun nedeni, annede gš-
Ünterlškinler, BaÛÝßÝklÝk sistemi hŸcrelerinin gelißimini uyarÝrlar.
ÛŸslerdeki bezleri uyararak sŸt yapÝmÝnÝ saÛla-
Lizozim, Sindirilemeyen bir proteindir.
ZararlÝ bakterilerin hŸcre zarlarÝna zarar ve-
yan prolaktin isimli bir hormondur. Memenin
rerek, onlarÝ šldŸrŸr.
Oligosakkaridler, FaydalÝ baÛÝrsak bakterilerinin beslenmesi i•in šnemlidir. Bu tip
emilmesi prolaktin salÝnÝmÝnÝ uyarÝr, bebek
bakteriler, baÛÝrsaklarda yabancÝ ve zararlÝ
bakterileri barÝndÝrmaz.
anne memesini emdik•e sŸt yapÝmÝnÝ da uyar-
Transforming BŸyŸme Faktšrleri, Normal
dokularÝn bŸyŸmesi ve tamirinden sorumlu-
54
mÝß olur.
55
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
BaßarÝlÝ Emzirme
HazÝrlayan : Dr. Deniz YERTUT
3
57
Emzirme
Anne sŸtŸ bebeÛe doÛanÝn en gŸzel armaÛanÝdÝr. DoÛal bir gÝda olan anne sŸtŸnŸn
šnemi gŸnŸmŸzde kimi zaman unutularak, bebeklerin diÛer gÝdalarla beslenmesi yoluna
gidildiÛini gšrŸyoruz. Oysa insanoÛlu varlÝÛÝnÝ ve gelißimini anne sŸtŸ sayesinde sŸrdŸrebilmißtir.
Anne sŸtŸnŸn šnemini bilen saÛlÝk •alÝßanlarÝ, son yÝllarda emzirme konusunda anne
ve anne adaylarÝnda doÛan bazÝ tereddŸtleri gidermek ve annenin kolay ve bol ßekilde
emzirmesine katkÝda bulunmak amacÝ ile hizmet vermektedirler.
DoÛumun ger•ekleßmesi her ailede mutluluk ve neßeyle karßÝlanÝr; fakat yenidoÛan bir
bebeÛin dŸnyaya uyum saÛlamasÝ ger•ekten de kolay deÛildir. Bu dšnemi kolaylaßtÝracak
en temel davranÝß bi•imi doÛallÝktÝr. UnutulmamalÝdÝr ki bir annenin bebeÛine vereceÛi
en bŸyŸk hediye; mucize besin anne sŸtŸdŸr; •ŸnkŸ anne sŸtŸ i•erik ve miktar olarak o
bebeÛin ihtiyacÝnÝ giderecek ßekilde ve o bebek i•in šzel Ÿretilir. EÛer anne, doÛum yapmadan šnce kendini emzirme ile ilgili saÛlÝklÝ bilgilerle donatÝrsa, emzirme hem anne
hem de bebek i•in keyif ve mutluluk verici bir hal alÝr. AyrÝca emzirme anne ve bebeÛe
pek •ok fayda saÛlar.
Gebelik ve emzirme sŸre•leri biyolojik olarak birbirlerinin devamÝdÝr. Gebelik sŸresince besin maddeleri, enfeksiyonlara karßÝ koruyucu ve bŸyŸmeyi dŸzenleyen faktšrler, plasenta (bebeÛin eßi) yoluyla fetusa (anne kanÝndaki bebek) ge•er. DoÛumdan sonra ise plasentanÝn bu fonksiyonlarÝ emzirme yolu ile sŸrmektedir.
YarÝnÝn bŸyŸÛŸnŸn saÛlÝklÝ gelißmesinin temellerinin atÝldÝÛÝ hayatÝn ilk birka• yÝlÝ, son
derece šnemli bir dšnemdir. Bu kritik dšnemde biyolojik ihtiya•larÝ yanÝnda psikososyal
gereksinimleri de en saÛlÝklÝ bi•imde karßÝlanmalÝdÝr. TŸm bunlarÝ karßÝlamada ilk 6 ay
emzirme tek baßÝna yeterlidir. Bundan sonra anne sŸtŸnŸn yanÝsÝra ayÝna uygun ek gÝdalarÝn verilmesi ile onun yaßama saÛlÝklÝ bir baßlangÝ• yapmasÝ saÛlanÝr.
57
58
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ANNE S†T†N†N Ü‚ERÜÚÜ
Anne sŸtŸnŸn bileßimi,
Ÿ
incelemenin yapÝldÝÛÝ andaki laktasyon (sŸt verme) dšnemine,
Ÿ
incelenen numunenin emzirmenin
baßÝnda ya da sonunda alÝnmÝß olmasÝna,
Ÿ
gŸn i•inde alÝnmÝß olduÛu zaman
dilimine,
Ÿ
bebeÛin tam zamanÝnda doÛmasÝna,
Ÿ
erken doÛum veya rahimi•i beslenme yetersizliÛi bulunmasÝna gšre deÛißim gšsterir.
Anne sŸtŸnŸn ilk 4-5 gŸn kolostrum (aÛÝz
sŸtŸ), 10. gŸne kadar ge•ici sŸt ve daha sonra olgun sŸt olmasÝ tesadŸf deÛildir. Anne sŸtŸnŸn i•erikleri itibariyle bebeÛin ihtiya•larÝna en iyi cevap veren ve koruyuculuk yšnŸnden yeri doldurulamaz bir šzelliÛi vardÝr.
Her annenin sŸtŸ; kendi yavrusuna šzel
ve bebeÛinin o anki durumuna, ihtiya•larÝna
ve henŸz daha pek •oÛunu anlayamadÝÛÝmÝz
•eßitli faktšrlere baÛlÝ olarak i•eriÛi ayarlanan biyolojik bir harikadÝr. Hi•bir annenin
sŸtŸnŸn kendi bebeÛine yaramamasÝ sšzkonusu olmadÝÛÝ gibi, yarayÝp yaramadÝÛÝnÝn
tespiti i•in dŸnyanÝn hi•bir Ÿlkesinde anne
sŸtŸnŸn tahlili yapÝlmamaktadÝr. DoÛadaki
her memelinin sŸtŸ kendi yavrusu ve bebeÛi
i•in salgÝlanmaktadÝr. BebeÛin veya yavrunun ihtiya•larÝna šzeldir.
Proteinler: Anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi proteinin tamamÝ besin sÝnÝfÝnda olmayÝp bir kÝsmÝ
58
koruyucu ve gelißmeyi saÛlayÝcÝ maddelerden olußmaktadÝr. Bu proteinlerin miktarÝ ve
oranÝ kolostrumda (aÛÝz sŸtŸ) en yŸksektir.
Daha sonra giderek azalÝr ve olgun sŸtte toplam protein, i•eriÛinin yaklaßÝk % 30Õu kadardÝr. Geri kalan miktar, kalitesi ve biyolojik deÛeri •ok yŸksek olduÛu i•in bebeÛin
besinini karßÝlamaya yeterlidir.
YaÛlar, esansiyel yaÛ asitleri: YaÛlar yeni
doÛan bir bebeÛin enerji ihtiyacÝnÝn % 4050' sini karßÝlar. Anne sŸtŸndeki yaÛlarÝn ve
yaÛ asitlerinin bileßimi ve oranlarÝ da bebek
i•in en uygun dŸzeylerdedir. Esansiyel yaÛ
asitleri ve amino asitler yaßam i•in •ok
šnemlidir, insan vŸcudunda sentezlenemezler, mutlaka dÝßardan alÝnmalÝdÝr.
YaÛlarÝn enerji verme dÝßÝnda; beyin gelißimi i•in gerekli yaÛ asitlerini saÛlama, hŸcre zarlarÝnÝn ve sinir kÝlÝflarÝnÝn yapÝsÝnda yer
alma, gšz fonksiyonlarÝnÝn gelißmesi, hŸcre
farklÝlaßmalarÝnÝn normal sŸrdŸrŸlmesi ve
yaÛda eriyen vitaminlerin vŸcuda alÝnmasÝ
gibi hayati rolleri vardÝr.
Anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi yaÛ miktarÝ, insandan insana, emzirme zamanÝna, gŸn i•inde
salgÝlandÝÛÝ saate ve emzirmenin baßÝ ile sonuna gšre deÛißkenlik gšsterir. Emzirmenin
baßÝndaki sŸt yaÛdan fakir, laktozdan zengin
ve suludur.
Emzirmenin sonlarÝna doÛru yaÛ i•eriÛi 3
kat, protein i•eriÛi ise 1,3 kat artarak koyulaßÝr ve bebek doygunluk hissi duyarak emmeyi bÝrakÝr. Anne sŸtŸnŸn yaÛÝnÝn sindirim ve
emilimi inek sŸtŸne oranla •ok daha kolaydÝr. Anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi yaÛ asitlerinin bileßimi (•oÛunluÛu doymamÝß yaÛ asitleridir,
inek sŸtŸnde ise doymuß yaÛ asitleri hakim-
59
BAfiARILI EMZ‹RME
dir), yaÛ sindirimine yardÝmcÝ lipaz enzimi
bulunmasÝ nedeniyle diÛer sŸt ve mamalara
gšre •ok farklÝdÝr.
Karbonhidratlar: Anne sŸtŸndeki hakim
karbonhidrat laktozdur. Yavaß ve kolay sindirildiÛinden kan ßekerini bebeÛin fizyolojisine uygun olarak ayarlar. Anne sŸtŸnŸn laktoz i•eriÛi anne beslenmesinden baÛÝmsÝzdÝr. Laktoz kalsiyum ve diÛer minerallerin
emiliminde de rol alÝr, ayrÝca bileßiminde
bulunan galaktoz beyin dokusu gelißimi i•in
•ok šnemlidir. Laktoz "laktobasillus bifidus"
adlÝ bakterilerin Ÿremesine ve barsak florasÝnÝn (koruyucu tabakasÝ) bŸyŸk šl•Ÿde bu
bakteri tarafÝndan olußturulmasÝna neden
olur. Bu bakteri insan saÛlÝÛÝnda en yararlÝ
normal barsak flora Ÿyesidir. AyrÝca laktozun
barsak bakterileri tarafÝndan laktik aside •evrilmesi ile istenmeyen zararlÝ mikroorganizmalarÝn Ÿremesi de engellenmiß olur. Bšylece bebek, anne sŸtŸ alarak hayatÝnÝ tehdit
edebilecek ishallere karßÝ korunmuß olur.
Anne sŸtŸnde az miktarda bulunan oligosakkaritler, glikoproteinler ve glikopeptitler gibi
kompleks karbonhidratlar; yararlÝ barsak florasÝnÝn sŸrdŸrŸlmesi ve bebeÛin enfeksiyonlara karßÝ korunmasÝnda šnemli rollere sahiptir.
Mineraller ve eser elementler: Anne sŸtŸnŸn mineral i•eriÛi, anne beslenmesi ile bŸyŸk bir deÛißim gšstermez. Annenin depolarÝ kullanÝlarak bebeÛin lehine olacak ßekilde
saÛlanÝr. Anne sŸtŸndeki demir ve kalsiyum
miktarlarÝ dŸßŸktŸr. Ancak yararlanÝmlarÝ
•oktur. Anne sŸtŸndeki demirin %55'i emilirken inek sŸtŸ ve ticari mamalarda bu oran
%38Õdir. Demir depolarÝ yetersiz annelerin,
sŸtlerindeki demir miktarÝnÝn yŸksek olduÛu
tespit edilmiß olup, bu bulgu anne sŸtŸnŸn
bebek i•in šzel olarak salgÝlandÝÛÝnÝn en
šnemli gšstergesidir. ‚inko, bakÝr, magnezyum, fosfor, selenyum, sodyum, potasyum,
klor vb. mineral ve eser elementler a•ÝsÝndan
da durum aynÝdÝr.
Vitaminler: Beslenmesi yeterli ve dengeli
olan annelerin sŸtŸnde yaÛda ve suda eriyen
vitaminler yeterli miktarlarda bulunmaktadÝr.
Enzimler: Enzimler besinlerin sindirilmesi
ve emilmesi, mikroplarÝn ve parazitlerin engellenmesi i•in •ok šnemli ve ortamda bulunmasÝ ßart olan maddelerdir. BugŸnkŸ bilgilerimizle anne sŸtŸnde •ok fazla aktif enzim tespit edilmißtir. BunlarÝn etkili •alÝßmasÝ i•in anne sŸtŸnŸn bebeÛe ilk 4-6 ay su dahi verilmeksizin tek baßÝna verilmiß olmasÝ
gerekmektedir.
BŸyŸmeyi dŸzenleyen faktšrler: Anne sŸtŸnde, baßta sindirim, solunum ve sinir sistemi olmak Ÿzere; •ok sayÝda organ sisteminin
fonksiyonlarÝnÝ ve gelißmesini dŸzenleyen
bŸyŸme faktšrleri vardÝr. DeÛißik canlÝlarÝn
sŸtlerindeki bŸyŸme faktšrlerinin tip ve miktarlarÝnda bŸyŸk farklÝlÝklar vardÝr ve kendi
yavrularÝna šzeldir. BŸyŸme faktšrlerinin bir
kÝsmÝ hazÝr mamalara anne sŸtŸ šrnek alÝnarak eklenmißtir; fakat bunlarÝn da biyolojik
yararlÝlÝÛÝnÝn anne sŸtŸndeki benzerine eßdeÛer olup olmadÝÛÝ tartÝßmalÝdÝr.
Hormonlar: Pratik olarak yapÝlan araßtÝrmalarla anne hormonlarÝnÝn pek •oÛu anne
sŸtŸnde gšsterilmißtir. Bu hormonlarÝn dŸzeyleri emzirme dšnemlerine gšre farklÝlÝklar gšstermektedir. Bilgi dŸzeyimiz arttÝk•a
bunlarÝn rollerinin bulunmasÝyla anne sŸtŸ59
60
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
nŸn ne kadar šzel ve ŸstŸn bir biyolojik harika olduÛu daha iyi anlaßÝlacaktÝr.
Enfeksiyonlardan koruyuculuk: Anne sŸtŸnŸn bu šzelliÛi; i•erdiÛi direkt etkili mikrop šldŸrŸcŸler, antienflamatuar faktšrler,
barsak florasÝna etkileri ve baÛÝßÝklÝk sistemini dŸzenleyen faktšrler sayesinde olmaktadÝr. Anne sŸtŸnŸn enfeksiyondan koruyucu
etkisi baÛÝßÝklÝk sisteminin tam gelißmemiß
olduÛu ilk aylarda šzellikle šnemlidir. Ülerleyen aylarda da enfeksiyonlara daha diren•li
olmasÝna ve saÛlÝklÝ bir bebeklik dšnemi ge•irmesine katkÝsÝ •ok bŸyŸktŸr.
ANNE S†T† ve
EMZÜRMENÜN YARARLARI
Ÿ
Emzirme anne ile bebek arasÝndaki baÛÝ gŸ•lendirir.
Ÿ
Emzirme annede oksitosin adÝ verilen hormonun salgÝlanmasÝnÝ saÛlar.
Oksitosin, annenin annelik i•gŸdŸsel
davranÝßlarÝnÝ bebeÛe yšnlendirmesini
kolaylaßtÝrÝr. Rahim gebelik esnasÝnda
kitlesel olarak yaklaßÝk 20 kat bŸyŸr.
Emzirme sayesinde oksitosin hormonunun yardÝmÝyla rahim gebelik šncesi
bŸyŸklŸÛŸne (her ne kadar doÛurmuß
bir kadÝnda rahim hi•bir zaman orijinal
bŸyŸklŸÛŸne geri dšnmese de) daha kolay ulaßÝr. Emzirmeyen kadÝnlarda rahim emziren kadÝnlara gšre orijinal boyutlarÝna daha zor geri dšner. Emziren
annelerin doÛum sonrasÝ kanama riski
yine oksitosin sayesinde šnemli šl•Ÿde
azalÝr.
Ÿ
60
Emziren annelerin kendilerine gŸ-
venleri ve annelikten aldÝklarÝ haz daha
fazladÝr.
Ÿ
Anne sŸtŸ hemen kullanÝma hazÝr-
dÝr.
Ÿ
Emziren anneler doÛum sonrasÝ
daha kolay kilo verirler. Emzirme eylemi annenin gŸnlŸk enerji gereksinimini
yaklaßÝk 500 kalori artÝrÝr. Bebeklerini
tŸmŸyle ya da kÝsmen emzirmeyle besleyen annelerin doÛum sonrasÝ birinci
ayda kal•a •evresi šl•Ÿmleri emzirmeyen annelere gšre belirgin ßekilde daha
dŸßŸk bulunmußtur.
Ÿ
Emzirme doÛal bir gebelikten ko-
runma yšntemidir. EÛer bebeÛe ek gÝda
verilmiyorsa emzirmenin gebelikten koruyucu šzelliÛi doÛum sonrasÝ olduk•a
yŸksektir. Ancak iki aydan sonra anne
adet gšrmezse ve bebeÛini emzirmeye
devam etse bile mutlaka bir koruma
yšntemi kullanmalÝdÝr. …zellikle gece
emzirme alÝßkanlÝÛÝ olan kadÝnlarda doÛum sonrasÝ ilk adet gecikebilir.
Ÿ
Anne sŸtŸ bedavadÝr.
Ÿ
Emzirmek anne ve bebek i•in do-
Ûal bir sakinleßtiricidir. Anne sŸtŸnŸn
i•erdiÛi bazÝ kimyasal maddeler bebeÛin daha kolay uykuya dalmasÝna yardÝmcÝ olur. Sinirli bebekler daha kolay
sakinleßir.
Ÿ
Emziren anneler hem zamandan
hem de •ocuk doktoru parasÝndan anlamlÝ bir ßekilde tasarruf ederler.
Ÿ
Emzirmek doÛa dostudur.
61
BAfiARILI EMZ‹RME
Ÿ
Emziren annelerde demir eksikliÛi
anemisi ortaya •Ýkma riski azalÝr. Emziren annelerde doÛum sonrasÝ kanama
miktarÝ daha az olduÛundan ve emzirmeye devam ettikleri sŸrece adet gšrme
olasÝlÝklarÝ daha dŸßŸk olduÛundan bu
anneler, doÛumda kaybettikleri demir
kinin daha fazla olduÛunu gšstermektedir. Bir bebek i•in, ka• aylÝk olursa olsun emzirme esnasÝndaki pozisyonundan daha rahat bir duruß ßekli yoktur.
Bu, bebeÛin ruhsal gelißimi i•in son derece šnemlidir.
Ÿ
Anne sŸtŸ ile beslenme kÝz bebek-
depolarÝnÝ daha kÝsa zamanda tekrar
lerin ileride meme kanseri olma riskini
olußtururlar.
azaltmaktadÝr. Bebekliklerinde anne sŸ-
Ÿ
Emziren annelerin meme kanserine yakalanma riski nispeten daha dŸßŸktŸr.
tŸ yerine mama ile beslenen kÝz •ocuk-
Ÿ
Emzirme diabetik (ßeker hastasÝ)
annenin gŸnlŸk insŸlin ihtiyacÝnÝ azaltÝr.
gšre %25 artmaktadÝr.
Ÿ
Emziren annelerde endometriozis
(rahim dokusunun rahim dÝßÝ bir bšlgede olmasÝ) hastalÝÛÝnÝn ilerleme hÝzÝ daha dŸßŸktŸr.
Ÿ
Emzirmek annede yumurtalÝk kanseri riskini azaltÝr. AraßtÝrmalar emziren
annelerin ileriki yaßamlarÝnda over kanserine yakalanma riskinin emzirmeyenlere gšre daha dŸßŸk olduÛunu gšstermektedir.
larÝn ileriki yaßamlarÝnda meme kanserine yakalanma riski anne sŸtŸ alanlara
Ÿ
Anne sŸtŸ ile beslenme daha yŸk-
sek zeka dŸzeyi ile baÛlantÝlÝdÝr.
Ÿ
Anne sŸtŸ mekonyumun (Bebekle-
rin barsaklarÝnda mekonyum adÝ verilen
koyu kÝvamlÝ yapÝßkan bir madde) barsaklardan atÝlmasÝnÝ kolaylaßtÝrÝr.
Ÿ
Anne sŸtŸ baÛÝßÝklÝk ile ilgili mad-
deler i•erir ve bebeÛin baÛÝßÝklÝk sisteminin gelißimini kolaylaßtÝrÝr.
Ÿ
Anne sŸtŸnŸn sindirilmesi daha
kolaydÝr. Bebekler annelerinin sŸtŸnŸ
Ÿ
Emzirmek annenin ileride endometrium (rahim i• tabakasÝ) kanserine
yakalanma riskini azaltÝr.
diÛer memeli hayvanlarÝn sŸtŸne gšre
Ÿ
Emzirme anneyi ileride ortaya •Ýkacak osteoporozdan (kemik erimesi)
korur.
šzgŸ bir enzimdir. Ünek sŸtŸnde daha
Ÿ
Emzirme bebeÛin duygusal gereksinimlerini karßÝlar. TŸm bebekler kucaklanmayÝ ister. ‚alÝßmalar kucakta tutulmayan prematŸr bebeklerde šlŸm ris-
daha rahat sindirebilirler. Bunun muhtemel nedeni anne sŸtŸnŸn i•erdiÛi tŸre
fazla protein olmasÝna karßÝn sindirimi
daha zordur ve bebekler bŸtŸn bu proteinleri kullanamazlar.
Ÿ
Emzirme ciddi bir barsak hastalÝÛÝ
olan crohn hastalÝÛÝna karßÝ koruma
saÛlar.
61
62
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ
Anne sŸtŸ bebekte alerji ve astÝm
gelißme ihtimalini azaltÝr.
yoktur.
Ÿ
Anne sŸtŸ bebekte kulak enfeksiyonlarÝ sÝklÝÛÝnÝ azaltÝr.
Ÿ
Anne sŸtŸ her zaman uygun konsantrasyonda besin maddesi i•erir ve
mikroplardan arÝnmÝßtÝr.
Ÿ
Anne sŸtŸ bebeÛi ishale karßÝ korur.
Ÿ
Anne sŸtŸ ile beslenen bebekler
daha az doktora gider.
Ÿ
Anne sŸtŸ bebeÛi bakteriyel menenjite karßÝ korur.
Ÿ
Anne sŸtŸ i•erisinde bulunan endorfinler bebek i•in doÛal bir aÛrÝ kesici
vazifesi gšrŸr.
Ÿ
Anne sŸtŸ bebeÛi solunum sistemi
enfeksiyonlarÝna karßÝ korur.
Ÿ
Anne sŸtŸ bebeÛi bazÝ lenfoma
tŸrlerine karßÝ korur.
Ÿ
Anne sŸtŸ bebeÛi eklem romatizmasÝna karßÝ korur.
Ÿ
Anne sŸtŸ bebeÛi bazÝ gšrme kusurlarÝna karßÝ korur. Emzirme gece kšrlŸÛŸne karßÝ koruyucu bir faktšrdŸr. BebeÛin yaßantÝsÝnÝn ilk 24 ayÝnda gšrme
i•in gerekli olan A vitamini kaynaÛÝnÝn
en šnemli bšlŸmŸ annesinin sŸtŸndedir.
Ÿ
Anne sŸtŸ ile beslenen bebekler
ileriki yaßantÝlarÝnda ßißmanlÝk a•ÝsÝndan daha az risk altÝndadÝr.
Ÿ
Anne sŸtŸ barsak gelißimi i•in
mutlaka gereklidir.
Ÿ
Anne sŸtŸ aßÝlarÝn etkinliÛini arttÝrÝr. Anne sŸtŸ ile beslenen bebeklerde,
aßÝlardan sonra gšrŸlen baÛÝßÝklÝk cevabÝnÝn daha gŸ•lŸ olduÛu saptanmÝßtÝr.
Anne sŸtŸ bebeÛe o kadar faydalÝdÝr ki
ilk aßÝsÝ sayÝlabilir.
Anne sŸtŸ her zaman uygun sÝcakŸ
lÝktadÝr. BebeÛin aÛzÝnÝ yakma olasÝlÝÛÝ
62
Ÿ
Emzirme bebeÛin diß saÛlÝÛÝ i•in
yararlÝdÝr. Memeden emmek, biberondan emmeye gšre bebeÛin diß ve •ene
gelißimi i•in daha uygundur. Memeden
emerken biberona gšre 60 kat fazla
enerji harcayan bebeÛin •ene kaslarÝ
daha kuvvetli olur. DŸzgŸn gelißen bir
•enede •Ýkan dißler daha dŸzgŸn ve
saÛlÝklÝ olur.
Ÿ
Anne sŸtŸ alan bebeklerde reflŸ
(mide i•eriÛinin yutak borusuna geri
ka•masÝ) daha az gšrŸlŸr.
Ÿ
Anne sŸtŸ sentetik hormonlar i•ermez.
Ÿ
Anne sŸtŸ daha iyi sosyal gelißim
saÛlar. Anne sŸtŸ ile beslenen bebeklerin psikomotor ve sosyal gelißlimi mama
ile beslenenlere gšre belirgin derecede
daha iyidir.
Ÿ
Anne sŸtŸ alan bebekler mŸkemmel kokar.
Ÿ
Biyolojik fonksiyonlarÝ ve organ ve
sistemlerin bŸyŸmesini dŸzenleyen faktšrler i•erir.
Ÿ
Enfeksiyonlardan koruyucu faktšr-
63
BAfiARILI EMZ‹RME
ler i•erir.
Ÿ
Anne sŸtŸyle beslenmenin saÛlÝÛa
olumlu etkileri sadece verildiÛi sŸreyle
kÝsÝtlÝ deÛildir. Anne sŸtŸyle beslenen
•ocuklarÝn yapay beslenenlere kÝyasla
bazÝ hastalÝklara daha az yakalandÝklarÝ
tespit edilmißtir. Bunlar ;
nenin doÛum sonrasÝ kanamalarÝ daha
fazla olur.
Ÿ
BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen an-
ne doÛum šncesi kilosuna daha zor dšner.
Ÿ
BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen an-
ne ileride meme kanseri, yumurtalÝk
1. AßÝrÝ ÞißmanlÝk,
kanseri, rahim kanserine yakalanma ris-
2. Tip 1 Þeker HastalÝÛÝ,
ki taßÝr.
3. Koroner Kalp HastalÝklarÝ,
4. Damar SertliÛi,
5. Hipertansiyon,
6. Barsak HastalÝklarÝ,
7. Orta Kulak ÜltihabÝ,
8. ‚ene Ve AÛÝz Gelißimine Ait Bozukluklar,
9. Diß ‚ŸrŸkleri,
10. Alerjik HastalÝklar,
11. AstÝm,
12. ‚šlyak HastalÝÛÝ,
13. †lseratif Kolit,
14. Crohn,
15. Atopik HastalÝklar,
16. Dejeneratif Beyin HastalÝklarÝ Vb.
BazÝ Kanser TŸrlerine
17. Gšrme KusurlarÝ
18. BaÛÝßÝklÝk Sistemi Üle Ülgili HastalÝklar
BEBEÚE ANNE S†T†
VERMEMENÜN RÜSKLERÜ
Ÿ
BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen an-
Ÿ
BebeÛine anne sŸtŸ vermeyen annede kemik erimesi daha •abuk baßlar.
Ÿ
Bebekliklerinde mama veya inek
sŸtŸ ile beslenmiß 8 yaß •ocuklarÝnÝn
kemik saÛlamlÝÛÝnÝn anne sŸtŸ ile beslenenlere gšre daha dŸßŸk olduÛu saptanmÝßtÝr.
Mama ile beslenen bebeklerin anŸ
ne sŸtŸ ile beslenen bebeklere gšre zeka
dŸzeylerinin daha dŸßŸk olduÛu ve
okulda daha az baßarÝ gšsterdikleri saptanmÝßtÝr. Bu anne sŸtŸ alan bebeÛin ileride •ok baßarÝlÝ olacaÛÝnÝ gšstermez; fakat bir •ocuk bebekliÛinde anne sŸtŸ ile
beslenmiß ise zeka dŸzeyi mama ile beslenmiß haline gšre daha yŸksek olacaktÝr.
Ÿ
Mama veya inek sŸtŸ ile beslenen
bebeklerde ileri yaßlarda tip 1 ßeker hastalÝÛÝ riski artar.
Ÿ
Mama ile beslenen bebekler anne
sŸtŸ ile beslenenlere gšre daha yŸksek
oranda alerjik bŸnyeye sahiptirler.
Ÿ
Mama, ani bebek šlŸmŸ sendromu riskini arttÝrabilir. Hi•bir sebep olmadan bebeklerin aniden šlŸmŸ ani be63
64
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
bek šlŸmŸ sendromu olarak adlandÝrÝlÝr. Anne sŸtŸ ile beslenen bebeklerde
bu risk daha dŸßŸk bulunmußtur.
Ÿ
Ünek sŸtŸ barsaklar a•ÝsÝndan tahrip edici bir faktšrdŸr.
Ÿ
Mamalar pahalÝdÝr ve hemen kullanÝma hazÝr deÛildir. Mama veya inek
sŸtŸ ile beslenen bebeklerin annelerinin
biberon ve diÛer ekipmanlarla uÛraßmalarÝ gerekir. IsÝtma, karÝßtÝrma, dondurma derdi vardÝr.
Ÿ
Mama ile beslenen bebeklerin
kullandÝÛÝ plastik kutular, teneke kutular, tek kullanÝmlÝk biberonlar, plastik
meme u•larÝ, silikon u•lar geri dšnŸßŸmsŸz maddelerdir. DoÛaya ve aile
bŸt•esine •ok kŸlfet getirirler.
Ÿ
Mama ile beslemek hangi markanÝn daha iyi olduÛuyla uÛraßma derdini
getirir. Anne sŸtŸ hi•bir zaman birebir
taklit edilemez. Bu yŸzden emzirmeyen
anneler hangi mamanÝn bebekleri i•in
daha iyi olduÛunu araßtÝrÝrken, emzirmeyi se•en anneler bebeklerinin en iyi
ve saÛlÝklÝ ßekilde beslendiklerinden
emindirler.
Ÿ
Mama ile beslemek "temiz su" bulma endißesini getirir. KaynaÛÝ belli olmayan sularda kurßun ve alŸminyum gibi bebeÛin saÛlÝÛÝna olumsuz etki edecek maddeler bulunabilir. Bu maddeler
kullanÝldÝÛÝnda suda •ok dŸßŸk miktarlarda bulunsalar da mamaya karÝßtÝrmadan šnce sterilizasyon i•in kaynatma ißlemine tabi tutulduÛunda daha konsantre hale gelebilirler.
64
EMZÜRMEDEN …NCE
G…Ú†S YAPISI
GšÛŸsler kadÝnda ergenlik dšneminde ortaya •Ýkan deÛißikliklerle birlikte gelißim gšsterirler. GšÛŸslerin son aldÝÛÝ bŸyŸklŸk, genetik faktšrlerle yakÝndan ilgili olmakla beraber vŸcudun yaÛ oranÝ da bŸyŸklŸÛŸ etkileyen šnemli bir faktšrdŸr. Bunun dÝßÝnda gšÛŸslerin bŸyŸklŸÛŸ vŸcuttaki hormonal deÛißikliklere de cevap verir ve šzellikle adet šncesi dšnemde kadÝnlar gšÛŸslerinde dolgunluk ve bazen hafif aÛrÝ hissederler. Bu dolgunluk ve hassasiyet adet gšrmekle beraber
hÝzla kaybolur. Gebelik dšneminde de yine
deÛißen hormonal ortam, gšÛŸslerin bŸyŸmesine ve bazen hassaslaßmasÝna neden
olur.
SaÛlÝ sollu yeralan gšÛŸslerin herbirinde
ortada memeucu (areola) adÝ verilen koyu
renkli yuvarlak bir yapÝ vardÝr. Bu yapÝnÝn ortasÝnda da memebaßÝ adÝ verilen silindir ßeklinde sŸtŸn esas boßaldÝÛÝ yapÝ yer alÝr. Memeucunda yeralan Montgomery salgÝ bezleri
kaygan bir sÝvÝ salgÝlayarak memebaßlarÝnÝn
esnek kalmalarÝnÝ ve enfeksiyonlardan korunmalarÝnÝ saÛlar.
Her gšÛŸs, lob adÝ verilen 15-20 adet baÛÝmsÝz sŸt Ÿreten birimden olußur. Her lob
kendi i•inde lobŸl adÝ verilen 20-40 adet daha ufak alt birime ayrÝlÝr. Her lobŸl de yine
kendi i•inde alveol adÝ verilen ve esas sŸt
Ÿreten hŸcrelerin toplandÝÛÝ •ok sayÝda bšlŸme ayrÝlÝr.
Meme dokusu i•inde Ÿretilen sŸtŸ dÝßarÝya taßÝmak i•in •ok sayÝda sŸt iletim kanal ve
65
BAfiARILI EMZ‹RME
kanalcÝklarÝ bulunur. Bšylece Ÿretilen sŸt alveollerden duktul adÝ verilen kanalcÝklara,
oradan da duktus adÝ verilen bŸyŸk kanallara ge•er. Buradan da hemen memeucunun
altÝnda yeralan sŸt sinŸslerine ge•er ve nihayetinde memebaßÝnÝn Ÿzerinde yeralan •ok
sayÝda minik deliklerden dÝßarÝ •Ýkar.
Bebek emme esnasÝnda dißetleri ve dudaklarÝyla sŸt sinŸslerine dÝßarÝdan baskÝ uygulayarak ve masaj yaparak sŸtŸn sinŸslerden memebaßÝna ge•erek dÝßarÝ akmasÝnÝ
saÛlar.
S†T †RETÜMÜ
Gebelik dšneminde artan šstrojen hormonu, memelerin i•indeki kanallarÝ gelißtirip
bebeÛin ihtiyacÝ olan sŸtŸn akÝßÝnÝ kolaylaßtÝrma yšnŸnde etki yapar. Yine gebelikte salgÝsÝ belirgin olarak artan progesteron, sŸt salgÝsÝnÝ yapacak olan sŸt Ÿretici birimlerin
(loblarÝn) bŸyŸmesini ve gelißmesini saÛlar.
Bu deÛißikliklerde gerekli olan enerji ve besin maddelerini saÛlamak i•in meme dokusuna giden kan akÝmÝ da šnemli derecede artar ve bu nedenle gšÛŸslerin Ÿzerinde yeralan yŸzeye yakÝn toplardamarlar belirginleßerek daha genißlemiß olarak gšrŸlŸrler.
Prolaktin ve oksitosin adÝ verilen iki hormon sŸt Ÿretiminde ve Ÿretilen sŸtŸn sŸt kanallarÝnda ilerlemesinde šnemli gšrevler Ÿstlenir. Bebek memeucunu emdik•e annenin
beyninin alt kÝsÝmlarÝnda bulunan hipofiz
bezinin šn par•asÝndan prolaktin salgÝsÝnÝ
uyarÝr. Kana ge•en prolaktin buradan alveollere giderek buradaki sŸt yapÝcÝ hŸcrelerin
sŸt yapÝmÝnÝ baßlatmasÝnÝ saÛlar. BebeÛin
emmesi prolaktin salgÝsÝnÝ artÝrmasÝ yanÝnda
hipofiz bezinin arka par•asÝndan kana oksitosin salgÝlanmasÝnÝ da artÝrÝr. BebeÛin hayal
edilmesi veya aÛladÝÛÝnÝn duyulmasÝ da aynÝ
etkiyi yaratabilir. Oksitosin sŸt Ÿreten hŸcrelerin etrafÝnda bulunan kas dokusunu harekete ge•irerek bunlarÝn kasÝlmasÝnÝ ve bu kasÝlmayla da sŸtŸn kanallarda ilerlemesini
saÛlar. AyrÝca oksitosinin kanallarÝ genißletici
etkisi sŸtŸn kanallarda ilerlemesini daha da
kolaylaßtÝrÝr.
Meme dokusu yeni doÛmuß bir bebeÛin
ihtiyacÝ olan anne sŸtŸnŸn Ÿretilmesi ve salgÝlanmasÝ gšrevlerini mŸkemmel olarak yerine getirecek bir yapÝya sahiptir. Meme dokusu gebelik dšneminde artan hormonlarÝn etkisiyle daha ilk haftalardan itibaren šnemli
deÛißikliklere uÛrar ve 20. haftadan itibaren
kolostrum adÝ verilen ilk sŸt, meme kanallarÝndan salgÝlanmaya hazÝr hale gelir. BazÝ
anne adaylarÝnda gebelik dšneminde belirgin ßekilde kolostrum salgÝsÝ olabilir.
SŸt Ÿretimi arz ve talep kanunlarÝna gšre
ißler. Bebek ne kadar emerse o kadar •ok
hormon salgÝlanÝr ve o kadar •ok sŸt Ÿretilir.
BebeÛe ek besin, su, biberon verildiÛi andan
itibaren sŸt salgÝsÝ azalmaya baßlar. BebeÛin
a•lÝk belirtileri ortaya •ÝktÝk•a emzirildiÛinde
ve her memede en az 10-20 dakika emmesine izin verildiÛinde sŸt Ÿretimi bebeÛe yetecek en ideal seviyeye ulaßÝr.
Emzirme eylemi esnasÝnda anne sŸtŸ kanallarda ilerlediÛinde olußan "hareketlenme"
anne tarafÝndan hissedilebilir. Bunu anneler
emzirme esnasÝnda gšÛŸslerde "karÝncalanma", "yanma", "uyußma", "kaßÝntÝ", "Ÿrperme"
ya da daha farklÝ ßekillerde, ancak genellikle
tuhaf ancak rahatsÝzlÝk vermeyen birßey ola65
66
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
rak hissederler. Bu hissi bir emzirme esnasÝnda birden fazla kereler yaßayan anneler de
vardÝr. BazÝ anneler ise sŸt kanallarda ilerlediÛinde hi•bir ßey hissetmezler.
EMZÜRME HAZIRLIÚI
Anne adaylarÝnÝn vŸcudu sŸt Ÿretimine
doÛal olarak hazÝrlanmaya baßlar. Hamilelikte meme bakÝmÝnda šzel bir ßey yapmaya
gerek yoktur. GebeliÛin dšrdŸncŸ ve beßinci
aylarÝndan itibaren prolaktin ismindeki sŸt
Ÿretiminden sorumlu hormonun salgÝlanmaya baßlamasÝ ile memeler sŸt Ÿretme yeteneÛine sahip olur.
Meme bakÝmÝ i•in šzel bir ßey yapÝlmasÝ
gerekmez. Ama meme dokusu bŸyŸdŸk•e
memeye gerekli desteÛi saÛlayan ve sÝkmayan, daha bŸyŸk beden sŸtyen kullanÝlmasÝ
uygun olur. Meme temizliÛi i•in sabun, losyon ve alkol gibi irritan maddeler kullanÝlmamalÝdÝr. Sadece ÝlÝk su ile temizlik yapÝlmalÝdÝr.
GšÛŸslerin ßekli ve bŸyŸklŸÛŸyle emzirmenin baßarÝsÝ arasÝnda hi•bir ilißki yoktur.
Üyi bir emzirme tekniÛinde, bebek anne
memesini tutarken, areola denen koyu renkli kÝsÝm aÛÝz i•ine yerleßtirilmelidir. Bu ßekilde depolanmÝß olan anne sŸtŸnŸn emilmesi
mŸmkŸn olur. Sadece meme ucunun emilmesi halinde fazlaca sŸt gelmediÛi gibi, meme ucu kÝsa sŸre i•inde zedelenir ve •atlar.
AÛrÝya yol a•tÝÛÝ i•in de emzirme yeterli dŸzeyde yapÝlamaz ve memede problemlere
yol a•ar. Bu nedenle emzirme sÝrasÝnda meme ucu ile birlikte areola tabakasÝnÝn da bebeÛin aÛzÝnÝn i•ine girmesine šzen gšsterilmelidir.
66
BazÝ anne adaylarÝna emzirmeye hazÝrlÝk
yapmak amacÝyla memeu•larÝnÝ sÝkmalarÝ ve
kolostrumu boßaltmalarÝ šÛŸtlenir. BazÝ anne
adaylarÝ da bunu sŸt Ÿretimlerinin baßlayÝp
baßlamadÝÛÝnÝ merak ettikleri i•in yaparlar.
Memeucundan kendiliÛinden veya sÝkmakla
kolostrum gelmemesinin, sŸt Ÿretiminin olmadÝÛÝ anlamÝnÝ taßÝmaz. Memeu•larÝnÝn
belli aralÝklarla sÝkÝlmasÝ, muhtemelen kolostrum yapÝmÝnÝ artÝracaktÝr, ancak memeucunun bu ßekilde uyarÝlmasÝnÝn gŸ•lŸ bir
oksitosin salgÝlayÝcÝsÝ olduÛunu ve oksitosin
adÝ verilen hormonun da rahim kasÝlmalarÝ
yarattÝÛÝ unutulmamalÝ ve bunu uygulamaktan ka•ÝnÝlmalÝdÝr.
Üleride memeu•larÝnda •atlak gibi problemleri engellemek i•in gebelik dšneminde
yapÝlmasÝ gereken birßey yoktur. Bu •atlaklarÝn en šnemli nedeni bebeÛe emzirme esnasÝnda yanlÝß pozisyon verilmesinden kaynaklanmaktadÝr.
YassÝ ya da i•e dšnmŸß memebaßlarÝ :
MemebaßÝnÝn yapÝsÝnÝ anlamak i•in; memeucuna baß ve ißaret parmaklarÝ altlÝ ŸstlŸ
yerleßtirilmeli ve memeucu •ok hafif•e sÝkÝlmalÝ. Bu hareket bebeÛin emmesi esnasÝnda
memebaßÝna uygulanan •ekme hareketine
benzer bir etki yaratacaktÝr. Bu esnada memebaßÝ dÝßarÝya •ÝkÝyor olmalÝdÝr. EÛer memebaßÝ yassÝlaßÝyorsa veya i•eri doÛru giriyorsa memebaßÝnÝn yapÝsÝ yassÝ ya da i•e
dšnmŸß ßekildedir.
MemebaßlarÝ kißisel šzelliklere ve hormonal šzelliklere gšre deÛißen bir yapÝya sahiptir. YassÝ ve •škŸk memebaßlarÝ ilk emzirmeler esnasÝnda bebek memebaßÝnÝ tam olarak
alamayacaÛÝndan emzirme problemleri yara-
67
BAfiARILI EMZ‹RME
tabilir. Bu problemlerin mutlaka olußmasÝ gerekmez, zira bebeÛiniz memeucunuzu tam
olarak kavradÝÛÝnda emme esnasÝnda olußan
negatif basÝn• yassÝ memebaßlarÝnÝn dÝßarÝ
•ÝkmasÝnÝ saÛlayabilir. Ger•ekten i•e dšnŸk
meme baßÝ ile sÝk karßÝlaßÝlmamasÝna raÛmen
meme baßlarÝnda bu sorun olan anneler, doÛum uzmanÝnca deÛerlendirilip gerektiÛi durumlarda gebeliÛin son Ÿ• ayÝnda tedaviye
alÝnÝr. AyrÝca gebeliÛin son haftalarÝnda eczanelerden temin edilebilen memeucu baßlÝklarÝ her gŸn bir saat, sonra giderek artan
sŸrelerle takÝlabilir. EÛer kasÝlma olacaÛÝ endißesi varsa gebelik dšneminde deÛil, bebek
doÛduktan sonra da takÝlabilir. Bu plastik
aletler memeucu etrafÝnda negatif basÝn• yaratarak, memeu•larÝnÝ dÝßarÝ •ÝkarÝrlar. Bunlar takÝlÝyken memebaßÝnÝ nemleneceÛinden
ißlem sonrasÝ olußan nem alÝnmalÝdÝr ve havalandÝrÝlmalÝdÝr.
YassÝ memeu•larÝ sorununu •šzmek i•in
yapabileceÛiniz baßka ßeyler de vardÝr. Ancak aßaÛÝda anlatÝlan manevralarda memeucu uyarÝsÝ sšzkonusu olduÛundan, bu manevralar oksitosin salgÝsÝna ve rahim kasÝlmalarÝna neden olabilirler. Bu yŸzden bunlarÝn bebeÛin miadÝ kabul edildiÛi 38. haftadan šnce yapÝlmasÝ tavsiye edilmez. AßaÛÝdaki manevralar, dikkatlice, memeucunu
hafif•e uyararak yapmalÝ ve ißlem esnasÝnda
kasÝlmalar olursa ißleme son verilmelidir.
Bu manevralarÝn doÛum eylemini baßlatacak ßiddette bir uyaran olußturmasÝ beklenmemekle beraber bšyle bir risk vardÝr. Bu
nedenle bunlar doÛum sonrasÝna ertelenebilir.
1 - Germe egzersizleri
GebeliÛin son haftalarÝnda uygulanabilecek olan bu egzersizde memeucu el ve ißaret
parmaÛÝyla kavranÝr. Yanlardan i•e doÛru
hafif bir aÛrÝ duyana kadar ittirerek memebaßÝnÝn dÝßarÝ •ÝkarÝlmasÝ saÛlanmaya •alÝßÝlÝr.
Birka• saniye tutulup bÝrakÝlÝr. Memeucunun
parmaklar arasÝnda yuvarlanmasÝ da denenebilir.
2 - Hoffman tekniÛi
Her iki el baßparmaÛÝ memeucunun 3 ve
9 hizasÝna yerleßtirilir. Cilt ve memeucu parmaklar birbirinden uzaklaßacak ßekilde gerilir. Daha sonra aynÝ ißlem 6 ve 12 hizasÝnda
yapÝlÝr.
EMZÜRMEYE BAÞLAMA
Meme u•larÝnda duyu sinirleri vardÝr. Bebeklerin anne memesini emmeleri ile buraya
yaptÝklarÝ uyarÝlar, sinirler aracÝlÝÛÝyla beyne
kadar ulaßÝr. Beyinde bulunan šzel bir bšlgeden bu uyarÝlar sonunda bir hormon (prolaktin) salgÝlanÝr. Bu hormon kan yolu ile memelere ulaßÝr. Gšrevi sŸt Ÿretimini saÛlamaktÝr. Bu nedenle doÛumdan sonra en kÝsa sŸrede emzirmek •ok šnemlidir. Bebekler
doÛduklarÝnda •ok canlÝ ve a• olurlar. DoÛumdan sonra ilk 30 dakika ile bir saat i•inde bebek annenin meme veya karnÝ Ÿzerine
cilt cilde temas edecek ßekilde bÝrakÝlmalÝdÝr. Anne bebeÛi ne kadar erken emzirirse,
sŸt salgÝlatan hormon o kadar erken salgÝlanacaktÝr. Anneler bu konuyu bilmedikleri
i•in sŸtleri gelinceye kadar beklerler. Bunun
sonucunda sŸt gelißi gecikir ve yapÝmÝ yetersiz dŸzeyde kalÝr. Sonucunda bebeÛe mama
ve benzeri sÝvÝlar verme gereÛi duyulur. Bu
negatif olaylar zinciri, anne sŸtŸnŸn erken
67
68
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
kaybÝ ile sonlanÝr.
DoÛumdan sonra bebeklere su veya ßekerli su verilmemelidir. DoÛumdan hemen
sonra, anne sŸtŸ gelmiyor diye su veya ßekerli suyun ilk se•enek olarak verilmesi •ok
yanlÝß bir uygulamadÝr. Bebekler dŸnyaya
gelirken vŸcutlarÝnda kendilerine 4 gŸn yetecek kadar fazla su ile doÛarlar. Anne sŸtŸ
bollaßana kadar bu fazla su onlarÝn ihtiyacÝnÝ karßÝlar. Erken su verilmesi sonucunda bebekler emmekte isteksiz olurlar. Bunun sonucunda annenin sŸtŸnŸn bollaßmasÝ gecikir. Sonu• ek gÝda vermeye kadar gider. Bšylece anne sŸtŸ kesilir. Bunu šnlemek i•in bebeklere doÛduktan sonra su verilmemelidir.
HayatÝn ilk bir ka• gŸnŸnde bebeÛin yedek
su deposu azaldÝk•a anneyi daha istekli
emeceÛi i•in sŸt Ÿretimi de artacaktÝr. Bšylece sŸt bollaßacak ve bebeÛin her tŸrlŸ gÝda
ihtiyacÝ karßÝlanacaktÝr. ÜnsanÝn acÝkmasÝnda
en šnemli faktšrler mide gerginliÛi ve kan ßekeri dŸzeyidir. Þekerli su verilen bebek tok
hissettiÛi i•in de anne memesini etkili ßekilde emmez. Sonu•ta anne sŸtŸ yeterli ßekilde
•oÛalamaz. AyrÝca ßekerli su i•indeki ßeker
hÝzla kana karÝßarak kan ßeker dŸzeyini yŸkseltir. Kan ßekerinin yŸksekliÛi a•lÝÛÝ bastÝrdÝÛÝndan, bebek anne memesini emme zahmetine katlanmaz veya az emer. Sonu•ta anne
sŸtŸnŸn bollaßmasÝ gecikir. BunlarÝn dÝßÝnda
su veya ßekerli suyun verilmesi sonucunda
bebekler ilk sŸtŸ (aÛÝz) almaktan mahrum kalÝrlar, ilk sŸt i•inde enfeksiyondan koruyucu
pek •ok šzellik vardÝr. BunlarÝn bebeÛe mutlaka ulaßmasÝ gerekir, ilk sŸt bebeÛin ilk aßÝsÝ sayÝlÝr.
BebeÛin annesini emmesi sonucunda me68
mede yapÝlan sŸtŸn, sŸt kanallarÝ boyunca
meme ucuna ulaßtÝrÝlmasÝ ile gšrevli diÛer
bir hormon (oksitosin) a•ÝÛa •Ýkar. Bšylece
sŸtŸn depolandÝÛÝ geniß kanallar boßaldÝk•a
yukarÝdan gelen sŸtle sŸrekli olarak doldurulur. Bebek emdik•e sŸt depolarÝ tekrar tekrar
dolar.
Ülk gŸnlerde annelerin endißeleri:
DoÛumun hemen ertesinde memeler boßtur. Memelerin ilk gŸnlerde boß olmasÝnÝ •oÛu anne endiße ile karßÝlar. Neden emzirmediÛi sorulduÛunda "daha sŸtŸm gelmedi" cevabÝnÝ verir. Halbuki ilk gŸnlerde az da olsa
sŸt yapÝmÝ olur. Ülk gŸnlerde olußan sŸte aÛÝz
sŸtŸ adÝ verilir. Bu sŸtŸn bebeÛe mutlaka verilmesi gerekir. Bebek emmeye devam ettiÛi
sŸrece hayatÝn 3. veya 4. gŸnŸnden itibaren
sŸt bollaßmaya baßlar. Ülk gŸnlerde sŸt gelmiyor diye bebekler emzirilmezse sŸt gelißi gecikir. Bu duruma meydan vermemek i•in
doÛumdan hemen sonra baßlamak Ÿzere bebekler sÝk sÝk emzirilmelidir. Bšylece sŸt yapÝmÝ artar ve memeler gerginleßir. Memelerin
gerginleßmesi anne tarafÝndan hissedilir ve
sŸtŸn yeterli yapÝldÝÛÝnÝ anne anlar. Ancak
ilerleyen haftalarda bebeklerin •ok iyi emmesinden dolayÝ memeler •ok iyi boßaltÝldÝÛÝ i•in yumußama ve gerginliÛin kaybolmasÝ
durumu ortaya •Ýkar. Bu durum normal bir
olaydÝr. AslÝnda sŸt yapÝmÝ halen yeterli bir
dŸzeydedir ama memelerin bu ßekilde yumußamasÝnÝ anneler yanlÝß algÝlayÝp sŸtŸnŸn
azaldÝÛÝndan yakÝnÝrlar. Bu yanlÝß inanÝß sonucunda acele ile ek gÝdaya baßlarlar. Sonu•ta anne sŸtŸ kaybedilir. Ger•ekte ise aylar ilerledik•e memede yapÝlan sŸt miktarÝ
giderek artar. Bu artÝß hayatÝn 6 ayÝna kadar
69
BAfiARILI EMZ‹RME
devam eder ve bebeÛin su dahil bŸtŸn gereksinimini karßÝlar.
Emzirme tekniÛi:
YaßamÝn ilk 6 ayÝnda bebeklerin sadece
emzirilmeleri en ŸstŸn beslenme ßeklidir.
Emzirmenin etkili bir ßekilde baßlamasÝ ve
sŸrdŸrŸlmesi i•in en ideal ve doÛal olanÝ;
Ÿ
DoÛumdan hemen sonra bebeÛin
•Ýplak olarak annenin •Ýplak gšÛsŸne
konmasÝ yoluyla tensel temasÝn saÛlanmasÝ ve emmeye hazÝr olduÛunu belli
eder etmez emzirilmesidir. Bu mŸmkŸn
deÛilse en ge• 1 saat i•inde bebek anne
gšÛsŸne konarak aynÝ ßekilde emzirilmesi saÛlanmalÝdÝr (bebeÛin emmeye en
istekli olduÛu ilk 1 saat ge•irilirse bebek
uzunca bir sŸre isteksizlik duyar ve ilk
emzirme •ok gecikebilir).
Ÿ
Anne memesinde kalma sŸresi bebeÛe bÝrakÝlmalÝdÝr.
Ÿ
Bebekle annenin devamlÝ bir arada aynÝ odada kalmalarÝ saÛlanmalÝdÝr.
Ÿ
BebeÛin canÝ her istedik•e gecegŸndŸz sÝk olarak istediÛi sŸrece emzirilmelidir.
Ÿ
BebeÛe tÝbbi bir zorunluluk olmadÝk•a anne sŸtŸnden baßka hi•bir ßey
verilmemesi, eÛer tÝbbi zorunluluk nedeni ile ek besin verilecekse ilk olarak
kolostrumu emmesi saÛlanmalÝdÝr.
Ÿ
Anneye, bebeÛinin saÛlÝklÝ ve harika bir bebek olduÛu mŸjdelenmelidir.
Annenin varsa kaygÝlarÝ giderilmelidir.
Onun yanÝnda cansÝkÝcÝ konußmalar yapÝlmamalÝ, kalabalÝk ziyaretler šnlen-
meli ve ziyaret sŸreleri kÝsa tutulmalÝdÝr.
Ÿ
Ülk 4-5 gŸn sŸtŸn miktarÝnÝn az
olacaÛÝ, bunun kolostrum olduÛu ve bebek i•in •ok šzel anlamlar taßÝdÝÛÝ, daha sonra sŸtŸn yavaß yavaß bollaßarak
geleceÛi, bebeÛin doÛumdan šnce kendisinde hazÝrlanan su ve yaÛ rezervleriyle bu sŸre i•inde hi•bir sorun yaßamayacaÛÝ ayrÝca bebeÛin metabolizmasÝnÝn bu dšnemde •ok šzel olduÛu, bu
sŸrecin doÛadaki tŸm memelilerde aynÝ
ßekilde yaßandÝÛÝ vb. a•Ýklamalarla annenin kendine ve emzirmeye gŸveni
saÛlanmalÝdÝr.
Ÿ
Anne ve babanÝn, en kÝsa sŸrede,
hi• deÛilse birka• dakikalÝÛÝna da olsa
yenidoÛan bebekleriyle odada baßbaßa
bÝrakÝlmalarÝ saÛlanmalÝdÝr.
EMZÜRME POZÜSYONLARI
1. Uygun emzirme i•in anne en rahat pozisyonu se•melidir. Annenin bebeÛi tutuß
pozisyonu baßarÝlÝ bir emzirmede en šnemli
faktšrlerden birisidir.
2. BebeÛin baßÝ ve vŸcudu tam olarak anneye dšnŸk olmalÝdÝr. Anne bebeÛe eÛilmemelidir. BebeÛi kendi yaklaßtÝrmalÝdÝr. Bunun i•in yastÝklarla bebeÛin altÝ desteklenmelidir.
3. Anne bir eli ile bebeÛi sÝrtÝndan desteklemelidir. YalnÝzca bebeÛin baßÝndan desteklenmesi yanlÝß bir uygulamadÝr. SÝrtÝ desteklenmeden baßÝ tutulduÛunda bebek refleks ile baßÝnÝ geriye atar. Bu da memeyi tutmasÝnÝ zorlaßtÝrÝr ve bebeÛi šfkelendirir. Sonu•ta emzirme daha baßlamadan baßarÝsÝzlÝ69
70
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ûa mahkum olur.
yonunda annenin kucaÛÝna
yatÝrÝlÝr. BebeÛin karnÝ, annenin karnÝna
bakmalÝdÝr. Bir
eliyle bebeÛi
sÝrtÝndan destekleyen anne
diÛer eli ile gšÛŸsŸnŸ C ßeklinde tutarak
bebeÛin memeyi emmesi-
4. SÝrtÝndan omuzlarÝ iyi bir ßekilde tutulan bebeÛin yanaÛÝna meme baßÝ sŸrŸlŸr. Bu
ißlem arama refleksini uyandÝrarak bebeÛin
memeye yšnelmesini saÛlar. Yšnelme sÝrasÝnda bebek aÛzÝnÝ a•ar.
5. AÛÝz en geniß ßekilde a•ÝldÝÛÝnda bebeÛin alt dudaÛÝ Ÿzerine areolanÝn tabanÝ oturtulur. Bebek omuzlarÝndan hÝzla memeye
yaklaßtÝrÝlÝr. Bšylece areolanÝn bŸyŸk kÝsmÝ
da aÛÝz i•ine sokulmuß olur.
6. Bebek emerken anne boßta kalan eliyle; baßparmak Ÿstte diÛer parmaklar altta olacak ßekilde (C tutußu) memeyi sÝkmadan
kavrayarak memesini destekler.
7. Meme ucunda kÝsa sŸrede aÛrÝ olmußsa, yeterli sŸtŸn
gelmediÛi saptanÝyorsa ve bebek memeyi almada zorlanÝyorsa emzirme
tekniÛinde bir
yanlÝßlÝk yapÝlÝyor diye dŸßŸnmek
gerekir.
DoÛru bir emzirme pozisyonunda annenin
memesinde acÝma ve aÛrÝ hissi olmamalÝdÝr.
Anne ve bebek emzirmeyi šÛrendik•e sŸt kanallarÝnÝn her a•Ýdan uyarÝlmasÝ i•in anne
deÛißik pozisyonlarda bebeÛini emzirmelidir.
1. Beßik pozisyonu: BebeÛin baßÝ ve sÝrtÝ
annenin kolu ile desteklenerek beßik pozis-
70
ne
yardÝmcÝ
olur. Bu pozisyon, annelerin
•oÛu tarafÝndan
en doÛal hissedilen pozisyondur.
2.
‚apraz
Beßik Pozisyonu:
BebeÛin
karnÝ annenin
karnÝna bakacak
ßekilde bebek
annenin kucaÛÝna yatÝrÝlÝr. Anne bebeÛin baßÝnÝ eliyle tutarken bileÛi ile bebeÛin arkasÝna destek verir.
Bebek emerken anne diÛer eli ile memesine
71
BAfiARILI EMZ‹RME
C ßeklinde destek verir. Bu pozisyonda bebek baßÝnÝn kontrolŸnŸ anne daha iyi yapabileceÛi i•in emzirmeyi šÛrenirken zorluk
yaßayan bebeklerde bu pozisyon tercih edilmelidir.
3. Futbol topu pozisyonu: Bebek annenin bir koltuk altÝna yatÝrÝlÝrken bebeÛin sÝrtÝ annenin šnkolu ile, baßÝ ise annenin eli ile
desteklenir. Bu pozisyon sezaryen olmuß annelerin tercih edeceÛi bir pozisyondur
4. YatÝß pozisyonu: Anne baßÝnÝn altÝna
yastÝk koyarak yatar. Bebek annenin dirsek
•ukuruna baßÝ gelecek ve aÛzÝ meme ucu seviyesinde olacak ßekilde yatÝrÝlÝr. BebeÛin
karnÝ, annenin karnÝna bakmalÝdÝr. Bu pozisyon gece emzirmeleri i•in idealdir.
ÜYÜ BÜR BAÞLANGI‚
Ü‚ÜN …NERÜLER
1. Emzirme šÛrenilen bir sanattÝr.
2. Emzirme mekanizmasÝ arz talep kanununa gšre ißler. Yeterli sŸtŸn olmasÝ i•in bebek sÝk sÝk emzirilmelidir. Üki emzirme
arasÝnda ge•en sŸre 1,5 ile 3 saat olmalÝdÝr.
3. Emzirme i•in her iki meme de kullanÝlmalÝdÝr. Emzirmeye bir šnceki seferde en
son verilen meme ile baßlanmalÝdÝr. 10-20
dakika bu meme emzirilip bebeÛin gazÝ •ÝkarÝldÝktan sonra diÛer meme verilmelidir.
4. Emzirme pozisyonunda memeucu bebeÛin aÛzÝ hizasÝnda ve merkezde olmalÝ,
anne, gšÛŸsŸnŸ C tutußu ile desteklemeli ve
areolanÝn en az 2 santimi bebeÛin aÛzÝna
girmelidir.
5. Emzirirken bebeÛin dudaklarÝnÝn dÝßarÝ doÛru dšnmesi gerekir.
6. Anne bebeÛe deÛil, bebek anneye yaklaßtÝrÝlmalÝdÝr.
7. Emziren anne bebek uyuduÛunda dinlenmeli, bol sÝvÝ almalÝdÝr.
8. DoÛumdan sonra annenin sŸtŸ 3-4
gŸnde gelebilir.
9. Memede dolgunluk varsa emzirmeden
šnce anne, memelerine sÝcak ve nemli havlular koymalÝdÝr. AyrÝca emzirmeye baßlamadan šnce memelerine masaj yapmalÝdÝr.
10. Anne saÛlÝklÝ ve bebeÛini rahatsÝz etmeyecek besinlerle beslenmelidir.
11. YapÝlan en bŸyŸk yanlÝß bebeÛin aÛÝz
i•ine sadece memebaßÝnÝn verilmesidir. MemebaßÝnÝn emilmesi ile yeterli sŸt bebeÛin
aÛzÝna gelemez ve devamlÝ emilmesi sonunda gšÛŸs ucunda aÛrÝ olur. ‚atlamalar kendisini gšsterir. Bir emzirme ile yeterli uyarÝ
yapÝlamadÝÛÝndan hormonlarÝn yapÝmÝ istenilen dŸzeye ulaßmaz. Bebek yeterli sŸt gelmediÛi i•in memeyi bÝrakÝr. Anne de yeterli
sŸtŸn olmadÝÛÝnÝ dŸßŸnŸr.
12. Emzirme sŸresi ve sÝklÝÛÝ konusunda
anneler ilk haftalarda sÝkÝntÝ yaßarlar. Bir
emzirmenin ne kadar sŸrede tamamlanmasÝ gerektiÛine dair kesin bir kural yoktur. BebeÛin ihtiyacÝna gšre bir sŸre ayarlanmalÝdÝr. Bebek istediÛi zaman istediÛi kadar emzirilmelidir. Anne sŸtŸ kolay hazmedildiÛi
i•in mide daha hÝzlÝ boßalÝr. Bu nedenle bebekler •ok •abuk acÝkÝr. AyrÝca bebekler sadece sŸt ihtiya•larÝnÝ gidermek Ÿzere emmezler. Emmek bir tŸr haz duygusunun da
tatmin yoludur. Üyi bir emmenin ardÝndan
71
72
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
bebek hala annesinin memesini bÝrakmÝyorsa meme bebeÛin aÛzÝndan •ekilip alÝnmamalÝdÝr. Memenin uzunca sŸre emilmesi aÛrÝya yol a•maz. AÛrÝya yol a•an faktšr yanlÝß tutturma ve emzirme tekniÛidir. Bu nedenle emzirme sŸresi bebeÛin keyfine bÝrakÝlmalÝdÝr. Bebek her aÛlayÝßÝnda meme ile
bulußturulmalÝdÝr. Bšylece sŸt verimi arttÝrÝlÝr. Þu da bir ger•ektir ki her aÛlama bebeÛin
acÝktÝÛÝ anlamÝna gelmez. Ancak anne kucaÛÝ ve emme ißlemi bebekleri sakinleßtiren bir
ila•tÝr.
13. Her emzirmede her iki meme birlikte
kullanÝlmalÝdÝr. Emzirmeye daima bir šnceki
emzirmede bÝrakÝlan memeden baßlanmalÝdÝr. Bebek ilk memeyi emerken olduk•a a•tÝr. Bu nedenle ilk memeyi •ok kuvvetli ve
istekle emer. Ükinci memeye ge•ildiÛinde bebek ilk memede ki kadar a• deÛildir. Bu nedenle son emzirilmeye baßlanan meme diÛer
emzirme sÝrasÝnda ilk olmalÝdÝr ki bu meme
de iyi bir ßekilde boßalsÝn. Memeler ne kadar
iyi boßalÝrsa sŸt yapÝmÝ o oranda fazla olur.
Aksi takdirde sŸt yapÝmÝ giderek azalma gšsterir.
14. Gece emzirmeleri mutlaka yapÝlmalÝdÝr. Bšylece sŸtŸn yapÝmÝnÝn devamÝ saÛlanmÝß olur.
15. Emzirmek annenin •ok rahat olmasÝnÝ gerektirir. Anne emzirdiÛi dšnemde kendini bŸtŸn sÝkÝntÝlardan ve sorunlardan olabildiÛince uzaklaßtÝrmalÝdÝr. Bu baßarÝlÝ bir
emzirme sŸreci i•in gerekli olan en šnemli
noktadÝr.
EMZÜRME D…NEMÜNDE
ORTAYA ‚IKABÜLECEK
72
PROBLEMLER
AÛrÝlÝ ve •atlak memebaßlarÝ:
Ülk emzirme dšneminde az miktarda acÝ
hissedilmesi doÛaldÝr. Bebek doÛru pozisyonda emzirildiÛi sŸrece memebaßÝ •atlaklarÝ, vezikŸller (i•i sÝvÝ dolu "baloncuklar") ve
memebaßÝnda kanama gibi durumlarÝn olmamasÝ gerekir. Meme u•larÝnda aÛrÝnÝn ve •atlaÛÝn tek nedeni bebeÛin meme tutußunun
hatalÝ olmasÝdÝr. Meme ucunda •atlak ve aÛrÝ olmasÝnÝn bir baßka nedeni de memenin
nemli bÝrakÝlmasÝdÝr. AÛrÝdan dolayÝ anne
bebeÛini daha az sÝklÝkla veya daha kÝsa sŸreli emzirir. Sonu•ta sŸt yapÝmÝ azalÝr.
Bšyle bir durumda neler yapÝlmalÝ?
Ÿ
MemebaßÝnda aÛrÝ ve •atlak sÝk
gšrŸlen, fakat ge•ici bir durumdur. Emzirmeyi engellemesine veya ara verilmesine mŸsaade edilmemelidir. BazÝ
basit tedbirlerle šnlenebilir veya tedavi
edilebilir.
Ÿ
Meme, emzirmenin sonunda bebeÛin aÛzÝndan alÝnÝrken zorla •ekilmemelidir.
Ÿ
Tedavide memenin doÛru tutulmasÝ esastÝr. Emzirirken sadece meme baßÝ
deÛil areolanÝn bir kÝsmÝ da bebeÛin aÛzÝnda olmalÝdÝr. Meme usulŸne uygun
tutulursa aÛrÝ kÝsa sŸrede ge•er.
Ÿ
Memenin dinlendirilmesi yanlÝß
bir uygulamadÝr. Daha sÝk ama daha kÝsa sŸrelerle emzirilmelidir. Zira emzirme arasÝndaki dšnem uzadÝk•a bebek
daha •ok acÝkmÝß olacaÛÝndan daha sert
73
BAfiARILI EMZ‹RME
ve ißtahlÝ bir ßekilde emecek, bu da memeu•larÝna daha fazla zarar verecektir.
BunlarÝn emzirme šncesi temizlenmesi
gerekmez.
Ÿ
Emzirmeye daha az hassas olan
memeden baßlanÝlmalÝdÝr.
Ÿ
Daha ge• baßlayan ve uzun sŸren
meme ucu •atlak ve aÛrÝlarÝnÝn nedeni
pamuk•uk enfeksiyonudur. SÝklÝkla bebeÛin aÛzÝnda ve/veya bez bšlgesinde de
pamuk•uk vardÝr. Bu durumda anne ile
birlikte mutlaka bebek doktora gšrŸnmelidir.
Ÿ
‚atlak olan tarafta emzirme mŸmkŸn olmuyorsa sŸtŸn saÛÝlmasÝ yoluna
gidilmelidir.
Ÿ
Emzirme sonrasÝ memeler havalandÝrÝlarak kurulanmalÝdÝr. Meme baßÝ
kuruduktan sonra elle sÝkÝlarak memeden damlamasÝ saÛlanan bir ka• damla
sŸt, hafif•e meme baßÝna sŸrŸlŸp kendiliÛinden kurumasÝ saÛlanmalÝdÝr. Emzirme sonrasÝ memenin kuru tutulmasÝna
šzen gšsterilmelidir.
Ÿ
SÝzÝntÝlarÝn memeyi ÝslatmamasÝ
i•in sÝk ped deÛißtirilmeli ve emzirme
aralarÝnda hava ile temas saÛlanmalÝdÝr.
Ÿ
YŸzeysel bir iltihap i•in antibiyotikli krem kullanÝlmasÝ gerekirse emzirme šncesi meme durulanmalÝdÝr.
Ÿ
Her emzirmede pozisyon deÛißtirilmelidir. Bu, bebeÛin dißetlerinin memeucuna verdiÛi basÝncÝn her seferinde
memeucunun ayrÝ bir bšlgesine olmasÝna yardÝm edecektir.
Ÿ
Memeu•larÝnÝn bakÝmÝnda asla alkol ve sabun gibi tahriß edici maddeler
kullanmamalÝdÝr.
Ÿ
EÛer aÛrÝ •ok ßiddetliyse doktor
šnerisiyle aÛrÝ kesiciler kullanÝlabilir.
Memeu•larÝ •atlamÝßsa ve/veya kaŸ
nÝyorsa lanolin i•erikli pomat kullanÝlabilir. Bu maddenin en bŸyŸk etkisi memebaßÝnÝn kurumasÝnÝ yavaßlatmaktÝr.
Memelerde dolgunluk:
DoÛumdan sonra sŸt yapÝmÝnÝn baßlamasÝna baÛlÝ olarak memelerde en •ok ikinci ve
yedinci gŸnler arasÝ ßißlik ve gerginlik olußur.
Bu his anneler tarafÝndan bir rahatsÝzlÝkmÝß
gibi algÝlanÝr. AslÝnda sŸt Ÿretiminin bir belirtisidir. Memeye kan ve lenf akÝmÝnÝn artmasÝna baÛlÝdÝr. Bu ßißlik ve gerginliÛin ileride
problemlere yol a•mamasÝ i•in bebek sÝk sÝk
emzirilmelidir. EÛer yeterince emzirilmez ise
biriken sŸt ile gerginleßen memeyi bebeÛin
tutmasÝ zorlaßÝr. Daha •ok sŸt birikimi olur.
Memeler iyice sertleßir ve aÛrÝmaya baßlar.
AÛrÝ duygusu nedeni ile anneler bebeÛi daha
az emzirme yoluna giderler. Bu durum memeleri daha kštŸ hale getirir. Bu dolgunlaßmaya sŸt kanallarÝndan bir ya da birka•ÝnÝn
tÝkanmasÝ da eklendiÛinde annede •eßitli sorunlar ortaya •Ýkar. Bu tŸr memelerde mastit
ve apse gelißme ihtimali olduk•a fazladÝr.
Bšyle bir durumda memelere elle dokunulduÛunda i•lerinde kanalÝn tÝkalÝ olduÛu
bšlgenin hemen arkasÝnda yeralan sert ve
aÛrÝlÝ bir bšlge farkedilebilir. Üleri durumlarda memeler tŸmŸyle dolgunlaßarak irileßmiß
ve sŸrekli aÛrÝ verir bir hal alabilirler. …zellikle gece boyunca bebeÛi uyuyan anneler
sabahlarÝ ya da gŸndŸz boyunca emzirmeye
73
74
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
zamanÝ olmayan anneler akßamlarÝ bu durumla karßÝlaßabilirler. Uygun bir esnekliÛe
sahip olmayan, yani memeleri sÝkan sŸtyenler de kanallarÝn sÝkÝßarak tÝkanmasÝna neden
olabilir.
Bšyle bir durumda neler
yapÝlmalÝ?
Ÿ
Bebek sÝk sÝk emzirilmelidir.
Ÿ
AÛrÝyan, dolgun bšlgeye ÝlÝk bir
bez konulmalÝ ya da gŸnde 2-3 kez ÝlÝk
bir duß alÝnmalÝ.
Ÿ
Emzirirken bebek her seferinde
farklÝ bir pozisyonda emzirilmeli.
Ÿ
Emzirmeye doÛumdan sonra
mŸmkŸn olduÛu kadar erken baßlanmalÝdÝr. SÝk sÝk emzirilerek memelerin ileri
derecede ßißmesi šnlenmelidir. Memelerin aßÝrÝ derecede sertleßmesi sonucu
bebek memeyi tutamÝyorsa veya tutmasÝna raÛmen yeterli ßekilde boßalma saÛlanamÝyorsa memeler elle veya pompa
ile sÝkÝlarak boßaltÝlÝr. Bu yšntemle memeler yumußatÝlabiliyor ise geri kalan
ißleme bebek devam etmelidir. Bu tŸr
beslenmede biberon kesinlikle kullanÝlmamalÝdÝr. SaÛÝlan sŸt kaßÝkla bebeÛe
verilmelidir. SaÛma ißlemine memeler
yumußayÝncaya kadar devam edilir.
TÝkanmÝß meme:
Memede sŸt Ÿreten kanallarda sŸt memebaßÝna ince kanallarla taßÝnÝr. Memenin sŸtle
dolu olmasÝnÝn yanÝ sÝra kanlanma artÝßÝ ve
šdem nedeniyle sŸt akÝmÝ engellenmektedir.
Bu kanallarÝn tÝkanmasÝ sonucunda o bšlgelerde aÛrÝ ve sertlikle birlikte olan topaklan74
malar ortaya •Ýkar. Meme gergin, parlak kÝrmÝzÝ, aÛrÝlÝ ve ucu dŸzleßmißtir.
Bšyle bir durumda neler
yapÝlmalÝ?
Ÿ
Tedavide, memelerin sÝk sÝk boßaltÝlmasÝ ve gerekirse elle de boßaltÝlmasÝ
saÛlanÝr. Bu ißlemi bebeÛin yapmasÝ tercih edilir. Bu nedenle bebeÛin sÝk sÝk
anneyi emmesine izin verilir.
Ÿ
Emzirmeye kanallarÝn tÝkalÝ olduÛu memeden baßlanmalÝdÝr.
Ÿ
Yeterli boßalma saÛlanamÝyorsa elle veya pompa ile boßaltma ißlemi sÝk
sÝk yapÝlmalÝdÝr. TÝkanmanÝn olduÛu yere yukarÝdan meme baßÝna doÛru nazik•e sÝvazlama yapÝlmalÝ ve ißlem sÝk sÝk
tekrarlanmalÝdÝr.
Ÿ
Annenin istirahat etmesi saÛlanmalÝdÝr.
Ÿ
IlÝk bir duß, annenin omuz ve sÝrtÝna masaj ve memeye sÝcak tatbiki sŸt
akÝmÝnÝ kolaylaßtÝrÝp tedaviye yardÝmcÝdÝr.
SŸt ateßi:
Memeleri gerginleßen annelerde gšzlenebilir. Biriken sŸtŸn anne kanÝna karÝßmasÝ sonucu ortaya •Ýkar. Bu durumda ateß dÝßÝnda
baßka bir belirti yoktur ve kendiliÛinden ge•er.
Bšyle bir durumda neler
yapÝlmalÝ?
Ÿ
Ateß memelerin etkili bir ßekilde
emzirilmesi sonunda kÝsa sŸrede dŸßer.
Ÿ
Genellikle 24 saat kadar devam
75
BAfiARILI EMZ‹RME
eder.
Ÿ
48 saatten uzun sŸrmesi durumunda enfeksiyon yšnŸnden inceleme gereÛi doÛar.
Mastit (Meme dokusu enfeksiyonu):
Anne sŸtŸ bebeÛi besleyen •ok kÝymetli
besin maddeleri i•erir. Ancak aynÝ maddeler
bakterilerin Ÿremesi i•in de •ok uygun bir
besiyeridir. Bu nedenle kanallarda biriken
sŸt herhangi bir nedenle boßaltÝlmazsa, belli
bir sŸre sonra burada bakteriler •oÛalmaya
baßlar. Belli bir aßamaya kadar vŸcudun baÛÝßÝklÝk sistemi, Ÿreyen bu bakterileri vŸcutta
herhangi bir hastalÝÛa yol a•madan uzaklaßtÝrabilir. Ancak belirtildiÛi gibi sŸt bakterilerin Ÿremesi i•in mŸkemmel bir ortam olduÛundan, belli bir sŸre sonunda bakteriler hÝzlÝ bir ßekilde •oÛalarak meme dokusunda enfeksiyona yola•abilirler. Mastit (meme dokusu iltihabÝ) adÝ verilen bu durumda ortaya •Ýkan ateß ve diÛer belirtiler, bakterilerin salgÝladÝÛÝ toksik maddelerin kana ge•mesi sonucu olußurlar.
KanallarÝn tÝkanmasÝ uygulanan yšntemlere raÛmen giderilememißse meme dokusunda enfeksiyon gelißebilir. Üki haftadan šnce nadiren gšrŸlŸr. Mastit olußtuÛunda meme dokusunda ßißkinlik, hassasiyet ve kÝzarÝklÝk olur. Ateß gšrŸlebilir. Ancak ateß emzirme sonrasÝnda dŸßmŸyorsa, kÝrgÝnlÝk, genel bir hastalÝk hali, halsizlik gibi belirtiler
varsa en muhtemel durum mastittir. Mastit
emzirmeye engel olußturmaz. EmzirilmediÛi
ve saÛÝlmadÝÛÝ takdirde yani sŸt memede kaldÝÛÝ sŸrece enfeksiyon yaygÝnlaßÝr ve sŸt Ÿretimi azalarak kesilir.
Bšyle bir durumda neler
yapÝlmalÝ?
Ÿ
Bu durumda doktora baßvurulmalÝdÝr. Doktor yaptÝÛÝ deÛerlendirme sonucunda mastit tanÝsÝnÝ kesinleßtirirse,
muhtemelen antibiyotik tedavisi verecektir. Doktorun vereceÛi antibiyotik,
bebeÛinize sŸtŸnŸzle ge•tiÛinde onda
normaldÝßÝ bir durum yaratma riski olmayan bir antibiyotik olacaktÝr. Bu nedenle antibiyotik almaya devam ettiÛiniz sŸre i•erisinde emzirmeyi sŸrdŸrmelisiniz.
Ÿ
Mastitli anne emzirmeye devam
etmelidir.
Ÿ
Emzirmeye saÛlam memeden baßlanÝp diÛer tarafa kendiliÛinden sŸt gelince ge•ilmelidir.
Ÿ
Emzirme mŸmkŸn olmuyorsa uygun ßekilde saÛma ißlemi uygulanmalÝdÝr.
Ÿ
Uygun antibiyotik tedavisi gereklidir. AÛrÝ ve hassasiyeti azaltmak i•in parasetamol veya ibuprofen verilebilir.
Ÿ
Enfekte meme Ÿzerine Ýslak sÝcak
havlu koymak yararlÝdÝr. Bu ißlem gŸn
i•erisinde sÝk sÝk tekrarlanÝr.
Meme Absesi :
Memelerdeki enfeksiyonda rol alan bakteriler bebeÛinizin saÛlÝklÝ aÛÝz i•i florasÝnda
normal olarak bulunan bakteriler olduÛundan bebeÛinize zarar vermezler. Memelerdeki enfeksiyon ender durumlarda daha da ilerleyerek memei•i dokuda abse gelißmesine
neden olabilir.
75
76
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Annede ateß, halsizlik, titreme gibi genel
belirtiler yanÝnda memede bšlgesel ßißlik kÝzarÝklÝk hassasiyet ve aÛrÝ olabilir. Bu durumda memede šzellikle absenin gelißtiÛi bšlgede aÛrÝ, kÝzarÝklÝk, ßißlik, ateß ve diÛer belirtiler daha da ßiddetlidir. Emziren annelerin
yaklaßÝk % 5'inde gšrŸlebilir.
Bšyle bir durumda neler
yapÝlmalÝ?
Ÿ
Bšyle bir durumda doktor size antibiyotik yanÝnda ufak bir cerrahi ißlemle absenin boßaltÝlmasÝnÝ šnerecektir.
Ÿ
Memedeki absenin ciltte en belirgin
olarak gšrŸndŸÛŸ yere yapÝlan ufak bir
mŸdahale ile absenin i•indeki pŸ (ya da
irin) boßalacak, ateß ve aÛrÝ olmak Ÿzere
diÛer belirtiler kÝsa zamanda dŸzelecektir.
Ÿ
EÛer memeden iltihap gelmiyorsa
emzirmeye devam edilmelidir.
Ÿ
Gerekirse elle boßaltma yanÝnda
uygun antibiyotik tedavisinin yanÝsÝra
annenin tam istirahatÝ saÛlanmalÝdÝr.
Ÿ
EÛer memeden iltihap geliyorsa
emzirmeye bu durum dŸzelene kadar
ara verilmeli ve memeler dŸzenli olarak
boßaltÝlmaya devam edilmelidir.
Mantar enfeksiyonu:
Bu enfeksiyon, sÝklÝkla bebeÛin aÛzÝnda
ortaya •Ýkar. Dilinin Ÿzerinde, dißetlerinde
ve yanaklarÝnÝn i• kÝsmÝnda beyaz lekeler
tarzÝndadÝr. Bu enfeksiyon bazen de bebeÛin
altÝ deÛißtirilirken kÝrmÝzÝ renkli dškŸntŸler
ßeklinde farkedilebilir.
76
Bebekteki mantar enfeksiyonu sÝklÝkla annenin memelerine de bulaßÝr. KÝzarÝklÝk ve
aÛrÝya neden olur. BaßlangÝ•ta problemsiz
seyreden bir emzirme dšneminden haftalar
ve aylar sonra ortaya •Ýkan aÛrÝlÝ emzirmenin
en olasÝ sebebi mantar enfeksiyonudur.
Bšyle bir durumda neler
yapÝlmalÝ?
Ÿ
BebeÛin aÛzÝna girecek veya giren
herßey en az 10 dakika kaynatÝlmalÝdÝr.
Ÿ
Tedavide nistatin i•erikli losyon ya
da pomatlar kullanÝlÝr. Bu ila•lar hem
bebeÛin aÛzÝna hem de memelere uygulanmalÝdÝr.
Ÿ
Nistatin tedavisi en az 10 gŸn uygulanmalÝdÝr.
Meme ucu kÝsalÝÛÝ:
Anneler meme ucu kÝsalÝÛÝ nedeni ile bebeklerini emziremeyeceklerini dŸßŸnŸr. AslÝnda emzirme i•in meme baßÝnÝn uzun olmasÝna gerek yoktur. Emzirme, meme baßÝndan yapÝlmadÝÛÝ i•in meme baßÝnÝn uzun olmasÝ bir avantaj saÛlamaz. AÛÝz i•ine sadece
meme baßÝ deÛil, areolanÝn bŸyŸk bir kÝsmÝnÝn girmesi gerektiÛinden emzirme i•in
meme baßÝna fazla ihtiya• yoktur. BebeÛe
meme verilmeden šnce, meme ucu etrafÝndaki areola iki parmakla yandan hafif•e tutularak •ekildiÛinde, bebeÛin aÛzÝna girecek
bir ßekil aldÝÛÝ gšrŸlŸr. AreolanÝn bebek aÛÝz
i•erisine bu ßekilde tutularak sokulmasÝ, baßarÝlÝ bir emzirmeyi saÛlayacaktÝr.
Anne sŸtŸne baÛlÝ sarÝlÝk :
77
BAfiARILI EMZ‹RME
Anne sŸtŸ ile beslenen, tamamen saÛlÝklÝ
yenidoÛanlarÝn yaklaßÝk %2'sinde gšrŸlŸr.
Nedeni tam olarak aydÝnlatÝlamamÝßtÝr. BazÝ
annelerin sŸtŸnde bulunan ve bilirubinin ißlenmesini engelleyen bir madde su•lanmaktadÝr. Birka• hafta sŸrebilir. BebeÛe hi•bir
zararÝ olmayÝp kendiliÛinden ge•er.
Bšyle bir durumda neler
yapÝlmalÝ?
Ÿ
Emzirmenin kesilmesi gerekli olmayÝp, emzirmeye devam edilmeli ve
hi•bir ßekilde ilave gÝda, ßekerli su verilmemelidir.
Ÿ
DiÛer sarÝlÝk nedenlerinde de uygun tedavi yanÝnda bebeÛin emzirilmesine devam edilmelidir.
‚oklu doÛumlar :
Ükiz veya Ÿ•Ÿz doÛum yapmÝß annelerin
•oÛu, bebeklerini yeterli sŸre sadece anne
sŸtŸ ile besleyebilirler. Bu konuda anneler
motive edilmeli ve desteklenmelidir. Ancak
bebeklerin gelißimleri yakÝndan izlenmeli,
eÛer kilo almalarÝnda duraklama olursa emzirme yanÝnda uygun ilaveler yapÝlmalÝdÝr.
‚alÝßan anneler :
En azÝndan 6 ay izinli olabilmeleri i•in
•aba sarfedilmelidir. Bu saÛlanamazsa •alÝßmaya baßladÝklarÝnda da tek baßÝna emzirmenin sŸrdŸrŸlebilmesi i•in sŸt izni gŸnŸn
en uygun zamanlarÝnda kullanÝlmalÝdÝr. Anne evde olduÛu sŸre i•inde emzirme haricinde saÛÝlan sŸtler buzdolabÝnda saklanmalÝ,
ayrÝca •alÝßma yerinde saÛdÝÛÝ sŸtleri ya hemen gšndermeli ya da uygun koßullarda sak-
layÝp eve giderken gštŸrmelidir. Bu ßekilde
davranarak bebeÛini ilk 6 ay tek baßÝna anne
sŸtŸ ile besleme •abasÝnda olan anneye, tŸm
aile bireyleri, akrabalar, komßular vb. ellerinden gelen yardÝmÝ yapmalÝdÝr. UnutulmamalÝdÝr ki bugŸnŸn bebeÛinin saÛlÝÛÝna yapÝlan
her yatÝrÝm, yarÝnÝn bŸyŸklerinin daha saÛlÝklÝ olmasÝna ve ileride yapÝlacak saÛlÝk harcamalarÝnda da tasarrufa neden olacaktÝr.
Anne ve bebeÛin ge•ici olarak
ayrÝlmasÝnÝ gerektiren durumlar :
EÛer bebek bir sŸre beslenemeyecek kadar aÛÝr hasta ise beslenebilecek duruma gelinceye kadar sŸt salgÝlanmasÝnÝn devamlÝlÝÛÝnÝ saÛlamak i•in memeler boßaltÝlarak saÛÝlan sŸt atÝlmalÝ. EÛer bebek hastanede yatÝyor
veya prematŸre doÛum nedeniyle kŸvšz bakÝmÝnda ise ya anne gštŸrŸlerek bebek emzirilmeli ya da saÛÝlan sŸt yollanarak anne sŸtŸnŸ bebeÛin olabildiÛince almasÝ saÛlanmalÝdÝr.
Anne sŸtŸ ve hamilelik :
BebeÛini anne sŸtŸ ile besleyen bir anne
tekrar hamile kaldÝÛÝnda emzirdiÛi bebeÛini
anne sŸtŸnden kesmesine gerek yoktur. Hamile iken emzirmeye devam etmesi halinde,
emzirdiÛi ve karnÝnda taßÝdÝÛÝ bebekte herhangi bir sorun olmaz. Ancak beslenmesini
•ok iyi ayarlamasÝ gerekmektedir. Hamile
kaldÝÛÝnda emzirmek istemiyorsa bebek
yavaß yavaß anne sŸtŸnden vazge•irilir.
Hasta annenin emzirmesi :
Genelde yanlÝß bir uygulama olarak anneler hasta olduklarÝnda bebeklerini emzirmekten •ekinirler. Hasta annenin bebeÛini emzirmesinde hi•bir sakÝnca yoktur. Anneler
77
78
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
hasta olduklarÝnda sŸtlerinin azaldÝÛÝndan
yakÝnÝrlar. AzalmanÝn temel nedeni hastalanma olmayÝp, bebeklerini daha az emzirmeleridir. Bu yŸzden bebekler sÝk sÝk emzirildikleri takdirde sŸtŸn tekrar arttÝÛÝ gšrŸlecektir.
Grip, nezle, bakteriyel enfeksiyonlar hatta
cerrahi durumlar gibi pek •ok hastalÝkta emzirme devam etmelidir. Bu hem anne hem de
bebek i•in faydalÝdÝr. Grip, nezle gibi hastalÝklarda, annede hastalÝÛÝn belirtileri baßladÝÛÝnda bŸyŸk olasÝlÝkla bebek de enfeksiyonu
almÝßtÝr. YapÝlacak en iyi ßey emzirmeye devam etmektir. ‚ŸnkŸ, annede hastalÝÛa karßÝ
koruyucu faktšrlerin yapÝmÝ baßlamÝßtÝr, bu
da sŸtle bebeÛe ge•erek onu korur. EÛer emzirme kesilirse bebeÛin hastalanma riski
artar. ‚ok ciddi hastalÝklarda bile, emzirme
sadece kÝsa bir sŸre kesilmelidir. Ateßi olan
annelerin vŸcuttan su kaybÝ artacaÛÝndan
fazlaca su almalarÝ šnerilmelidir. HastalÝÛÝn
tŸrŸne gšre hijyenik šnlemlerin alÝnmasÝ bebeÛe enfeksiyon bulaßmasÝnÝ engeller. Grip
olan annenin maske takmasÝ, ishal olan annenin el temizliÛine gerekli šzeni gšstermesi
gibi. Anne tedavisinde kullanÝlan ila•larÝn
•oÛu emzirilen bebeklerde risk olußturmaz.
Bu nedenle antibiyotik, parasetamol ve benzeri ila•larÝ kullanÝrken anne sŸtŸnŸ kesmeye gerek yoktur.
Anne sŸtŸnŸn verilemeyeceÛi
durumlar :
Ÿ
Annede basil sa•an a•Ýk kaviteli
tŸberkŸloz, aktif sÝtma,
Ÿ
Annede ciddi psikiyatrik bozukluklarÝn varlÝÛÝ ,
Ÿ
Annenin, sŸtten ge•erek •ocuÛa
zarar verebilecek ila•larla sŸrekli tedavi
78
gerektiren bir hastalÝÛÝnÝn olmasÝ,
Ÿ
Bebekte šzel diyet gerektiren •ok
nadir gšrŸlen metabolik bir hastalÝÛÝn
varlÝÛÝ.
Bebekte ißtah ataklarÝ:
BebeÛin aÛlayÝp bir tŸrlŸ yatÝßtÝrÝlamadÝÛÝ
bir durumdur. Daha sÝk ve daha uzun emme
isteÛine karßÝ bebek hep a• gibidir. Tipik olarak 8-12 gŸn, 3-4 hafta ve 3. ayda ve daha
sonra ise deÛißik zamanlarda gšrŸlŸr. Bu
ataklar annede bebeÛin gereksinimini yeterince saÛlayamama dŸßŸncesiyle gerginliÛe
yol a•arlar. Gaz sancÝsÝndan yukarÝda belirtilen zamanlarda olmalarÝ ile ayÝrdedilirler.
Mama verilmesi sorunu artÝrabilir. 3-5 gŸn
i•inde annenin sŸtŸnŸn artacaÛÝ ve duruma
adapte olacaÛÝ bilinmelidir. Beslenme sÝklÝÛÝ
arttÝrÝlmalÝdÝr.
ANNE S†T†N†N YETÜP
YETMEDÜÚÜ NASIL
ANLAÞILIR?
Annelerin en bŸyŸk korkusu sŸtlerinin bebeklerine yetmediÛi dŸßŸncesidir. Bebekler
sebepli ve sebepsiz pek •ok nedenden aÛlarlar. Her aÛlamada meme verildiÛinde •oÛu
kez bebeÛin sakinleßtiÛi gšrŸlŸr. Bu yŸzden
bebeÛin a• kaldÝÛÝ fikri anneye yerleßir. ‚evreden de bebeÛin a• kaldÝÛÝ sšylenince anne
hemen ek gÝda baßlama ihtiyacÝ duyar. Bunun sonucunda da bebek anneyi daha az
emmeye baßlar ve sŸt yapÝmÝ azalarak hÝzla
kesilmeye doÛru yol alÝr.
Bebekler tok olduklarÝnda bile gŸ•lŸ emme reflekslerinden dolayÝ sŸrekli emme ihtiyacÝ duyarlar. Ama• beslenme olmasa bile
79
BAfiARILI EMZ‹RME
bu emme ihtiyacÝ tamamen emme hazÝ duymaya yšnelik olduÛundan her emme isteÛi
bebeÛin a• olduÛuna ißaret etmez. Ancak bu
duygu sayesinde bebekler annelerini sÝk sÝk
emerek anne sŸtŸnŸn •oÛalmasÝna ve devamÝna katkÝda bulunurlar. Bir yandan sŸtŸn
devamÝnÝ saÛlarken bir yandan da emme
zevklerini tatmin ederler. Burada yapÝlan
yanlÝßlar nedeni ile •oÛu zaman gereÛi olmadÝÛÝ halde ek gÝdalara baßlanÝr. BebeÛin normal gelißimi sÝrasÝnda hayatÝn ilk 5 gŸnŸnde
fizyolojik aÛÝrlÝk kaybÝnÝn olabileceÛi bilinmelidir. Bu kayÝptan sonra bebekler vŸcut
aÛÝrlÝklarÝnÝ arttÝrmaya baßlarlar. HayatÝn 10.
gŸnŸ civarÝ tekrar doÛum aÛÝrlÝklarÝna erißirler. 10. gŸnden sonra aÛÝrlÝklarÝ sŸrekli olarak artma eÛilimi gšsterir. Bebeklerin fizyolojik aÛÝrlÝk kayÝplarÝ yanlÝß yorumlanÝp ek gÝdalara baßlanmamalÝdÝr.
sŸtŸnŸ arttÝrmak i•in yapÝlmasÝ gereken ißlemler aynÝdÝr.
SaÛlÝklÝ bir bŸyŸmede ayda 600 gr ve Ÿzerinde bir aÛÝrlÝk artÝßÝ yeterlidir. Ama anne
sŸtŸ alan bebek ilk ay boyunca, birinci haftadan itibaren, gŸnlŸk deÛißiklikler olabileceÛi de akÝlda tutularak gŸnde en az 8 defa
emiyorsa, bezini en az 6 defa idrarÝ ile 3 defa da dÝßkÝsÝ ile kirletiyorsa annenin sŸtŸ bebeÛe yetiyordur. Bu nedenle sabÝrla ilk ayÝn
sonu beklenmelidir.
Ÿ
Geceleri bebek uzun aralÝklarla
uyanÝyorsa gece beslenme sÝklÝÛÝnÝ arttÝrmak gerekebilir.
ANNE S†T†N†N
ARTTIRILMASI Ü‚ÜN
YAPILMASI GEREKEN
ÜÞLEMLER
‚eßitli nedenlere baÛlÝ olarak sŸt veren
annelerin sŸtleri zaman zaman azalma gšsterebilir. Her ne sebeple olursa olsun anne
Ÿ
Yorgunluk anne sŸtŸnŸn •ekilmesinde en šnemli faktšr olduÛu i•in istirahat sŸresi arttÝrÝlÝr.
Ÿ
Bu arada aldÝÛÝ gÝda miktarÝ ve
šzellikle sÝvÝ gÝdalar arttÝrÝlmalÝdÝr.
Ÿ
Emziren anne i•in šzellikle kalsiyum alÝnmasÝ šnemlidir. Kalsiyum sŸt
ve peynir, yoÛurt gibi sŸt ŸrŸnlerinde
bulunur.
Ÿ
Anne ve bebeÛin her an birlikle olmasÝna •alÝßÝlmalÝdÝr.
Ÿ
BebeÛin memeyi dŸzgŸn tuttuÛundan emin olunmalÝdÝr.
Ÿ
GŸnlŸk emzirme sayÝsÝ arttÝrÝlmalÝ,
her saat veya 2 saatte bir bebek emzirilmelidir.
Ÿ
Bir seferdeki emzirme sŸresinin eskiye oranla arttÝrÝlmasÝ sŸtŸn artÝßÝnda
šnemli rol oynar.
EMZÜREN ANNENÜN
BESLENMESÜ
Anne sŸtŸ bebeÛin tŸm gereksinimini tam
olarak karßÝladÝÛÝndan, emziren annenin beslenmesi bebeÛin beslenmesi i•in de gereklidir. Annenin gebeliÛi sÝrasÝnda aldÝÛÝ kilolarÝn šnemli bir kÝsmÝ yaÛ dokusu ßeklinde ilerde sŸt yapÝmÝ i•in depolanÝr. Anne sŸtŸnŸn
miktarÝ ve protein i•eriÛi aldÝÛÝ besinlerle
fazla deÛißiklik gšstermez. Emzirme sŸresince anne ve bebeÛin enerji, protein ve kalsi79
80
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
yum gereksinimini karßÝlamak i•in gŸnlŸk diyetine 2 su bardaÛÝ yoÛurt veya sŸt 1 yumurta ve bir kibrit kutusu kadar peynir eklenmesi yeterlidir.
SŸt miktarÝnÝn deÛißmemesi i•in annenin
aldÝÛÝ sÝvÝ miktarÝnÝn artÝrÝlmasÝ gerekir. GŸnde alÝnan sÝvÝ miktarÝ 3 litre kadar olmalÝdÝr.
Bunu karßÝlamak i•in su, sŸt, ayran, hoßaf, limonata, ßerbet, meyve suyu gibi i•eceklerden 14-16 su bardaÛÝ alÝnmasÝ yeterli olur.
Protein gereksinimini karßÝlamak i•in kuru
fasulye, nohut, mercimek gibi kuru baklagiller, et, tavuk gibi besinler ve bol meyve, sebze yenmelidir. BazÝ bebekler annelerinin aldÝÛÝ bazÝ gÝdalara reaksiyon gšsterir. AcÝ,
yaÛlÝ gÝdalar alÝndÝÛÝnda bebekte gaz sancÝsÝ
ile karÝßan aÛlama nšbetleri olabilir. AÛlamanÝn nedeni gÝda reaksiyonu ise 24 saatten az
sŸrede ge•er, oysa kolik 1 gŸnden fazla hatta haftalar boyunca sŸrebilir. Anne bebeÛinin belli bir gÝdaya reaksiyon gšsterdiÛini
farkederse o gÝdayÝ almamalÝdÝr. Emziren anneler alkol ve sigara kullanmamalÝdÝr. Alkol
sŸtle bebeÛe ge•er, sigara ise ani bebek šlŸm
riskini artÝrÝr. Kafeinden mŸmkŸn olduÛunca
ka•Ýnmak gerekir, fazla alÝnmasÝ bebekte
emme zorluÛu, sinirlilik, aßÝrÝ uyanÝk olma
gibi durumlara neden olur.
ANNE S†T† SAÚMA
TEKNÜÚÜ VE SAKLAMA
KOÞULLARI
‚eßitli nedenlerle bebeÛin anneyi emmediÛi durumlarda anne sŸtŸ saÛÝlarak bebeÛe verilebilir. Bu nedenle anneler anne
sŸtŸ saÛma tekniÛini bilmelidirler. SaÛma iß80
lemi elle veya pompalar yardÝmÝ ile yapÝlabilir. Elle saÛma ißi šzellikle memeleri yumußak olanlarda kolaylÝkla yapÝlabilirken memenin ßiß ve gergin olduÛu durumlarda uygulamasÝ zordur.
Elle sŸt saÛma
SŸtŸn toplanacaÛÝ kabÝn temizliÛi šnemlidir. Kap temizlenip kaynatÝlarak hazÝrlanmalÝdÝr. AÛzÝ kapatÝlarak kullanÝm i•in hazÝr hale getirilir. Temizlik kurallarÝna uyularak saÛÝlmÝß anne sŸtleri buzdolabÝnda saklanarak
24 saat sonra da kullanÝlabilir. BuzdolabÝnda
saklanan sŸtlerin bebeÛe verilmeden šnce
baßka bir kabÝn i•inde sÝcak suya oturtularak
ÝsÝtÝlmasÝ gerekmektedir.
SaÛma ißlemi elle yapÝlacaÛÝndan ellerin
•ok iyi yÝkanmasÝ gerekmektedir. SaÛÝlacak
olan kap bir masa Ÿzerine konur. Elle desteklenen meme bu kaba doÛru eÛilir. Baß parmak ile areola meme baßÝna doÛru sÝkÝßtÝrÝlarak sŸtŸn saÛÝlmasÝna •alÝßÝlÝr. BaßlangÝ•ta
fazla sŸt gelmez ise de daha sonra gelen sŸt
miktarÝ artacaÛÝndan ißleme devam etmelidir. SÝkma ißlemi tŸm areolayÝ kapsayacak
ßekilde parmaklarÝn areola Ÿzerindeki yerleri
deÛißtirilmelidir.
GŸnlŸk saÛma miktarÝ anne sŸtŸnŸn devamÝnÝ saÛlayacak sayÝ ve sÝklÝkla olmalÝdÝr.
Bu ama•la gŸnde 8 kez saÛma ißlemi yapÝlmalÝdÝr.
Pompa ile saÛma
Meme ßißkinliÛinin ve gerginliÛinin arttÝÛÝ
durumlarda elle saÛma yeterli olmadÝÛÝ gibi
aÛrÝlÝ bir yšntem de olduÛundan pompa ile
saÛma yoluna gidilmelidir. Memelerin yumußak olduÛu zaman pompa ile saÛma ye-
81
BAfiARILI EMZ‹RME
terli boßalma saÛlamadÝÛÝndan memeler gergin olunca pompa kullanÝlmalÝdÝr.
Meme pompasÝnÝn ana yapÝsÝ iki kÝsÝmdan olußur. Birincisi lastik olan negatif basÝn• saÛlayan par•asÝ diÛeri ise memeye tutturulan ve sŸtŸn toplandÝÛÝ cam par•adÝr.
Cam par•anÝn bir ucunda lastik pompa takÝlÝdÝr. DiÛer ucu ise geniß aÛÝzlÝ olup memeye
tatbik edilmektedir. Orta kÝsÝmda sŸtŸn toplanacaÛÝ •ukur bir alan mevcuttur. Her kullanÝmdan evvel hijyenik kurallara uyulmalÝdÝr.
Her kullanÝmdan sonra sterilize edilerek bir
sonraki kullanÝma hazÝr hale getirilmelidir.
Meme yumußadÝÛÝ zaman sŸratle bebeÛin
tutmasÝna imkan tanÝnmalÝdÝr. Bšylece doÛal
boßalma da saÛlanÝr. Elektrikli pompalarÝn
dÝßÝnda pille •alÝßan pompalar piyasada satÝlmaktadÝr.
SaÛÝlmÝß anne sŸtŸnŸn saklanmasÝ ve yeniden kullanÝmÝ
Anne sŸtŸ oda sÝcaklÝÛÝnda 8 saat, buzdolabÝnda 24 saat, buzlukta 2 hafta, •ift kapÝlÝ
dolap buzluÛunda 3 ay , derin dondurucuda
6 ay saklanabilir. Bu ama•la steril bir kap veya sŸt saklama poßeti kullanÝlabilir. SŸtler
30-60 mlÕlik poßetlerde saklanmalÝdÝr. Derin
dondurucudan •ÝkarÝlan sŸt šnce buzdolabÝnÝn rafÝna, •šzŸlme ißlemi bitince de oda sÝcaklÝÛÝna alÝnmalÝdÝr. BebeÛin tŸketeceÛi kadar sŸt buzdolabÝndan •ÝkarÝlmalÝdÝr. Kullanmak gerektiÛinde sÝcak suyun i•inde ÝlÝtÝlmalÝdÝr. Cezve ile doÛrudan ateße tutmak veya
mikrodalga fÝrÝn kullanmak sakÝncalÝdÝr.
Dondurucudan •ÝkarÝlmÝß sŸt tŸketilmez ise
bir daha kullanÝlmamalÝdÝr.
ANNE S†T†N†N
EKONOMÜK Y…N†
Anne sŸtŸ sadece en ideal besleyici deÛil,
en ekonomik besleme yoludur. Anne sŸtŸ
yerine kullanÝlan hazÝr mamalar anne sŸtŸnŸn yerini tutamadÝÛÝ gibi, Ÿlke ve aile ekonomisine getirdiÛi yŸk ciddi rakamlara ulaßmaktadÝr. Bu rakam Ÿlkemizde •oÛunluÛun
aylÝk gelirinin %30'u civarÝndadÝr. Anne sŸtŸ
ile beslenmeyen •ocuklarda hastalÝk gšrŸlme oranlarÝnÝn artmasÝ da hem aile hem de
Ÿlke bŸt•esinden šnemli giderlere yol a•maktadÝr. Endonezya'da emziren annelerin
sayÝsÝndaki %25Õlik bir azalmanÝn sonucunda ortaya •Ýkan sadece ishal vakalarÝnÝn tedavisi i•in 40 milyon dolara ulaßan ek bir
harcama hesaplanmÝßtÝr. Emzirme bir šl•Ÿde
aile planlamasÝ i•in gerekli harcamalardan
da tasarruf saÛlamaktadÝr. BebeÛin doÛumdan hemen sonra emzirilmesi ve emzirilmeye hi•bir ek besin vermeksizin devam edilmesi; biberonla besleme i•in gerekli personel,
mama, biberon, biberon emziÛi, kaßÝk, bardak, mama mutfaÛÝ vb. gibi ek giderlerden de
tasarrufu saÛlayacaktÝr. AyrÝca emzirme rahim
kŸ•Ÿlmesi i•in gerekli ila•lara ihtiyacÝ da
azaltÝr.
Sonu• olarak 6 ay tek baßÝna, daha sonra
da ayÝna uygun ek gÝdalarÝn eklenmesi ile
1,5-2 yaßÝna kadar ANNE S†T† verilmesinin
ŸstŸnlŸkleri (bugŸn bebekler i•in olduÛu kadar, ileride yetißkinlerin saÛlÝÛÝ i•in de) sayÝlamayacak kadar •oktur.
SIK KARÞILAÞILAN
SORULAR
Memelerimi emzirmek i•in šnceden hazÝrlamama gerek var mÝ?
81
82
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Meme baßÝnÝn boyutlarÝ ve ßeklinin emzirmek a•ÝsÝndan bir šnemi yoktur. DŸz veya i•e dšnŸk meme baßÝ olan anneler de meme baßlarÝ uyarÝlmakla sertleßebiliyorsa bebeklerini emzirebilirler. GebeliÛin son dšnemlerinde adaptšr takÝlmasÝnÝn yararÝ olabilir. Emzirmeye baßlandÝktan sonra emzirme aralarÝnda aynÝ adaptšrlerden yararlanÝlabilir.
neden olmaksÝzÝn aÛlayabilirler. Bu durumda
anne bebeÛin a• olduÛunu dŸßŸnerek
kucaÛÝna alÝr ve emzirir. Anne kucaÛÝ ve emme bebek i•in rahatlatÝcÝdÝr. Bu nedenle
bebek susar. Ancak bebekler a• olduklarÝ
i•in deÛil, gŸ•lŸ emme refleksi nedeni ile de
emmekten hoßlanÝrlar. Zaten doÛum sonrasÝnda bebeÛin sÝk sÝk emmesi bšylelikle
sŸtŸn bollaßmasÝnÝ da saÛlar.
Emzirmek meme sarkmasÝna veya baßka
bir rahatsÝzlÝÛa yol a•ar mÝ?
Hasta oldum, bu nedenle bebeÛimi emzirmeye ara vermem gerekir mi?
Emzirmek meme sarkmasÝna neden olmaz ama hamilelik sÝrasÝnda memeler sŸt yapÝmÝna hazÝrlanÝrken bŸyŸdŸkleri i•in meme
yapÝsÝnda bazÝ deÛißiklikler olabilir. Hamilelik sÝrasÝnda ve emzirirken memelerin aÛÝrlaßmasÝ memelere destek saÛlayan baÛlarÝn
gerilmesine neden olabilir. Destekli sutyen
kullanÝlmasÝ annenin daha rahat etmesini
saÛlayabilir.
Anneler hasta olduklarÝnda bebeklerini
emzirmekten •ekinirler. Ancak bu dšnemde
ek gÝda verilmesi veya sŸtten tamamen kesilmesi doktor tarafÝndan šnerilmedik•e gerekli deÛildir. Anneler hasta olduklarÝnda sŸtlerinin azaldÝÛÝndan yakÝnÝrlar. Anne hasta
olduÛu i•in sŸtŸ azalmÝß deÛildir. BebeÛini
hasta olduÛundan dolayÝ sÝk sÝk emzirmediÛi
i•in sŸtŸ azalmÝßtÝr.
Daha šnceki bebeÛi emzirememiß olmak
bu defa da sŸt gelmeyeceÛi anlamÝna gelir mi?
Bir annenin daha šnce doÛum yapmÝß ve
emzirmede baßarÝsÝz olmasÝ, baßka bir seferde de baßarÝsÝz olacaÛÝ anlamÝna gelmez.
DoÛumdan sonraki gŸnlerde gšÛŸslerim
•ok gergindi ve sŸt doluydu. Þimdi gšÛŸslerim yumußadÝ. Acaba sŸtŸn mŸ azaldÝ?
DoÛum sonrasÝ sŸtŸn yeni baßladÝÛÝ dšnemde bebek iyi emme yapamadÝÛÝ i•in gšÛŸslerin gergin olmasÝ doÛaldÝr. Ülerleyen
haftalarda bebek yeterli emdiÛi i•in gšÛŸsler
yumußamÝßtÝr. Ama anne sŸtŸnde herhangi
bir azalma sšz konusu deÛildir.
BebeÛim •ok sÝk aÛlÝyor. SŸtŸm az mÝ, bebeÛim yeterli besleniyor mu?
Bebekler pek •ok nedenle ya da hi• bir
82
BebeÛim bŸtŸn gŸn gšÛsŸmde kalÝyor.
GšÛŸs u•larÝm •ok acÝmaya baßladÝ. Emzirmek •ok ÝzdÝrap veriyor. AÛlayarak em ziriyorum. Ne yapmalÝyÝm?
BŸyŸk bir ihtimalle bebeÛinizi emzirirken
sadece memebaßÝnÝzÝ bebeÛinizin aÛzÝna
veriyorsunuz. Bu ßekilde sadece memebaßÝnÝ
emdiÛinde bebek anne gšÛsŸnŸ emzik gibi
kullandÝÛÝ i•in memebaßÝ sÝzlar ve acÝr. ‚ŸnkŸ sŸt kanallarÝ memebaßÝna kadar a•ÝlmamaktadÝr. DolayÝsÝyla sadece memebaßÝ
bebeÛin aÛzÝna girdiÛinde sŸt almadan boß
emdiÛi i•in memebaßÝ tahriß olur. BebeÛinizi
emzirirken aerola dediÛimiz kahverengi
bšlŸmŸn tamamen bebeÛin aÛzÝna girdiÛinden emin olmalÝsÝnÝz. Bu ßekilde memeyi
doÛru alan bebeÛin alt dudaÛÝ gšÛŸse
gšmŸlŸdŸr. YanaklarÝnÝn dolduÛu gšzlenir
83
BAfiARILI EMZ‹RME
ve emdiÛi sŸtŸ yutma sesi duyulur.
GšÛŸslerim •ok kŸ•Ÿk, bebeÛini emzirmeye yeterli sŸtŸm olur mu?
SŸt Ÿretimi i•in gšÛŸslerin šl•ŸsŸ šnemli
deÛildir. DoÛumdan hemen sonra ilk yarÝm
saat i•inde baßlayarak ilk bir ayda bebek her
aÛladÝÛÝnda emzirirseniz yeterli sŸt salgÝlamasÝ saÛlanmÝß olur.
BebeÛim sol gšÛsŸmŸ emiyor; fakat saÛ
gšÛsŸmŸ emmek istemiyor. Bu durumda ne
yapmam gerekir?
BebeÛinizin emmek istemediÛi gšÛsŸnŸzde sŸt salgÝlamasÝ daha az olduÛu i•in a•ken
ilk šnce o gšÛsŸnŸzŸ emzirmeyi deneyiniz.
A• bebek memeye daha •ok saldÝracaÛÝndan
emme ißlemi ger•ekleßebilir. Ya da o gšÛsŸnŸzŸ emzirirken deÛißik emzirme pozisyonlarÝnÝ denemek yararlÝ olabilir. Sonu•
alamadÝÛÝnÝzda bebek diÛer memeyi emerken, emmediÛi gšÛsŸ elektrikli sŸt pompasÝ
ile saÛarak hem sŸtŸnŸzŸn artÝßÝnÝ hem de
saÛdÝÛÝnÝz sŸt ile bebeÛinizin beslenmesini
saÛlayabilirsiniz.
BebeÛim emmeyi reddediyor ne yapmam
gerekir?
Bebek hasta olmußtur. Bu nedenle daha
gŸ•sŸz veya daha isteksiz emer. BebeÛin aÛzÝnda pamuk•uk •ÝkmÝß olabilir. Bu durumda bebek birka• kez emer ve sonra durur ve
aÛlar. Tedavisi yapÝlmalÝdÝr. Bazen de annesine doÛum esnasÝnda veya daha sonra
verilen ila•lar gevßetici etki yaptÝÛÝ i•in
bebek uyuyakalÝp ememez. Bir baßka neden
de biberonla besleme, yalancÝ emzik kullanma veya bebeÛin yanlÝß tutuluß pozisyonu
olabilir. BazÝ anneler sadece belli saatlerde
meme vermeyi tercih ederek emzirmeyi kÝsÝtlarlar. Bu gibi nedenlerin ortadan kaldÝrÝlmasÝ gereklidir.
Sezaryen doÛum yaptÝm, bugŸn Ÿ•ŸncŸ
gŸn, gšÛŸslerim •ok doldu ve gerginleßti
bebeÛim ememiyor. Bu durumda ne yapmalÝyÝm?
Sezaryen doÛum yapan annelerde sŸtŸn
Ÿ•ŸncŸ veya beßinci gŸn gelmesi normaldir.
Bu durumda birden sŸt salgÝsÝnÝn baßlamasÝ
ile birlikte gšÛŸsler •ok gergin bir hal alÝr ve
bebek ememez. BoßaltÝlmadÝÛÝ takdirde sŸt
kanallarÝ a•Ýlamaz ve sŸt gšÛŸste birikir. Anne •ok acÝ duyar. Koltuk altlarÝndan sÝrta
vuran aÛrÝlar olur. Bu durumda bir an šnce
elektrikli pompa ile gšÛŸsler boßaltÝlmalÝdÝr.
GšÛŸslerim •ok sert aÛrÝlÝ bebeÛim emerken hemen memeden ayrÝlÝyor, dolayÝsÝyla
ememiyor. Ne yapmalÝyÝm?
…ncelikle •ok fazla sayÝda annede gšzlenebilen bir durum olduÛunu sšylemeliyim.
Anne sŸtŸnŸn bebeÛin talebinden daha fazla
ŸretildiÛi koßullarda mevcut durum gšzlenir.
Meme absesi denilen bu durum ciddiye alÝnmalÝdÝr. Emzirme šncesinde memeye sÝcak
kompres yapÝlmalÝ, bebeÛin emdiÛi gšÛŸs ardÝndan pompa ile boßaltÝlmalÝdÝr.
GšÛŸslerim •ok sert, aÛrÝlÝ ve Ÿzerinde
yer yer kÝzarÝklÝklar var. AynÝ zamanda
ateßim var ve •ok halsizim ne yapmalÝyÝm?
…zellikle anne sŸtŸ bol Ÿretiliyor ve bebeÛin talebi daha az ise meme šnce abselenir ardÝndan da bu memede mastit gšzlenebilir. Vakit kaybetmeden anne doktora gšrŸnmeli bšyle bir durumda bŸyŸk bir ihtimalle doktorun vereceÛi antibiyotiÛi kullanÝp
83
84
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
aynÝ zamanda elektrikli pompa ile memeyi
boßaltmasÝ gerekecektir. Bu arada memeye
saÛÝm šncesi ve sonrasÝ kompresler yapÝlacaktÝr ve meme kÝsa sŸrede kurtulacaktÝr.
KÝsa bir sŸre sonra •alÝßmaya baßlayacaÛÝm.
BebeÛimi anne sŸtŸ ile besliyorum. Ancak •alÝßmaya baßladÝÛÝmda ek gÝda vereceÛim. Ondan ayrÝ olduÛum saatlerde saÛÝm yapmayÝ dŸßŸndŸm; ama hi•bir pompanÝn bebeÛim gibi
saÛÝm gŸcŸne sahip olduÛuna inanmÝyorum.
…nereceÛiniz bir yšntem var mÝ?
BugŸn dŸnyada pek •ok anne •alÝßma
hayatÝnda faaliyettedir ve hi• bir koßul
bebeÛi ilk 6 ay sadece anne sŸtŸ ile beslemeye engel teßkil etmez. ‚alÝßan annelerde
anne sŸtŸ salÝnÝmÝ •ok fazla olup šzellikle
bebeÛin resmini ißyerinde karßÝsÝna koyan
anne •ok iyi sŸt Ÿretmektedir. Evde olduÛu
sŸre i•inde bu dšnemin deÛerini •ok iyi bildiÛi i•in motive olmakta ve sŸtŸ de bundan
84
etkilenmektedir. ‚alÝßma dšneminin kendisine sŸtŸne sekte vurmayacaÛÝna inanmasÝ
ile •ok mutlu bir emzirme dšnemi
yaßayacaktÝr. YapÝlmasÝ gereken evde olduÛu
dšnem i•inde bebeÛini emzirdikten sonra
saÛacaÛÝ sŸtleri derin dondurucuda saklayarak •alÝßtÝÛÝ dšnemde kullanmaktÝr. Bu
yŸzdendir ki iyi bir elektrikli pompa edinmeli ve doÛumun ilk gŸnlerinden itibaren
saÛÝma da emzirme dšneminde yer vermelidir. AyrÝca •alÝßmaya baßladÝÛÝndan
itibaren kÝsa sŸreli saÛÝm yapabilen bir elektirikli pompa ile periyodik olarak saÛÝm yapmalÝ ve o gŸn saÛÝlan sŸtŸn ertesi gŸn
bebeÛinin beslenmesini olußturacaÛÝnÝ unutmamalÝdÝr.
BebeÛimi ka• saat aralar ile ne sÝklÝkta
beslemeliyim?
…zellikle ilk ay saat sÝnÝrÝ koymaksÝzÝn
emzirme yapÝlmalÝdÝr. Bebek aÛladÝk•a
85
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
‚ocuk SaÛlÝÛÝ
HazÝrlayan : Dr. Deniz YERTUT
4
87
‚ocuk SaÛlÝÛÝ
Ünsan ilißkileri i•erisinde en uzun šmŸrlŸ ve etkileßimi en fazla olanÝ, ߟphesiz anne-baba, •ocuk ilißkisidir. Bu ilißki hayatÝn tŸrlŸ cephelerini kapsayacak gŸ•tedir. …zellikle zor gŸnlerde, bu
ilißkinin gŸ• ve sŸrekliliÛi daha belirginleßir. Aile bireylerinin hastalÝklarÝ esnasÝnda, bilhassa •ocuk
hastalÝklarÝnda birlikteliÛin kuvvetlendiÛi, hassasiyetin arttÝÛÝ gšzlemlenir.
Anne-babanÝn hassasiyeti, rahatsÝzlÝÛÝn cinsine ve ßiddetine gšre deÛißiklik arzeder. Tehlikeli bir
seyir izleyen hastalÝklarda, ailede bir telaß ve panik hali sezilir. ‚ocuk tarafÝndan farkedilip, onun
korkmasÝna ve hastalÝÛÝn normal seyrinin olumsuz yšnde etkilenmesine yol a•an bu gibi hallerden
uzak durmak esastÝr. Kasvetli bir ortam yerine, iyimser ve gŸleryŸzlŸ bir atmosfer; telaß ve panik
yerine de gŸven verici, ÝlÝk ve dingin bir tavÝr, ߟphesiz tercih edilendir.
‚ocuklarÝn sŸrekli bakÝma, kollanmaya ihtiya•larÝ vardÝr. ‚ocuklarÝn hastalÝÛÝ daha •ok bakÝm
gerektirir. Hasta •ocuÛun ißtahÝ azalÝr; huyu deÛißir; yatmak, dinlenmek istemez; huzursuzlaßÝr. IlÝk,
havalandÝrÝlmÝß oturma odasÝnda diÛer aile bireyleriyle birlikte kalabilir. BazÝ durumlarda, •ocuÛun
diÛer kißilerden ayrÝlmasÝ gerekir. Bu durumlardan en šnemlisi hepatit ve menenjittir. Bu has-
talarÝn hastanede yatarak tedavi edilmeleri gereklidir.
BazÝ •ocukluk hastalÝklarÝ ise, erißkinlerde •ocuklardan daha aÛÝr seyreder. …rneÛin, kÝzamÝk•Ýk •ocuklarda daha hafif ge•tiÛi halde, hamile kadÝnlarÝn doÛacak bebeklerinde sakatlÝklara neden olabilir. Kabakulak da erißkinde •ok ciddi seyreder. Bšyle hastalÝklardan
aßÝlama ile korunulmalÝdÝr.
Hasta •ocuÛun ißtahÝ azalacaÛÝndan, normalden az yemek yiyecektir. Yemesi i•in zorlanmamalÝdÝr. Üshal ve kusmada diyet šnemlidir. Bu konu daha ilerde anlatÝlacaktÝr. HastalÝk sÝrasÝnda en iyi besinler yoÛurt gibi sŸtten yapÝlmÝß yiyeceklerle, taze meyve suyudur.
‚ocuk iyileßmeye baßladÝÛÝnda ißtahÝ dŸzelir. Bu durumda sevdiÛi yiyeceklerden verilmeye baßlanÝr.
‚ocuÛun ateßi kontrol edilmelidir. YŸkseldiÛinde, ÝlÝk banyo ve ateß dŸßŸrŸcŸ ila•larla
dŸßŸrŸlmelidir.
Basit •ocukluk hastalÝklarÝ genellikle birka• gŸnde iyileßir. ‚ocuk kendini iyi hisseder etmez oyun oynamak ister. Buna izin verilmelidir. Kesin yatak istirahatÝ, kalp romatizmasÝ
gibi nadir hastalÝklarda gereklidir. Zaten bu gibi hastalarÝn hastanede tedavi edilmesi gereklidir.
87
88
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
HASTA ‚OCUK
‚ocuklarda Üla• KullanÝmÝ
‚ocuk, ila• verilirken zorlanmamalÝ; akÝlcÝ bir yol izlenmelidir. Üla• i•erme ißi bir tšren veya savaßa dšnŸßtŸrŸlmemelidir. Üla•
verirken bir yÝÛÝn izah ve šzŸrlerle yaklaßmak yerine, yemek verir gibi sÝradan ve doÛal bir ßekilde davranÝlmalÝdÝr. Üla• tedavisine baßlamadan šnce ilacÝn dozajÝ, olasÝ yan
etkileri, diÛer gÝda veya ila•larla etkileßimi
hakkÝnda gerekli bilgileri iyice šÛrenmek gerekir. Doktor sšylemedik•e, ilacÝ šnerilen
sŸreden šnce kesmemeli, hatta, hastanÝn ßikayetleri ge•miß olsa bile tedavi sŸresini tamamlamak gerekir. Tedavi sŸresince aßikar
veya hafif yan etkilere karßÝ uyanÝk olunmalÝ,
yan etkiyi dŸßŸndŸren herhangi bir ißaret gšrŸldŸÛŸnde doktora bildirilmelidir.
ÜlacÝn Verilmesi
Bebeklere •oÛunlukla damlalÝk veya šl•ekle sÝvÝ ila•lar verilir. DamlalÝk veya šl•ekler ila• kutusunun i•inde bulunmaktadÝr.
EÛer ila•la birlikte šl•ek verilmemißse, doktor veya eczacÝdan istenmelidir. …l•ek yerine kaßÝk kullanmamalÝdÝr. ‚ŸnkŸ kaßÝklarla,
uygun miktar gŸvenilir bi•imde ayarlanamaz.
ÜlacÝ verdikten sonra kusma veya baßka
rahatsÝzlÝklar gelißir ve sŸrerse, bunu hemen
doktora bildirmek gerekir.
Gšz DamlasÝ: ‚ocuk sÝrtŸstŸ yatÝrÝlÝr, ila•
gšzŸn i• kšßesine veya alt gšzkapaÛÝyla gšz
kŸresi arasÝna damlatÝlÝr. Mikrop bulaßmasÝndan ka•Ýnmak i•in, damlalÝÛÝn veya krem tŸpŸnŸn, gšzkapaÛÝ dahil herhangi bir yŸzeye
88
deÛmemesine bŸyŸk dikkat gšsterilmelidir.
Kulak DamlasÝ: ‚ocuÛu, baßÝ hafif•e dšnŸk olarak sÝrtŸstŸ yatÝrÝp damlalÝÛÝ kulak deliÛinin hemen girißine sokup ilacÝ damlatmak
gerekir. ÜlacÝn etki gšsterebilmesi i•in verildikten sonra, •ocuk 5 dakika kadar aynÝ pozisyonda yatmalÝdÝr. ÜlacÝn i•erde kalmasÝnÝ
saÛlamak i•in kulak girißine kŸ•Ÿk bir pamuk
par•asÝ konabilir.
Burun DamlasÝ: ‚ocuÛun omuzlarÝ altÝna
bir yastÝk konup, baßÝ olabildiÛince arkaya
atÝlÝr. DamlalÝk burun deliÛine sokularak
damlatÝlÝr. ‚ocuÛun baßÝ, ilacÝn burun boßluÛunu ge•mesini saÛlayacak bir sŸre, aynÝ pozisyonda tutulur. Burun damlalarÝ boÛazda
yanmaya yol a•arak rahatsÝzlÝk doÛurabilir,
ancak bu endiße edilecek bir durum deÛildir.
Gšz, kulak, burun ila•larÝnÝ damlatÝrken,
damlalÝÛÝ tutan el •ocuÛun kafasÝna veya •enesine dayanÝrsa, ilacÝn damlatÝlmasÝ daha
kolay ve gŸvenli olur. AyrÝca, •ocuÛun ani
bir hareketinde damlalÝÛÝn gšz veya kulaÛa
zarar vermesi šnlenmiß olur.
Üla•, eÛer buzdolabÝnda saklanÝyorsa,
damlatmadan šnce bir sŸre avu•ta tutularak
ÝsÝtÝlmalÝdÝr.
AÛÝzdan Üla• Verilmesi
SÝvÝ ila•, šl•ek kullanÝlarak tam miktarÝnda verilmelidir. BunlarÝn alÝmÝnÝ kolaylaßtÝrmak i•in meyve suyu veya bir baßka i•ecekle birlikte verilmesi uygundur. Damla olarak
aÛÝzdan verilecek ila•lar, doÛrudan aÛÝza
damlatÝlmamalÝdÝr. Verilmesi gereken šl•Ÿde ila• bir kaßÝÛa damlatÝlÝp, kaßÝkla i•irilmelidir. ‚ŸnkŸ, doÛrudan aÛÝza damlatÝlÝrsa,
fazladan damlatÝlacak ilacÝn geri alÝnma ola-
89
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
naÛÝ yoktur. BazÝ ila•larÝn bir fazla damlasÝ
bile zehirlenmeye neden olabileceÛinden,
bu hususa •ok dikkat edilmesi gerekir.
HaplarÝn, ßeker olduÛu bi•iminde sšzler
sšyleyerek ila• vermeye kalkÝßmayÝn. ‚ŸnkŸ
yokluÛunuzda •ocuk, ßeker sandÝÛÝ haplarÝ
bulup fazla miktarda alabilir ve zehirlenebilir. Tam tersine bunlarÝn ßeker deÛil ila• olduÛunu, iyileßmesi i•in i•mesi gerektiÛini
anlatÝnÝz.
Üla• Kullanerken Dikkat Edilmesi
Gereken Kurallar
ÜlacÝ vermeden šnce etiketini mutlaka
okuyunuz. Re•etede yazÝlmÝß olan ila• olup
olmadÝÛÝna ve son kullanma tarihine dikkat
ediniz. ÜlacÝn kullanma saatlerini ve dozlarÝnÝ bir yere yazÝnÝz. …zellikle antibiyotikler
gibi kullanma sŸresi kÝsa olan ila•lar arttÝÛÝnda veya doktorunuz ilacÝn kesilmesini sšylediÛinde az miktarda kalmÝß olan ilacÝ daha
sonra kullanmak amacÝyla saklamayÝnÝz (ateß
dŸßŸrŸcŸ, aÛrÝ kesici, antihistaminikler gibi
bazÝ ila•lar saklanabilir).
Ÿ ‚ocuÛa ila• veren kißilerin en az sayÝda olmasÝna •alÝßÝn. ‚alÝßan anneler, belli saatlerde ila• verilmesinin gerektiÛi zorunlu
durumlarda, ilacÝ verecek diÛer kißiye, yapmasÝ gerekenleri tam olarak izah etmelidirler.
Ÿ EÛer •ocuk, okul veya kreße gidiyorsa
ve bu saatlerde ila• almasÝ gerekiyorsa, okul
hemßiresi veya ilgili kißiye ilacÝn verilme saatleri, miktarÝ ve yan etkileri •ok a•Ýk olarak
anlatÝlmalÝdÝr. …zellikle uzun sŸreli veya astÝmdaki gibi sŸrekli kullanÝlmasÝ gereken ila•
varsa, evde ve okulda ayrÝ ayrÝ birer kutu bu-
lundurulmalÝdÝr.
Ÿ Uzun sŸreli tedavilerde, •ocukta ila•
alma konusunda sorumluluk hissi gelißtirilmelidir. ‚ocuk bunu šzel bir durum olarak
deÛil, diß fÝr•alama gibi hayatÝn olaÛan ißlerinin bir par•asÝ ßeklinde gšrmelidir. Uzun sŸreli tedavi gšren •ocuklar, bazen uyumsuz/itaatsiz olabilirler. Arada ilacÝnÝ almadÝÛÝnda paniÛe kapÝlmamalÝ, korku veya su•luluk duygusunun doÛmasÝna yol a•madan
ila• alÝmÝnÝn (tedavinin) šnemini uygun bir
dille tekrar anlatÝlmalÝdÝr. ‚ocukta ilaca karßÝ sonradan bir nefret gelißirse, kŸ•Ÿk bir olasÝlÝkla, bu durum bariz olmayan bir yan etkiye baÛlÝ olabilir. Bu halde, doktoruna danÝßmanÝz yararlÝ olur. ‚ocuk kazara yŸksek
dozda ila• aldÝysa, doktor haberdar edilmelidir.
Ÿ Bir •ocuÛa verilmiß ilacÝ, baßka bir •ocuÛa, ßikayetleri aynÝ olsa bile kullanmak
yanlÝßtÝr. ‚ocuklarÝnÝzÝn hastalÝklarÝ ve tedavi sŸre•leri bambaßka olabilir.
Ÿ Üla• tedavisi bittiÛinde •ocuÛu doktora
kontrole gštŸrmek gerekir. Doktorun yeni
šnerileri ve šnereceÛi baßka tedaviler olabilir.
Ÿ BŸtŸn ila•larÝ, etiketlerini koparmadan,
kutusunda saklamak gerekir. Gerekenleri
buzdolabÝnda muhafaza ediniz. SÝcak ve
nem, ila•larÝn •abuk bozulmasÝna yol a•acaÛÝndan, banyo, ila• dolabÝ i•in kštŸ bir yerdir. KaranlÝk, serin ve •ocuklarÝn erißemeyeceÛi bir yer, bu iß i•in en uygunudur.
Ÿ ÜlacÝn aÛzÝnÝ, kullandÝktan sonra iyice
kapatÝnÝz.
Ecza DolabÝ
89
90
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Her ailenin, acil ila•larÝ bulundurduÛu bir
ecza dolabÝ olmalÝdÝr. Bu dolap, •ocuklarÝn
erißemeyeceÛi bir yerde ve kilitli olarak tutulmalÝdÝr. Dolaptaki ila•larÝn bir listesi •ÝkarÝlmalÝdÝr.
Ecza DolabÝnda BulunmasÝ Gereken Üla•lar
- Ateß dŸßŸrŸcŸ ßuruplar ve
haplar
- Kusma ve ishallerde kullanÝlmak Ÿzere tuzßeker eriyiÛi (ishal tuzu) paket•ikleri
Tatil
BakÝmÝ
Aileler genellikle bebekleriyle tatile gitmekten korkarlar. Bebekler i•in en bŸyŸk sorun beslenmedir. Anne sŸtŸ alanlar i•in sorun yoktur. Ancak biberonla beslenenlerde,
yeterli temizlik saÛlanamayacaÛÝndan, en
bŸyŸk tehlike ishal olmalarÝdÝr. AlÝßkÝn olmadÝÛÝ besinleri almasÝ nedeniyle barsak rahatsÝzlÝklarÝ ve karÝn aÛrÝlarÝ gšrŸlebilir. DiÛer
sorunlar arasÝnda taßÝt tutmalarÝ, gŸneß yanÝÛÝ ve •arpmalarÝnÝ sayabiliriz.
Tatile GštŸrŸlmesi Gereken Üla•lar
Ÿ Üshal tuzu paket•ikleri
Ÿ Ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar
Ÿ Antihistaminikli krem ve losyonlar (bšcek sokmalarÝ, alerji i•in)
Ÿ TaßÝt tutmasÝna karßÝ ila•lar
90
Ÿ Antiseptik krem ve solŸsyonlar
Ÿ SŸrekli ila• kullanmasÝ gereken kißilerin ila•larÝ (kalp, astÝm ila•larÝ gibi)
Ÿ Üki farklÝ šl•Ÿde (5 ve 10 cm eninde)
bandaj, pamuk, gazlÝ bez (steril sargÝ bezi)
Ÿ YapÝßkan bant (flaster)
Ÿ Þurup kaßÝklarÝ
Ÿ Termometre
TaßÝt TutmasÝ
Otomobil, otobŸs, u•ak ve vapurda olabilir. 6 aylÝktan šnce gšrŸlmesi nadirdir. 10
yaß civarÝnda en sÝk olarak gšrŸlŸr. Daha
sonra taßÝt tutmasÝ olasÝlÝÛÝ azalÝr.
‚ocuklar seyahat sŸresince meßgul edilmelidir. Seyahate •Ýkmadan šnce baharatlÝ
ve fazla yemek yememelidir. Hafif bir kahvaltÝ en uygunudur. Yolculuk šncesinde taßÝt
tutmasÝna karßÝ ila• verilebilir. Kusmalara
karßÝ koyu renkli bir naylon torba bulundurulmalÝdÝr.
‚OCUKLARIN DOKTOR
KONTROL†
Ÿ ‚ocuÛun ge•irdiÛi hastalÝklar, alerjiye
yol a•an ila•, gÝda ve diÛer maddeler, yapÝlan aßÝlar ve tarihleri, ayrÝntÝlÝ olarak bir deftere kaydedilmelidir. Doktora giderken bu
defter de birlikte gštŸrŸlmelidir.
Ÿ ‚ocuÛun yaßÝ, cinsiyeti, doktora geliß
nedeni, •ocuÛun problemi kÝsa ve šz olarak
belirtilmelidir. Gereksiz ayrÝntÝlara girilmemelidir. Doktor šÛrenmek istediÛi ayrÝntÝlÝ
bilgileri size soracaktÝr.
Ÿ HastalÝÛÝn ortaya •Ýkma ve gelißme sŸ-
91
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
reci zaman ve sÝrasÝna titizlik gšsterilerek anlatÝlmalÝdÝr.
Ÿ YakÝn zamanda verilen ila•lar ve dozlarÝ belirtilmelidir.
Ÿ ‚ocuÛu doktora, rahatsÝzlÝÛÝnÝ, ßikayetlerini, o zamana kadarki gelißimini iyi bilen
birisi gštŸrmelidir.
Ÿ ‚ocuÛa kolay •ÝkarÝlabilen giysiler giydirilmelidir.
Ÿ Muayene ve tetkikler uzun sŸrebileceÛinden, •ocuÛun mamasÝ da birlikte gštŸrŸlmelidir.
Ÿ ‚ocuklar hastane ve doktordan korkutulmamalÝdÝr. Onlara yalan sšylemeden
hastaneye veya muayenehaneye gittiÛinde
gšreceÛi ortamÝ anlatmak gerekir. Bunun i•in
resimli kitaplar yararlÝ olabilir.
Ÿ ‚ocuÛa neler olacaÛÝ ve ni•in olacaÛÝ
izah edilmelidir. Muayenenin gerekliliÛine
ve korkulacak ßeyler olmadÝÛÝna inandÝrÝp
eve dšndŸÛŸnŸzde olanlarÝ a•ÝklayÝp sšylediklerinizin doÛruluÛunu vurgulayÝnÝz.
Ÿ Hastanede yatan •ocuklara en sevdiÛi
eski oyuncaklarÝndan bazÝlarÝnÝ gštŸrmek
uygundur. Oyun, •ocuk i•in iyi bir tedavi
yšntemidir. AyrÝca, yabancÝ bir yerde bu tŸr
tanÝdÝk nesneler (oyuncaklarÝ) gŸven vericidir.
Ÿ ‚ocuk kŸ•Ÿk olduÛu i•in yanÝnda kalmanÝza izin veriyorlarsa onunla birlikte kalÝnÝz.
Ÿ Belli bir sŸre hastanede kalan •ocuÛun
eve dšndŸÛŸnde uyum saÛlamada zorlanmasÝ doÛal karßÝlanmalÝdÝr.
AÞILAMA
AßÝlama, bulaßÝcÝ •ocukluk hastalÝklarÝndan korunmada en šnemli ve ucuz bir yoldur. AßÝlamada, hastalÝk yapma gŸcŸ azaltÝlmÝß ya da yok edilmiß mikroplar •ocuÛa verilerek bunlara karßÝ baÛÝßÝklÝk maddeleri
olußmasÝ saÛlanÝr. Bšylece, •ocuk daha sonra bu mikroplarÝ aldÝÛÝnda, šnceden olußmuß
bulunan baÛÝßÝklÝk maddeleri sayesinde hastalanmaktan kurtulur. AßÝdan sonra hafif
ateß, huzursuzluk, aßÝ yerinde aÛrÝ, kÝzarÝklÝk
olabilir. Bu durumda, ateß dŸßŸrŸcŸ, aÛrÝ kesici ila•lar verilebilir.
TŸrkiye'de •ocuklara difteri-boÛmaca-tetanozdan olußmuß karma aßÝ ile, verem aßÝsÝ,
•ocuk felci, sarÝlÝk ve kÝzamÝk aßÝsÝ yapÝlmaktadÝr. Gelißmiß Ÿlkelerde kabakulak ve kÝzamÝk•Ýk aßÝlarÝ da uygulanmaktadÝr. Bunlardan baßka, gerektiÛi durumlarda kuduz, tifo,
kolera, menenjit mikrobuna karßÝ kullanÝlan
aßÝlar da vardÝr. Eskiden •i•ek aßÝsÝ da uygulanÝrdÝ. Ancak, gŸnŸmŸzde •i•ek hastalÝÛÝ
ortadan kalktÝÛÝ i•in bu hastalÝÛa karßÝ aßÝlama yapÝlmamaktadÝr.
Normal olarak doÛmuß bebeÛe hemen verem aßÝsÝ yapÝlÝr. Üki ay sonra da bir test uygulanarak aßÝnÝn etkili olup olmadÝÛÝ kontrol
edilir. Üki aylÝk •ocuÛa Difteri-Tetanoz-BoÛmaca karma aßÝsÝ ve •ocuk felci aßÝsÝ yapÝlÝr.
‚ocuk aßÝdan šnce havale ge•irmißse karma
aßÝdan boÛmaca aßÝsÝ •ÝkarÝlÝr. Karma aßÝdan
sonra havale ge•irdiÛinde de, ikinci aßÝlama
boÛmaca aßÝsÝz yapÝlÝr. Karma ve •ocuk felci
aßÝlarÝ ikißer ay aralÝklarla 3 kez tekrarlanÝr.
†lkemizde 9. ayÝnda bebeÛe kÝzamÝk aßÝsÝ uygulanmaktadÝr. DoÛrusu, gelißmiß Ÿlke91
92
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
lerde olduÛu gibi 15. ayda kÝzamÝk•Ýk ve kabakulak aßÝsÝyla birlikte kÝzamÝk aßÝsÝnÝn yapÝlmasÝdÝr. KÝzamÝk•Ýk hamilelikte ge•irildiÛinde bebekte bir•ok sakatlÝÛa neden olabileceÛinden, bu aßÝnÝn šzellikle kÝz •ocuklara
yapÝlmasÝ gereklidir. KÝz •ocuklarÝ, eÛer hastalÝÛÝ ge•irmemißse, ergenlik •aÛÝndan šnce
mutlaka kÝzamÝk•Ýk aßÝsÝ ile aßÝlanmalÝdÝr.
‚ocuk 18 aylÝk olunca 4. kez karma ve
•ocuk felci aßÝsÝ yapÝlÝr. Bu aßÝ 5-6. yaßlarda
tekrarlanÝr. 12 yaßÝndan sonra ise, •ocuÛa
yalnÝz tetanoz aßÝsÝ veya tetanoz ve erißkin tipi difteriden olußmuß karma aßÝ yapÝlarak aßÝ
programÝ tamamlanmÝß olur. ZamanÝnda aßÝlanmamÝß •ocuÛa ikißer ay aralÝklarla Ÿ• kez
karma aßÝ ve •ocuk felci aßÝsÝ yapÝlÝr. AyrÝca,
baÛÝßÝklÝk testi negatif •Ýkarsa verem aßÝsÝ uygulanÝr. ‚ocuÛun •ocuk felci karma aßÝsÝ ek-
sik kalmÝßsa, son aßÝlama zamanÝna bakÝlÝr;
eÛer son aßÝ Ÿzerinden 6 aydan daha az sŸre
ge•mißse, hi• ara verilmemiß kabul edilerek
normal aßÝlama programÝna devam edilir. AltÝ aydan fazla sŸre ge•mißse, yapÝlmÝß olan
son aßÝ tekrarlanÝr ve normal aßÝlama programÝ sŸrdŸrŸlŸr. AltÝ yaßtan bŸyŸk •ocuklarÝn
aßÝlanmasÝnda, karma aßÝdan boÛmaca aßÝsÝ
•ÝkarÝlÝr.
†lkemizde, šzellikle kÝrsal kesimde doÛumlarÝn evde olmasÝ, temizliÛe dikkat edilmeden makas, jilet veya bÝ•akla gšbeÛin kesilmesi, yaygÝn olarak kullanÝlan topraÛa sarma gibi adetler nedeniyle yenidoÛan bebeklerde šlŸme yol a•an tetanoz hastalÝÛÝ sÝklÝkla olußmaktadÝr. Bunu šnlemek i•in annelere
gebeliÛin 5. ayÝndan sonra iki kez tetanoz
aßÝsÝ yapÝlmalÝdÝr.
AÞILAMA PROGRAMI
YenidoÛan
Verem aßÝsÝ (BCG)
2. ay
‚ocuk felci ve Karma aßÝ (Difteri-Tetanoz-BoÛmaca: DBT)
4. ay
‚ocuk felci ve Karma aßÝ (DBT)
6. ay
‚ocuk felci ve Karma aßÝ
9-12ay
KÝzamÝk aßÝsÝ (veya 15. ayda KÝzamÝk-kÝzamÝk•Ýk- kabakulak aßÝlarÝ birlikte)
18. ay
‚ocuk felci ve Karma aßÝ
6. yaß
‚ocuk felci ve boÛmacasÝz karma aßÝ (DT)
14. yaß
‚ocuk felci ve erißkin tipi difteri-tetanoz veya yalnÝz tetanoz aßÝsÝ
‚OCUKLUK ‚AÚI
HASTALIKLARI VE BELÜRTÜLERÜ
‚ocukluk hastalÝklarÝnÝn •oÛunda hastalÝk
nedeni, virŸs cinsi mikroorganizmalardÝr. Aile i•inde, okulda hastalÝk •ocuklarÝn birinden diÛerine kolayca bulaßÝr. Bu hastalÝklarÝn
bazÝlarÝndan aßÝ ile korunulur.
92
Ateß
Normal vŸcut ÝsÝsÝ 36-37,5¡C' dir. Ateß
bŸyŸk •ocuklarda aÛÝz veya koltukaltÝndan;
bebeklerde makattan šl•Ÿlmelidir. Termometre saÛlÝklÝ bir šl•Ÿm i•in en az iki dakika
bekletilmelidir. Klasik civalÝ termometreler
yanÝnda, elektronik gšstergeli olanlarÝ ve
93
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
alna yapÝßtÝrÝlarak ÝsÝ šl•en bantlar bulunmaktadÝr. ‚ocuÛun ateßini 38¡C (koltuk
altÝndan) šl•tŸysek bunu hafif yŸkselmiß kabul ederiz. Ateß, 39 derece veya ŸstŸndeyse
ve diÛer bulgular da bir hastalÝÛÝ dŸßŸndŸrŸyorsa •ocuÛu mutlaka doktora gštŸrmeliyiz.
Havale
Bazen, •ocuklar ateßi yŸkseldiÛinde havale ge•irir. Burada ateßin nedeni •oÛunlukla
barsak iltihabÝ veya gribal infeksiyondur. ‚ocuklar bunlarÝn dÝßÝnda, zehirlenmelerde,
menenjit, sara (epilepsi) gibi beyin hastalÝklarÝnda da havale ge•irebilir. Havale ge•iren
•ocuk yŸzŸkoyun veya yan yatÝrÝlmalÝ; aÛzÝ
aßaÛÝya doÛru gelmelidir. BaßÝ geriye atÝlmamalÝdÝr. Havale nšbeti ateße baÛlÝysa, elbiseleri •ÝkarÝlÝp ÝlÝk banyo yaptÝrÝlarak ateßi dŸßŸrŸlmeye •alÝßÝlmalÝdÝr. En kÝsa zamanda
doktora gštŸrŸlmelidir.
Korunma: Ateß nedeniyle havale ge•iren
•ocuÛun ateßinin yŸkselmesi šnlenmelidir.
Bunun i•in ÝlÝk banyo ve ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar uygulanÝr. Alkolle pansuman, ateßin dŸßmesine yardÝmcÝ olmasÝna raÛmen, yapÝlmamalÝdÝr. ‚ŸnkŸ, deriden emilerek kan ßekerinin dŸßmesine neden olabilir. Doktorun
šnerdiÛi ila• varsa, ihmal etmeden ve aksatmadan sŸrekli kullanÝlmalÝdÝr.
…nemli Not: …zellikle aßaÛÝda anlatacaÛÝmÝz virŸslerin yol a•tÝÛÝ ateßli hastalÝklarda,
ender de olsa "Reye sendromu" adÝ verilen
tehlikeli bir hastalÝÛa yol a•abileceÛinden,
ateß dŸßŸrŸcŸ olarak aspirin verilmemelidir.
Su ‚i•eÛi
Genellikle okul •aÛÝnda gšrŸlŸr. VirŸslerin yol a•tÝÛÝ ateßli dškŸntŸlŸ bir hastalÝktÝr.
Ateßle baßlar. …nceleri, deriden hafif kabarÝk, kÝrmÝzÝ dškŸntŸler ortaya •Ýkar. Daha
sonra bunlarÝn ortalarÝnda su dolu kesecikler
(vezikŸller) olußur. DškŸntŸler ilkin sa•lÝ deride gšrŸlŸr, oradan gšvdeye, kola ve bacaklara yayÝlÝr. HastalÝk derideki bu dškŸntŸlerden havaya karÝßan virŸslerle bulaßÝr. DškŸntŸler kabuklaßarak iyileßirler. Üyileßen dškŸntŸnŸn yerinde hafif kahverengi lekeler
kalÝr. Bu lekeler, daha sonra hi•bir iz bÝrakmadan kaybolurlar. DškŸntŸlerin hepsi kabuklaßtÝÛÝnda bulaßtÝrÝcÝlÝk dšnemi ge•mißtir.
DškŸntŸler, kaßÝndÝklarÝnda mikrop kapabilir. Bu durumda hastalÝk aÛÝrlaßÝr ve lezyonlar iyileßtiklerinde iz bÝrakÝrlar.
Tedavi: Tedavinin esasÝnÝ deri bakÝmÝ
olußturur. Mikrop kapmasÝnÝ šnlemek i•in
kaßÝntÝ giderici losyonlar ve ÝlÝk duß yararlÝdÝr.
Korunma: Hasta •ocuk, dškŸntŸlerin
hepsi kabuklanÝncaya kadar diÛer •ocuklardan ayrÝlmalÝdÝr.
KÝzamÝk•Ýk
Havaya šksŸrŸkle yayÝlmÝß kÝzamÝk•Ýk virŸsŸ ile bulaßÝr. ‚ocuklarda nispeten hafif
seyreder. Bu hastalÝÛÝn asÝl tehlikesi hamilelikte ge•irilmesidir. Hamile anne kÝzamÝk•Ýk
ge•irdiÛinde, doÛacak bebekte sakatlÝk meydana gelebilir.
HastalÝk hafif bir ateßle baßlar. HastalÝÛÝn
karakteristik bulgusu, kulak arkasÝnda ve ensede bŸyŸmŸß bezeciklerdir. Hafif bir boÛaz
aÛrÝsÝ ve gšzde kÝzarÝklÝk olabilir. Pembe
renkli kŸ•Ÿk dškŸntŸler šnce yŸzde ve bo93
94
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
yunda ortaya •Ýkar. HÝzla tŸm gšvdeye yayÝlÝr. DškŸntŸler 24 saat sonra ilk gšrŸldŸÛŸ
yerden baßlayarak solar.
KÝzamÝk•Ýk •ocukluk •aÛÝnda hafif ge•en bir
hastalÝk olmasÝna karßÝn doÛmamÝß bebekte
ciddi sorunlar meydana getirir. …zellikle gebeliÛin ilk 4 ayÝnda kÝzamÝk•Ýk ge•iren annenin bebeÛinde ciddi sakatlÝklar doÛabilir.
Bunlar arasÝnda saÛÝrlÝk, gšrme bozukluklarÝ,
kalp hastalÝklarÝ, zeka geriliÛi sayÝlabilir. Bu
nedenle, •ocukluÛunda kÝzamÝk•Ýk ge•irmemiß kadÝnlar gebelikten šnce bu hastalÝÛa
karßÝ aßÝlanmalÝdÝrlar.
Kabakulak
Hasta bireyin šksŸrmekle havaya saldÝÛÝ
kŸ•Ÿk damlacÝklarda taßÝnan virŸslerin yol
a•tÝÛÝ bir hastalÝktÝr. En sÝk 5-15 yaß arasÝnda
gšrŸlŸr. Erißkinde daha ciddi ve aÛÝr seyreder. Genellikle •ene kemiÛi kšßesinin ŸstŸnde, kulaÛÝn šn ve altÝnda yer alan tŸkŸrŸk
bezi iltihaplanÝr. Bazen •ene altÝndaki tŸkŸrŸk bezi de tutulur. Bu bšlgelerde ßißlik ve
hafif kÝzarÝklÝk dikkati •eker. AÛzÝ a•mak acÝ
verir. Sert ve ekßi gÝdalarÝn •iÛnenmesinde
aÛrÝ meydana gelir. Bu nedenlerden dolayÝ
ÝlÝk ve sulu yiyecekler verilmelidir. 7 ile 10
gŸn i•inde bezlerdeki ßißlik ge•er. AÛÝr vakalarda yŸksek ateß, kulak aÛrÝsÝ, baß aÛrÝsÝ ve
boÛaz aÛrÝsÝ gšrŸlebilir, iltihap beyne ge•erse, ense sertliÛi ve kusmalar ortaya •Ýkar.
…zellikle erißkin erkeklerde testis (yumurtalÝk) iltihabÝna yol a•abilir. Bu halde, •ok ender de olsa kÝsÝrlÝk gelißebilir.
Tedavi: AÛÝz bakÝmÝ yapÝlÝr; temizliÛine
dikkat edilir. Ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar verilebilir.
Antibiyotikler yararsÝzdÝr. Korunma: HastalÝ94
Ûa karßÝ aßÝlama yapÝlÝr. YaygÝn olarak kÝzamÝk-kabakulak-kÝzamÝk•Ýk aßÝlarÝ birlikte uygulanÝr.
KÝzamÝk
En sÝk gšrŸlen •ocukluk •aÛÝ hastalÝklarÝndan biridir. KŸ•Ÿk damlacÝklarla taßÝnan
virŸslerle olur.
SoÛuk algÝnlÝÛÝ gibi baßlar. Nezle, šksŸrŸk, gšzlerde kÝzarÝklÝk, sulanma, kaßÝntÝ vardÝr. Bu bulgularÝn ortaya •ÝkmasÝndan 2-4
gŸn sonra kulak arkasÝndan dškŸntŸler baßlar. HÝzla yŸze ve gšvdeye yayÝlÝr. DškŸntŸler ortalama 5 gŸn sŸrer ve hi•bir iz bÝrakmadan ge•er. Nezle dšneminde, aÛÝz i•inde azÝ
dißleri hizasÝnda kÝzamÝÛa šzgŸ beyaz dškŸntŸler gšrŸlŸr.
KÝzamÝk sÝrasÝnda zatŸrre ve kulak iltihabÝ
gelißebilir. Seyrek olarak beyin iltihabÝ da ortaya •Ýkabilir.
Tedavi: IlÝk i•ecekler, ateß dŸßŸrŸcŸ ila•lar verilir. Gšz temizliÛine dikkat edilir. Antibiyotikler etkisizdir.
Korunma: AßÝlanma ile olur. KÝzamÝk ge•irmemiß her •ocuÛa aßÝ yapÝlmalÝdÝr. Genellikle, kÝzamÝk•Ýk ve kabakulak aßÝsÝyla birlikte yapÝlÝr. †lkemizde yaygÝn olarak tek baßÝna 9-12 aylÝkken uygulanmaktadÝr.
KÝzÝl
Streptokok adÝ verilen bakteri cinsi mikroorganizmalarÝn yol a•tÝÛÝ bir hastalÝktÝr. BoÛaz aÛrÝsÝnÝ takiben tŸm gšvdede sulu boya
ile boyanmÝß gibi pembe-kÝrmÝzÝ dškŸntŸler
olur. HastalÝÛÝn 4-5. gŸnŸnde dilin Ÿzerini
kaplayan mukoza, kenarlarÝndan soyulmaya
baßlar. ‚ilek dili gšrŸnŸmŸ meydana •Ýkar.
95
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
Uygun antibiyotiklerle tedavi edilir. Tedavi
edilmemiß olgularda eklem romatizmasÝ ve
bšbrek iltihaplanmasÝ (nefrit) gelißebilir.
BoÛmaca
Bakterilerin neden olduÛu solunum yollarÝ hastalÝÛÝdÝr. Esas bulgu šksŸrŸktŸr. …nce
kuru, boÛulurcasÝna peß peße gelen šksŸrŸk
nšbetleri ve beraberinde morarma gšrŸlŸr.
Bunu derin bir nefes alma ve štme sesi izler.
Hasta kusarak veya •ok koyu bir balgam •Ýkararak rahatlar. …ksŸrŸk sÝrasÝnda •ocuk
havale ge•irebilir. …ksŸrŸk nšbetleri 2-3 ay
kadar uzun sŸrebilir.
Tedavi : Antibiyotiklerle, hastanÝn •evreye
hastalÝk bulaßtÝrmasÝ šnlenebilir. Buhar tedavisi yararlÝ olur. YattÝÛÝ odanÝn havasÝnÝn
nemli tutulmasÝ gerekir. Oksijen tedavisi gerekebilir.
Korunma: BoÛmaca •ok bulaßÝcÝ bir hastalÝktÝr. Anneden ge•en baÛÝßÝklÝk maddeleri
bebeÛi boÛmacadan korumaz. Korunma aßÝ
ile olur. Bebekler ikinci aydan itibaren iki ay
ara ile Ÿ• kez aßÝlanmalÝdÝr.
AltÝncÝ HastalÝk
3 yaß altÝndaki •ocuklarda gšrŸlŸr. ‚ok
yŸksek seyreden ateß vardÝr. Hatta •ocuk
ateßli dšnemde havale ge•irebilir. Üki-Ÿ• gŸn
sŸren yŸksek ateß normale dŸßer dŸßmez dškŸntŸler ortaya •Ýkmaya baßlar. Birka• gŸnde kendiliÛinden dŸzelir. Tedavi ateßi dŸßŸrmeye yšneliktir.
Menenjit
‚ok aÛÝr seyirli bir hastalÝktÝr. Beyin zarlarÝnÝn iltihaplanmasÝdÝr. Ciddi baß aÛrÝsÝ,
39¡'den yŸksek ateß, ense sertliÛi, kusma,
dalgÝnlÝk durumlarÝnda hemen akla •ocuÛun
menenjit ge•irmekte olduÛu gelmelidir. BazÝ
tip menenjitlerde (meningokok denen mikroorganizmalarla olan) vŸcutta yaygÝn mormenekße renkli dškŸntŸler gšrŸlebilir. Bunlar
cilt altÝna olan kŸ•Ÿk kanama odaklarÝdÝr.
Menenjitli •ocuÛun mutlaka hastaneye yatÝrÝlÝp tedavi edilmesi gereklidir.
ZatŸrre ve Bronßit
AkciÛerlerin virŸsler veya bakterilerle iltihaplanmasÝ sonucu šksŸrŸk, ateß, nefes almada gŸ•lŸk, hÝrÝltÝlÝ solunum gšrŸlŸr.
EÛer;
Ÿ ‚ocuk •ok yorgun ve halsiz gšrŸnŸyorsa,
Ÿ …zellikle dudaklarÝnda morarma varsa,
Ÿ Nefes alÝp verirken kaburgalarÝnÝn arasÝ i•eriye doÛru •ekiliyorsa, hemen doktora
baßvurulmalÝdÝr.
‚ocuÛa ÝlÝk ve sulu yiyecekler verilmelidir. Buhar tedavisi uygulanmalÝdÝr. Bunun
i•in •ocuÛun yattÝÛÝ odada su kaynatÝlarak
oda havasÝnÝn yeterince buharlanmasÝ saÛlanÝr.
TŸberkŸloz (Verem)
‚ocukta, gece terlemeleri ve halsizlikle
baßlar. …nceleri tek tŸk šksŸrŸk vardÝr. Daha
sonra šksŸrŸk artar. ‚ocukta kilo kaybÝ baßlar. Benzer ßikayetleri bulunan bir •ocuÛun
ailesinde veya yakÝn temasta bulunduÛu kißiler (bakÝcÝ, šÛretmen, arkadaß, komßu) arasÝnda tŸberkŸlozlu varsa, akla ilk gelen hastalÝk
bu olmalÝdÝr. ‚evrede bilinen tŸberkŸlozlu bi95
96
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ri yoksa, •ocuÛa da tŸberkŸloz teßhisi konmußsa, ailesi ve yakÝn •evresi taranarak hastalÝk kaynaÛÝ olan kißi saptanÝr ve tedavi edilir.
TŸberkŸloz uzun sŸreli tedavi gerektiren
bir hastalÝktÝr. Bu nedenle korunmaya aÛÝrlÝk
verilmelidir. Yeni doÛmuß bebek hemen aßÝlanmalÝdÝr. Üki ay sonra da aßÝnÝn etkili olup
olmadÝÛÝ bir test ile mutlaka kontrol edilmelidir.
Tedavi: Uygun ila•larÝn yeterli sŸre, dŸzenli olarak kullanÝlmasÝnÝn yanÝsÝra destekleyici tedavinin de yeri bŸyŸktŸr. Hasta istirahat etmeli, yeterli ve dengeli beslenmelidir. Doktor sšylemedik•e ila• kesilmemelidir.
Alerji
VŸcudun bazÝ maddelere karßÝ aßÝrÝ duyarlÝk gšstermesi ve •eßitli rahatsÝzlÝklarÝn
olußmasÝdÝr. Alerjik reaksiyon deÛißik ßekillerde kendini gšsterir.
Deri DškŸntŸleri
BazÝ besin maddelerinin alÝnmasÝ, giyecekler veya takÝlarÝn deri ile temasÝ, bazÝ
kimyasal maddelerle temas ve bšcek sokmalarÝ sonucu meydana gelir. Deride kabarÝk,
pembe renkli kaßÝntÝlÝ lezyonlar (dškŸntŸler)
olußur.
Tedavinin temeli, alerji nedeninin ortaya
•ÝkarÝlÝp ondan sakÝnÝlmasÝdÝr. AynÝ zamanda olußmuß deri lezyonlarÝnÝn tedavisinde
antihistaminik krem ve losyonlar kullanÝlÝr.
Bunlar olduk•a rahatlatÝcÝdÝr.
Besin Alerjisi
En sÝk inek sŸtŸ, •eßitli meyveler, yumur96
ta, •ikolata, boyalÝ ßekerler ve i•ecekler, besinlere renk-koku vermek amacÝyla veya koruyucu olarak konan kimyasal katkÝ maddelerine karßÝ alerji gelißebilir. Teßhis, diyetten
kußkulanÝlan maddenin •ÝkarÝldÝÛÝnda ßikayetlerin ge•mesi ve tekrar alÝnmasÝ halinde
belirtilerin yinelenmesiyle konur. Besin alerjisinde ßikayetler; ishal, kusma, karÝn aÛrÝsÝ,
deri dškŸntŸsŸ, astÝm, saman nezlesi ßeklinde belirebilir.
HastanÝn rahatlatÝlmasÝ ve ßikayetlerin hafifletilmesi amacÝyla yine antihistaminikler
gibi •eßitli ila•lar kullanÝlÝrsa da, asÝl tedavi
alerjiye yol a•an besinin saptanÝp, diyetten
uzaklaßtÝrÝlmasÝdÝr.
Saman Nezlesi
Ülkbahar ve yaz aylarÝnda •i•ek tozlarÝna
karßÝ olußur. Gšzlerde sulanma, kaßÝntÝ, kÝzarÝklÝk; burunda kaßÝntÝ, sulu akÝntÝ, aksÝrÝk ile
kendini belli eder. Doktorun šnereceÛi antialerjik ila•lar kullanÝlÝr. DiÛer alerji bi•imlerinde, alerjiye yol a•an maddeden korunmanÝn, tedavinin temelini olußturduÛu daha
šnce belirtilmißti.
AstÝm hava yollarÝnda daralma sonucu
nefes darlÝÛÝ, hÝrÝltÝlÝ solunum, šksŸrŸk ile
kendini gšsterir. Deri dškŸntŸsŸ veya saman
nezlesi ile birlikte olabilir. Alerji, infeksiyon
veya stres ile kriz baßlayabilir. HastanÝn solunumu sÝkÝntÝlÝ, hÝrÝltÝlÝ ise ve dudaklarÝnda
morarma varsa hemen doktora baßvurmalÝdÝr. Solunumu rahatlatÝcÝ ve antialerjik ila•lar kullanÝlÝr. AßÝlama, alerjik astÝmda da uygulanan bir yšntemdir.
KULAK VE G…Z
97
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
HASTALIKLARI
Kulak
‚ocuklarda huzursuzluk ve ateß nedenlerinin baßÝnda kulak sorunlarÝ gelir, ißitme
kaybÝ, ileri dšnemde •ocuÛun konußmasÝnÝ
da etkileyeceÛinden erkenden tanÝ konmasÝ
gereklidir. ‚ocuÛun seslere karßÝ ilgisiz kalmasÝ durumunda akla ilk olarak ißitme kaybÝ
gelmelidir.
Kulak aÛrÝsÝ
Ÿ DÝß kulaÛa ait iltihap veya yabancÝ cisim varlÝÛÝ,
kaßÝntÝ, kÝzarÝklÝk, ÝßÝktan aßÝrÝ rahatsÝz olma
ve •apaklanma ßeklinde belirir. DiÛer gšze
ge•mesini šnlemek i•in •ocuÛun gšzŸyle
oynamasÝ engellenmelidir. Tedavisinde, sÝcak pansumanÝn yanÝsÝra, doktorun šnereceÛi ila•lar uygulanmalÝdÝr.
Kirpik diplerindeki yaÛ bezlerinin tÝkanmasÝ veya mikroplanmasÝ sonucu iltihaplanmasÝ da •ocuklarda •ok yaygÝn gšrŸlen bir
rahatsÝzlÝktÝr. Halk arasÝnda arpacÝk diye
anÝlÝr. ‚ok bulaßÝcÝdÝr. HastalÝÛÝn ortaya •ÝkmasÝnda kirli ellerle gšzlerin oÛußturulmasÝ
bŸyŸk rol oynamaktadÝr.
Ÿ AßÝrÝ huzursuzluk, yŸksek ateß, ißitmede azalma varsa
Tedavide, her iki saatte bir beß dakika sŸreyle ÝlÝk su pansumanÝ uygulanmalÝdÝr. Pansumanda kullanÝlacak malzeme temiz olmalÝdÝr. ‚ocuk gšzlerini oÛußturmaktan ka•ÝnmalÝdÝr. ArpacÝk sÝkÝlmamalÝdÝr. Bunlara dikkat edilmezse iltihap tekrarlayabilir. Doktor
tavsiyesi olmadÝk•a damla veya merhem kullanÝlmamalÝdÝr. ArpacÝklÝ •ocuÛun havlusu
paylaßÝlmamalÝdÝr. Bu tedbir ve tedavilerle
arpacÝk ge•mezse doktora danÝßÝlmalÝdÝr.
Ÿ KulaÛa yabancÝ cisim ka•mÝßsa, hemen
doktora gidilmelidir.
GšzŸ koruyucu bazÝ šnemli šnlemleri
ßšylece sÝralayabiliriz:
Ÿ Orta kulak iltihabÝ,
Ÿ Kabakulak,
Ÿ Diß aÛrÝlarÝnÝn kulaÛa vurmasÝ ile meydana gelebilir.
‚ocukta;
Gšz
‚ocuklarda ßaßÝlÝk, gšz ve •evresindeki iltihaplar sÝk gšrŸlen sorunlardandÝr. ÞaßÝlÝk,
gšrme kusuru veya gšz kaslarÝndaki bir bozukluk sonucu gelißmiß olabilir. Ühmal edilmeden doktora gštŸrŸlŸp muayene ettirilmelidir. ‚ŸnkŸ, •ocukta gšrme kusuru varsa ve
bu zamanÝnda dŸzeltilmezse, ileride dŸzelmesi zor olan gšz tembelliÛine gidebilir.
Gšz kŸresinin dÝßÝnÝ kaplayan tabakanÝn
iltihaplanmasÝnda ßikayetler, gšzde sulanma,
Ÿ Televizyon seyrederken ekrandan 2,53 metre uzakta durulmalÝ; televizyona yandan deÛil karßÝdan bakmalÝ ve televizyon gšz
hizasÝnda olmalÝdÝr.
Ÿ Okumada ise, ÝßÝk fazla, gšz kamaßtÝrÝcÝ olmamalÝ ve omuz Ÿzerinden gelmelidir.
Kitap saÛ eldeyse saÛ omuz, sol eldeyse sol
omuz tarafÝndan olmalÝdÝr.
BARSAK SÜSTEMÜ
HASTALIKLARI
97
98
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
KarÝn aÛrÝlarÝ
KarÝn aÛrÝsÝnÝn en sÝk rastlanan nedenleri:
Ÿ ishal-kabÝzlÝk, kusma gibi sindirim sistemi rahatsÝzlÝklarÝ, parazitler,
Ÿ idrar yollarÝ iltihaplarÝ,
Ÿ BaÛÝrsak tÝkanmalarÝ ve apandisit gibi
cerrahi durumlar,
Ÿ †st solunum yollarÝ infeksiyonu ve zatŸrree.
KabÝzlÝk
Seyrek ve katÝ kÝvamda dÝßkÝlamadÝr. Korumak i•in •ocuÛa bol posalÝ yiyecekler ve
bol sÝvÝ verilmelidir. Diyet sebze ve meyve
aÛÝrlÝklÝ olmalÝdÝr. Komposto ve hoßaf verilmesi yararlÝ olur. Þiddetli kabÝzlÝkta, doktor
šnerisi ile ila• verilebilir.
Kusma
Sindirim sistemi bozukluklarÝ nedeniyle
olabildiÛi gibi, aßÝrÝ beslenme, zorla beslenme, ruhsal stresler; idrar yollarÝ, Ÿst solunum
yollarÝ infeksiyonlarÝ, kulak iltihaplarÝ, menenjit ve ara• tutmalarÝnda kusmalar gšrŸlŸr.
Tedavi nedene yšneliktir.
Parazitler BaÛÝrsak KurtlarÝ
‚ocuklardaki baÛÝrsak kurtlarÝ da, karÝn
aÛrÝsÝ nedenlerinden biridir. KarÝn aÛrÝsÝnÝn
yanÝsÝra ißtahta artma veya azalma ßeklinde
deÛißiklikler, aÛÝzdan šzellikle gece yatarken
salya akmasÝ, burun kaßÝntÝsÝ, makatta kaßÝntÝ, alerjik deri dškŸntŸleri, ishal, bulantÝ ve
kusma da baÛÝrsak kurtlarÝnÝn neden olduÛu
ßikayetlerdendir. ‚ocukta zayÝflama ve kansÝzlÝk saptandÝÛÝnda, baßka nedenlerle birlik98
te, Ÿlkemizde barsak kurtlarÝnÝ da dŸßŸnmeli
ve araßtÝrmalÝyÝz. BaÛÝrsak kurtlarÝndan, genelde ishal ve baÛÝrsak iltihaplarÝndan korunmak i•in belirli temel temizlik kurallarÝna
uyulmalÝdÝr:
Ÿ ‚ocuklarÝn tÝrnaklarÝ her zaman kesik
ve temiz olmalÝdÝr.
Ÿ Tuvaletten •ÝktÝktan sonra elleri iyice
sabunlama alÝßkanlÝÛÝ kazandÝrÝlmalÝ. Bir ßey
yemeden šnce ve yemekten sonra ellerini yÝkamaya alÝßtÝrÝlmalÝdÝr.
Ÿ BebeÛin bakÝmÝnÝ Ÿstlenen kißinin de
tuvaletten sonra, yemekten šnce, bebeÛi
beslemeden šnce ve altÝnÝ temizledikten
sonra ellerini sabunla yÝkamasÝ gerekir.
Ÿ Temiz olmayan sularÝn i•ilmemesine
dikkat edilir. Bebeklere kaynatÝlÝp soÛutulmuß su verilir.
Ÿ Sebze ve meyveler iyice yÝkanmadan
yenmemelidir.
Ÿ Yiyecekler kapalÝ yerlerde tutulmalÝ; sineklerden korunmalÝdÝr.
Ÿ ‚ocuklara dÝßarÝdan a•Ýk yiyecek alÝp
yememesi gerektiÛi šÛretilmelidir.
Ÿ ‚špler kapalÝ kutularda saklanmalÝdÝr.
KÝl Kurdu (Oksiyur)
Ünce, beyaz 1-2 cm uzunluÛunda iplik gibi kurt•uklardÝr. Genellikle makata bitißik
baÛÝrsak kÝsmÝnda yerleßir. DÝßkÝnÝn Ÿzerinde
gšrŸlebilir. KÝl kurtlarÝ, šzellikle geceleri,
makattan dÝßarÝ •Ýkarak aßÝrÝ kaßÝntÝya neden
olurlar. O bšlgede kÝl kurtlarÝ ve kÝzarÝklÝk
gšrŸlebilir.
Tedavi: Genel temizlik kurallarÝna uyul-
99
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
masÝnÝn yanÝsÝra, tŸm aileye 15 gŸn ara ile
kÝl kurduna etkili ila•tan verilir. KÝl kurdu
saptanan •ocuklarÝn i• •amaßÝrlarÝ kaynatÝlarak yÝkanÝr.
Yuvarlak Solucan
10-12 cm uzunluÛunda yuvarlak, pembemsi, ince solucanlardÝr. Solucan yumurtalarÝ ile bulaßmÝß besin maddelerinin yenmesi
ile vŸcuda alÝnÝr. BaÛÝrsaklarda gelißirler.
Hasta •ocuklarÝn dÝßkÝlarÝ ile yumurtalarÝ •ÝkarÝlÝp •evreye yayÝlÝr.
BaÛÝrsak solucanÝ, •ocukta karÝn aÛrÝsÝ, ishal, kusma ve deri dškŸntŸlerine neden olabilir. Hatta •ok fazla sayÝda iseler, yumak
olußturup baÛÝrsak tÝkanmalarÝna yol a•tÝklarÝ bile gšrŸlmŸßtŸr.
Tedavi: Solucana etkili ila• kullanÝlÝr. Genel temizlik kurallarÝna uyulur.
Þerit (Tenya)
Parazit, iyi pißmeden veya •iÛ olarak yenen etlerle alÝnÝr. BaÛÝrsaklarda olgun ßerit
haline ge•erler. DÝßkÝ i•inde yassÝ, beyaz ßerit par•acÝklarÝ ßeklinde gšrŸlŸrler. Bu par•acÝklar parazit yumurtasÝ ile doludur. VŸcut
dÝßÝnda yumurtalar a•ÝÛa •Ýkar. Parazitin baß
kÝsmÝ baÛÝrsaklardadÝr ve sŸrekli yumurta
i•eren par•acÝklarÝ Ÿretir. Tam tedavi i•in
baß kÝsmÝnÝn da dŸßmesi gerekir. DiÛer baÛÝrsak kurtlarÝndakine benzer ßikayetlere yol
a•ar.
Tedavi: Genel temizlik kurallarÝna uyulmalÝ, iyice pißmemiß veya •iÛ et ve et ŸrŸnleri yememelidir. Tedavide, uygun ila• doktorun šnerisi doÛrultusunda kullanÝlÝr.
KancalÝ Kurt
Parazitin yumurtalarÝ, •Ýplak ayakla dolaßÝlan yerlerde ayaklardaki •atlaklardan girer.
BaßÝ ile baÛÝrsak duvarÝna tutunur. KansÝzlÝÛa
yol a•ar.
Tedavi: Doktorun šnerdiÛi ila• kullanÝlÝr.
Korunmak i•in •Ýplak ayakla dolaßmamak,
a•ÝÛa dÝßkÝlamamak ve genel temizlik kurallarÝna uymak gereklidir.
Kist Hidatik
HastalÝk, hasta hayvanlarÝn hidatik kistli
organlarÝnÝn yenmesiyle alÝnÝr. Kedi, kšpek
tŸyleriyle de bulaßÝr. En sÝk karaciÛer ve akciÛerlerde olmak Ÿzere vŸcutta bŸyŸk kistler
olußturur. Bu kistler karÝn i•inde, memede,
boyunda ve hatta beyinde bile yerleßebilir.
BŸyŸk kitlesinin •evre yapÝlara yaptÝÛÝ baskÝya baÛlÝ olarak deÛißik bulgularla kendini
belli eder. EÛer kist patlarsa, etrafa •ok yayÝlabileceÛi gibi ani alerjik reaksiyon ile hastanÝn šlŸmŸne bile neden olabilir.
Tedavi: Cerrahidir. Kistler ameliyatla •ÝkarÝlÝr. Son yÝllarda bazÝ ila•lar da denenmektedir.
Giardia
AÛÝz yoluyla alÝnÝr. BaÛÝrsaklarda yerleßir.
Gšzle gšrŸlemeyecek kadar kŸ•Ÿk boyutlardadÝr. KarÝn aÛrÝsÝ, ishal ve bulantÝya neden
olur. Kistleri ile •evreye yayÝlÝr. Alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Amip gšzle gšrŸlmeyen kŸ•Ÿk bir parazittir. AßÝrÝ karÝn aÛrÝsÝ,
kanlÝ sŸmŸklŸ ishal ve ateß ßikayetlerine neden olur. …zellikle yaz aylarÝnda yaygÝnlaßÝr.
KaraciÛer gibi organlarda iltihaba yol a•ar.
DERÜ HASTALIKLARI
99
100
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Pißik
g٥ ishallere neden olur.
SŸt •ocuklarÝnÝn •oÛunda gšrŸlŸr. Nedeni idrar, dÝßkÝ ve bezlerin yÝkandÝÛÝ deterjanlarÝn yol a•tÝÛÝ tahrißtir. …zellikle, bezlerin
uzun sŸre deÛißtirilmemesi durumunda olußur. Mantar veya mikroplarla enfekte olabilir.
Bu nedenle, pißik olußur olußmaz, enfekte olmamasÝ i•in bazÝ šnlemler almak gerekir.
Tedavi: Bir •ay bardaÛÝ suya bir •ay kaßÝÛÝ karbonat koyup eritilir. ParmaÛa bir gazlÝ
bez veya temiz bir tŸlbent par•asÝ sarÝlÝr. HazÝrlanmÝß suya batÝrÝlan bu tŸlbent sarÝlÝ parmakla aÛÝzdaki pamuk•uklar iyice temizlenir. Hafif olgularda bu tedavi yšntemi yeterli
olmaktadÝr.
Ÿ ‚ocuÛun altÝ sÝk sÝk deÛißtirilmelidir.
AÛÝr seyredenlerde, aÛÝzdaki pamuk•uklar bu ßekilde temizlendikten sonra, doktorun šnerdiÛi ila• aÛÝza damlatÝlÝr. BebeÛin
emziÛi, biberonu iyice kaynatÝlÝr. Anne sŸtŸ
alÝyorsa, anne, memesini karbonatlÝ su ile siler.
Ÿ BebeÛin altÝ arada bir, bir sŸre a•Ýk bÝrakÝlmalÝdÝr.
Her alt deÛißtirmede, bebeÛin poposu silinip temizlenmeli ve koruyucu krem veya
zeytinyaÛÝ sŸrŸlmelidir. Pudra dškŸlmemelidir.
Ÿ Enfekte olup iltihaplandÝysa doktora
baßvurulmalÝdÝr.
Konak
Sa•lÝ deride kirli sarÝ renkli kabuklanmalardÝr. Korunmak i•in •ocuklar haftada en az
Ÿ• kere yÝkanmalÝdÝr. Konak olußtuktan sonra yapÝlmasÝ gerekenler ßunlardÝr: Banyodan
1 saat kadar šnce konaklÝ sa• bšlgesine karbonat-zeytinyaÛÝ karÝßÝmÝ veya yalnÝzca zeytinyaÛÝ sŸrŸlŸp konaÛÝn yumußamasÝ beklenir. Sonra yumußak bir fÝr•a ile bÝngÝldaÛÝ
a•Ýksa zedelenmemesine dikkat ederek konaklar temizlenir. ArdÝndan banyo yapÝlÝr.
Pamuk•uk
Bir •eßit mantar hastalÝÛÝdÝr. AÛÝzda beyaz
lekeler halinde gšrŸlŸr. Olduk•a aÛrÝlÝdÝr.
Tedavi edilmezse, šzellikle baÛÝßÝklÝk sisteminde bozukluk olan •ocuklarda, sindirim
kanalÝ boyunca barsaklara yayÝlÝp tedavisi
100
Egzema
Derinin kurumasÝ ve pullanmasÝyla belirir. Bazen akÝntÝ da gšrŸlebilir. VŸcudun deÛißik bšlgelerinde olmakla birlikte, en sÝk diz
arkasÝ, kulak arkasÝ ve dirseklerde rastlanÝr.
Hasta deri bšlgesi, kaßÝnma nedeniyle •izik
ve kÝrmÝzÝdÝr.
Atopik Egzema
OlußmasÝnda alerjik mekanizma rol oynar. ‚ocuklarda egzemanÝn en sÝk gšrŸlen
ßeklidir. 3-4 aylÝktan kŸ•Ÿk bebeklerde gšrŸlmez. Ailede astÝm, saman nezlesi gibi
alerjik bir durum genellikle mevcuttur. SÝklÝkla yanaklardan baßlar. Buralarda kÝzarÝklÝk, ince pullanma-deri dškŸntŸleri gšrŸlŸr.
Giderek, baßta vŸcudun kÝvrÝm yerleri olmak
Ÿzere, her bšlgeye yayÝlabilir.
Tedavi: Deriyi yumußatmaya ve pullanmayÝ gidermeye yšneliktir. Nemlendirici
krem ve yaÛlar, steroidli veya antihistaminikli ila•lar doktor šnerisiyle kullanÝlmalÝdÝr.
101
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
Atopik egzemada korunmaya yšnelik šnlemlerin alÝnmasÝ tedaviden šnemlidir. Bu arada
temel nedeni ortaya •Ýkarmaya yšnelik araßtÝrmalar da yapÝlmalÝdÝr. Genel Koruyucu
…nlemleri ßšyle sÝralayabiliriz:
1 - Yiyecekler: Diyetten sŸt, yumurta, balÝk, boyalÝ ve katkÝ maddeli besinler kaldÝrÝlmalÝdÝr.
Bitlenme
Baß, gšvde ve kasÝkta gšrŸlen bitlenme
tipleri vardÝr. En sÝk kafada gšrŸlŸr. HastalÝk,
hasta kißilerin bulaßÝk eßyalarÝnÝn, šzellikle
de taraÛÝnÝn kullanÝlmasÝ ve temizlik kurallarÝna uyulmamasÝ sonucunda alÝnÝr. Okullarda ve kreßlerde salgÝnlar yapabilir. YumurtalarÝ (sirkeler), sa• kškŸnden biraz yukarda
2 - Giyecekler: Sentetik giysiler deriyi tah-
sa•a yapÝßÝk olarak bulunurlar. Kirli beyaz,
riß ettiÛi gibi hastalÝÛÝ alevlendirir. ‚ocuÛun
grimsi renkte oval veya yuvarlak ßekillidirler.
giyecekleri ve yatak •arßaflarÝ pamuktan ya-
Kepeklenmeyle karÝßtÝrÝlabilir.
pÝlmÝß olmalÝdÝr. ‚amaßÝrlarÝ yÝkandÝktan
sonra iyice durulanmalÝdÝr ki, šnemli egzema nedeni olan deterjan artÝÛÝ kalmasÝn.
3 - ‚ocuÛun yattÝÛÝ oda iyice havalandÝrÝlmalÝ, toz kaldÝrÝlmadan temizlenmelidir.
‚ocuÛun derisi temiz tutulmalÝdÝr. Banyodan sonra nemlendiriciler kullanÝlmalÝdÝr.
Þampuan yerine, i•inde katkÝ maddesi bulunmayan sabunlar tercih edilmelidir.
Seboreik Egzema
Cildi yaÛlÝ olanlarda •ok gšrŸlŸr. Ülkin,
kirpik diplerindeki iltihap ile baßlar. ‚apaklanmalar olur. Bunu dÝß kulak yolu iltihabÝ
izler. Daha sonra konaÛa benzeyen, ancak
kabuklanmalarÝn daha fazla olduÛu yaygÝn
lezyonlar ortaya •Ýkar. VŸcudun kÝvrÝm yerlerinde, burun kenarlarÝnda ve kaßlarda yoÛun olarak gšrŸlŸrler.
Tedavi: SÝk banyo yapÝlmalÝdÝr. Sa•lÝ derideki kabuklanmalar banyodan šnce konakta
olduÛu gibi temizlenir. VŸcuttaki lezyonlar
gŸnde birka• kez zeytinyaÛÝ veya doktorun
šnereceÛi bir baßka ila•la yaÛlanmalÝdÝr.
AyrÝmÝnda, ßunlara dikkat edilir: Kepek
sa•lÝ deride bulunur; tÝrnakla kazÝndÝÛÝnda
kolaylÝkla ayrÝlÝr. Sirke ise, sa•tan kolaylÝkla
ayrÝlamaz. Sirkeler genellikle kulak arkasÝ ve
ensede yerleßir. Bitlerin tahrißine baÛlÝ olarak
komßu sa•sÝz bšlgelerde kÝzarÝklÝklar olabilir. Sa•lÝ deri olduk•a •ok kaßÝnÝr.
Tedavi: Sa•lar kÝsa olarak kesilir. Doktorun šnereceÛi šzel ßampuan sa•a dškŸlŸr,
kšpŸrtŸlŸr. KšpŸklŸ sa•lar oÛußturulur (friksiyon). 5-10 dakika kadar beklendikten sonra, •ocuÛun baßÝ bol suyla iyice durulanÝr.
Banyodan sonra sa•lar sÝk dißli bir tarakla taranarak sirkelerin temizlenmesi saÛlanÝr. Bu
ißlem bir hafta ara ile tekrarlanÝr. Bunun yanÝsÝra genel temizlik kurallarÝna šzen gšsterilir. BulaßmÝß olabileceÛi dŸßŸnŸlen eßyalar
(giysiler, •arßaflar, yastÝk kÝlÝflarÝ) kaynatÝlÝr.
Uyuz
Uyuz bšceÛi denen gšzle gšrŸlmeyen bir
parazitin yol a•tÝÛÝ kaßÝntÝlÝ bir deri hastalÝÛÝdÝr. Hasta kißilerle yakÝn temas, aynÝ yataÛÝ
paylaßma, giysilerin ortak giyilmesi ile bula101
102
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ßÝr. Uyuz genellikle, parmak aralarÝ, el bileÛi
i• yŸzŸ ve bel bšlgesine yerleßir. Buralarda
geceleri artan, olduk•a rahatsÝzlÝk veren kaßÝntÝlar olur. Bu bšlgelerde •ok kŸ•Ÿk kabuklu lezyonlar ve kaßÝntÝ izleri gšrŸlŸr. Parazitin deri altÝndan gitmesiyle olußan yolun (tŸnel) gšrŸlmesi kesin tanÝya gštŸrŸr.
Tedavi: Doktorun verdiÛi ilacÝn sŸrŸlmesinden sonra •ocuk iyice keselenir ve banyo
yapÝlÝr. Banyodan sonra temiz •amaßÝrlar giyilir. Bu ißlem bir hafta sonra tekrarlanÝr.
HastanÝn kaynayabilecek •amaßÝrlarÝ kaynatÝlÝr. KaynatÝlamayanlar ise, kÝzgÝn ŸtŸ ile
ŸtŸlenir.
KEMÜK
RAHATSIZLIKLARI
Raßitizm
GŸneß ÝßÝnlarÝnÝn etkisiyle vŸcutta yapÝlan
D vitamininin eksikliÛinde gšrŸlŸr. KŸ•Ÿk
•ocuklarÝn hastalÝÛÝdÝr. En sÝk ilk iki yaßta gšrŸlŸr. Bebekte kafada terleme, bÝngÝldaÛÝn
gerekenden bŸyŸk olmasÝ, dikkati •eken ilk
bulgulardandÝr. HastalÝk tedavi edilmez de
ilerlerse baßÝn ßekli deÛißir; arkasÝ basÝk, alÝn
kÝsmÝ geniß "dšrtkšße kafa" denen bir bi•im
alÝr. Kaburgalarda da deÛißiklikler meydana
gelir. Bu, •ocuÛun solunum fonksiyonlarÝnÝ
bozar. Nefes alÝp vermesi deÛißir; sÝk sÝk šksŸrŸk ve hÝrÝltÝ meydana gelir.
D vitamininin eksikliÛi kemiklerin normal
yapÝsÝnÝ bozar. Sonu•ta, el bilekleri genißler.
‚ocuk ayaklarÝ Ÿzerinde durmaya ve yŸrŸmeye baßladÝÛÝnda bacaklarÝnda •arpÝklÝklar
dikkati •eker.
102
Genelde •ocuÛun karnÝ ßiß gšrŸnŸmdedir
ve kabÝzlÝÛÝ vardÝr. ‚ok ileri durumlarda,
kanda kalsiyum azalmasÝ ile •ocukta kasÝlmalar gšrŸlebilir.
Tedavi: Raßitizmin tedavisinde D vitamini
kullanÝlÝr. Ancak, asÝl yapÝlmasÝ gereken šnlenmesidir. Raßitizmden korunmak i•in 15
gŸnlŸk olan •ocuÛa damla veya ßurup halinde D vitamini verilmeye baßlanmalÝdÝr. AyrÝca, šzellikle yaz aylarÝnda •ocuk gŸneße
gšsterilmelidir. Burada dikkat edilecek husus, •ocuÛun gŸneß ÝßÝnlarÝyla direkt temasÝnÝn saÛlanmasÝdÝr. Camdan ge•en gŸneß
ÝßÝnlarÝnÝn yararÝ olmamaktadÝr. ‚ocuÛun kolu, bacaÛÝ a•Ýk (•Ýplak) olarak gŸneße tutulmalÝdÝr. Bu šnlemlerle •ocuk raßitizmden
korunur. Bšylece, hastalÝk durumunda yapÝlacak cerrahi veya tÝbbi (ila•) tedavisine gerek kalmaz.
Kal•a ‚ÝkÝÛÝ
†lkemiz gibi kundak yapma adetinin yaygÝn olduÛu toplumlarda •ok šnemli bir sorundur. Yeni doÛmuß bebeÛin kal•asÝ, ilk Ÿ•
ayda •Ýkmaya eÛilimlidir. Bu nedenle, kundaklama gibi uyluk kemiÛinin baßÝnÝ dÝßa
doÛru zorlayan ißlemler kal•a •ÝkÝÛÝnÝn olußmasÝnÝ kolaylaßtÝrÝr. Bu da, uzun ve gŸ• tedavi sŸrecini yŸklenmek demektir.
Ailesinde kal•a •ÝkÝÛÝ durumu bulunan bireylerde, diÛer kißilere gšre daha sÝk gšrŸlŸr.
Kal•a •ÝkÝÛÝnÝn belirtileri ve tanÝnmasÝ:
Bebeklerde bacaklarÝn kal•adan dÝßarÝya
doÛru hareketinde kÝsÝtlÝlÝk dikkati •eker. Biraz bŸyŸk bebeklerde her iki bacaÛÝn Ÿst-i•
kÝsÝmlarÝnda pililer (kÝvrÝmlar) meydana gelir.
Kal•a •ÝkÝÛÝnda bunlarÝn eßit sayÝda ve aynÝ
103
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
hizada olmadÝklarÝ gšzlenir. ‚ÝkÝk bacak diÛerine gšre daha kÝsadÝr.
Tedavi: Erken yenidoÛan dšneminde teßhis konmußsa, bebeÛe •ift (kalÝn) ara bezi konarak kundaklamanÝn aksine bacaklarÝn birbirinden ayrÝlmasÝ tedavinin esasÝnÝ olußturur. Bebek bŸyŸdŸk•e tedavi bi•imi deÛißir
ve sŸresi uzar. Birka• aylÝk olmuß bebeÛe
omuzlardan baÛlanan, bebeÛin bacaklarÝnÝ
yanlara ve yukarÝ •ekip bu konumda tutulmalarÝnÝ saÛlayan šzel askÝlar uygulanÝr. Bir
yaßÝna yaklaßmÝß kal•a •ÝkÝÛÝnÝn tedavisi cerrahidir. Bazen operasyonun birka• kez yinelenmesi gerekebilir. Bu nedenle, korunmanÝn
en kolay ve en kesin tedavi olduÛu ger•eÛinden yola •Ýkarak, bebeklere kesinlikle kundak yapÝlmamalÝ ve bol ara bezi kullanÝlmalÝdÝr.
…ÚRENME
YETERSÜZLÜÚÜ
Okulda dinleme, okuma, konußma, yazma, dŸßŸnme veya sayÝsal ißlemlerde zorluk
•eken ve baßarÝsÝz olan •ocuklarda bŸyŸk
olasÝlÝkla "šÛrenme yetersizliÛiÓnin varlÝÛÝ
sšz konusudur. BugŸn eÛitim sistemimiz, šÛrenme yetersizliÛi olan •ocuklarÝ ortaya •Ýkarmaya ve onlarÝn šÛrenmesine yardÝmcÝ
olacak ekip ve organizasyona sahip deÛildir.
…Ûrenme Yetersizliklerinin
TanÝnmasÝ
AsÝl nedeni fiziksel bozukluklar, zihinsel
gerilik, emosyonel uyumsuzluklar, kŸltŸrel
ve ekonomik yoksunluk olan šÛrenme gŸ•lŸÛŸ sorunlarÝ "šÛrenme yetersizliÛi" olarak
sÝnÝflandÝrÝlmaz. Bu etmenlerle ilißkisiz olan
šÛrenme yetersizlikleri šÛrenme sŸrecinin
dšrt basamaÛÝna uygun olarak incelenecektir: AlgÝlama, bilgilerin duyumlanmasÝ ve
beyne kaydedilmesi sŸrecidir. AlgÝlama sorunlarÝnda šncelikle, gšrme ve ißitmeye ait
bozukluklar sšz konusudur. Gšrme bozukluklarÝnda •ocuk harfleri karÝßtÝrÝr veya ters
gšrŸr. Bu durumun araßtÝrÝlmasÝnda "E" harfi
i•in "3", "d" i•in "b" harfi kullanÝlÝr.
Üßitmeyle ilgili bozukluklarda, •ocuk kelimeleri yanlÝß anlar ve uygun olmayan cevaplar verir. Bu •ocuklar, normal •evrede dÝßtan
karÝßÝk olarak gelen bir•ok sesten sadece birine yšnelmeyi ve odaklanmayÝ beceremezler.
BŸtŸnleme (Entegrasyon)
Buradaki tipik sorun, nesneleri uygun sÝraya koymada ve anlamadaki yetersizliktir.
SÝralama bozukluÛu hecelemede ve bir metni okumada kendini gšsterir.
Anlama bozukluÛu olan •ocuk bir kelime
ya da hareketin sadece yalÝn bir tek anlamÝnÝ
kavrar. …rneÛin "yŸreklendirme" sšzcŸÛŸnden yalnÝzca bir organ olarak šÛrendiÛi "yŸrek"i anlar.
HafÝza-HatÝrlama
Gšrsel ve ißitsel bilgilerin hafÝzada saklanmasÝ ve hatÝrlanmasÝdÝr. Erken hafÝza bozukluÛunda, •ocuk yeni bir sšzŸ kullanmadan unutur. Ge• hafÝza bozukluÛunda ise,
ge•ici olarak hafÝzasÝna yerleßtirdiÛi bilgiyi
belli bir sŸre ge•tikten sonra unutur.
Ületim
Bunda dille ilgili veya motor iletim bozukluklarÝ rol oynar. Dil bozukluÛunda, •o103
104
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
cuk kelime bulmakta zorlanÝr veya yanlÝß kelime se•er. Motor bozuklukta, geniß kas
gruplarÝ arasÝnda koordinasyon bozukluklarÝ
olur. KŸ•Ÿk hareketleri beceremez. …rneÛin,
yazÝ yazmada gŸ•lŸk •eker.
Nedenler
Nedenler hakkÝnda bilgimiz azdÝr. BazÝ
•ocuklarda gelißme geriliÛi šÛrenme yetersizliÛine yol a•ar. Bu •ocuklar kendi dŸzeylerini yakalayÝncaya kadar birka• yÝl šzel ilgi
ve yardÝma ihtiya• gšsterirler. Gšrme ve ißitmesi normal •ocuklarda, ses ve gšrŸntŸleri
yanlÝß tanÝmlamaya sinir sistemi bozukluklarÝ neden olabilir. DoÛum šncesi veya erken
bebeklikteki travmalar, sonradan gelißen šÛrenme bozukluklarÝnÝn altta yatan nedeni
olabilir. Erken doÛan veya doÛum sÝrasÝnda
ve hemen sonra saÛlÝk problemleri olan •ocuklar da okul dšneminde sÝklÝkla šzel ilgi
ve eÛitime ihtiya• gšsterirler.
…Ûrenme bozukluklarÝ genellikle aileseldir. Anne-babada da sÝklÝkla benzer sorunlar
bulunur. …Ûrenme yetersizlikleri, erkeklerde
kÝzlardan 5 kat daha fazla gšrŸlŸr.
Teßhis
…zel eÛitimciler ve konunun uzmanlarÝ
šÛrenme yetersizliÛi olan •ocuklarda zeka,
baßarÝ ve gelißme testlerini i•eren •eßitli standart araßtÝrma yšntemleri uygulamaktadÝrlar.
AyrÝca, •ocuÛun bir doktora muayene ettirilmesi de gereklidir. Bšylece, dŸzeltilebilir fiziksel ve ruhsal sorunlar ortaya •ÝkarÝlabilir.
Nšrolog, gšz doktoru gibi diÛer uzmanlara
da baßvurulmasÝ yararlÝ olur. En iyisi, okul i•i
ve dÝßÝndaki tŸm ilgili uzmanlar bulgularÝnÝ
birleßtirerek tanÝyÝ saptamaya •alÝßmalÝ ve en
104
uygun tedavi programÝnÝ gelißtirmelidir.
Tedavi : Esas olarak okulda, šzel sÝnÝflarda, ilgili uzman eÛitimciler tarafÝndan eÛitilmeleri en uygun tedavi yšntemidir. Tedavi
temelde, zayÝf olan yšnŸn gŸ•lendirilmesine
yšneliktir:
Ÿ Okuma problemi olan •ocuklarda, basÝlÝ materyale ek olarak teyp, video gibi kayÝt
cihazlarÝ kullanÝlÝr.
Ÿ Yazmada kŸ•Ÿk motor bozukluklarÝ
olan •ocuklarda daktilo, bilgisayar, teyp gibi
yardÝmcÝ aygÝtlar kullanÝlÝr.
Ÿ HafÝzalama bozukluÛu olanlarda, alÝßtÝrmalardan hemen sonra šrnek kŸ•Ÿk par•alar ve testler verilerek šÛrenilenlerin pekißtirilmesi saÛlanÝr.
Ÿ Üßitmede gŸ•lŸkleri olan •ocuklara, •alÝßma konularÝ yazÝlÝ verilir. …Ûrenme yetersizliÛi programlarÝnÝn šnemli yšntemlerinden biri, •ocuÛu baßarÝ ve iyi bir davranÝß
gšsterdiÛinde šdŸllendirmek, takdir etmek;
aksi olduÛunda ise šdŸlŸ sakÝnmaktÝr.
AyrÝca, hiperkinetik (aßÝrÝ hareketli), bazÝ
nšrolojik bozukluÛu olan ve dikkatini bir konu Ÿzerinde toplayamayan •ocuklarda doktorlar bazen ila• šnerebilirler. BazÝ sinir sistemi uyaranlarÝ hiperkinetik •ocuklarÝn derslerinde daha uzun sŸre konsantre olmalarÝnÝ
saÛlamaktadÝr.
YenidoÛan Üßitme TaramasÝ
Konußma ve lisan gelißimi yaßamÝn ilk iki
yÝlÝnda hÝzlÝ gelißir. 4 yaßÝna kadar tamamlanÝr. Bu nedenle bir •ocuÛun konußmayÝ šÛrenebileceÛi en šnemli dšnem ilk iki yaßtÝr.
Üßitme engeli ißitme duyarlÝlÝÛÝnÝn kißinin
105
ÇOCUK SA⁄LI⁄I
gelißim, uyum, šzellikle iletißimdeki gšrevlerini yerine getiremeyiß durumdur. Kißinin
yalnÝz dil ve konußma gelißimini deÛil zihinsel, sosyal ve duygusal gelißimini de etkiler.
Üßitme kaybÝnÝn dereceleri vardÝr.
uygun gelißme gšsterdikleri saptanmÝßtÝr.
DoÛußtan ißitme kayÝplarÝnda •ocuk, konußma seslerini duyamÝyorsa kendiliÛniden
konußmayÝ šÛrenemez. Soyut dŸßŸnce gelißemez. Zihinsel gelißimi yavaßlar.
OAE), ikincisi ise ißitsel beyin sapÝ cevabÝ
Üßitme kaybÝ saptanan •ocuk, kaybÝnÝn derecesine gšre se•ilen ißitme cihazÝ ile mevcut ißitme kapasitesini kullanÝr. Konußma becerisinin kazanÝldÝÛÝ 3 ay ile 6 yaß arasÝ dšnemde konußma becerisini gelißtirebilir. TanÝ
ne denli erken konulup tedaviye baßlanÝrsa
konußma ve lisan gelißimi o denli normale
yakÝn olarak gelißir; bu da •ocuÛun sosyal,
duygusal, bilißsel ve akademik benlik gelißimi Ÿzerine olumlu etki yapar.
Üßitme taramalarÝnda iki yšntem kullanÝr.
Birincisi uyarÝlmÝß otoakustik emisyon (TE-
(ABR)ÕdÝr. Bu iki yšntem de girißim gerektirmeyen, 5 dakikadan daha az sŸren, kolay
uygulanan yšntemlerdir.
BaßbakanlÝk …zŸrlŸler Üdaresi BaßkanlÝÛÝ
yenidoÛan ve sŸt •ocukluÛu dšneminde ißitme taramalarÝnÝn Ÿlke genelinde yaygÝnlaßtÝrÝlmasÝ amacÝyla Ulusal YenidoÛan Üßitme
TŸrkiyeÕde tahminen her bebekten 1 veya
2Õsi ileri derecede ißitme kaybÝ ile doÛmakta;
3-4 yaß grubunda ge•irilen hastalÝk, kaza,
travma sonucunda bu oran % 0.6 ya •ÝkmaktadÝr.
TaramasÝ kampanyasÝ baßlatmÝßtÝr.
2.5-4 yaß civarÝnda tanÝsÝ konulan bu •ocuklarÝn konußma gelißimini kazanabilmesi
i•in 17-18 yaßÝna kadar eÛitim almasÝ gerekir. Fakat bu tanÝ yaßamÝn ilk 3 ayÝnda konulur ve 6. ayÝnda ißitme cihazÝ uygulanarak terapiye baßlanÝr ise verilecek eÛitim sŸreleri
daha kÝsalÝr. Bu •ocuklarÝn, ißitmesi normal
olan •ocuklarÝn dil ve konußma dšnemlerine
sinde toplumda sÝk gšrŸlen, tedavi edilebilen
Ama• TŸrkiyeÕde doÛan her bebeÛe bu taramanÝn uygulanmasÝdÝr. Bu taramalar saye-
ve tedavi sonrasÝnda •ocuklar Ÿzerinde olan
veya olabilecek olumsuz etkilerinin hafifletilebileceÛi veya ortadan kaldÝrÝlabileceÛi
gšrŸnen bir ger•ektir.
105
107
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
†st Solunum Yolu
EnfeksiyonlarÝ
HazÝrlayan : Dr. Meltem H†NER
5
109
†st Solunum Yolu
EnfeksiyonlarÝ
†st solunum yolu enfeksiyonlarÝ insanlarÝn yaßamlarÝ boyunca en sÝk karßÝlaßtÝklarÝ ve
bulaßÝcÝlÝÛÝ yŸksek olan hastalÝklardÝr. Kißiler, genellikle her yÝl ortalama 2 veya 3 kez Ÿst
solunum yolu enfeksiyonu ge•irir. FarklÝ etkenlerle olußan hastalÝklarÝn belirtileri genellikle birbirine benzer. En šnemli šzelliklerinden biri de uygunsuz antibiyotik kullanÝmÝnÝn
en fazla gšrŸldŸÛŸ hastalÝk grubu olmalarÝdÝr.
†st solunum yollarÝnÝ burun, paranazal sinŸsler, orta kulak, nazofarenks, orofarenks
(yutak) ve larinks (gÝrtlak) olußturur. Lenfoid organlar olan adenoidler ve tonsiller (bademcikler) Ÿst solunum yollarÝnÝn diÛer šnemli yapÝlarÝdÝr. †st solunum yollarÝ bir floraya
sahiptir. Bu flora bakterilerden olußmuß bir tabakadÝr ve bu flora Ÿyeleri normalde dokulara yayÝlmayÝp, hastalÝklara yol a•mazlar. Kißinin direnci herhangi bir neden ile
zayÝfladÝÛÝnda bunlar zararlÝ hale gelebilirler.
109
110
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
AKUT VÜRAL RÜNÜT
(NEZLE, SOÚUK
ALGINLIÚI, COMMON
COLD)
SoÛuk algÝnlÝÛÝ pratisyen hekim ziyaretlerinin ve okul veya iße gitmemenin en šnemli nedenidir. Bu hastalÝk 4-10 gŸn i•erisinde
kendiliÛinden dŸzelen hafif seyirli bir viral
enfeksiyondur. Kulu•ka sŸresi 2-5 gŸndŸr.
Tipik belirtileri burun tÝkanÝklÝÛÝ, burun akÝntÝsÝ,
šksŸrŸk ve farenjittir.
Hafif ateß ve kÝrÝklÝk da
tabloya eßlik edebilir.
‚ocuklarda orta kulak
iltihabÝ, bronßit, sinŸzit
ve nadiren zatŸrre, yetißkinlerde ise sinŸzit,
bronßit, astÝm, kronik
bronßitin akut alevlenmeleri ve nadiren orta
kulak iltihabÝ ve zatŸrre
hastalÝÛÝn ileri dšnemlerinde eklenebilir.
Genellikle birarada yaßamÝn arttÝÛÝ kÝß
aylarÝnda sÝk gšrŸlŸr. Etken viruslarÝn
bulaßmasÝ hastalarÝn bulaßÝcÝ salgÝlarÝ ile kirlenmiß elleri veya eßyalarÝ ile temas sonucu
olabildiÛi gibi damlacÝk veya hava partikŸlleri i•indeki viruslarÝn solunmasÝ ile de olabilir.
TanÝ klinik muayene ile konur. TanÝ
konulduktan sonra šzellikle tekrarlayan
rinitli vakalar allerjik etkenler yšnŸnden
deÛerlendirilmelidir. Allerjiyi dŸßŸndŸren
belirtiler gšzlerde sulanma; burun, gšz veya
110
boÛazda kaßÝntÝ, bol miktarda, renksiz burun
akÝntÝsÝdÝr.
SoÛuk algÝnlÝÛÝnda en uygun tedavi istirahat ve yeterli sÝvÝ alÝmÝnÝn saÛlanmasÝdÝr.
Hangi belirtilerin hastayÝ rahatsÝz ettiÛi dikkate alÝnmalÝdÝr. Burun tÝkanÝklÝÛÝ, burun
akÝntÝsÝ ve šksŸrŸk varsa bol sÝvÝ verilmelidir.
Burnun serum fizyolojik ile yÝkanmasÝ, baßÝn
yatarken yŸkseltilmesi, šzellikle kuru ortamlarda •evrenin buhar ile nemlendirilmesi yararlÝ olur. C vitamini i•eren ila•lar soÛuk algÝnlÝÛÝnÝn ßiddetini ve sŸresini azaltabilirse
de, gÝda ile vitamin C
alÝmÝnÝ artÝrmak daha
uygun bir yaklaßÝmdÝr.
BazÝ hastalarda ßiddetli baß aÛrÝsÝ bulunabilir. Ülk 6 yaßtaki •ocuklarda 38,5¼CÕnin (koltuk
altÝ) Ÿzerinde ateß hastanÝn havale ge•irmesine
neden olabilir. Bu durumda mutlaka doktora
baßvurulmalÝdÝr. HastanÝn ateßi •ok yŸksek ise
alÝna, ellere, ayaklara
soÛuk uygulanarak, ÝlÝk banyo yaptÝrÝlarak ve
ateß dŸßŸrŸcŸ verilerek mutlaka ateßi dŸßŸrŸlmelidir. Ateß bir savunma mekanizmasÝdÝr
ve hafif ateßlerde ateß dŸßŸrŸcŸler gerekli deÛildir.
HastanÝn ßikayetleri gerilemezse, 3-7 gŸn
sonra tedavinin deÛißtirilmesi veya hastalÝÛÝn
ilerlemesi durumunda gelißebilecek ek sorunlarÝn deÛerlendirilmesi amacÝyla tekrar
muayene edilmelidir. Birlikte iltihabi salgÝlar,
yŸksek ateß, solunum sayÝsÝnda artÝß, ciddi
akciÛer hastalÝÛÝ hikayesi, baÛÝßÝklÝk sistemi
111
ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI
yetmezliÛi, tonsillit, alt solunum yolu enfeksiyonu, kulak aÛrÝsÝ ve vŸcudunda dškŸntŸ
bulunan hastalar mutlaka doktor tarafÝndan
tekrar deÛerlendirilmelidir.
ÜNFLUENZA (GRÜP)
Ünfluenza ateß, kas aÛrÝsÝ, baß ve boÛaz aÛrÝsÝ ve šksŸrŸkle; •ocuklarda bazen kusma
ve ishalle ve 1-3 hafta sŸreli halsizlikle seyreden bir enfeksiyon hastalÝÛÝdÝr. Ateß genellikle 3-5 gŸn sŸrer ve akßamlarÝ daha yŸksektir. …ksŸrŸk šnce kuru vasÝftadÝr, 3-4 gŸn
sonra balgamlÝ olabilir ve 2 hafta kadar sŸrebilir. SÝklÝkla 3-4 gŸn sŸren konjonktivit tablosu vardÝr. …lŸmle sonu•lanan bakteriyel
zatŸrreye neden olabilir. AyrÝca orta kulak iltihabÝ, sinŸzit gibi diÛer bakteriyel solunum
yolu enfeksiyonlarÝ da, influenzanÝn ileri dšnemlerinde sÝk gšrŸlŸr. Etkeni viruslardÝr.
Ünfluenza kißiden kißiye direk temas veya
solunum yolu salgÝlarÝ ile kirlenmiß eßyalar
aracÝlÝÛÝ ile bulaßÝr. En yŸksek atak hÝzÝ kreß
ve ilkokul •ocuklarÝnda gšrŸlŸr. ‚ocuklarda
yÝllÝk atak hÝzÝ %10-40ÕdÝr. 1-3 gŸn arasÝnda
deÛißen bir kulu•ka dšneminden sonra belirtiler ortaya •Ýkar. Belirtiler baßlamadan 24
saat šnce ve belirtilerin bulunduÛu sŸre boyunca (5-7 gŸn) bulaßÝcÝdÝr. SoÛuk algÝnlÝÛÝ,
tonsillit, sinŸzit ve diÛer ateßli hastalÝklardan
(menenjit...) ayÝrdedilmesi a•ÝsÝndan mutlaka
doktora baßvurulmalÝdÝr.
Tedavide antiviral ajanlar kullanÝlÝr. Ge•
baßlanan tedavinin etkisi yoktur. Ülk 4 gŸn,
ateß sŸresi uzarsa ateß normale dšnŸnceye
kadar yatak istirahati ve sÝvÝ alÝmÝnÝn artÝrÝlmasÝ uygun olur. Aspirin influenzalÝ •ocuklarda Reye Sendromuna neden olabileceÛin-
den kesinlikle kullanÝlmamalÝdÝr. Reye SendromuÕnda •ocuklarÝn karaciÛer ve beyinlerinde hasar olußur.
HastalÝÛÝn solunum yolu ile bulaßmasÝ nedeniyle, hasta kißilerin kapalÝ ortamlarda
saÛlÝklÝ insanlarla bir arada olmasÝ influenzanÝn etrafa yayÝlmasÝnÝ kolaylaßtÝrÝr. Bu nedenle hastalÝÛÝn belirtilerinin gšrŸldŸÛŸ dšnemde iß veya okula gidilmesi uygun deÛildir. BŸyŸk salgÝnlar sÝrasÝnda hastalarÝn kapalÝ ortamda saÛlÝklÝ insanlarla bir arada bulunduÛu, okul ve kÝßla gibi yerlerin ge•ici sŸrelerle kapatÝlmasÝ gerekebilir. Ünfluenzadan
aßÝ ve ila• ile korunulabilir.
a) AßÝ ile korunma: AßÝ yÝllÝk olarak sonbaharda uygulanÝrsa, 6 ay sŸre ile olduk•a koruyucudur. Uygulanan aßÝnÝn o yÝl i•in hazÝrlanmÝß olmasÝna dikkat edilmelidir.
AßÝlama i•in hedef gruplarÝ:
1. 65 yaßÝn Ÿzerindeki saÛlÝklÝ kißiler
2. Hangi yaßta olursa olsun, kronik hastalÝÛÝ bulunan kißilere bakÝm veren merkezlerde kalanlar
3. Son bir yÝl i•erisinde hastanede yatma
veya tÝbbi takip gerektirecek kadar aÛÝr kronik kalp-damar ve akciÛer enfeksiyonu olanlar
4. Kronik metabolik hastalÝÛÝ (ßeker hastalÝÛÝÉ), bšbrek fonksiyon bozukluÛu, kansÝzlÝk, kÝrmÝzÝ kan hŸcre bozukluklarÝ, baÛÝßÝklÝk sistemi bozukluklarÝ veya astÝmÝ olan yetißkin ve •ocuklar
5. YaßÝ 6 ay ile 18 yÝl arasÝnda deÛißen,
uzun sŸreli aspirin tedavisi alan •ocuklar
(Reye Sendromu riskini azaltmak amacÝ ile)
6. GebeliÛinin 3-6. ayÝ veya 6-9. ayÝ influenza sezonuna gelen gebe kadÝnlar
111
112
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
7. ÜnfluenzanÝn neden olduÛu diÛer hastalÝklarÝn riskini artÝran bir hastalÝÛÝ bulunan kißiler
8. Hastane ve bakÝmevinde •alÝßan kißiler
9. ÜnfluenzanÝn sÝk gšrŸldŸÛŸ ve aÛÝr seyrettiÛi hastalÝÛÝ bulunan kißilerle aynÝ evde
yaßayanlar.
AslÝnda influenza enfeksiyonuna yakalanma riskini azaltmak istediÛi i•in doktora baßvuran herkesin aßÝIanmasÝ šnerilmektedir.
SaÛlÝk personeli, itfaiyeciler ve polisler aslÝnda risk grubuna girmeseler bile, influenza
enfeksiyonu nedeni ile belli bir sŸre •alÝßmamalarÝ problem yaratabileceÛinden, aßÝlanmalarÝ uygun olur.
‚ocukluk yaß grubuna šzel olarak baktÝÛÝmÝzda; aßÝlanmasÝ šnerilen •ocuklarÝ šzellikle ßu ßekilde sÝralayabiliriz:
1. AstÝm dahil, akciÛer veya kalp-damar
hastalÝÛÝ bulunanlar
2. Bir šnceki yÝl i•erisinde tÝbbi takip veya hastanede yatmayÝ gerektiren kronik metabolik, bšbrek hastalÝÛÝ veya kÝrmÝzÝ kan
hŸcre bozukluklarÝ bulunanlar ve baÛÝßÝklÝk
sistemi baskÝlanmÝß olanlar
3. Uzun sŸreli aspirin tedavisi uygulananlar (Reye sendromu riskini azaltmak amacÝ ile)
4. YŸksek riskli kißilerle aynÝ evde yaßayanlar.
- AßÝlanmamasÝ gereken kißiler: Yumurta,
lateks veya timerosala karßÝ allerjisi olan ve
Guillain-Barre sendromlu hastalarÝn aßÝlanmamalarÝ šnerilir. AyrÝca akut ateßli enfeksiyonu olanlarÝn da hastalÝklarÝ ge•inceye kadar aßÝlanmamasÝ uygun olur.
- AßÝnÝn uygulanma zamanÝ: AßÝ uygulandÝktan 1-2 hafta sonra korumaya baßlar ve 6112
12 ay sŸre ile koruyuculuk devam eder. †lkemizde influenza KasÝm - Nisan aylarÝ arasÝnda sÝk gšrŸldŸÛŸnden, EylŸl ve Ekim aylarÝnda aßÝnÝn uygulanmasÝnda yarar vardÝr.
Dokuz yaß altÝnda ilk aßÝlamada bir ay ara ile
iki doz ßeklinde uygulanan aßÝnÝn, yetißkinlere her yÝl bir kez yapÝlmasÝ yeterlidir. AßÝlamanÝn influenza mevsimi ge•meden bitirilmesi gerekir.
- AßÝnÝn koruyuculuÛu: AßÝnÝn koruyuculuÛu olduk•a iyidir. Ancak aßÝlanmÝß kißiler
hastalÝÛÝ ge•irebilir. Yine de bu kißilerdeki
enfeksiyon aßÝlanmamÝß kißilere gšre daha
hafif seyretmektedir.
- AßÝnÝn yan etkileri: Ünfluenza aßÝsÝnÝn en
sÝk gšrŸlen yan etkisi aßÝnÝn yapÝldÝÛÝ yerde 2
gŸn kadar sŸrebilen aÛrÝdÝr. AßÝ canlÝ virus
i•ermediÛinden, influenzaya neden olmaz,
ancak allerjik olaylar nedeniyle influenzaya
benzeyen hafif belirtiler gšrŸlebilir.
b) Üla•la korunma: Antiviral ila•lar korunmada %70-90 etkilidir. Ünfluenza salgÝnÝ ortaya •ÝktÝÛÝnda, aßÝnÝn koruyucu etkisi 1-2
haftada baßladÝÛÝndan, •ocuklarda ise ilk
aßÝlandÝklarÝnda aßÝnÝn etkinliÛi i•in 6 hafta
kadar sŸre gerektiÛinden, enfeksiyonun yayÝlÝmÝnÝ azaltmak i•in, mŸmkŸn olan en kÝsa sŸrede antiviral ilaca baßlanmasÝ dŸßŸnŸlebilir.
AKUT TONSÜLLOFARENJÜT
Genellikle havada asÝlÝ bulunan Ÿst solunum yolu salgÝlarÝ, bazen yutak yŸzey dokusu ile temas (diß fÝr•asÝ...) ve nadiren de gÝdalar ve dÝßkÝ ile bulaßan mikroorganizmalarÝn
ortaya •ÝkardÝÛÝ bir hastalÝktÝr. Etken viral veya bakteriyel (Grup A Beta Hemolitik Streptokok ÐGABHS-) olabilir.
113
ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI
Genellikle kÝß ve ilkbahar aylarÝnda, 0-6
aylÝk •ocuklarda hafif ateß, burun akÝntÝsÝ, 6
ay - 3 yaß arasÝnda hafif ateß, nazofarenjit,
boyunda bezeler, sinŸzit ve orta kulak iltihabÝ, 3 yaßÝndan bŸyŸk •ocuklarda ise tonsillofarenjit veya kÝzÝl tablosu šnemlidir.
HastalÝk ilerlerse iltihabi (boyunda lenf
bezi iltihabÝ, orta kulak iltihabÝ ve sinŸzit,
peritonsiller apse, zatŸrre, sepsis, menenjit,
kemik iltihabÝ, eklem iltihabÝ) veya iltihabi
olmayan (akut romatizmal ateß, bšbrek iltihabÝ) birtakÝm hastalÝklara neden olabilir.
Tipik tonsillofarenjit bulgularÝ ateß, tonsillofarengeal kÝzarÝklÝk, boyun šn kÝsmÝnda
lenf bezi ßißliÛi, burun akÝntÝsÝ, ses kÝsÝklÝÛÝ ve
šksŸrŸktŸr. Sadece klinik bulgulara bakarak,
tedaviye karar vermek doÛru bir yaklaßÝm deÛildir. Mutlaka mikrobiyolojik tetkiklerin yapÝlmasÝ gerekir, bunun i•in doktora baßvurulmalÝdÝr.
GABHSÕlarÝn neden olduÛu tonsillit genellikle kendiliÛinden dŸzelen bir enfeksiyondur, boÛaz kŸltŸrŸ yapÝlarak etken saptanabilir. En •ok korkulan sekeli olan akut romatizmal ateß 9 gŸnlŸk belirtili (šzellikle
ateß) bir dšnem sonrasÝnda ortaya •Ýkar. AyrÝca •ok erken baßlanan antibiyotik tedavisi
yeterli baÛÝßÝklÝk gelißmesini šnler ve hastalarÝn tekrar tekrar GABHS tonsillofarenjiti ge•irmesine neden olur. Hastalar tedavinin ilk
24 saati boyunca bulaßtÝrÝcÝdÝr. Bu nedenle
bu sŸrede solunum izolasyon šnlemlerinin
alÝnmasÝ gerekir.
Viral olduÛu dŸßŸnŸlen vakalarda antibiyotiklerin yararÝ yoktur. AyrÝca boÛaz aÛrÝsÝ
hastayÝ rahatsÝz edecek kadar fazla ise aspirin dÝßÝndaki (Reye sendromu riski nedeni ile
aspirin alÝnmamalÝdÝr) aÛrÝ kesiciler kullanÝlabilir. AÛrÝnÝn giderilmesi i•in sÝvÝ gÝdalar,
yumußatÝcÝ pastiller de yararlÝ olabilir. Tuzlu
su (1 •ay bardaÛÝ suya 1 silme •ay kaßÝÛÝ tuz)
ile gargara da šnerilebilir. Belirtiler GABHS
saptanÝp tedavi verilen vakalarda 48 saat, viral olduÛu dŸßŸnŸlen vakalarda ise 5-7 gŸn
i•inde dŸzelmezse, doktora baßvurulmalÝdÝr.
Korunmada etkili bir aßÝ mevcut deÛildir.
Akut romatizmal ateß ge•irmiß hastalar dÝßÝnda, šzellikle tekrarlayan tonsilofarenjit ataÛÝnÝ šnlemek amacÝyla kullanÝlan penadur
profilaksisinin yararÝ gšsterilememißtir.
BazÝ durumlarda GABHS, boÛaz kŸltŸrŸnde saptanmasÝna raÛmen hastanÝn hi•bir
ßikayeti olmayabilir. Bu durumda GABHS taßÝyÝcÝlÝÛÝ dŸßŸnŸlŸr ve tedavi verilmesi gereksizdir.
Tekrarlayan tonsillitlerde bademcik ameliyatÝ gerektiren durumlar: Solunum yetersizliÛi, beslenme yetersizliÛi, GABHS'a baÛlÝ
tonsillofarenjit atak sayÝsÝnÝn yÝlda en az 4 olmasÝ veya en az bir atakta peritonsiller apse
veya solunum yolu tÝkanÝklÝÛÝ nedeniyle hastaneye yatma veya en az 5 gŸn iß-okuldan
uzaklaßmaya neden olmasÝ ßartÝyla atak sayÝsÝnÝn yÝlda en az 3 olmasÝ.
PARANAZAL SÜN†S
ENFEKSÜYONLARI
Paranazal sinŸsler frontal, etmoid (šn ve
113
114
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
arka), maksiller ve sfenoid sinŸsler olmak
Ÿzere dšrt •ifttir ve burun boßluÛu ile devamlÝlÝk gšsteren silli hŸcre tabakasÝ ile dšßelidir.
Solunan havanÝn nemlendirilmesi, filtrasyon
ve ÝsÝ regŸlasyonu burun ve paranazal sinŸslerin šnemli bir fonksiyonudur. SinŸzit paranazal sinŸs mukšz membranlarÝnÝn iltihabÝ
olarak tanÝmlanÝr. †• haftadan kÝsa sŸreli ßikayeti olanlar akut sinŸzit, Ÿ• aydan daha
uzun sŸreli olanlar ise kronik sinŸzit olarak
tanÝmlanÝr.
yin zarlarÝ ile ilgili hastalÝklara neden olabilir.
Akut enfeksiyonlar, yŸzme ve daIma, diß
enfeksiyonlarÝ, sinŸsleri ilgilendiren kÝrÝklar,
hazÝrlayÝcÝ faktšrler (burun tÝkanÝklÝÛÝ, •evre
doku enfeksiyonlarÝ, tonsillit, baÛÝßÝklÝk sisteminde yetmezlik, irritan atmosferik durumlarÉ)
DÝß kulak iltihabÝ dÝß kulak yolu ve kulak
kep•esinin iltihabÝdÝr. ‚ok hafif bir enfeksiyondan, hayatÝ tehdit eden ciddi enfeksiyonlara kadar bir •ok hastalÝk bu grupta toplanÝr.
6 grupta toplanabilir: 1) Akut yaygÝn (bakteriyel) 2) Akut yerel 3) Kronik 4) Ekzematšz 5)
Fungal (mantarlara baÛlÝ) 6) Nekrotizan (kštŸ
huylu, doku šlŸmŸ ile seyreden) olmak Ÿzere.
Ültihabi olay, salgÝlarÝn artmasÝna ve nispeten dar olan sinŸs deliÛinin tÝkanmasÝna
neden olur. Buna baÛlÝ olarak sinŸs i•inde
salgÝ birikir. SinŸs tÝkanÝklÝÛÝ, sinŸs i•indeki
kÝsmi oksijen basÝncÝnÝ dŸßŸrerek oksijensiz
ortamÝ olußturarak bakteri Ÿremesi i•in uygun bir ortam saÛlar. Etkenler viruslar veya
bakteriler olabilir.
En šnemli belirti baß aÛrÝsÝ ve geniz akÝntÝsÝdÝr. Baß aÛrÝsÝ maksiller sinŸzitte yanakta,
frontal sinŸzitte alÝnda, etmoidal sinŸzitte
burun kškŸnde, sfenoid sinŸzitte ise alÝn veya ense kškŸnde hissedilir. Bu belirtilerin yanÝnda burun tÝkanÝklÝÛÝ ve akÝntÝsÝ ile ateß,
halsizlik gibi genel enfeksiyon bulgularÝ da
vardÝr.
Ülerlemiß sinŸzit vakalarÝ, mukosel (mukozadan gelißmiß iyi huylu tŸmoral olußum),
gšz •ukuru ile ilgili hastalÝklar, beyin ve be114
SinŸzit ile karÝßabilen diÛer hastalÝklar diß
aÛrÝsÝ, migren, sinŸs tŸmšrleri, erizipel (yÝlancÝk), zona, vb.Õdir.
Tedavide ila• kullanÝmÝnÝn yanÝnda sinŸslerin cerrahi olarak temizlenmesi de sšz konusu olabilir.
DIÞ KULAK ÜLTÜHABI (OTÜTÜS
EKSTERNA)
1. Akut yaygÝn (bakteriyel) dÝß kulak yolu
iltihabÝ: DÝß kulak yolunun iltihabi ve enfeksiyšz bir olayÝdÝr. DÝß kulak yolunun ÝslanmasÝ, parmakla veya baßka bir cisimle karÝßtÝrÝlmasÝ olayÝn baßlamasÝna neden olabilir.
HastalÝk kaßÝntÝ, kulak kep•esinde hassasiyet
ve aÛrÝyla baßlar. DÝß kulak yolu cildinde kÝzarÝklÝk, ßißlik gšrŸlŸr, akÝntÝ olabilir. Daha
ileri evrede bu ßikayetler ßiddetlenir, ßißlik ve
salgÝlar nedeniyle dÝß kulak yolu tÝkanÝr. AÛrÝ
•ok ßiddetlenir, •iÛneme ve kulak •evresindeki dokulara bile dokunmak aÛrÝyÝ artÝrÝr.
Hastada bu sÝrada tÝkanÝklÝÛa baÛlÝ ißitme
kaybÝ ve dolgunluk da olabilir.
Tedavide ilk ve en šnemli nokta dÝß kulak
yolunun mikroskop altÝnda temizlenmesidir.
115
ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI
Bunun yanÝnda ila• tedavisi uygulanÝr.
2. Akut yerel dÝß kulak yolu iltihabÝ: Tekli veya •oklu yaÛ bezlerinden gelißen iltihabi
olaydÝr. Yerel aÛrÝ, kaßÝntÝ, ßißlik, kÝzarÝklÝk
mevcuttur. Üla• tedavisi ve yerel iltihabÝn boßaltÝlmasÝ ßarttÝr.
3. Kronik dÝß kulak yolu iltihabÝ: Tekrarlayan hafif seyirli dÝß kulak yolu iltihabÝna baÛlÝ olarak kanal cildinin kalÝnlaßmasÝdÝr. HastalarÝn en šnemli ßikayeti kaßÝntÝdÝr. Mikroskop altÝnda dÝß kulak yolu temizlenmelidir,
ila• tedavisi šnemlidir. Nadiren cerrahi tedavi gerekebilir.
4. Ekzamatšz dÝß kulak yolu iltihabÝ: DÝß
kulak yolunda bozukluk yapan bir•ok cilt
hastalÝÛÝ (dermatit, sedef hastalÝÛÝ, lupus eritematozus) bu gruptadÝr. Üla• tedavisi šnemlidir.
5. Fungal (mantara baÛlÝ) dÝß kulak yolu
iltihabÝ: TŸm dÝß kulak yolu iltihabÝnÝn %
10'udur. 2 grupta toplanÝr. Birinci tipte mantarlar tek etkendir, ikinci tipte ise mantar enfeksiyonu bakteriyel enfeksiyonun ŸstŸne
eklenmißtir. Birinci tipte kaßÝntÝ en šnemli
belirti olmasÝna raÛmen, ikinci tipte aÛrÝ šn
plana •Ýkar. Etkeni belirlemek i•in mutlaka
kulak kŸltŸrŸ alÝnmalÝdÝr. DÝß kulak yolunun
mikroskop altÝnda temizlenmesi ve ila• tedavisi šnemlidir. Mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr.
5. Nekrotizan (kštŸ huylu, doku šlŸmŸ
ile seyreden) dÝß kulak yolu iltihabÝ: DÝß kulak yolunu ve kafa tabanÝnÝ tutan, šzellikle
ßeker hastalÝÛÝ olan yaßlÝlarda karßÝmÝza •Ýkan, hayatÝ tehdit eden bir enkfeksiyondur.
AÜDS'li hastalarda da gšrŸlme oranÝ artmaktadÝr. Hastalarda kulak aÛrÝsÝ ve akÝntÝsÝ mevcuttur. Mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr.
Uzun sŸreli ila• kullanÝmÝnÝ gerektirir.
ORTA KULAK ÜLTÜHABI (AKUT
OTÜTÜS MEDÜA)
Orta kulak iltihabÝ her yaßta, her iki cinsiyette, her Ýrkta •ok sÝk karßÝmÝza •Ýkan bir enfeksiyondur. Bakteriler tarafÝndan olußturulur. HastalÝÛÝn gelißimini kolaylaßtÝran faktšrler; viral Ÿst solunum yolu enfeksiyonu, allerjik rinit, šstaki tŸp fonksiyon bozukluÛu, pasif sigara i•iciliÛi, erkek cinsiyet, baÛÝßÝklÝk
sistemindeki bozukluklar, yarÝk damak, genetik yatkÝnlÝktÝr.
Muayenede 5 yaß altÝ •ocuklarÝn %2242'sinin tanÝsÝ orta kulak iltihabÝdÝr. 3 yaßÝndaki •ocuklarda 3'den fazla orta kulak iltihabÝ ge•irme oranÝ %30'dur.
Orta kulak iltihabÝ šstaki tŸp fonksiyon
bozukluÛu ile baßlar. Orta kulak iltihabÝ kulak zarÝ arkasÝndaki seršz sÝvÝnÝn enfekte olmasÝyla ortaya •Ýkar. Tedaviyle enfekte orta
kulak sÝvÝsÝ seršz hale dšner. …staki tŸpŸnŸn
fonksiyonunun dŸzelmesiyle sÝvÝ drene olur.
…staki fonksiyonlarÝ normale dšnmezse hastalÝk kronikleßir.
Konußmayan •ocuklarla anlaßmak zor olsa da, akut orta kulak iltihabÝnda erken belirtiler kulak aÛrÝsÝ ve huzursuzluktur. Ateß
mevcuttur. ‚ocuk sinirlidir, aÛrÝlÝ kulak Ÿzerine yatabilir. Üßitme kaybÝ ortaya •Ýkar. Bazen de kulak zarÝnda delinme olabilir ve šnce kanlÝ, daha sonra kanlÝ-iltihaplÝ ve daha
sonra da iltihaplÝ akÝntÝ dÝß kulak yolunda izlenir. AkÝntÝnÝn baßlamasÝ ile aÛrÝ hÝzla azalÝr
ve ateß dŸßer, ancak ißitme kaybÝ devam
eder. AkÝntÝ en •ok 72 saat sŸrŸp kesilir. ‚ocukta Ÿst solunum yolu enfeksiyonu
belirtileri de mevcuttur. Mutlaka doktora
baßvurulmalÝdÝr. Doktor tarafÝndan šnerilen
115
116
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ila• tedavisi ve zarÝn hÝzla kendini onarmasÝ
ile birlikte ißitme azlÝÛÝ da dŸzelir. EÛer akÝntÝ azalmakla birlikte devam eder, ißitme kaybÝ artarak devam eder, ateß daha da yŸkselir,
halsizlik, ißtahsÝzlÝk ve huzursuzluk yeniden
ortaya •Ýkarsa orta kulak iltihabÝ ilerlemiß demektir. Mutlaka tekrar doktora baßvurulmalÝ
ve ila• tedavisi deÛißtirilmelidir. Aksi takdirde enfeksiyon ve iltihap orta kulaÛÝn dÝßÝna
taßÝnarak kulak •ÝnlamasÝ, baß dšnmesi, yŸz
felci, kulak arkasÝnda ßißlik gibi belirtiler ortaya •Ýkar. Baß aÛrÝsÝ gelißir. Menenjit ve beyin iltihabÝ enfeksiyonun ileri dšnemlerinde
gšrŸlebilir.
DÜFTERÜ
Corinebacterium diphtheriae'nÝn veya ulcerans'Ýn toksin Ÿreten sußlarÝnÝn neden olduÛu, daha •ok Ÿst solunum yolunu, bazen
da deriyi tutan ve toksik etkileri ile yŸksek
oranda šlŸm ve sekellere yol a•an bir enfeksiyon hastalÝÛÝdÝr. Rutin aßÝlama ile gŸnŸmŸzde sÝklÝÛÝ •ok azalmÝßsa da, šzellikle eski Sovyet Federasyonu Ÿlkelerinde salgÝnlar
yapmaya devam etmektedir.
Kulu•ka sŸresi 2-5 gŸndŸr, bazen daha
uzun olabilir. Bakteri iki tip hastalÝÛa yol
a•abilir:
1. Burun, kulak, boÛaz, deri, yara veya
gšzde; iltihaplÝ akÝntÝ ile birlikte hafif enfeksiyon.
2. Toksijenik hastalÝk: Genellikle boÛazda
olmak Ÿzere, vŸcudun herhangi bir yerindeki
membran olußumu (boÛazdaki membran kaldÝrÝlmaya •alÝßÝlÝrsa kanama gšzlenir), % 1015 vakada kalp kasÝ iltihabÝ ve %75 vakada 26 hafta sonra fel• ile seyreden aÛÝr bir hastalÝktÝr.
Diyafram ve solunum kasÝ fel•leri sonucu
116
solunum yetmezliÛi, solunum yolunda tÝkanma hastalÝÛÝn ileri dšnemlerinde gšrŸlebilir.
Tedavinin •ok acil olarak baßlanmasÝ gerekir.
Difteri, kÝß ve ilkbaharÝn baßÝnda daha sÝk
gšrŸlŸr. Genellikle damlacÝk yolu ile bulaßÝr.
Hastada kullanÝlan tÝbbi aletlerle ve gÝda ile
bulaßma da mŸmkŸndŸr. ‚iÛ sŸt ile bulaßmÝß
vakalar bildirilmißtir. Vakalar tedaviden en
az 48 saat sonra, en az 24 saat ara ile alÝnmÝß
2-3 kŸltŸrŸn negatif olduÛu gšsterilinceye
kadar bulaßtÝrÝcÝ olarak kabul edilmeli ve solunumsal izolasyonda tutulmalÝdÝr. KŸltŸr
yoksa, izolasyon sŸresi 14 gŸnden az olmamalÝdÝr. Tedavi edilen vakalarda yeterli baÛÝßÝklÝk gelißemeyebileceÛinden, en az 3 ay
sonra (tedavide immŸn globulin-koruyucu
serum- verildiÛi i•in) aßÝlanmalÝdÝr.
Difteri vakalarÝ "tÝbbi bir acil durum"dur.
Tedavi sŸresince mutlak yatak istirahati ve
kesin solunumsal izolasyon gerekir.
TemaslÝlar: BŸtŸn aile Ÿyeleri, hastanÝn
boÛaz sekresyonlarÝ ile temas etmiß olanlar
ve hastalÝÛÝn baßlangÝcÝndan šnceki hafta
i•erisinde 5 gŸn arka arkaya gŸnde en az 4
saat veya bir kez en az 24 saat birlikte olmuß
(okul, kreß arkadaßlarÝ ve personeli...) herkes
temaslÝ kabul edilir. TemaslÝlar mutlaka doktora baßvurmalÝdÝr. TemaslÝlarÝn da izolasyonu gerekebilir.
Korunma: Difteri toksinine karßÝ •ok koruyucu ve gŸvenilir toksoid aßÝ mevcuttur. Bu
aßÝ Ÿlkemizde 2,3,4,16-24 aylarda boÛmaca
ve tetanoz ile kombine olarak tam dozda
(DBT) ve ilkšÛretim okullarÝnÝn birinci sÝnÝflarÝnda tetanoz ile kombine olarak azaltÝlmÝß
dozda (dT) rutin olarak uygulanmaktadÝr. Primer aßÝlamadan sonra, her 10 yÝlda bir dT
aßÝsÝnÝn yapÝlmasÝ gerekir.
117
ÜST SOLUNUM YOLU ENFEKS‹YONLARI
EPÜGLOTTÜT
Genellikle •ocuklarda (en sÝk 2-7 yaß arasÝnda), daha az sÝklÝkta yetißkinlerde gšrŸlebilen, epiglottiste ßißlik ve iltihap ile karakterize, akut, ciddi, uygun ßekilde tedavi edilmediÛinde šlŸm oranÝ yŸksek bir enfeksiyondur. Etkenler bakteriler ve viruslardÝr. Hib
aßÝsÝnÝn rutin kullanÝldÝÛÝ Ÿlkelerde sÝklÝÛÝ
son derece azalmÝßtÝr.
HastalÝk ateß ve boÛaz aÛrÝsÝ, •ocuklarda
ayrÝca beslenmeyi reddetme ile baßlar. Birka• saat i•erisinde salgÝlarÝn yutulamamasÝna
baÛlÝ salgÝlarÝn aÛÝzdan akmasÝ ve arkasÝndan horoz štŸßŸ ßeklinde solunum sesi ortaya •Ýkar. Yaß ne kadar kŸ•Ÿkse, solunum sÝkÝntÝsÝ o kadar erken gelißir. Genellikle solunumu rahatlatmak i•in •ocuklar baßlarÝnÝ arkaya atarlar. Tipik klinik Ÿ•lŸ aÛÝzdan salya
akmasÝ, yutkunma ve solumada zorluktur.
Ateß ve ses kÝsÝklÝÛÝ sÝklÝkla gšrŸlŸr, šksŸrŸk
seyrektir. HastalÝÛÝn ileri aßamalarÝnda solunum yolu tÝkanÝklÝÛÝ, menenjit, zatŸre gšrŸlebilir.
Tedavide en šnemli ißlem havayolunun
a•Ýk tutulmasÝdÝr. Solunum sÝkÝntÝsÝ bulunan
hastalar dik oturmalÝdÝr. Hasta mutlaka doktora gštŸrŸlmelidir. Gerekirse bazÝ girißimlerle hastanÝn nefes almasÝ saÛlanmalÝdÝr.
Hastaya oksijen verilmelidir.
Hib aßÝsÝnÝn rutin kullanÝlmasÝ korunmak
i•in en etkili yoldur. TemaslÝlar (aynÝ evde
yaßayanlar ve 5 gŸn arka arkaya her gŸn en
az dšrder saat veya bir kez en az 24 saat aynÝ kapalÝ ortamda bulunanlar) doktora baßvurmalÝdÝr.
RETROFARENGEAL APSE
Retrofarengeal apse, yutak arkasÝnda iltihap birikmesi ile karakterize, olduk•a tehli-
keli bir enfeksiyondur. YutaÛÝn yukarÝsÝnda
kafa, aßaÛÝsÝnda gšÛŸs boßluÛu yer alÝr. Etken
bakterilerdir. ‚ocuklarda daha sÝksa da, yetißkinlerde de gšrŸlebilir.
Belirtiler ateß, boÛaz aÛrÝsÝ, yutmada gŸ•lŸk, aÛrÝlÝ yutma, boyun aÛrÝsÝ ve nefes darlÝÛÝ ßeklindedir.
YŸksek šlŸm riski hava yolu tÝkanÝklÝÛÝ,
gšÛŸs boßluÛu iltihabÝ, yiyeceklerin akciÛere
ka•masÝna baÛlÝ olußan zatŸrre, kafa i•inde
olußan apseler ve damar tÝkanÝklÝklarÝna baÛlÝdÝr. GšÛŸs boßluÛu iltihabÝ gelißirse, ila• tedavisine raÛmen, %50'ye varan šlŸm oranÝ
gšrŸlŸr.
Retrofarengeal apse ile karÝßabilen durumlar allerjik reaksiyonlar, diß apseleri, beyin zarlarÝ arasÝndaki enfeksiyonlar, epiglottit, yabancÝ cisim, gšÛŸs boßluÛu iltihabÝ,
menenjitÕdir.
TanÝ konulur konulmaz hasta hastaneye
yatÝrÝlmalÝ ve tedavi baßlanmalÝdÝr. HastanÝn
hava yolu a•ÝklÝÛÝ saÛlanmalÝdÝr.
Korunmada Ÿst solunum yolu enfeksiyonlarÝnÝn zamanÝnda ve uygun ßekilde tedavi
edilmesi •ok šnemli bir unsurdur.
PERÜTONSÜLLER APSE
Tonsil (bademcik) kapsŸlŸ ve yutak kaslarÝ arasÝnda yer alan peritonsiller boßlukta iltihap birikmesi ile karakterize bir enfeksiyondur. Üyi tedavi edilmemiß tonsillitler sonucu
gelißtiÛi dŸßŸnŸlmektedir. Tonsillitin aksine,
yetißkinlerde daha sÝk gšrŸlŸr. Etkenler bakterilerdir.
Belirtileri boÛaz aÛrÝsÝ, baßaÛrÝsÝ, yutma
gŸ•lŸÛŸ, aÛÝzda haßIanmÝß patates varmÝß gibi konußma, genel kÝrÝklÝk, aÛzÝ a•amama,
kulak ve boyun aÛrÝsÝ vardÝr. Tutulan tonsilin
117
118
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
yan-Ÿst kÝsmÝndaki dokularda ßißlik ve tonsilin ortaya ve šne doÛru, kŸ•Ÿk dilin ise saÛlam tonsile doÛru yer deÛißtirdiÛi gšrŸlŸr.
Tonsillerde bazen akut enfeksiyon bulgularÝ
bulunabilir. VakalarÝn 2/3'Ÿnde •ene kilitlenmesi vardÝr. AÛÝzdan salya akmasÝ, nefes kokusu, ateß, boyun lenf bezlerinde ßißlik sÝktÝr.
Solunum yolunun tÝkanmasÝ ile ilgili bulgular
nadir gšrŸlŸr.
HastalÝÛÝn ileri aßamalarÝnda hava yolunda tÝkanÝklÝk, boyun damarlarÝnda tÝkanÝklÝk,
boyundaki atardamarda yÝrtÝlma, yiyeceklerin akciÛerlere ka•masÝna baÛlÝ zatŸrre, menenjit, beyin apsesi, gšÛŸs boßluÛu iltihabÝ
gelißebilir.
Peritonsiller apse ile karÝßabilen durumlar;
diß enfeksiyonlarÝ, epiglottit, tŸmšrler,
vb.Õdir.
Mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr. Üla• tedavisinin yanÝnda cerrahi drenaj gerekebilir.
En az 3 peritonsiller abse ge•iren hastalarda
bademcik ameliyatÝ šnerilmektedir. Korunmada tonsillit vakalarÝnÝn uygun tedavisi
šnemlidir.
LARENJÜT ve
LARENGOTRAKEÜT
Genellikle •ocuklarda gšrŸlen ve hemen daima viruslarÝn neden olduÛu bir gÝrtlak ve gÝrtlak-soluk borusu enfeksiyonudur.
Genellikle Ÿst solunum yolu enfeksiyonunun
bir komponenti olarak gšrŸlŸr. Bakteriyel larenks (gÝrtlak) enfeksiyonlarÝ nadirdir. En sÝk
sonbahar ve kÝß aylarÝnda gšrŸlŸr.
Yetißkinlerde soÛuk algÝnlÝÛÝ semptomlarÝ
ile birlikte ses kÝsÝklÝÛÝ ve šksŸrŸk vardÝr, birka• gŸn i•erisinde kendiliÛinden dŸzelir. Ya118
ßÝ 6 ay ile 6 yÝl arasÝnda olan •ocuklarda ise
viral krup adÝ da verilen, aÛÝr bir tablo gelißir.
Bu kŸ•Ÿk •ocuklarda da genellikle 2-3 gŸn
šnceden baßlayan hafif ateß, šksŸrŸk ve burun akÝntÝsÝ vardÝr, daha sonra havlar tarzda
šksŸrŸk, ses kÝsÝklÝÛÝ ve horoz štŸßŸ ßeklinde
nefes alma ortaya •Ýkar. AÛÝr vakalarda morarma gibi oksijensizlik belirtileri gšrŸlebilir.
HastalÝÛÝn ileri aßamalarÝnda oksijensizlik ve
beyin i•i kanamalarÝ gšrŸlebilir. Stres ve Ÿst
solunum yoluna temas larengeal tÝkanÝklÝÛÝ
artÝrabilir.
Larenjit ve larengotrakeit ile karÝßabilecek
durumlar; epiglottit, larenkste yabancÝ cisim,
allerjik reaksiyonlar, difteriÕdir.
Tedavide bol sÝvÝ alÝmÝ, istirahat, buhar
•ok šnemlidir. Bunlara ek olarak mutlaka
doktora baßvurulmalÝ ve šnerilen ila•lar da
alÝnmalÝdÝr. Solunum yetmezliÛi artÝyorsa bazÝ tÝbbi girißimlerle hava yolunun a•ÝlmasÝ
gerekebilir. YÝllÝk influenza aßÝsÝ dÝßÝnda etkin bir korunma yšntemi yoktur.
Kaynaklar
1. Richard E. Reese, Robert F. Betts: A Pracical Approach To Infectious Disease 1991,
166-183
2. DÝeter Adam, Horst Scholz: SÝk Rastlanan
Pediatrik †st Solunum Yolu EnfeksiyonlarÝnda TanÝ ve Yšnetim 2000, 1-76
3. Walter R. Wilson, Merle A. Sande: Current Ünfeksiyon HastalÝklarÝ TanÝ ve Tedavi 2004, 98-117
4. John G. Bartlett: Solunum yolu EnfeksiyonlarÝnÝn Tedavisi 1998, 150-227
5. Prof. Dr. Fehmi Tabak: Enfeksiyon HastalÝklarÝ 2003, 119-123
119
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Üshal
NasÝl Bir HastalÝktÝr?
HazÝrlayan : Dr. Evrim G†LDEREN
6
121
Üshal NasÝl Bir HastalÝktÝr ?
Üshal tŸm dŸnyada šzellikle •ocuklarda en yaygÝn hastalÝklardan birisidir. Gelißmekte
olan Ÿlkelerde yÝlda 1.5 milyar ishal vakasÝ ve 4 milyon ishale baÛlÝ šlŸm meydana geldiÛi tahmin edilmektedir. †lkemiz i•in de ishal šzellikle kŸ•Ÿk •ocuklarda šnemli saÛlÝk sorunlarÝndan birisidir ve beß yaß altÝndaki šlŸm nedenleri arasÝnda ikinci sÝrada yer alÝr.
Üshale halk arasÝnda amel veya sŸrgŸn; tÝp dilinde ise diare denir.
Üshal, dÝßkÝlama sayÝsÝnda artÝßla beraber, dÝßkÝnÝn ßekilsiz bir hal almasÝ olarak tarif
edilir. Normalde dÝßkÝ kuru ve ßekilli iken, ishal durumunda i•erdiÛi su miktarÝ artarak ßekilsiz olur. Üshal nedeniyle barsak hareketleri artar, normal sŸreden daha kÝsa aralÝklarla
dÝßkÝlama ortaya •Ýkar. …rneÛin gŸnde bir kez katÝ, ßekilli dÝßkÝlamasÝ olan bir kißi, gŸnde
3 - 4 kez veya •ok daha fazla dÝßkÝlÝyorsa veya dÝßkÝ cÝvÝklaßmÝß, su gibiyse ya da sŸmŸksŸ olmußsa ishalden bahsedilir.
Üshalin •oÛunluÛu barsak enfeksiyonundan kaynaklanÝr. Üshalin yaygÝn formlarÝ ÒgastroenteritÓ adÝ altÝnda toplanÝr. Bu durum kusmayÝ i•erebilir ve sÝklÝkla okullarda , mahallerde ve ailelerde kŸ•Ÿk epidemiler (salgÝnlar) yapabilir. Üshalin •oÛu birka• gŸnde tedavisiz iyileßir. BazÝ ila•lar ishale sebep olabilir veya ishali daha da kštŸleßtirebilir.
121
122
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ÜSHAL NEDENLERÜ
NELERDÜR?
Üshale neden olan pek •ok durum mevcuttur. Üshalin en yaygÝn nedeni, mikroplu besinlerinlerin yenmesidir.
Uzun sŸren ishallerde kolera, tifo ve dizanteri gibi bulaßÝcÝ hastalÝklarÝn etkisi vardÝr. Mikroplar dÝßÝnda baßta antibiyotikler olmak Ÿzere •eßitli ila•lar, •eßitli mide-barsak
hastalÝklarÝ, bšbrek yetmezliÛi, nefrit, kalp,
karaciÛer, akciÛer hastalÝklarÝ, guatr, safra kesesi hastalÝÛÝ, bazÝ hormonal hastalÝklar, barsak veya barsak komßuluÛunda ortaya •Ýkan
tŸmšral durumlar, yolculuk, yaÛlÝ yiyeceklerin ve ham meyvalarÝn aßÝrÝ miktarda tŸketilmesi, aßÝrÝ ve ani ÝsÝ deÛißimleri, heyecanlanma, ŸzŸntŸ, korku, stres gibi durumlar da ishale neden olabilir.
UYARI: KanlÝ ve uzun sŸren ishaller
šlŸmcŸl olabileceÛinden, hemen doktora
baßvurulmalÝdÝr.
Üshal bir hastalÝk deÛil , deÛißik nedenlere
baÛlÝ olarak ortaya •Ýkabilen bir belirtidir.
DÜKKAT: Baßka bir hastalÝÛÝn yan etkisi
olmayan ve baÛÝrsaklarÝn kendilerinden kaynaklanan ishaller kÝsa zamanda ge•er. Buna
gšre, uzun sŸren ishal vakalarÝnda mutlaka
doktora mŸracaat edip ger•ek sebep ortaya
•ÝkarÝlmalÝ ve tedavisi saÛlanmalÝdÝr.
Üshal; normal katÝlÝktaki dÝßkÝnÝn sulu veya
yumußak; sŸmŸklŸ, kanlÝ veya yaÛlÝ bir ßekil
alÝp, sÝk sÝk tuvalete •Ýkmak ihtiyacÝnÝ doÛurmasÝdÝr. Bazen de aÛrÝ yapar. Üshal ve kabÝzlÝÛÝn birbiri ardÝnca sÝk sÝk gšrŸlmesi kesinlikle ihmal edilmemesi gereken bir durumdur.
122
ÜSHAL NEDEN …NEMLÜDÜR ?
Üshalin iki šnemli tehlikesi šlŸm ve beslenme yetersizliÛidir. …lŸm, ishal ile vŸcuttan •ok miktarda su ve tuz kaybÝ sonucu
meydana gelir. Üshal kštŸ beslenen •ocuklarda daha sÝk gšrŸlŸr ve daha aÛÝr seyreder.
AyrÝca ishalin kendisi de beslenme bozukluÛuna neden olur. Daha šnceden olan beslenme yetersizliÛini daha da kštŸleßtirir.
‚ŸnkŸ ishalde su ve tuzun kaybÝ yanÝnda vŸcuttan besin maddeleri de kaybedilir. EÛer
anneler yanlÝß uygulama olarak ishalli •ocuÛu beslemezlerse •ocukta beslenme bozukluÛu gelißebilir.
Basit bir hastalÝk gibi gšrŸlen ishalin šldŸrŸcŸ olmasÝnÝn nedenlerinden birisi ishali
arttÝracaÛÝ endißesi ile •ocuÛa su ve sulu besinler verilmemesidir.
ÜSHAL VE ‚OCUK
‚ocuklarda ishal dikkat edilmesi gereken
bir durumdur. ‚ocuklarda gšrŸlen ishal vakalarÝnÝn bŸyŸk •oÛunluÛu hafif ve orta derecede ishal vakalarÝdÝr ve bu •ocuklar evde
tedavi edilebilir. Hafif ishal vakalarÝnda ishale raÛmen •ocuk iyi gšrŸnŸr, inat•Ý kusma ve
ateß yoktur. Bu durumda daha sÝk normal su
verilmesi, anne sŸtŸ veya mamaya devam
edilmesi ve •ocuÛun susuzluk bulgularÝ bakÝmÝndan izlenmesi yeterlidir. Orta derecedeki ishal vakalarÝnda •ocuklar huzursuzdur
ve •ok susarlar. Bu durumdaki •ocuk 6 aylÝktan bŸyŸkse evde ishal paketleri kullanÝlarak
tedavi edilebilirler. Daha šnce bahsedilen
susuzluk belirtileri olan •ocuklarÝn ise doktora gštŸrŸlmesi gerekir.
‚ocukluk •aÛÝnda gšrŸlen ishal vakalarÝnÝn bŸyŸk •oÛunluÛu viruslara baÛlÝdÝr ve 3-
123
‹SHAL NASIL B‹R HASTALIKTIR
6 gŸn i•inde kendiliÛinden dŸzelir. Antibiyotikler viruslarÝ šldŸrmediÛinden ishal vakalarÝnÝn •oÛunda antibiyotik kullanmaya ihtiya•
yoktur. Ü•inde kan ve mukus olan, yŸksek
ateß ve ßiddetli karÝn aÛrÝsÝ ile giden ishal vakalarÝnda antibiyotik gerekebilir. Doktora danÝßmadan antibiyotik kullanÝlmamalÝdÝr.
Genel olarak ishalli •ocuklara herhangi
bir ishal kesici ilacÝn verilmesine gerek yoktur. Bu ila•larÝn ishalin kesilmesine katkÝsÝ
olmadÝÛÝ gibi, bazen ciddi zararlara yol a•maktadÝr. Benzer gerek•elerle kusma šnleyici ila•lar da kullanÝlmamalÝdÝr.
ÜSHALLÜ ‚OCUÚUN EVDE SIVI
TEDAVÜSÜ
Son 20 yÝlda ishal tedavisindeki en šnemli ilerleme ßeker ve tuz i•eren sÝvÝlar ile evde
ishal tedavisinin mŸmkŸn olmasÝdÝr. Bunun
i•in eczanelerden ve saÛlÝk ocaklarÝndan Òishal i•in ßeker Ð tuz paketiÓ alÝnmalÝdÝr. Bu
paketlerden bir tanesi 1 litre temiz suya eklenmeli ve karÝßtÝrÝlmalÝdÝr. Bu ßekilde ishalle kaybedilen sÝvÝlarÝ yerine koymak i•in uygun bir sÝvÝ elde edilmiß olur. Genel olarak
ishalli •ocuklara her dÝßkÝ baßÝna 10 ml /kg
bu sÝvÝdan verilebilir. Hafif derecede sÝvÝ
kaybÝ varsa 50 ml / kg sÝvÝ 4 saatte verilir.
Gšzlerde •škŸklŸk, aÛÝz kuruluÛu olan orta
derecede sÝvÝ kaybÝ olan •ocuklarÝn tedavi
planÝnÝn bir saÛlÝk merkezinde yapÝlmasÝ daha uygundur.
Evde ishal tedasi i•in sÝvÝ hazÝrlanÝrken
hazÝr paketlerin kullanÝlmasÝna dikkat edilmelidir. Bu ßekilde hazÝrlanan sÝvÝlarÝ •ocuklarÝn bazÝsÝ sevmeyebilir. Bununla birlikte sÝvÝ kaybÝ olan •ocuklarÝn tatsÝz olmasÝna raÛmen ishal sÝvÝlarÝnÝ i•tiÛi gšzlenmißtir. SÝk
kusan •ocuklara her 1-2 dakikada 1 •ay kaßÝÛÝ (5 ml.) olacak ßekilde sÝvÝ verilebilir. Genellikle sÝvÝ ve elektrolit ihtiyacÝ karßÝlanan
•ocuklarÝn kusmasÝ bir sŸre sonra dŸzelir.
ÜSHALLÜ ‚OCUÚUN DÜYETÜ
Daha šnce belirtildiÛi gibi ishal tedavisinde en šnemli ilke beslenmenin sŸrdŸrŸlmesidir. Üdeali •ocuk ishal olmadan šnceki beslenme dŸzeninin sŸrdŸrŸlmesidir. Bu nedenle anne sŸtŸ alanlar anne sŸtŸne, inek sŸtŸ
veya mama alanlara da bu besinler verilmeye devam edilmelidir. Bununla birlikte ishal
sÝrasÝnda verilebilecek en uygun besinler pirin•, patetes, ekmek, yaÛsÝz et, yoÛurt, sebze
ve meyvelerdir. YaÛlÝ besinler, •ay, meyve
suyu, kola gibi •ok ßeker i•eren i•eceklerden
sakÝnÝlmalÝdÝr. Eski inanÝßÝn tersine ishal sÝrasÝnda •ocuklarÝ a• bÝrakmanÝn yanlÝß ve zararlÝ bir uygulama olduÛu unutulmamalÝdÝr.
ÜSHAL VE DÜÚER BELÜRTÜLER:
Ÿ
KarÝn aÛrÝsÝ
Ÿ
KarÝnda buruntu hissi
Ÿ
BulantÝ
Ÿ
Ateß (iltihabi durumlarda)
Ÿ
DÝßkÝlamadan sonra tam rahatlayamama
Kalp ritm bozukluklarÝ (su kaybÝna
Ÿ
baÛlÝ)
Ÿ
Bšbrek yetmezliÛi (su kaybÝna
baÛlÝ)
Ÿ
Bilin• bozukluklarÝ (su kaybÝna
baÛlÝ)
Ÿ
Dilin kurumasÝ (su kaybÝna baÛlÝ)
Ÿ
Cildin parlaklÝk, nem ve yumußaklÝÛÝnÝ kaybetmesi (su kaybÝna baÛlÝ)
123
124
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ
Gšzlerin i•eri •škmesi (su kaybÝna
baÛlÝ)
DOKTORA NE ZAMAN
BAÞVURULMALIDIR?
Ÿ
YŸksek ateß
Ÿ
Kusma
Ÿ
Harekette uyußukluk
veya aßÝrÝ sinirlilik
Ÿ
Üshalin uzun sŸrmesi
(4 gŸnden fazla) halinde doktor baßvurulmalÝdÝr.
Bunlara ilaveten aßaÛÝdaki belirtilerin herhangi biri varsa vakit ge•irilmeden doktora
baßvurulmasÝ gerekir. Bu belirtiler :
Ÿ
DÝßkÝda kan, iltihap veya sŸmŸksŸ
maddelerin (mukus) varlÝÛÝ ,
Ÿ
Belirgin bir ßekilde su gibi veya yeßil dÝßkÝlama,
Ÿ
8 saatlik sŸre i•inde 8 veya daha
fazla dÝßkÝlama,
Ÿ
Su kaybÝ ißaretleri; Dudak ve dil
kuruluÛu olmasÝ,
Ÿ
AÛÝr su kaybÝ ißaretleri;
El ve
ayaklarÝn soÛumasÝ, yŸksek nabÝz, sÝk
soluk alÝp verme durumunda doktora
baßvurmak gereklidir.
NASIL YAYILIR ?
Sebebi enfeksiyon olan ishaller, dÝßkÝ ile doÛrudan veya
dolaylÝ olarak bulaßmÝß su ve
besin maddelerinin tŸketilmesi
ile yayÝlÝr. Üshalli kißilerle yakÝn temasÝ olan
kißiler de hem kendilerine hem baßkalarÝna
bulaßtÝrabilir. Bu bulaßma dÝßkÝ ile bulaßÝk bir
124
ßeyin kazara aÛÝza gštŸrŸlmesi ile olur.
NASIL …NLENÜR ?
Enfeksiyona baÛlÝ ishalleri šnlemek i•in ;
Ÿ
Her zaman temiz veya dezenfekte
edilmiß su i•iniz,
Ÿ
Hijyenik koßullara uygun hazÝrlanmÝß ve muhafaza edilmiß besin maddeleri tŸketiniz,
ELLERÜNÜZÜ HER ZAMAN VE
SIK SIK YIKAYINIZ.
‚OCUKLARIN EL YIKAMA
ALIÞKANLIÚI KAZANMASINA
YARDIMCI OLUNUZ.
ÜSHALE KARÞI ÜLA‚
KULLANILMALI MIDIR?
Yukarda belirtilen hastalÝk hal ve belirtileri dÝßÝnda ishal en iyi olarak evde ila•sÝz tedavi edilir. Bilin•siz ve gereksiz ila• kullanÝmÝ bazen hastalÝÛÝn artmasÝna neden olabilir.
Üshallerde bazen gereksiz yere antibiyotikler kullanÝlmaktadÝr. Antibiyotikler yalnÝzca
bakteriyel enfeksiyonlara etkili olduÛundan
etkeni virus veya parazit olan ishalleri tedavi
etmez.
BazÝ ila•larÝn arzu edilmeyen ve hatta
ciddi yan etkileri gšrŸlebilmektedir. Ancak
hekimin gerek gšrdŸÛŸ hallerde belirtilen
doz ve sŸreye uygun olarak ila• kullanÝlmalÝdÝr.
ÜYÜLEÞME ÞANSI NEDÜR ?
Uygun tedaviyle ishallerinin tedavisi olduk•a yŸz gŸldŸrŸcŸdŸr; hemen hepsinde
iyileßme tamdÝr. Ancak mikroplu ortamla temas devam ediyorsa, gerekli tedbirler alÝn-
125
‹SHAL NASIL B‹R HASTALIKTIR
madÝysa ishalin tekrarlama ßansÝ her zaman
vardÝr.
Basit ishaller genellikle 2-3 gŸn i•inde
kendiliÛinden iyileßirler. Bu sŸrede;
1. Üstirahat edilmelidir.
2. GÝda rejimi deÛißtirilmelidir.
3. SÝvÝ kaybÝnÝ šnlemek i•in bol sÝvÝ alÝnmalÝdÝr.
ÜLA‚ DIÞINDA NE
YAPILABÜLÜR?
Hekim, baßvurulduÛunda dikkatli bir fizik
muayene ve hastalÝÛÝn hikayesini alarak tetkike baßlar. Hastadaki belirtiler ve hikayesine gšre laboratuvar tetkikleri isteyebilir. Bunlar kan ve dÝßkÝ (gaita) incelemeleridir. Gaita
kŸltŸrleri etken bakterilerin belirlenmesi i•in
yapÝlÝr. Gaitada parazit muayenesinde bazÝ
šzel boyalarla ve mikroskopta incelenerek
parazitlerin varlÝÛÝ belirlenir. Bu ilk etapta
yapÝlan testler teßhis i•in yeterli olmazsa ilave tetkikler (ršntgen, endoskopi v.b) gerekebilir.
ÜSHALDE TEDAVÜ
Üshal tedavisinde su ve sulu besinlerin verilmesi kuraldÝr. Üshalli bir kißinin su ihtiyacÝ artmÝßtÝr. Bu nedenle Ôishalde su ve sulu besinler
verilmezÔ ßeklindeki halk inancÝ yanlÝßtÝr.
Bu ama•la aÛÝzdan ishal tedavi sÝvÝlarÝnÝn
kullanÝlmasÝ en etkili tedavi ßeklidir. Bu sÝvÝlar ya ÔhazÝr tozlarÕdan bir paketinin kaynatÝlmÝß soÛutulmuß 5 su bardaÛÝ su i•ine katÝlmasÝ ile veya bu hazÝr tozlarÝn bulunmadÝÛÝ
durumda aynÝ miktardaki su i•ine 2 •orba
kaßÝÛÝ ßeker, 1 •ay kaßÝÛÝ tuz ve bir •ay kaßÝÛÝ yemek karbonatÝ katÝlarak hazÝrlanÝr. Bu
karÝßÝm bittik•e yeniden hazÝrlanmalÝ ve is-
hal kesilene kadar verilmelidir. Üshalle birlikte sÝklÝkla kusmada olduÛundan su ve sulu
besinler sÝk sÝk ve azar azar verilmelidir.
Üshalli bir kißiye verilecek su ve sulu besinlerin miktarÝ, hastanÝn durumu dŸzelene
kadar (kurumuß aÛÝz i•i yeniden Ýslanana kadar) arttÝrÝlabilir.
Üshalde šnerilecek sulu besinler : Orta ßekerli •ay, tuzlu ayran, gazÝ •ÝkarÝlmÝß gazoz
ve kolalar ve diÛer sulu besinlerdir.
Erik, kayÝsÝ, incir, ŸzŸm, kavun, karpuz gibi
meyvalar ishali arttÝrdÝÛÝndan verilmemelidir.
Gelißi gŸzel ishal kesici ila•lar veya antibiyotikler verilmemelidir. ‚ŸnkŸ bu ila•lar
gelißi gŸzel kullanÝldÝklarÝnda hastalÝÛÝn uzamasÝna, bazÝ durumlarda ise daha aÛÝrlaßmasÝna neden olmaktadÝrlar.
Diyet olarak ekmek, pirin• lapasÝ , haßlanmÝß patetes ve makarna gibi nißastalÝ gÝdalar
yararlÝ olur. SŸt ŸrŸnleri ve yŸksek ßeker i•eren besin maddelerinden (dondurma, pasta,
•ikolata, ßeker, meyve sularÝ, gazoz ve diÛer
gazlÝ meßrubatlardan ka•ÝnÝlmalÝdÝr. Üshal
devam ettiÛi sŸrece katÝ gÝda almakta sakÝnca yoktur. Burada esas olan vŸcudun kaybettiÛi su ve tuzun yerine konmasÝdÝr.
Üshalli hastalarda sÝklÝkla tatbik edilen
a•Ýk •ay i•ilmesi su kaybÝnÝ šnlemekle birlikte tuz i•ermediÛinden vŸcudun ihtiyacÝ olan
tuzu karßÝlamaz. DiÛer taraftan bazÝ meyve
sularÝ (šrn: elma suyu), fruktoz cinsi ßeker
i•erdiÛinden bazÝ kißilerde ishali daha kštŸ
hale getirebilir.
KanlÝ, bol sŸmŸklŸ ishal yapan, kusan,
ateßi olan veya ishalle birlikte baßka bir hastalÝÛÝ olanlar doktora baßvurmalÝdÝr.
HASTAYKEN ‚ALIÞMAYA
125
126
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
DEVAM EDEBÜLÜR MÜYÜM?
Yiyecek endŸstrisinde •alÝßanlarÝn ve •ocuk bakÝm ve saÛlÝk bakÝm gšrevlilerinin enfeksiyon belirtileri ge•inceye kadar •alÝßmamalarÝ gerekmektedir.
‚ocuklar enfeksiyon belirtileri ge•inceye
kadar •ocuk bakÝm merkezleri, anaokullarÝ
ya da okula gšnderilmemelidirler.
BULANTI-KUSMA:
Mide bulantÝsÝ ve kusma •eßitli rahatsÝzlÝklarÝn šn belirtisi olabilir.
Kusma, karÝn etrafÝndaki kaslarÝn ani ve
kuvvetli kasÝlmasÝ sonucu midenin boßalmasÝdÝr. Mide bulantÝsÝ ise kusacakmÝß gibi olmaktÝr...
BULANTI - KUSMANIN
NEDENLERÜ NELERDÜR?
1 - GASTROENTERÜT : Birka• mide bulantÝsÝ, mide kramplarÝ ve kusma nšbeti ge•irdiniz, aynÝ zamanda ishal, baß aÛrÝsÝ ve
ateßiniz var. Gastroenterite neden olan mikroplar vŸcuda aÛÝz yolu ile girmekte ve hastalÝk belirtilerinin ortaya •ÝkmasÝ genellikle
birka• gŸn sŸrmektedir. BazÝ durumlarda belirtiler mikrobun vŸcuda girmesinden kÝsa bir
sŸre sonra •ÝkmaktadÝr. Gastroenterite neden
olan en yaygÝn mikroplar bakteriler, viruslar
ve bazÝ parazitlerdir. Bunlar toprakta, yabanÝl ve evcil , yabanÝl ve evcil hayvanlarda,
•iÛ yiyeceklerde ve insanda bulunur.
a) Kißiden kißiye temas.
b) Bu yakÝn kißisel temasla yada enfekte
olmuß kißinin dÝßkÝsÝndan doÛrudan, bulaß
olabilir.
Viral gastroenterit (sindirim sistemi ilti126
haplanmasÝ) veya viral enfeksiyon •ocuklarda ve ergenlerdeki mide bulantÝsÝ ve kusmanÝn en sÝk gšrŸlen nedenidir. Ne kadar kštŸ
de olsa, bu durum genellikle •abuk (•oÛu
kez 24 saat i•inde) ge•er, belirtiler birka•
gŸn daha sŸrebilir. Viral gastroenteritin tedavisi yoktur. HastalÝk seyri izlenmelidir.
Kendinizi daha iyi hissetmek i•in kendi
kendine tedavi yšntemleri uygulayabilir ve
bu durumun en ciddi sonucu olan su kaybÝnÝ šnleyebilirsiniz.
2 - GIDA ZEHÜRLENMESÜ : Mideniz bulanÝyor ve kusuyorsunuz ve kÝsa sŸre šnce bozuk (bakteri bulaßmÝß) yiyecekler yediniz.
Bir•ok farklÝ bakteri cinsi gÝda zehirlenmesine yol a•abilir. Mide bulantÝsÝ ve kusma genellikle bozuk yiyeceÛi yedikten 6 - 48 saat
(2 gŸn) sonra baßlar ve bu belirtiler 1 - 2 gŸn
i•inde kendiliÛinden ge•er. O zamana kadar
su kaybÝnÝ šnlemek i•in kendi kendine tedavi yšntemleri uygulanmalÝdÝr.
Kendi Kendini Tedavi Etme:
KatÝ yiyecekler yiyebileceÛinizi hissettiÛinizde mideye dokunmayan, ekmek ve kraker
gibi nißastalÝ yiyeceklerle baßlayÝn, ama yaÛ
yemeyin. Bir sŸre i•in yaÛlÝ yemeklerden ve
sŸt ŸrŸnlerinden ka•ÝnÝn. Bol bol sÝvÝ gÝda almaya šzen gšsterin.
GÝda zehirlenmesine baÛlÝ mide bulantÝsÝ ve kusmayÝ šnleyebilmek i•in ßu kurallarauyun:
Meyve ve sebzeler iyice
akan su altÝnda yÝkanmalÝdÝr. Yemek hazÝrlarken sÝk
sÝk elinizi yÝkayÝn.
127
‹SHAL NASIL B‹R HASTALIKTIR
Et ve tavuk ŸrŸnleri, deniz ŸrŸnleri iyice pißirilmelidir.
SarÝsÝ pißirilmemiß veya
•iÛ yumurta kesinlikle yenmemelidir.
BŸtŸn ißlenmiß et ŸrŸnleri buzdolabÝnda
saklanmalÝdÝr.
SŸtŸn yeterli pastšrizasyonu veya iyice
kaynatÝlmÝß olmasÝ gereklidir.
3 - DÜÚER NEDENLER: ÜlacÝn yan etkisi,
hamilelik, gastrit, taßÝt tutmasÝ, duygusal bozukluk, migren, Ÿlser, baßta yaralanma, menenjit, apandisit, akut glokom, diyafram fÝtÝÛÝ, safra kesesi taßÝ, uyußturucuyu bÝrakma,
bulimia gibi hastalÝklarda bulantÝ - kusma
olabilir.
Sonu• olarak ishal halk arasÝnda šnemsiz
bir hastalÝk olarak bilinmesine raÛmen šzellikle bebekler ve •ocuklar i•in šlŸmcŸl bir
hastalÝktÝr.
Temizlik kurallarÝna uymakla šnŸne ge•ilebilen bir hastalÝk olduÛundan, korunmak
i•in aßaÛÝdaki kurallara uyulmalÝdÝr.
Su;
Ü•me suyu temiz olmalÝ,
Sular klorlu deÛilse kaynatarak i•ilmelidir.
Genel …nlemler;
Tuvaletler temiz ve saÛlÝklÝ olmalÝ,
Eller tuvaletten sonra, yemekten šnce
mutlaka sabunla yÝkanmalÝ,
‚špler kapalÝ kaplarda toplanmalÝ,
Karasineklerle mŸcadele edilmelidir.
‚ocuklarÝn beslenmesi;
Bebeklere ilk 6 ay sadece anne sŸtŸ verilmeli,
Anne sŸtŸ almayan bebeklere mama biberonla deÛil, kaßÝkla verilmeli,
BŸtŸn yiyecekler hemen yedirilmeli, bayat-bekletilmiß yemek verilmemeli,
Sebze ve meyveler yenmeden šnce iyice
yÝkanmalÝdÝr.
Üshal 2- 3 gŸn i•inde ge•mediÛi takdirde
mutlaka doktora baßvurulmalÝdÝr.
127
129
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Viral Hepatitler
HazÝrlayan : Dr. PÝnar ENG†R†
7
131
Viral Hepatitler
TŸrkiyeÕde sarÝlÝk bulgusu olan hastalÝklarÝn en šnemli nedenini Ôviral hepatitlerÕ
olußturur. Bu hastalÝklarÝn en šnemli etkenleri hepatit virŸsleri olduÛu i•in, bu hastalÝk
grubuna genel olarak viral hepatitler denir. Halk arasÝnda ÔsarÝlÝkÕ olarak bilinmesine
raÛmen bu genel ifade sadece bir belirtidir. SarÝlÝk ile seyretmeyen viral hepatitler de olabildiÛi i•in viral hepatitin yerine kullanÝlmamasÝ daha uygun olur.
Viral hepatitler iki klinik ßekilde karßÝmÝza •Ýkar:
- Akut viral hepatitler
- Kronik viral hepatitler
AKUT VÜRAL HEPATÜTLER
131
132
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
A tipi virŸs genellikle yaz sonu, sonbahar
Giriß
Akut hepatit karaciÛer hŸcresi yÝkÝmÝ ve
karaciÛerin iltihabÝ ile giden bir tablodur.
Akut hepatit tablosuna sÝklÝkla virŸsler,
ve erken kÝß aylarÝnda gšrŸlŸrken, B ve C
tipine yÝlÝn her ayÝnda rastlamak mŸmkŸndŸr.
ila•lar ve alkol yol a•ar. Akut hepatite yol
HAV ve HEV sÝklÝkla dÝßkÝ ve aÛÝz yoluyla
a•an nedenler arasÝnda en sÝk karßÝlaßÝlanÝ
bulaßÝrken; HBV ve HCV sÝklÝkla kan yolu,
viral hepatitlerdir.
cinsel yolla, anneden bebeÛe ve ev halkÝ
Viral hepatitler tŸm dŸnya i•in šnemli bir
i•inde bulaßmaktadÝr.
saÛlÝk sorunudur. Hepatit A virŸsŸnŸn (HAV)
Etkenler
insanlarÝn %70-90'ÝnÝ enfekte ettiÛi, Hepatit
Viral hepatite yol a•an etkenler olduk•a
B
virŸsŸ (HBV) ile karßÝlaßma oranÝnÝn
dŸnyanÝn
deÛißik
yerlerinde
%10-90
fazla sayÝda olmasÝna karßÝn en sÝk gšrŸleni 5
etkendir:
arasÝnda bulunduÛu ve HBV taßÝyÝcÝlarÝnÝn
sayÝsÝnÝn tŸm dŸnyada
400-500 milyon
olduÛu, Hepatit C virŸsŸ (HCV)'nŸn ise tŸm
insanlarÝn %1'ini etkilediÛi gšz šnŸne
alÝnacak
olursa
•oÛunluÛu
insanlarÝn
yaßamlarÝ
bŸyŸk
boyunca
deÛißik
karßÝlaßma A ve E tipi viral hepatitlerde
nadiren kštŸ seyredip, genellikle iyileßip kronikleßmeye yol a•maz iken; B, C ve D tipi
hepatitler
deÛißik
oranlarda
kronikleßmeye yol a•arak, siroz ve karaciÛer
kanseri gibi arzu edilmeyen tablolara yol
a•abilmektedirler.
Epidemiyoloji
Akut viral hepatit (AVH) olgularÝnda
etkenlerin daÛÝlÝmÝ yaßa, coÛrafi bšlgeye,
sosyo-ekonomik duruma ve mevsimlere gšre
deÛißiklik gšstermektedir. †lkemizde •ocuk
yaß grubunda sÝklÝkla HAV gšrŸlŸrken,
yetißkin yaß grubunda daha •ok HBV ile
karßÝlaßÝlmaktadÝr.
132
- HBV (Hepatit B VirŸsŸ)
- HCV (Hepatit C VirŸsŸ)
bir
hepatit virŸsleri ile karßÝlaßabilmektedir. Bu
viral
- HAV (Hepatit A VirŸsŸ)
- HDV (Hepatit D VirŸsŸ)
- HEV (Hepatit E VirŸsŸ)
BunlarÝn i•inde de HAV ve HEV bizim
Ÿlkemizin de i•inde yer aldÝÛÝ gelißmekte
olan veya gelißmemiß Ÿlkelerde bir saÛlÝk
sorunu olarak karßÝmÝza •ÝkmaktadÝr. Bu iki
virŸsŸn yol a•tÝÛÝ hepatitin kronikleßmemesi
sevindiricidir. ‚ŸnkŸ Ÿlkemizde yetißkin yaß
grubunun en az %70-90ÕÝ A tipi viral hepatiti sessiz veya sarÝlÝklÝ bir ßekilde ge•irmißtir.
Pataloji
Bu 5 tip hepatit virŸsŸ šncelikle karaciÛeri enfekte ederek, diÛer organlarda šnemli
tutulum yapmadan karaciÛerde iltihaplanma
ve karaciÛer yÝkÝmÝna yol a•arlar.
Klinik
133
Hepatit B
Hepatit C
Hepatit D
Hepatit E
Kulu•ka sŸresi
2-6 hafta
4-26 hafta
2-20 hafta
4-8 hafta
2-6 hafta
Baßlama
Ani
Sinsi-deÛißken
Sinsi-deÛißken
Ani-deÛißken
Ani
Bulaßma
AÛÝz-dÝßkÝ
Kan-cinsel
Kan-cinsel
Kan-cinsel
AÛÝz-dÝßkÝ
Enfeksiyon ßiddeti
Hafif
Ara sÝra ßiddetli
(%25sarÝlÝklÝ)
‚oÛunlukla
belirtisiz
Bazen ßiddetli
Hafif
TaßÝyÝcÝlÝk
Yok
Var
Var
Var
Yok
Kronikleßme
%0
% 5-10
% 10-50
% 5-%90
%0
Kan nakli ile
‚ok nadir
% 5-10
% 50
DaÛÝlÝmÝ
bilinmiyor
Yok
Korunma
AßÝ
AßÝ
Immunoglobulin
HBVÕnu šnlemek
Yok
…lŸm oranÝ
% 0.5
% 1-2
% 0.5-1
YŸksek
Gebelerde yŸksek
Siroz
HayÝr
Evet
Evet
Evet
HayÝr
HepatosellŸler
Karsinom
HayÝr
Evet
Evet
Evet
HayÝr
V‹RAL HEPAT‹TLER
133
Hepatit A
134
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Akut viral hepatit olgularÝ karßÝmÝza deÛißik klinik tablolar ile •Ýkabilir:
1-Belirtisiz seyir : YaklaßÝk %70Õinde gšrŸlŸr. Yaß arttÝk•a belirtili seyir daha fazla
gšrŸlŸr. TesadŸfen yapÝlan kontrollerde karaciÛer fonksiyon testlerinde yŸkselme gšrŸlmesi ile tanÝ konulur.
c-SarÝlÝk evresi : TŸm etkenlerin klinikleri
birbirine benzer. Prodromal dšnem; gšz aklarÝnda sararma, idrar renginde koyulaßma ve
dÝßkÝ renginde a•ÝlmanÝn baßlamasÝ ile sonlanÝr. Prodromal evredeki yakÝnmalar azalÝr.
SarÝlÝk dšneminin ilk gŸnlerinde 1-2 gŸn sŸren kaßÝntÝ olabilir. Genel bir kural olarak sarÝlÝk ne kadar ßiddetli ise iyileßme sŸresi o ka-
2-Belirtili seyir (SarÝlÝklÝ hepatit = Akut
hepatit): Tipik sarÝlÝklÝ hepatittir.
DeÛißik evreleri vardÝr:
a-Kulu•ka evresi : AVHÕe yol a•an etkenlerin kulu•ka sŸreleri farklÝdÝr:
§ HAV: 2-7 hafta (ortalama 4 hafta)
dar uzundur. C tipi akut viral hepatit olgularÝnÝn sadece %25Õi sarÝlÝk ile seyretmektedir.
Buna karßÝlÝk E tipi akut viral hepatit olgularÝnÝn ise tamamÝna yakÝnÝ sarÝlÝkla seyretmektedir.
d-Üyileßme evresi : Genellikle 1-4 hafta
sŸrer. Üyileßmeden anlatÝlmak istenen; tŸm
§ HBV: 2-6 ay
yakÝnma ve bulgularÝn gerilemesi (klinik iyi-
§ HCV: 6-7 hafta
leßme), karaciÛer fonksiyon testlerinin nor-
§ HDV: 2-6 ay
male dšnmesidir. Genellikle sarÝlÝÛÝn baßlamasÝndan sonra karaciÛer fonksiyon testleri
§ HEV: 2-8 hafta
1-3 ay i•inde tamamen normale dšner (biyo-
b-Prodromal evre : SarÝlÝk šncesi 3-4 gŸn
kimyasal iyileßme). Koruyucu antikorlarÝn
sŸren evredir. Ana yakÝnmalar; halsizlik, bu-
olußmasÝ da yaklaßÝk 2-3 ay sŸrer (virolojik
lantÝ-kusma, ißtahsÝzlÝk, karÝn saÛ Ÿst bšlge-
iyileßme). Son olarak da karaciÛer histoloji-
sinde aÛrÝ ve ateßtir. Kißi alkol ve sigara i•-
sinde dŸzelme ile hastalÝÛÝn iyileßme dšnemi
mek istemez, sevdiÛi yiyeceklere karßÝ tiksin-
tamamlanÝr (histolojik iyileßme).
ti duyar.
3-UzamÝß sarÝlÝk : Bu olgularda
normalden daha uzun sŸren sarÝlÝklÝ evre sšz
konusudur. SarÝlÝk 2-6 ay devam eder. A tipi
hepatitte bu durum daha sÝktÝr. Üyileßme
tamdÝr.
A tipi hepatitin prodromal evresinde grip
benzeri bir tablo (ateß, kas aÛrÝlarÝ, ißtahsÝzlÝk, halsizlik, bulantÝ, kusma) gšrŸlebilir. B tipi hepatitin prodromal evresinde, sarÝlÝktan
yaklaßÝk 1 hafta šnce ortaya •Ýkan ateß, dškŸntŸler, eklem ßißliÛi ßikayetleri olabilir.
134
4-Tekrar eden hepatit (relaps) : A tipi
AVHÕin %2-15Õinde gšzlenen, baßlangÝ•taki
tablonun daha hafif ßeklinin tekrarlamasÝ ile
135
V‹RAL HEPAT‹TLER
AVH olgularÝnda baßvuru anÝndaki yakÝnmalar
YakÝnma
A tipi hepatit (%)
B tipi hepatit (%)
Halsizlik
74
73
ÜßtahsÝzlÝk
47
49
BulantÝ ve/veya kusma
79
67
Üdrar renginde koyulaßma
76
92
Beyaz renkli dÝßkÝlama
34
35
Gšz aklarÝnda sararma
50
67
Deride sararma
26
39
KarÝn aÛrÝsÝ
26
12
Ateß
39
14
KaßÝntÝ
26
33
Kas-eklem aÛrÝsÝ
18
18
Üshal
13
6
Kilo kaybÝ
0
10
DškŸntŸ
5
6
karakterize bir durumdur. KaraciÛer fonksiyon testlerinde, bazen de bilirubin seviyelerinde artÝßlar ortaya •Ýkar. Üyileßme tamdÝr.
5-Fulminan hepatit (FH) : Belirtili seyreden akut viral hepatit olgularÝnÝn yaklaßÝk
%1- 0.1Õi FH tablosu ile kaybedilir. HÝzla gelißen karaciÛer yÝkÝmÝna baÛlÝ karaciÛer yetersizliÛinin sonucu olarak bilin• durumu deÛißikliÛi (ensefalopati) gelißir. Yaß arttÝk•a
šlŸm riski de artar. Etkenlere baÛlÝ šlŸm sÝklÝklarÝ ßšyledir:
§ HAV : <%0.1
§ HBV : %0.1
§ HCV : ‚ok nadir
§ HDV : %2-20
§ HEV : <%1
135
136
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
FH sarÝlÝk baßladÝktan sonra genellikle ilk
12 hafta i•inde ortaya •Ýkar. HEVÕne baÛlÝ
FH nadir gšrŸlmesine karßÝn, gebe kadÝnlarda šzellikle son 3 ayda %10-20 sÝklÝÛÝnda
rastlanmaktadÝr.
FH deÛißik ßekillerde karßÝmÝza •Ýkabilir.
Bazen o kadar hÝzlÝ bir seyir izler ki sarÝlÝk
gšzden ka•abilir. HastalÝk akut psikoz veya
menenjit ile karÝßtÝrÝlabilir. Daha sÝk karßÝlaßÝlan ßekilde tipik baßlangÝ•lÝ bir AVH olgusunda sarÝlÝÛÝn derinleßmesi, kusma, bilin•
bulanÝklÝÛÝ ve koma ortaya •Ýkar. KaraciÛer
fonksiyon testlerinde hÝzlÝ dŸßme ve kanama
fonksiyon testlerinde ilerleyici uzama dikkat
•ekicidir.
FHÕe en sÝk neden olan etken
HBV(%60)ÕdŸr. FHÕte šlŸm oranÝ ise %80-90
arasÝndadÝr.
Laboratuvar
Üdrar
SarÝlÝk ortaya •Ýkmadan bilirubin idrara
•Ýkmaya baßlar. Bu da idrar rengini koyulaßtÝrÝr. Daha sonra serum seviyeleri yŸkselmesine karßÝn idrarda bilirubin kaybolur.
Biyokimyasal deÛißiklikler
hÝzlÝ dŸßŸßŸ, FH yšnŸnden uyarÝcÝdÝr.
TanÝ
Etkenlerin tŸmŸ klinik ve biyokimyasal
olarak benzer tablolara yol a•tÝÛÝndan šzgŸl
tanÝ serolojik (antikor saptama) olarak koyulmaktadÝr.
AyÝrÝcÝ tanÝ
Akut hepatite yol a•an ve akut viral hepatitten dÝßlanmasÝ gereken durumlar arasÝnda
en sÝk karßÝlaßÝlan tablo alkolik hepatit ile
ila•lara baÛlÝ toksik hepatitdir. Akut karaciÛer yaralanmasÝna sÝklÝkla yol a•an ila•lar
parasetamol, halotan, izoniazid, fenitoin, ve
propiltiyoŸrasildir. Alkol šykŸsŸ olan ve
AST/ALT >2 (genellikle AST ve ALT < 300
U/L) olan olgularda alkolik hepatit dŸßŸnŸlmelidir.
Üskemik hepatit ise kan basÝncÝnÝn dŸßŸklŸÛŸ ile giden durumlarda (cerrahi sonrasÝ,
kalp krizi seyrinde, ciddi kalp yetersizliÛi)
karßÝlaßÝlan bir tablodur. KaraciÛer fonksiyon
testleri hÝzla yŸkselir ve 7-10 gŸnde normale
dšner.
Otoimmun hepatitteki karaciÛer fonksi-
SarÝlÝkla seyreden olgularda bilirubin seviyeleri deÛißik derecelerde yŸkselir. Alkalen
fosfataz (AF) normal veya hafif artmÝßtÝr.
yon testleri ise akut viral hepatite benzer.
KaraciÛer fonksiyon testleri (AST, ALT)
akut viral hepatit tanÝsÝnda en deÛerli biyokimyasal testlerdir. Erken tanÝda ve belirtisiz
olgularÝn saptanmasÝnda yararlÝdÝr. Normal
deÛerin 8-10 kat fazlasÝ akut hepatit tanÝsÝnda deÛerlidir (artÝß 10-50 kat arasÝnda olabilir). YŸksekliÛi ile iyileßme oranÝ arasÝnda bir
ilißki yoktur. KaraciÛer fonksiyon testlerinin
(ANA, SMA, anti-LKM) ile konulmaktadÝr.
136
Hastalar genellikle kadÝndÝr. TŸm viral seroloji negatiftir. TanÝ, otoantikorlarÝn varlÝÛÝ
Tedavi
A, B, D, E tipi akut viral hepatite šzgŸl tedavi yoktur. YakÝnmalarÝ hafifletmek i•in tedaviler uygulanabilir. BulantÝ-kusma nedeniyle gÝda alÝmÝ bozulanlar ve kanama testle-
137
V‹RAL HEPAT‹TLER
ri uzun bulunanlarÝn hastaneye yatÝrÝlmalarÝ
gerekir. Yatak istirahati mutlak gereklidir. Üyileßme Ÿzerine diyetin bir etkisi olmadÝÛÝndan
hastalar istedikleri herßeyi yiyip i•ebilirler.
Alkol ve karaciÛere zararlÝ ila•larÝn alÝmÝ
durdurulmalÝdÝr. Fulminant hepatit gelißen
olgularda karaciÛer nakli dŸßŸnŸlebilir ve bu
olgular mutlaka yoÛun bakÝmda izlenmelidirler.
Sadece C tipi akut viral hepatit olgularÝnda interferona (IFN) yanÝt •ok iyi olduÛu i•in
IFN tedavisi verilmelidir.
Egzersize biyokimyasal testler normale
dšnene ve hasta kendini tam olarak iyi hissedene kadar izin verilmemelidir. Alkol ise
yaklaßÝk 1 yÝl alÝnmamalÝdÝr.
VÜRAL HEPATÜTLERDEN
KORUNMA
Bu bšlŸmde A ve B tipi hepatitten korunma anlatÝlacaktÝr. C ve E tipi viral hepatitten
korunma i•in aßÝ •alÝßmalarÝ devam etmektedir.
A TÜPÜ HEPATÜTTEN
KORUNMA
HAV enfeksiyonunu azaltmak i•in en etkili yol hepatit A aßÝsÝ ile aßÝlamaktÝr. SarÝlÝk
baßlamadan iki hafta šnce, baßladÝktan 1
hafta sonra dÝßkÝ ile virŸs •ÝkartÝldÝÛÝndan,
bu dšnemler arasÝnda hasta bulaßtÝrÝcÝdÝr.
‚ocuklar ve bebeklerde bulaßtÝrÝcÝlÝk birka•
aya kadar devam edebilir. Bulaßma sÝklÝkla
dÝßkÝ ve aÛÝz yoluyla (kißiden kißiye temas ve-
ya bulaßÝk su veya gÝdalarÝn alÝnmasÝ) olmaktadÝr. HAV aylarca •evre koßullarÝnda kalabilir. GÝdalarÝn 85¡CÕdan daha fazla bir ÝsÝda 1
dk sŸre ile ÝsÝtÝlmasÝ veya bulaßÝk alanlarÝn
1:1000 sulandÝrÝmÝß sodyum hipoklorit (•amaßÝr suyu) ile temizlenmesi sonucu virŸs šldŸrŸlŸr.
HAV enfeksiyonu aßÝ ile šnlenebilir bir
hastalÝktÝr. Hepatit A aßÝlamasÝnÝn ama•larÝ:
a) Enfeksiyondan kißileri korumak,
b) Bulaßma sonrasÝ enfeksiyonu šnleyerek
hastalÝÛÝn sÝklÝÛÝnÝ azaltmak,
c) Komplikasyon olarak gelißen FHÕe baÛlÝ šlŸm riskini ortadan kaldÝrmaktÝr.
Korunma i•in immunglobulin (koruyucu
serum) ve aßÝ uygulamasÝ vardÝr.
Immunglobulin (IG)
Ümmunglobulin, konsantre antikorlar (immunoglobulinler) i•erirler. IG uygulamasÝ ile
hepatit AÕya karßÝ pasif baÛÝßÝklÝk saÛlanÝr.
HAV ile karßÝlaßtÝÛÝ bilinen kißilere, karßÝlaßtÝktan sonraki 2 hafta i•inde uygulanÝrsa koruyuculuk %85Õlerin Ÿzerindedir. Uygulama
karßÝlaßmadan sonra ne kadar erken yapÝlÝrsa
koruyuculuk o kadar fazla olur.
Hepatit A aßÝlarÝ
BugŸn i•in kullanÝmda olan iki adet inaktive aßÝ (HAVRÜXâ ve VAQTA¨) mevcuttur.
Hepatit A aßÝlarÝ 2-8¡C arasÝnda saklanmalÝdÝr. AßÝlar 0 ve 6-12 aylar arasÝnda birer tane
olmak Ÿzere iki doz olarak yapÝlmalÝdÝr.
2 yaß altÝndakiler i•in ruhsatlÝ herhangi bir
aßÝ bulunmamaktadÝr.
…nerilen dozlar uygulandÝÛÝnda, ilk doz137
138
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
dan yaklaßÝk 1 ay sonra yetißkinlerin %94100ÕŸnde koruyucu antikor seviyeleri elde
edilebilmektedir. Ükinci dozdan sonra ise
tŸm olgularda koruyucu dŸzeylerde antikor
seviyeleri elde edilmißtir. Tam doz aßÝlama
sonrasÝ 20 yÝl veya daha uzun sŸreli koruyuculuk saÛlanÝr.
Enfeksiyon sÝrasÝnda olußan koruyucu antikorlar yaßam boyu koruyuculuk saÛlar. †lkemizde yetißkinlerin šnemli bir bšlŸmŸ enfeksiyonu ge•irdiÛinden aßÝlama šncesi serolojik kontrol yapÝlmalÝdÝr. AßÝ sonrasÝ antikor
kontrolu gereksizdir.
AßÝlanmasÝ šnerilen kißiler:
1-‚ocuklar : Rutin aßÝlama, aßÝ ile koruyuculuk uzun yÝllar saÛlanabildiÛi i•in šnerilmektedir. AyrÝca aßÝlama ile FHÕe baÛlÝ
šlŸmlerin de šnŸne ge•ilebilecektir.
2-Gelißmemiß Ÿlkelere veya Ÿlke i•inde
gelißmemiß bšlgelere seyahat edecekler: Seyahatten en az 4 hafta šnce aßÝlamaya baßlanmalÝdÝr. KÝsa sŸre i•inde seyahate baßlayacaklara ise farklÝ bšlgelerden aßÝ ve IG
eßzamanlÝ olarak uygulanmalÝdÝr. AßÝya karßÝ
allerjik olanlarda sadece IG uygulanÝr.
3-HomoseksŸel erkekler
4-Uyußturucu baÛÝmlÝlarÝ
5-Mesleki risk taßÝyanlar
6-PÝhtÝlaßma faktšr hastalÝÛÝ olanlar
7-Kronik karaciÛer hastalÝÛÝ bulunanlar
B TÜPÜ HEPATÜTTEN
KORUNMA
Enfeksiyon sonucunda kÝsa ve uzun vadeli arzu edilmeyen komplikasyonlar gelißebi138
len HBVÕnŸ kontrol altÝnda tutabilmek i•in
aßaÛÝdaki šnlem stratejileri gelißtirilmißtir :
1-Gebelerin doÛum šncesi HBsAg yšnŸnden taranarak doÛacak •ocuÛun ve diÛer ev
halkÝnÝn aßÝlanmasÝnÝ saÛlamak,
2-Hepatit B aßÝsÝnÝn rutin aßÝ programÝna
alÝnarak her yenidoÛana uygulanmasÝ,
3-Risk altÝndaki yetißkinlerin aßÝlanmasÝ
Hepatit B aßÝlarÝ HBV enfeksiyonunu ve
takiben gelißebilecek kronik hepatit, siroz ve
hepatosellŸler karsinom (HSK) gibi komplikasyonlarÝnÝ šnleyebilmektedir. HSKÕyÝ šnleyebildiÛi i•in kansere karßÝ ilk aßÝ olma šzelliÛi de bulunmaktadÝr.
HBVÕne karßÝ korunma hepatit B aßÝlarÝ ile
aktif olarak, hepatit B immunoglobulin
(HBIG) ile de pasif olarak saÛlanÝr.
1-Pasif baÛÝßÝklama (koruyucu serum) :
Bu ama•la hepatit B immunoglobulin (HBIG)
kullanÝlÝr. KullanÝmÝ ile ge•ici (3-6 ay) bir koruyuculuk saÛlanÝr.
- HBV ile bulaßÝk kan ve diÛer vŸcut sÝvÝlarÝ ile temas (deriye iÛne batmasÝ veya mukoza temasÝ) eden kißilere,
- TaßÝyÝcÝ olduÛunu bildiÛimiz anneden
bebeÛe,
- B tipi akut viral hepatit tanÝsÝ alan hastanÝn cinsel olarak birlikte olduÛu kißilere uygulanÝr.
TemasÝn ilk 48 saati i•inde uygulanmasÝ
šnerilir. Eß zamanlÝ olarak aßÝya da baßlanmalÝdÝr.
2-Aktif baÛÝßÝklama (aßÝ) : Hepatit B aßÝlarÝ ile aßÝlanmak HBV enfeksiyonunu ve taki-
139
V‹RAL HEPAT‹TLER
ben gelißebilecek sonu•larÝnÝ šnlemek a•ÝsÝndan bugŸn i•in kullanÝlabilecek en etkili
yšntemdir.
†lkemizde maya kškenli beß (H-BVax IIâ
Engerix-Bâ Hepavax-Geneâ Euvax-Bâ Heberbiovax) memeli hŸcresi kškenli bir (Gen Hevac B) aßÝ bulunmaktadÝr.
Koruyucu
antikor
yanÝtÝ
mlÕde
10
mIUÕden fazla anti-HBs (koruyucu antikor)
dŸzeyi olarak tanÝmlanabilir. …nerilen uygulama ile saÛlÝklÝ yetißkinlerin en az %9095Õinde koruyucu antikor yanÝtÝ elde edilebilmektedir. DoÛal enfeksiyon sonucu olußan koruyucu antikorlarÝnÝn genellikle yaßam
boyu devam etmesine karßÝlÝk aßÝ ile olußmuß
anti-HBs antikorlarÝ 5-20 yÝl i•erisinde kaybolabilmektedir.
AßÝya yanÝtsÝzlÝk ileri yaß, ßißmanlÝk, sigara i•imi, erkek cinsiyet ve baÛÝßÝklÝk yetersizliÛi gibi (HIV enfeksiyonu, kronik bšbrek yetersizliÛiÉ) durumlarla ilißkilidir. YanÝtsÝzlar,
HBV enfeksiyonuna duyarlÝdÝrlar. YanÝtsÝz
olgular yeniden aßÝlanmalÝdÝr. Bu kißilerde
ilave uygulanan bir doz ile olgularÝn %1525Õinde, yeniden tam aßÝlama ile %3050Õsinde koruyucu antikor yanÝtÝ olußabilmektedir.
AßÝlar dondurulmadan 4-8¡CÕta saklanmalÝdÝrlar.
kez ve 12. ayda bir kez olmak Ÿzere toplam 4 kez uygulanÝr (0,1,2,12. aylarda).
Üki uygulama ßekli arasÝnda koruyucu antikor olußturma a•ÝsÝndan bir fark bulunmamaktadÝr.
EÛer aßÝnÝn ilk dozu uygulanÝrken ciddi allerjik reaksiyon ortaya •Ýkarsa takip eden
dozlar uygulanmamalÝdÝr.
AßÝ šncesi kißinin HBVÕne baÛÝßÝk veya
duyarlÝ olduÛunu ortaya •Ýkartmak i•in
HBsAg ve Anti-HBc(IgG) veya HBsAg ve Anti-HBs testlerine bakÝlmalÝdÝr. Kißi HBV ile
karßÝlaßmamÝß ise aßÝya baßlanÝr. AßÝ serileri
tamamlandÝktan 1-6 ay sonra sadece antiHBs (koruyucu antikor) testine bakÝlÝr.
TaßÝyÝcÝlarÝn aile bireylerinde aßÝ šncesi
mutlaka tarama yapÝlmalÝdÝr. †lkemizde
HBVÕnŸn bulaßmasÝnda šnemli yollardan
ikisi cinsel yol ve aile i•i ge•iß olduÛu i•in
aßÝ šncesi aile bireylerini taramakla kronik
hepatiti olan bireyleri erkenden saptayabildiÛimiz gibi koruyucu antikoru bulunan bireyleri, gereksiz aßÝ uygulamasÝndan da kurtarabiliriz.
a-Temas šncesi korunma: …ncelikle aßÝlanmasÝ gereken riskli gruplar ßunlardÝr:
Ÿ Aile bireyleri arasÝnda taßÝyÝcÝ bulunanlar
Ÿ SaÛlÝk •alÝßanlarÝ
AßÝlar iki ßekilde uygulanabilir:
Ÿ TaßÝyÝcÝ bir anneden doÛan •ocuklar
- Birinci ßekilde birer aylÝk aralarla ve 6.
ayda birer doz olmak Ÿzere 3 kez,
(0,1,6. aylarda)
Ÿ Hemodiyaliz hastalarÝ
- Ükinci ßekilde ise birer aylÝk aralarla 3
Ÿ DeÛißik hematolojik hastalÝklarÝ nedeni ile kan ve kan ŸrŸnlerini almak zorunda
olan hastalar
139
140
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ Damar yoluyla ila• baÛÝmlÝsÝ olanlar
Ÿ ‚oÛul cinsel partnerleri olanlar
Ÿ Ütfaiyeciler ve polisler
Ÿ Zihinsel geriliÛi olanlarÝn bulunduÛu
bakÝmevlerindeki hasta ve •alÝßanlar
b-Temas sonrasÝ korunma
1-Anneden bebeÛe ge•iß
TaßÝyÝcÝ annelerden doÛan bebeklerde enfekte olma sÝklÝÛÝ %10-90, kronikleßme sÝklÝÛÝ %40-90ÕdÝr. Bulaßma sÝklÝkla doÛum sÝrasÝnda vajinal salgÝlar, kan ve amniotik sÝvÝlarÝn bebeÛin gšz, mukozalarÝ ve deri lezyonlarÝna bulaßmasÝ veya bu salgÝlarÝn yutulmasÝ ile olmaktadÝr. †lkemizde taßÝyÝcÝlÝk oranÝ
yŸksek olduÛu i•in gebelerin tŸmŸ HBV yšnŸnden mutlaka taranmalÝdÝr. TaßÝyÝcÝ annelerin yenidoÛan bebekleri mutlaka korunma
programlarÝna alÝnmalÝdÝr.
TaßÝyÝcÝ annelerden doÛan bebeklere virŸs ge•ißi sonucu enfeksiyon HBIG ve hepatit B aßÝlarÝnÝn her ikisinin eß zamanlÝ olarak
uygulamasÝ ile šnlenebilir. Sadece HBIG veya hepatit aßÝsÝ uygulamasÝnÝn etkinliÛi %75
iken aßÝ ve HBIGÕin birlikte uygulamasÝ ile
etkinlik %95Õ lere kadar •ÝkmaktadÝr.
TaßÝyÝcÝ anneden doÛan bebeÛe doÛumdan sonraki ilk 12 saat i•ine aßÝnÝn ilk dozu
ve farklÝ bir yerden 0.5 ml HBIG uygulanÝr.
Takiben 1. ay ve 6. ayda ilave iki doz aßÝ daha uygulanÝr.
leri kan ve salgÝlarÝn mukozaya veya bŸtŸnlŸÛŸ bozulmuß deriye sÝ•ramasÝdÝr. Bu ßekildeki bulaßmalar ile genellikle saÛlÝk personelleri karßÝlaßmaktadÝr. Temas sonrasÝ uygulama:
1-Ülk 48 saat HBIG + eß zamanlÝ olarak aßÝ
programÝ baßlatÝlÝr.
2-Bulaßma olan kißide koruyucu antikorlar mevcut ise veya taßÝyÝcÝ ise HBIG uygulamasÝna gerek yoktur.
3-Cinsel temas sorasÝ korunma
Akut hepatit BÕli veya kronik hepatitli bir
hasta ile cinsel ilißkiye girme durumunda da
14 gŸn i•inde HBIG uygulanÝr ve aßÝ uygulamasÝna (0, 1 ve 6. aylarda) ge•ilir.
KRONÜK HEPATÜTLER
Bu tablo, akut viral hepatit olgularÝnda
koruyucu antikorlarÝn gelißememesi sonucu
ortaya •Ýkar ve kronik enfeksiyonu yansÝtÝr.
Kronik hepatit sšzcŸÛŸ 6 aydan daha uzun
sŸre devam eden hepatitler i•in kullanÝlÝr.
Kronikleßme sÝklÝklarÝ etkene gšre deÛißir.
- A ve E tipinde kronikleßme olmaz.
- B tipinde yenidoÛanda %90, 6 yaßÝna
kadar %5-10 ve yetißkinlerde ise %1-5 sÝklÝÛÝnda kronik hepatit gelißme riski vardÝr.
- D tipinde B tipine benzer KH gelißme
riski vardÝr. (Delta hepatiti sadece Hepatit
B'li hastalarda gšrŸlŸr)
2-Deri veya mukoza yoluyla bulaßma
olanlarda korunma
- C tipinde ise olgularÝn en az %85Õinin
kronikleßtiÛi bilinmektedir.
Bu ßekilde bulaßma sÝklÝkla HBV ile bulaßÝk iÛne batmasÝ ve kesici aletlerin kesisi sonucu olmaktadÝr. AyrÝca diÛer bulaßma ßekil-
Bu gibi kißilerin yakÝn •evrelerinin hastalÝktan korunmasÝnda hepatitli olanlarla aynÝ
yaklaßÝm izlenmelidir. Koruma šnlemleri šn-
140
141
V‹RAL HEPAT‹TLER
celikle eß ve •ocuklarÝnÝ ve aynÝ ev ortamÝnda bulunan kißileri kapsayacak ßekilde planlanmalÝdÝr. Ülk yapÝlmasÝ gereken bu kißilerin
halen virŸsle enfekte veya baÛÝßÝk (infeksiyonu ge•irip iyileßmiß dolayÝsÝyla bir kere daha
bulaßmayacak olanlar) olup olmadÝklarÝnÝn
tespitidir. Bundan sonraki aßamada aßÝ ve diÛer koruma yšntemleri doktorun šnerileri
doÛrultusunda uygulanmalÝdÝr. HastalÝÛÝn
aÛÝrlÝÛÝ ile ilgili olarak bazÝ hastalarda istirahat veya aktivite kÝsÝtlamasÝ gerekli olabilir.
Herhangi bir yiyeceÛin (enginar, pekmez vs.)
šzel bir yararÝ yoktur. …nemli olan dengeli
beslenmektir. Dengeli bir beslenme rejimi
i•erisinde olduÛunuz sŸrece dÝßarÝdan vitamin takviyesinin yararÝ bulunmamaktadÝr.
Alkol dÝßÝnda diyet kÝsÝtlamasÝna gerek yoktur. Alkol, hepatit bulunmasa bile karaciÛer
i•in zararlÝ olduÛu i•in kullanÝlmamalÝdÝr.
…zellikle uzun sŸreli kullanÝmÝ gereken bazÝ
ila•lar sorun yaratabilir. Kortizon, baÛÝßÝklÝk
sistemini etkileyen ila•larÝn kullanÝmÝ sakÝncalÝ olabilir. En doÛrusu doktoru bilgilendirmektir.
Tedavi, hastalÝÛÝn tŸrŸne ve evresine baÛlÝ bir se•imdir. Her hastaya tedavi baßlanmayacaÛÝ gibi, bu karar ancak karaciÛer
biyopsisi ile konulabilir. Bunun i•in kullanÝlacak ila•, interferondur. Bu, vŸcuttaki
virŸs miktarÝnÝ azaltarak ve karaciÛerdeki
hasarÝ yavaßlatarak hastalÝÛÝ hafifletebilir. Bu
tedavi ile baßarÝ ßansÝnÝn %30-40 arasÝnda
olmasÝ, tedavi sŸresinin en az 6 ay sŸrmesi,
ciddi yan etkilerinin olmasÝ ve •ok pahalÝ olmasÝ gibi nedenlerle ancak belirli hasta
grubuna uygulanabilir.
TaßÝyÝcÝ (saÛlÝklÝ taßÝyÝcÝ) sšzcŸÛŸ daha
•ok bazÝ Hepatit B'li hastalar i•in kullanÝlmaktadÝr. KanlarÝnda Hepatit B virŸsŸnŸ
bulunduruyor olmakla birlikte muayene bulgularÝnda, karaciÛer fonksiyonlarÝnda ve
karaciÛer biyopsilerinde hi•bir hastalÝk belirtisi gšstermeyen kißiler taßÝyÝcÝ olarak tanÝmlanÝrlar. Bu kißilerde hastalÝÛÝn aktif ßekle
dšnŸßmesi bŸtŸnŸyle imkansÝz deÛildir. Bu
nedenle belirli aralÝklarla (3-6 ayda bir)
karaciÛer fonksiyonlarÝnÝn kontrol edilmesi
ve muayenelerinin yapÝlmasÝ zorunludur.
TaßÝyÝcÝ kißiler de bulaßtÝrÝcÝ olduklarÝ i•in,
•evredekilerin korunmasÝ kronik hepatitliler
gibidir.
141
142
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Kaynaklar
1. Tekeli Emin, BalÝk Üsmail. Viral Hepatit
2003
2. Willke Top•u Ayße, Sšyletir GŸner,
DoÛanay Mehmet. Ünfeksiyon HastalÝklarÝ ve Mikrobiyolojisi, 2002, s:13401405.
3. Usluer Gaye. Modern TÝp Seminerleri:22.
AÕdan ZÕye Akut Viral Hepatitler, 2002.
4. Wilson R. Walter, Sande A. Merle. Diagnosis and Treatment In Infectious
Diseases, 2001, p271-273.
5. Centers for Disease Control. Hepatitis B
Virus. Recommendations of the immunization Practices Advisory Committee. MMWR 1991;40(RR-13:6)
6. Doebbeling BN, Wenzel RP. Nosocomial
viral hepatitis and infections transmitted
by blood and blood products. In Mandel
GL, Bennett JE, Dolin R (Eds.), Principles
and Practice of Infectious Diseases, 4th
Edition, New York, Churchill Livingstone, 1995, p2618.
7. Mert A, Tabak F, YÝlmaz E, ve ark.
Hepatit B virŸsŸnŸn aile i•i ge•ißi.
III.Ulusal Viral Hepatit simpozyumu. 7-9
KasÝm 1996, Ankara, Program ve Kongre
KitabÝ, s29.
142
8. Mert A, Tabak F, Tahan V, Yildirim B,
…zaras R, OtaÛ F, …ztŸrk R, AktuÛlu Y,
ÞentŸrk H. Infectivity of chronic asymptomatic HBsAg carriers for their spouses.
FEMS Symposium, Istanbul, Program and
Abstracts Book, June 10-13, 1998:PP-20
9. Prevention of Hepatitis A. Through Active or Passive Immunization: Recommendations of the Advisory Committee
on Immunization Practices (ACIP)
MMRW 1999;48(RR12):1-37.
10. Tabak F. Hepatit B aßÝlarÝ: Hepatit B
virŸsŸne karßÝ korunma ve kronik hepatit
B tedavisinde
yeni ufuklar. Klinik
Gelißim 1999;12:998-2003.
11. Jaeckel E, Cornberg M, Wedemeyer H, et
al., for the German Acute Hepatitis C
Therapy Group. N Engl J Med 2001;
345:1452-57.
12. Maguire JD. Infectious hepatitis. Infectious Disease Secrets. Ed: Gates RH.
Hanley&Belfus, Inc., Philadelphia,1998,
p218-25.
13. Sherlock S, Dooley J. Virus hepatitis.
Diseases of the Liver and Biliary System.
Ed: Sherlock S, Dooley J. Blackwell
Science Ltd., Malden, Massachusetts,
USA, 10th Edition. 1997, p265-302
143
V‹RAL HEPAT‹TLER
143
143
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Þeker HastalÝÛÝ
(Diyabetes Mellitus)
HazÝrlayan : Dr. Ayßin G†RÜPEK MALKO‚
8
145
Þeker HastalÝÛÝ
(Diyabetes Mellitus)
VŸcudumuzun en šnemli metabolik (yaßamsal) sŸreci, yiyeceklerin enerji ve ÝsÝya dšnŸßŸmŸdŸr. †• ana besin šÛemiz olan karbonhidratlar glikoz (kan ßekeri) , proteinler amino asit, yaÛlar ise yaÛ asitleri halinde emilirler. VŸcudumuzda, glikoz hŸcrelere kan yoluyla ulaßÝr. Glikozun (ßeker) hŸcre i•ine girmesini saÛlayan, pankreasdan salgÝlanan insŸlin hormonudur. Kanda ßeker miktarÝnÝn artÝßÝ insŸlin denen hormonun salgÝlanmasÝna
yol a•ar. ÜnsŸlin sayesinde kanda bulunan ßeker hŸcre i•ine alÝnarak kullanÝlÝr ve hem kan
ßekeri normal sÝnÝrlarda tutulmuß olur hem de hŸcre i•in gerekli enerji temin edilmiß olur.
Yemek aralarÝnda ise karaciÛerde depolanmÝß halde bulunan ßeker kana salÝnarak kan ßekerinin kanda sabit seviyelerde kalmasÝ saÛlanÝr (70-110 mg/dl). Þeker hastalÝÛÝnda ise vŸcutta insŸlin hormonu ya hi• yoktur ya da vŸcudun ihtiyacÝna yetmeyecek oranlarda salgÝlanmaktadÝr. ÜnsŸlinin vŸcutta az veya hi• olmamasÝ durumunda ßekerin kan seviyesi
yŸkselir ama ßeker hŸcrelere giremediÛi i•in hŸcreler enerji i•in gerekli ßekeri alamazlar
yani hŸcre a• kalÝr. Bir diÛer ifadeyle vŸcut hŸcreleri varlÝk i•inde yokluk •ekerler.
145
146
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ÞEKER HASTALIÚININ
TÜPLERÜ
ÜnsŸlin hormonunun mutlak yokluÛu haline tip I diyabet hastalÝÛÝ denir. Tip I diyabet
hastalÝÛÝ daha •ok •ocuk ya da adšlesan
(gen• erißkin) •aÛda ve normal ya da zayÝf insanlarda gšrŸlŸr. Tip I de belirtiler gŸnler ya
da haftalar i•inde ortaya •Ýkar. Bu hastalar
kÝsa zaman šnce ortaya •ÝkmÝß ciddi bulgularla hastaneye baßvururlar. Bu bulgular •ok
su i•me, •ok idrara •Ýkma, •ok yemek yemeye raÛmen kilo kaybÝ, kusma ve ßeker metabolizmasÝndaki bozukluÛuna baÛlÝ olußan
yaÛ ve protein metabolizma bozukluÛunu takiben olußacak koma halidir. Bu hastalar bir
sŸre insŸlin tedavisi aldÝktan sonra vŸcutlarÝnÝn insŸline ihtiya•larÝ azalmakta veya insŸlin ihtiya•larÝ tamamen ortadan kalkabilmektedir. Zamanla ßeker hastalÝÛÝ bu hastalarda
geri dšner. ÜnsŸlin ihtiyacÝnÝn azaldÝÛÝ bu dšneme balayÝ dšnemi denir.
Tip II diyabet hastalarÝnda ise pankreasdan bir miktar insŸlin salgÝlanmasÝ devam etmektedir fakat hastanÝn kan ßekerini normal
sÝnÝrlarda tutmaya yetecek oranda deÛildir ya
da insŸlin az veya •ok yeterlidir ama pankreastan salÝnÝmÝnda bir bozukluk vardÝr. Normalde kandaki insŸlin seviyesi, kan ßekeri
yŸkselmeye baßlayÝnca yŸkselir ve ßekeri
hŸcre i•ine iter fakat bu tip ßeker hastalarÝnda insŸlin kan ßekerinin yŸkselmesi ile eß zamanlÝ yŸkselmez. Kan ßekeri yŸksekken insŸlin yetersizdir. KÝsacasÝ mevcut insŸlin yine kan ßekerini kontrol edemez.
Tip II diyabetin akrabalar arasÝnda gšrŸlme oranÝ fazladÝr. Kilolu insanlarda ve kadÝn146
larda daha sÝk gšrŸlŸr. Annesi diyabetik olan
bir kadÝn ilerleyen yaßlarda diyabete adaydÝr.
KÝz kardeßi ßeker hastasÝ olan kadÝnlar yŸksek oranda ßeker hastalÝÛÝna yakalanÝrlar.
Hamilelik zamanlarÝnda kan ßekeri yŸksek
seyreden kadÝnlar ilerleyen yÝllarda ßeker
hastalÝÛÝna yakalanÝrlar. GšrŸldŸÛŸ Ÿzere
kadÝnlar bu hastalÝÛa daha yatkÝndÝrlar . Erkeklerde soya sŸrme hali •ok daha azdÝr. Daha •ok erißkin yaßlarda ortaya •Ýkar. Hastalar genellikle ßißmandÝr. Sinsi baßlangÝ•lÝ olduÛundan tesadŸfen tanÝ konulduÛu da olur.
…rneÛin ameliyat olacak hastada kan ßekeri
bakÝlmasÝ sÝrasÝnda tanÝ alan hastalar vardÝr.
Bu hastalÝk bazen de aßÝrÝ ŸzŸntŸ sÝkÝntÝ stres
durumlarÝnda kendini belli eder. Bu hastalarda da •ok yemek yeme, •ok su i•me, sÝk idrara •Ýkma, yorgunluk, kilo kaybÝ, gšrŸlŸr.
‚ŸnkŸ bu insanlarÝn hŸcreleri a•tÝr. Koma
hali ise sadece yoÛun stres durumlarÝnda ortaya •Ýkar. Bu hastalarÝn tedavilerinde ana
faktšr diyettir. Tip II diyabet hastalarÝ aÛÝzdan alÝnan ila•larla (Antidiyabetikler) tedavi
edilebilirken, hastalÝklarÝnÝn 15. yÝlÝ civarÝnda insŸlin kullanmaya baßlamak zorunda kalabiliyorlar.
TANI KRÜTERLERÜ
10 ile 14 saat arasÝndaki bir a•lÝk sŸresinden sonra kan ßekeri deÛeri serumda 126
mg/dlÕ yi aßmamalÝdÝr. Bu sÝnÝrÝn Ÿzerindeki
deÛerler ßeker hastalÝÛÝ tanÝsÝnÝ koydurtur.
A•lÝk kan ßekeri deÛerinin 115 mg/dlÕnin
Ÿzerinde olmasÝ halinde veya hastanÝn hikayesi kuvvetle ßeker hastalÝÛÝnÝ dŸßŸndŸrŸyorsa (Ailede ßeker hastalÝÛÝna sÝk rastlanmasÝ,
kadÝn hastada normalden aÛÝr bebek doÛurmuß olmasÝ ya da gebeliÛi sÝrasÝnda ßeker
147
fiEKER HASTALI⁄I
hastalÝÛÝ ge•irmiß olmasÝ gibi ) halk arasÝnda
gizli ßeker hastalÝÛÝ olarak bilinen durumun
varlÝÛÝnÝ saptamak Ÿzere ßeker yŸkleme testi
yapÝlÝr.
KOMPLÜKASYONLARI
Diyabet ve Enfeksiyonlar: Þeker hastalÝÛÝnda enfeksiyonlar daha sÝk gšrŸlŸr. EnfeksiyonlarÝn varlÝÛÝ da bir kÝsÝr dšngŸ yaratarak
ßeker hastalÝÛÝnÝn kontrolŸnŸ gŸ•leßtirir. Enfeksiyon sÝrasÝnda kullanÝlan ila• veya insŸlin miktarÝnÝ artÝrmak gerekebilir. KadÝn ßeker
hastalarÝnda mantara baÛlÝ cinsel yol hastalÝklarÝ sÝk gšrŸlŸr. Þeker hastalarÝnda idrar
yolu enfeksiyonlarÝ da sÝktÝr. Nedenlerinden
biri kan ßekerinin yŸksek seyretmesi sÝrasÝnda idrarla atÝlan ßekerin mikroorganizmalarÝn
yerleßmesini kolaylaßtÝrmasÝ. DiÛer bir nedeni ise ßeker hastalÝÛÝna baÛlÝ sinirlerde meydana gelen hasar sonucu mesanedeki mevcut idrarÝn zamanÝnda ve tam olarak boßaltÝlamamasÝdÝr. Ve de ßeker oranÝ yŸksek ortamlar da mikroorganizmalarÝn Ÿremesinde
kolaylÝk saÛlar. Diyabetik hastalarda vŸcudun savunma hŸcreleri de zafiyet i•indedirler, gšrevlerini tam ve zamanÝnda yapamazlar. VŸcudumuzu mikroplara karßÝ koruyamazlar. Þeker hastalÝÛÝ olduÛu bilinmeyen
hastalarda ge•meyen veya tedaviye diren•
gšsteren iltihaplar akla ßeker hastalÝÛÝnÝ getirmelidir. SÝk boÛaz iltihabÝ olan, sÝk sÝk idrar yanmasÝ ile idrar yollarÝ iltihabÝ olanlar
veya sÝk sÝk nezle grip olanlar kan ßekerlerini
šl•tŸrmelidirler.
Diyabet ve Periferik Damar Tutulumu: Bu
durum kendini šzellikle bacak damarlarÝnda
aralÝklÝ topallama ile kendini gšsterir. Kan
ßeker seviyesinin yŸksek olußu bacaklardaki
damar duvarlarÝnÝn yapÝsÝnÝ bozar. Damar cidarÝ kalÝnlaßÝr ve i•erisinden ge•en kan miktarÝ azalÝr. Bacaklarda beslenme bozukluÛu
olur. Erkeklerde bacak kÝllarÝ belirgin derecede azalÝr. YŸrŸmekle gerekli kan akÝmÝ bacakta saÛlanamadÝÛÝ i•in de hareket yeteneÛi
bozulur. Hastalar topallayarak yŸrŸrler. Bu
komplikasyon uzun yÝllardan sonra ortaya
•Ýkar.
Diyabet ve Koroner Arter HastalÝÛÝ: Þeker
hastalarÝnda koroner arter hastalÝÛÝ (Kalp
hastalÝÛÝ), hastalÝÛÝn sŸresi ve hastanÝn yaßÝ
ile doÛru orantÝlÝdÝr. Þeker hastalarÝnda koroner kalp hastalÝÛÝ sÝk gšrŸlŸr. Konuyla ilgili
geniß bilgi kalp hastalÝklarÝ bšlŸmŸnde yer
almaktadÝr.
Diyabetik Ketoasidoz ve Ketoasidoz KomasÝ: Þeker hastalÝÛÝnda insŸlin hormonunun
yokluÛu veya yetersiz salÝnÝmÝ nedeniyle
hŸcreler kandaki ßekeri kullanamaz. VŸcut
kendine baßka bir enerji kaynaÛÝ olarak yaÛ
asitlerini kullanmaya •alÝßÝrken kanda yaÛ
asitleri artar ve buna baÛlÝ olarak karaciÛerde
artan ketonlar asidoza neden olur. Bu hastalar bulantÝ, kusma, karÝn aÛrÝsÝ, kaslarda zayÝflÝk, halsizlik, gšz kŸrelerinde •škme, tansiyon dŸßŸklŸÛŸ, •arpÝntÝ, sÝk solunum, uykuya eÛilim, konfŸzyon, koma bulgularÝyla
hastaneye baßvururlar.
Hiperosmolar nonketotik koma: Þeker
hastalÝÛÝ sÝrasÝnda araya giren aÛÝr enfeksiyon, fiziksel ya da duygusal aÛÝr stres durumlarÝ, yetersiz tedavi ve yetersiz sÝvÝ alÝnÝmÝ gibi durumlarda ortaya •Ýkar. Kan ßeker durumu •ok yŸksektir fakat asidoza gelißmemißtir.
Hastalarda halsizlik, gšz kŸrelerinde •škme,
ayaÛa kalkÝnca tansiyonun dŸßmesi, vŸcut
147
148
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
ÝsÝsÝ dŸßŸklŸÛŸ, karÝn aÛrÝsÝ, kusma olabilir,
konfŸzyon ve koma da gšrŸlebilir.
Diyabetik Retinopati (Gšz arka duvar damarlarÝnÝn tahrip olmasÝ): Gelißme riski hastalÝÛÝn sŸresiyle artar. HastalÝÛÝn ilk 3-5 yÝlÝnda diyabetik retinopati gelißme ßansÝ yok denecek kadar azdÝr. Þeker hastalÝÛÝnÝn baßÝndan itibaren iyi kontrol altÝnda tutulmasÝ ßekere baÛlÝ gšz hastalÝÛÝnÝn baßlamasÝnÝ geciktirir. Þeker hastalarÝnda yaßa baÛlÝ ortaya
•Ýkan katarakt daha hÝzlÝ ilerleyebilmektedir.
Gšz tansiyonu artÝßÝ da ßeker hastasÝ olmayanlardan daha sÝk karßÝlaßÝlan bir problemdir.
Diyabetik Bšbrek HastalÝÛÝ: Þeker hastalÝÛÝnÝn bšbrekler Ÿzerine olumsuz etkileri idrarda albŸmin atÝlÝmÝnÝn tespitiyle ortaya •Ýkar. Üdrarda albŸmin atÝlÝmÝ sÝkÝ bir kan ßeker
dŸzeyi kontrolŸ ve sÝkÝ bir kan basÝncÝ kontrolŸ ve dŸßŸk proteinli (0.6g/kg) diyet uygulamasÝyla tekrar dŸzeltilebilir. Üdrarda albŸmin atÝlÝmÝ 200 mcg/dkÕ yi aßtÝÛÝnda artÝk
bšbrek fonksiyonlarÝndaki kayÝp geri dšndŸrŸlemez. Aßikar bšbrek tutulumunda da aynÝ
tedaviyi sŸrdŸrmek gerekir. Þeker hastalarÝnda son dšnem bšbrek hastalÝÛÝ gelißtiÛinde
bšbrek nakli ve diyaliz uygulamak gerekecektir.
Diyabet HastalÝÛÝnda Sinir Sistemi Tutulumu : Þeker hastalÝÛÝ daha •ok duyusal sinirleri tutmakla birlikte, motor ve otonom sinir
sistemini de tutabilir. Otonom sinir sistemi
tutulumunda hasta bir bacaÛÝ terlerken diÛer
bacaÛÝnÝn kuru kaldÝÛÝnÝ sšyleyebilir (Terletici ve damarlara ait sinirlerin tutulumu sonucu). Mesanede idrar yapÝlmasÝ sonrasÝ idrar
kalmasÝ, impotans (iktidarsÝzlÝk), kabÝzlÝk ve
148
ishal yine otonom sinir sisteminin tutulumuna baÛlÝ gšrŸlebilir. Motor (Hareket) sinirlerinin tutulumu sonucu gšzde dÝßa (yan taraflara) bakamama, yŸz felci gelißebilir. Motor sinirlerin aÛrÝlÝ tutulumu hastalÝÛÝn baßlangÝcÝnda gšrŸlebilmektedir. Bšyle durumlarda
kan ßekerinin kontrolŸ ilk etapta aÛrÝnÝn artmasÝna neden olabilir fakat zamanla aÛrÝlar
kendiliÛinden ge•ecektir. OmuriliÛin tutulumu sonucu bŸyŸk kas gruplarÝnda erimeler
gšrŸlebilir. Duyusal sinirlerin tutulumu genelde her iki ayakta ve bacakta yanma ve
uyußukluk olarak kendini gšsterir. Ayak tÝrnaklarÝnÝn kesilmesi ve ayak hijyenine uyulmasÝ ßeker hastasÝ i•in •ok šnemlidir. Ayak
bakÝmÝ konusunda sšylenenleri hastalarÝn
•oÛu basit ve alÝßÝlmÝß, nakarat tipinde bir
saÛlÝk šÛŸdŸ sayarak, ciddiye almadan dinler. Fakat bir tÝrnak batmasÝndan veya ayakkabÝ vurmasÝndan sonra sŸratle diyabetik
kangren olußtuÛu •ok gšrŸlmŸßtŸr. KliniÛime
baßvuran ßeker hastalarÝmdan birinin ayaÛÝnda 2. dereceden yanÝk mevcuttu. Bu yanÝÛÝn
hasta ŸßŸyen ayaklarÝnÝ sobaya yaklaßtÝrÝp
ÝsÝtmak isterken olmuß olmasÝ benzer hikayeleri duyduÛumdan ve ßeker hastalÝÛÝnda hastanÝn soÛuk ve sÝcak algÝlamasÝnÝn šzellikle
eller ve ayaklarda bozulduÛunu bildiÛimden
bu durum beni hi• ßaßÝrtmadÝ fakat ßaßÝrtÝcÝ
olan hastanÝn ayaÛÝndaki •orabÝn yanmamÝß
hatta hi• hasar gšrmemiß olmasÝydÝ. Diyabet
hastalarÝnca kullanÝlacak sÝcak su torbalarÝnÝn sÝcaklÝÛÝnÝn ve yÝkanacaklarÝ suyun sÝcaklÝÛÝnÝn bir yakÝnlarÝnca kontrolŸ hastalarÝn istemeden kendilerine zarar vermelerinin
šnŸne ge•ecektir.
Diyabetik hastalar ayaklarÝnÝ vurmayacak,
ortopedik ayakkabÝlar giymeliler. Ayaklar
149
fiEKER HASTALI⁄I
ideal olarak her gŸn yÝkandÝktan sonra kÝzarÝklÝk , nasÝr ve yara olußup olußmadÝÛÝ a•ÝsÝndan kontrol edilmeli. Islak bÝrakÝlmayÝp
kurulanmalÝdÝr. VŸcudu sÝkan dar kÝyafetlerden (šzellikle pantolonlarda) ka•ÝnÝlmalÝdÝr.
Ayak tÝrnaklarÝ batmayÝ šnlemek i•in •ok
uzun ya da kÝsa kesilmemeli ve dŸz bir ßekilde kesilmelidir. AÛÝz hijyenine dikkat edilmelidir.
Diyabette sinir sisteminin tutulmasÝnÝn tedavisi i•in kan ßekerinin kontrol altÝna alÝnmasÝ, B vitamini, bazÝ sara ila•larÝ ve bazÝ
depresyon ila•larÝ kullanÝlÝr.
ÞEKER HASTALIÚI NASIL
TEDAVÜ EDÜLÜR?
Diyabet tedavisinde ama• kan ßekerini
dŸßŸrmek, komplikasyonlarÝnÝ šnlemek veya
hi• deÛilse ßiddetini azaltmak ve hasta •ocuk
ise bŸyŸme ve gelißmesine engel olmamaktÝr. Diyabet tedavisinin temeli:
Dengeli ve doÛru beslenme
Egzersiz
Üla• tedavisidir.
Dengeli ve DoÛru Beslenme : Tip II ßeker
hastalÝÛÝnda uygulanacak dengeli beslenmede kalori miktarÝ bu hastalardan obez olanlarda gŸnlŸk ihtiyacÝn altÝnda tutulup hastanÝn ideal kilosuna erißmesi saÛlanmalÝdÝr.
Obez olmayan tip II hastalarda ise diyetle
alÝnacak kalori miktarÝ hastayÝ ideal kilosunun biraz altÝnda tutacak ßekilde ayarlanmalÝdÝr.
Üyi bir diyabet kontrolŸnde kan ßekeri a•lÝkta 126mg/dlÕ nin altÝnda, gŸnŸn herhangi
bir saatinde bakÝldÝÛÝnda 160mg/dlÕ nin al-
tÝnda olmalÝdÝr (tokluk kan ßekeri).
‚ocuklarda kalori hesabÝ her yaß i•in 100
kaloriye 1000 rakamÝnÝn eklenmesiyle bulunur.
…rneÛin 0-1 yaß i•in 1000 kalori
6 yaß i•in 6x100+1000= 1600 kalori
‚ocuklarda kg baßÝna 3-4g protein verildikten sonra geri kalan kalori karbonhidrat
ve yaÛlara bšlŸnŸr.
Yetißkinlerde gŸnlŸk kalori ihtiyacÝ yaßa,
kiloya, boya, gŸnlŸk aktivite durumuna gšre
deÛißir. GŸnlŸk ihtiyacÝn % 10-20Õsi proteinlere, %20-30Õu yaÛlara, %50-60ÕÝ de karbonhidratlara paylaßtÝrÝlÝr. Diyabetik bir hastaya
gŸnde 2000 kalori verilir. GŸnde kilogram
baßÝna 1-1,5gr protein hesabÝndan sonra kalan kalorinin yarÝsÝ yaÛlarla yarÝsÝ da karbonhidratla karßÝlanÝr. ‚ocuklarda kiloya 3 gr
protein verilmelidir ve kalori ihtiyacÝnÝn yarÝsÝ da karbonhidratlardan karßÝlanÝr. Üdeal kilomuz hesaplanÝrken vŸcut aÛÝrlÝÛÝmÝz boyumuzun metre cinsinden šl•ŸmŸnŸn karesiyle bšlŸmŸ sonucu 20 ile 25 arasÝnda bir sonuca ulaßmalÝyÝz.
VŸcut kitle endeksi : VŸcut aÛÝrlÝÛÝ(kg)
Boy(m)x Boy(m)
Bir gram protein 4 kalori, bir gram karbonhidrat 4 kalori, bir gram yaÛ ise 9 kalori
saÛlar.
Þeker ve ßekerli yiyeceklerin kalorisi •ok
yŸksektir. Barsaklardan •ok •abuk emilir ve
kan ßekerini hÝzla yŸkseltirler. Þeker, hazÝr
meßrubatlar, tatlÝlar, tahin helvasÝ, bal, re•el,
pekmez, marmelat, ßurup, kek, turta, pasta
kurabiye bunlara šrnektir.
149
150
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
NißastalÝ yiyecekler, barsaklardan daha
yavaß emilir ve kan ßekerinizi daha yavaß ve
daha kontrollŸ yŸkseltirler. Un, ekmek, pilav, makarna, •orba, hamur ißleri, meyve,
sebze, sŸt, yoÛurtta nißasta bulunur. Bu yiyecekler kompleks karbonhidrat adÝnÝ alÝrlar.
PosalÝ yiyecekleri tercih ediniz. Posadan
zengin yiyecekler sebzeler, yulaf, kuru baklagiller, meyveler, kepek, kepekli ekmek,
tam buÛday unu (Esmer un), bulgur ve rafine
edilmemiß pirin•te vardÝr. PosalÝ yiyecekler
kabÝzlÝÛÝ da šnler.
…nerilenden fazla miktarda protein almayÝnÝz. Fazla miktarda alÝmlarÝ bšbrek fonksiyonlarÝ Ÿzerinde olumsuz etki yapabilir. Et,
balÝk, tavuk, sŸt, yoÛurt, peynir, yumurta, ve
kuru baklagiller protein yšnŸnden zengin
besinlerdir.
†• tip yaÛ vardÝr: Doymuß yaÛlar, tekli
doymamÝß yaÛlar, •oklu doymamÝß yaÛlar.
Doymuß yaÛlar, oda sÝcaklÝÛÝnda katÝ haldedir. Doymuß yaÛlar šzellikle hayvansal
kaynaklÝ yiyeceklerde, yaÛlÝ et, kuyruk yaÛÝ,
i• yaÛÝ, tereyaÛÝ, peynir, mayonez, tam yaÛlÝ
sŸt ŸrŸnlerinde ve katÝlaßtÝrÝlmÝß margarinlerde bulunur. Bu tŸr yiyecekler, belirli šl•Ÿlerde diyetinizde varsa, gŸnlŸk doymuß yaÛ ihtiyacÝnÝzÝ karßÝlarlar, ayrÝca yaÛ yemenize gerek yoktur. Tekli doymamÝß yaÛ zeytinyaÛÝdÝr. Zeytin, fÝndÝk, ceviz, badem gibi kuru yemißlerde tekli doymamÝß yaÛ a•ÝsÝndan zengindirler ve kan kolesterol dŸzeylerini dŸßŸrŸrler. Ay •i•ek, soya, mÝsÝršzŸ gibi bitkisel
yaÛlar •oklu doymamÝß yaÛlardÝr ve zeytinyaÛÝ ile birlikte yemeklerde kullanÝlabilirler.
Diyabetik hastada yiyecekler 3 ana ve 3
150
ara šÛŸn halinde alÝnmalÝdÝr. …ÛŸnler her
gŸn aynÝ saatlerde yenmelidir. Her šÛŸnde
yenilen yiyeceklerin tipleri ve miktarlarÝ, bir
gŸnden diÛer gŸne, aßaÛÝ yukarÝ aynÝ olmalÝdÝr. Ülk zamanlarda yiyeceklerinizi šl•meniz
ve tartmanÝz gerekebilir ama zamanla miktarlarÝ ayarlamada pratiklik kazanÝrsÝnÝz. Pißirilen yiyecekleri pißtikten sonra šl•Ÿp tartabilirsiniz.
HazÝr diyabetik tatlÝlar tatlandÝrÝcÝlarla
hazÝrlanÝrlar. Bu tŸr tatlÝ ve •ikolatalarda
doymuß yaÛ oranÝ fazladÝr. Bu gÝdalardan tŸketmeniz tavsiye edilmez. Yapay tatlandÝrÝcÝ
ßeker yerine ge•en ama kalorisi ihmal edilebilecek dŸzeyde olan maddelerdir. Aspartam
ile yapÝlan yiyecekler ÝsÝtÝlÝr ya da pißirilirse,
tatlandÝrÝcÝnÝn kimyasal yapÝsÝ bozulur. Pißirilerek yapÝlacak tatlÝda tatlandÝrÝcÝ kullanÝlacaksa ateßten indirildikten sonra ilave edilmelidir.
AlÝnan tuz miktarÝ tansiyonunuzu etkileyebileceÛinden alÝmÝ normal sÝnÝrlarda tutunuz. Tansiyon yŸksekliÛi halihazÝrda varsa
tuzu tamamen kÝsÝnÝz.
Alkol alÝmÝnÝ kÝsmak gerekir. EÛer alkol
alÝnacaksa alkol oranÝ dŸßŸk i•kileri tercih
ediniz. A• karnÝna alÝnan alkol hipoglisemiye neden olabilir. AlkolŸn gramÝ 7 kalorilik
enerji verir ve alÝnan alkolŸn kalori miktarÝ
gŸnlŸk kalori ihtiyacÝndan •ÝkarÝlmalÝdÝr.
Egzersiz Yaparken Dikkat Edilecek Noktalar : Egzersiz kilo verilmesini kolaylaßtÝrÝr,
vŸcudun insŸlin hormonlarÝna duyarlÝlÝÛÝnÝ
artÝrÝr, kan basÝncÝ ve kanda yaÛ dŸzeyleri
Ÿzerine olumlu etkileri olur. Ritmik aerobik
egzersizler (yŸzme, yŸrŸyŸß gibi) tercih edil-
151
fiEKER HASTALI⁄I
melidir. Rezistans egzersizleri (aÛÝrlÝk kaldÝrma) sakÝncalÝ olabilir. Egzersiz sÝrasÝnda sistolik kan basÝncÝ 180 mm/HgÕ yi aßmamalÝdÝr.
Egzersiz
šncesi
kan
ßekeriniz
100mg/dlÕnin Ÿzerinde ve 240mg/dlÕnin altÝnda olmalÝdÝr. Egzersiz yapmaya hafif olandan baßlayÝp yavaß yavaß artÝrÝlmalÝ. Egzersiz
sÝrasÝnda kalp hÝzÝ maksimum kalp hÝzÝnÝn
%70Õini (Mak. kalp hÝzÝ 220 - yaß formŸlŸ ile
bulunur) ge•memelidir. EÛer egzersiz šncesi
kan ßekeriniz 100 mg/dlÕnin altÝndaysa egzersiz šncesi 1 dilim ekmek ve 1 kibrit kutusu kadar peynir diyetinize ilave edilmelidir.
Egzersiz sÝrasÝnda hipoglisemik atak ( kan ßekeri dŸßmesine baÛlÝ ßikayet ve bulgular ) yšnŸnden tedbir olarak yanÝnÝzda bir bardak
meyve suyu veya 2 kesme ßeker bulundurmalÝsÝnÝz. Egzersizi ara veya ana šÛŸnden 1
ile 1.5 saat sonra yapÝnÝz. Egzersiz yaptÝÛÝnÝz
zamanÝn insŸlin kullananlarda insŸlin etkisinin maksimum olduÛu saatlere rastlamamasÝ
uygun olur. Egzersiz sÝrasÝnda šncesi insŸlini
egzersiz kullanÝlacak kol ve bacak yarine karÝn bšlgesine uygulayÝnÝz. Egzersiz 20-45 dakika sŸrmeli ve haftada en az 3 kez yapÝlmalÝdÝr. Bu tip bir egzersiz programÝ hastada
kalp hastalÝÛÝ, periferik damar hastalÝÛÝ ve
nšropati yoksa uygulanÝr. Aksi taktirde giderek artan sŸrelerle ( Haftada en az 3 gŸn ve
3-5 km ) yŸrŸyŸß šnerilir.
Þißman ve kan ßeker dŸzeyi hafif yŸksek
hastalarda ideal kiloya dŸßmek ve dŸzenli
bir egzersiz programÝnÝ sŸrdŸrŸyor olmak
kan ßeker dŸzeylerini normale •ekecektir.
Yeniden kilo alÝnÝrsa ßeker hastalÝÛÝnÝn yineleyeceÛi akÝlda tutulmalÝdÝr.
Diyabet HastalarÝnda Üla• Tedavisi : Egzersiz ve diyet ile kontrol altÝna alÝnamayan
Diyabetik tip II (Erißkin tip diyabet) hastalarÝnda aÛÝzdan alÝnan ila•lar kullanÝlabilir. Bu
hastalara verilecek bazÝ ila•lar (SŸlfonilŸre
grubu) pankreastan salgÝlanacak insŸlin miktarÝnÝ artÝrarak ißlev gšrdŸÛŸnden insŸlinin
mutlak eksikliÛinin sšz konusu olduÛu tip I
(‚ocukluk •aÛÝ ve adšlesan tipi) diyabetiklerde etkili olmazlar. Bu ila•lar karaciÛer bozukluklarÝnda, gebelikte, cerrah” girißimler
šncesi ve ßiddetli enfeksiyonlarda ve tip I diyabet (‚ocukluk •aÛÝ ve adelšsan) hastalarÝnda kullanÝlmazlar yerine ÜnsŸlin enjeksiyonlarÝ uygulanÝr. Bu tŸr ila•lar ana šÛŸnlerden 15-30 dakika šnce alÝnÝrlar.
AÛÝzdan alÝnabilen diÛer bir grup ila• ise
biguanidlerdir. Biguanidler ßekerin emilimini
azaltÝrken •evre dokularda (Kas gibi) kan ßekerinin kullanÝmÝnÝ artÝrÝrlar. Gebelikte, alkoliklerde, kalp yetmezliÛinde, bšbrek yetmezliÛinde kullanÝlamazlar. Tip I diyabet hastalarÝnda bu tŸr ila•lar ÜnsŸlin tedavisinin yanÝ
sÝra kullanÝlabilir. †•ŸncŸ bir antidiabetik
tŸrŸ acorbazlardÝr. Barsaklarda karbonhidratlarÝn par•alanmasÝnÝ engeller ve ßekerin
barsaklardan kana ge•ißini durdurur.
Tip I diyabet hastalarÝnda ve aÛÝzdan alÝnan ila•lara duyarsÝzlÝk gelißen tip II diyabet
hastalarÝnda tedavide insŸlin kullanÝlÝr. ÜnsŸlin protein yapÝsÝnda bir hormon olduÛundan
gastro intestinal sistemden emilimi sÝrasÝnda
par•alanacaÛÝndan aÛÝz yolundan kullanÝlamaz, cilt altÝ yaÛ dokusuna enjekte edilmesi
gerekir. Kristalize insŸlin (RegŸler, •šzŸnebilir) kÝsa etkilidir. Kristalize insŸlin renksiz,
berraktÝr. Kristalize insŸlinin etkisi 30 daki151
152
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
kada baßlar ve maksimum etkisini 3-6 saatte
gšsterir. NPH insŸlinin etkisi ise 1.5 saatte
baßlar ve maksimum etkiye 6-8 saatte ulaßÝlÝr. NPH insŸlin bulanÝk beyaz renktedir. GŸnŸmŸzde kÝsa ve uzun etkili insŸlinlerin karÝßÝm halinde bulunduÛu hazÝr preparatlar
eczanelerde satÝlmakta. ÜnsŸlin flakonlarÝ
buz dolabÝnda saklanmalÝdÝr. Son dšnemlerde ÝsÝya daha dayanÝklÝ insŸlinler šzel kalemleri i•inde cepte taßÝnabilmekteler. AlÝßÝldÝktan sonra bu kalemlerin kullanÝmÝ normal
ÜnsŸlin iÛnesinden daha kolaydÝr.
HÜPOGLÜSEMÜ (KAN
ÞEKERÜNÜN ‚OK D†ÞMESÜ)
Diyabetik hasta tedavisinin en sÝk ve en
tehlikeli komplikasyonudur (Yan etkisi).
àHaberci belirtiler: Kaslarda gŸ•sŸzlŸk,
a•lÝk hissi, fenalÝk hissi, baßta aÛÝrlÝk hissi, el
titremesi, bol miktarda terleme, dikkatin
azalmasÝ, baß dšnmeleri, huzursuzluk hali,
hÝr•ÝnlÝk.
àNšrolojik bozukluklar (Sinir sistemiyle
ilgili): BaygÝnlÝk, kasÝlma, uykuya eÛilim. Haberci belirtiler sÝrasÝnda hastaya mŸdahale
edilmediÛinde gelißirler ve koma haline kadar ilerlerler.
Kan ßekerinizin dŸßtŸÛŸnŸ dŸßŸndŸren
bulgularÝnÝz varsa hazÝrda kan ßeker šl•Ÿm
aletiniz bulunuyorsa hemen kan ßekerinizi
šl•ŸnŸz. Kan ßekeri deÛeriniz 70mg/dlÕnin
altÝndaysa vakit kaybetmeden bir ßeyler yiyiniz . Kan ßekeri dŸßŸklŸÛŸnŸ gšsteren bulgularÝnÝz varsa ve kanda ßeker oranÝnÝ šl•emiyorsanÝz da yine de bir ßeyler yemek gerekir.
Bšyle bir durumda kanda ßeker miktarÝnÝ •abucak artÝracak yiyecekler tercih edilir. 2-3
152
kesme ßeker veya 2-3 tatlÝ kaßÝÛÝ toz ßekeri
suda eriterek i•mek yada 200mlÕ lik bir kutu
meyve suyu i•mek gibi. Bulgular 15 dakika
i•inde dŸzelmiyorsa, ßekerli besini tekrar yiyiniz. Kan ßekerinin aßÝrÝ dŸßmesi zamanÝnda
yemek yememek, gerektiÛinden az yemek,
ila•larÝn gereÛinden fazla alÝnmasÝ, alkol alÝmÝnda da gšrŸlŸr.
Hipoglisemiyi anlatan bir tablo aßaÛÝda
verilmißtir. Bu tablo hipoglisemi (kan ßekeri
dŸßmesi) olußumunu, belirtilerini, alÝnmasÝ
gerekli tedbir ve basit tedavileri ßematik olarak vermektedir.
DÜYABET HASTASININ AYAK
BAKIMI
TŸm Diyabet hastalarÝnda •ok šnemli bir
husus da ayak bakÝmÝdÝr. Hastalarda yÝllar
i•inde gelißen Nšropati ayaklarda his duygusunu (aÛrÝ, sancÝ, yanma vs.) kaldÝrÝr. Bu yŸzden hastalar ayaklarÝnda gelißen hastalÝklarÝ
hissetmezler ve bu sebepten dolayÝ ayaklarda enfeksiyonlar, kangrenler, yanÝklar v.s
•ok kolay meydana gelir. Bununla ilgili šzet
bir tablo aßaÛÝda verilmißtir.
DÜYABET HASTASININ TAKÜBÜ
HastanÝn kan ßekerinin takibi ile izlemenin evde yapÝlabilmesi šnerilir. Bunun i•in
hastanÝn kendi kullanabileceÛi bir kanda ßeker dŸzeyi šl•ebilen glukometreye ihtiyacÝ
vardÝr. Haftada veya 10 gŸnde bir hastanÝn
a•lÝk kan ßekeri, her Ÿ• ana (sabah, šÛle, akßam) šÛŸnden sonra tokluk kan ßekeri (AlÝnan ilk lokmadan 2 saat sonra) bakÝlmasÝ
šnerilir. …l•Ÿmlerde a•lÝk kan ßekeri 126
mg/dlÕnin, tokluk kan ßekeri ise 160
mg/dlÕnin altÝnda olmalÝdÝr. †• ayda bir ba-
153
fiEKER HASTALI⁄I
kÝlacak glikolize hemoglobin (HbA1c) kan
ßekerinin son 3 ay boyunca nasÝl seyrettiÛi
hakkÝnda bilgi verecektir. AltÝ ayda bir idrarda bakÝlacak mikroalbuminŸri, Ÿre ve kreatinin dŸzeyleri bšbrek fonksiyonlarÝnÝ deÛerlendirmede kullanÝlÝr. Kanda yaÛ dŸzeyleri
de 6 ayda bir kontrol edilmelidir. YÝlda bir
kez de gšz ve nšrolojik muayene yapÝlmalÝdÝr.
DÜYABET TEDAVÜSÜNDE
OLMASI BEKLENEN GELÜÞMELER
KarÝn i•ine yerleßtirilecek insŸlin pompalarÝ, pankreas veya insŸlin salgÝlayan hŸcrelerin nakli, burundan veya aÛÝzdan uygulanabilecek insŸlin preparatlarÝ henŸz araßtÝrma safhasÝnda ya da kullanÝm zorluklarÝ nedeniyle genel uygulamada henŸz yer alamamaktalar.
SÜZÜN Ü‚ÜN BÜR TATLI TARÜFÜMÜZ VAR
YapÝlÝßÝ:
1) 2 su bardaÛÝ sÝcak suda 15 tatlandÝrÝcÝ
tableti eritin.
2) 4 adet etimeki kare ßeklindeki cam bir
kaba dizin. TatlandÝrÝcÝ ile hazÝrlamÝß
olduÛunuz suyun bir bardaÛÝnÝ etimeklerin Ÿzerine dškŸp •ekmesini saÛlayÝn. DiÛer dšrt etimek i•in de aynÝ ißlemi baßka bir kapta yapÝn.
3) Bir tencereye koyduÛunuz una soÛuk
sŸtŸ katÝp mikserle karÝßtÝrdÝktan sonra,
kaßÝkla karÝßtÝrarak muhallebi kÝvamÝnda pißiriniz.
PUDÜNGLÜ ETÜMEK TATLISI
1 Porsiyon Kalori: 114 kal
Karbonhidrat
: 19 gr
Protein
: 5.8 gr
YaÛ
: 1.6 gr
Kolesterol
: 33 mg
1porsiyonun diyabet deÛißimi, 1/2sŸt
+1ekmeÛe eßittir.
Malzeme :Diyet sŸt (1/2 yaÛlÝ) 2 su bardaÛÝ (1/2 litre), BuÛday unu 1/3 su
bardaÛÝ
18 mg aspartam i•eren tatlandÝrÝcÝ 30
tablet
Su 2 su bardaÛÝ
4) Pudingi ateßten indirip kalan 15 tatlandÝrÝcÝ tableti ilave edip karÝßtÝrÝn.
5) Cam kapta ÝslattÝÛÝnÝz etimeklerin Ÿzerine hazÝrladÝÛÝnÝz pudingin yarÝsÝnÝ yayÝn.
6) †stlerine diÛer kapta ÝslattÝÛÝnÝz dšrt
etimeÛi spatul yardÝmÝyla yayÝn, ve ŸstŸnŸ kalan puding ile kaplayÝn.
7) SoÛuduktan sonra tar•Ýn ile sŸsleyip altÝ
porsiyona bšlŸn. Afiyet olsun!
153
154
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
KAYNAKLAR
3) GŸrlek A., SayÝnalp S.,Orhan M., GŸvener N.: Temel Ü• HastalÝklarÝ. Ed. Üli•in
1) Diyabette beslenme Do•.Dr. M. Emel
G.,†nal S., BiberoÛlu K., AkalÝn S., SŸley-
Alphan Temmuz 1998 Üstanbul. Sayfa 12-
manlar G. GŸneß Kitapevi yayÝnlarÝ, 1997
22,25,50
BšlŸm14, sayfa:1-25
2) YÝlmaz C., Hamulu F., …zgen G., Bayrak-
4) Hatemi H.,Klinik Bilimler. Ed. KazancÝgil
tar F.:Vakalarla diyabet. Ed. YÝlmaz C.
A.,GedikoÛlu G., Bayraktar K. 1996 Þubat
Sayfa:1- 9
sayfa:1550-1556, 1563-1571
154
155
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Kalp HastalÝklarÝ
HazÝrlayan : Uzm. Dr. Serdar ÞÜRÜN
9
157
Kalp HastalÝklarÝ
Kalp tŸm vŸcudumuzun gÝda ve oksijenini teminde en bŸyŸk rol oynayan organÝmÝzdÝr. AsÝl gšrevi aynÝ emme basma tulumba gibi •alÝßarak kan devir daimini saÛlamaktÝr.
VŸcudumuzdaki kirli kanÝ alÝp akciÛerlerimize gšnderir. Orada, kandaki karbondioksit havaya karÝßÝrken oksijen kana ge•er ve kirli kan temizlenmiß olur. Kalp, temizlenen bu kanÝ da aynÝ ßekilde akciÛerlerimizden alÝp tŸm vŸcudumuza pompalar. Kalbimizde anatomik olarak 4 boßluk vardÝr. Kalbimizin i•indeki bu dšrt boßluk arasÝnda da kalp kapak•ÝklarÝ bulunur. Bu kapak•Ýklar kanÝn kalp i•erisinde ileri hareket etmesini saÛlarken kanÝn
geriye doÛru ka•masÝnÝ da engeller. Bu sayede de tŸm vŸcudumuzdaki kan kalp i•erisinde karÝßmadan ahenkli bir ßekilde devir daim eder. TŸm kalbimizi besleyen 3 ana arter
(atar damar) vardÝr. Biz bu damarlara Koroner Arterler diyoruz. Bu koroner arterlerin de
gšrevi sŸrekli •alÝßan kalbimizin ihtiyacÝ olan gÝda ve oksijeni temin etmektir.
DŸnyada olduÛu gibi yurdumuzda en yaygÝn hastalÝk grubu kalp hastalÝklarÝdÝr. Bu
grup i•erisinde yine en yaygÝn olan ve toplum olarak da ilgilenmek zorunda olduklarÝmÝz
Kalp Damar HastalÝklarÝ, Kalp Kapak hastalÝklarÝ, YŸksek Tansiyon ve Kalp YetmezliÛidir.
Bu hastalÝklar hayatÝmÝzÝn her dšneminde karßÝlaßabileceÛimiz, tedavisi erken teßhis durumunda mŸmkŸn olan, ge• kalÝndÝÛÝnda da hem birey olarak hem de toplum olarak maddi ve manevi zararlarÝ yŸksek olan hastalÝklardÝr. Bu hastalÝklardan DoÛumsal Kalp Anomalileri hari• diÛerleri beslenme alÝßkanlÝklarÝmÝz, genel hijyenik tedbirler, stres, v.b gibi
kontrol edilebilen ve deÛißtirilebilen faktšrlerle yakÝndan ilißkilidir. Yani bu hastalÝklarÝn
olußumunu ve ilerlemesini bir šl•Ÿde engelleyebiliriz.
TŸm dŸnyada šlŸm sebepleri arasÝnda en sÝk olanÝ Kalp hastalÝklarÝdÝr. YaklaßÝk šlen
her 4 kißiden biri ya bu hastalÝklardan ya da bu hastalÝklarÝn yol a•tÝklarÝ diÛer bir hastalÝktan šlmektedir. Bu hastalÝklarÝn Ÿlkelerin saÛlÝk harcamalarÝnda da •ok šnemli yerleri
vardÝr. Fert ve toplum olarak hastalÝklardan korunmakla aslÝnda Ÿlke ekonomisine de
olumlu katkÝlar saÛlanmÝß oluruz. Þimdi bu hastalÝklarÝ tek tek inceleyerek konu hakkÝnda
bilgi sahibi olalÝm.
157
158
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
KALP DAMAR
HASTALIKLARI
(KORONER ARTER
HASTALIKLARI)
Kalp damar hastalÝklarÝ; kalbimizi besleyen damarlarÝn hastalÝklarÝdÝr. Kalp damar
hastalÝklarÝna aynÝ zamanda Koroner Arter
HastalÝklarÝ da denmektedir. Kalp damarlarÝ
tÝpkÝ diÛer damarlar gibi organÝn ihtiyacÝ
olan kanÝ ilgili organa yani kalbe ulaßtÝrmaktadÝr. Kalp damarlarÝnda meydana gelen •eßitli hastalÝklar damar yapÝsÝnÝn bozulmasÝna
sebep olarak kalbin ihtiyacÝ olan kanÝ yeteri
kadar temin edemezler. Kalp hŸcresi bu ßartlarda fonksiyonlarÝnÝ yani kasÝlma gŸcŸnŸ
kaybeder veya šlŸr. Bu hal kalpte yaygÝn olarak meydana gelirse kalbin tamamÝ bundan
etkilenir ve kalp yetmezliÛi, kalp krizi, kalpte ritim bozukluÛu ve ani kalp durmasÝ meydana gelebilir.
Kalp damarlarÝnÝ bozan en yaygÝn sebep
kalp damarlarÝnda yaÛ birikmesidir. Bundan
baßka kalp damar yapÝsÝnÝ bozan bazÝ sebepler de vardÝr. Biz burada esas olarak damarlarda yaÛ birikimi ile meydana gelen damar
tÝkanmalarÝ Ÿzerinde duracaÛÝz.
Bu tip kalp hastalÝklarÝna tÝpta Atherosklerotik Kalp HastalÝklarÝ veya Damar SertliÛi de
denir. Bu hastalÝk yÝllar i•erisinde meydana
gelir. BaßlangÝcÝ •ocukluk yaßlarÝna kadar
uzanÝr. Kanda fazla bulunan kolesterol ve
zararlÝ kolesterol kalp damar duvarlarÝ i•inde
birikir. AslÝnda yaygÝn olarak bilinenin aksine kolesterol vŸcudumuz i•in gerekli ve faydalÝ bir maddedir. Fakat miktarÝnÝn •ok ol158
masÝ yÝllar i•inde zarar vermektedir. HDLkolesterol (faydalÝ kolesterol) damarlarda
yaÛ birikimini engellerken LDL-kolesterol
(zararlÝ kolesterol) damarlarda yaÛ birikimini
artÝrÝr. Sonu• olarak toplam kolesterol fazlalÝÛÝ ve/veya zararlÝ kolesterol fazlalÝÛÝ ve/veya faydalÝ kolesterol azlÝÛÝ damarlarda kolesterol birikmesine sebep olur. Bu aynÝ, kire•li
sularÝnÝn yÝllar i•inde su borularÝnÝn ve musluklarÝn tÝkanmasÝna sebep olmasÝ gibidir.
KolesterolŸn kalp damarlarÝnÝ daraltmasÝ
ve hatta tÝkamasÝ beslenme ßeklimizle yakÝndan ilißkilidir. Kolesterol yediÛimiz yaÛlarda
bol miktarda bulunur ve karaciÛerimizde de
sentez edilir. Yemeklerimizde kullandÝÛÝmÝz
yaÛlar oda sÝcaklÝÛÝnda sÝvÝ haldeyse (zeytin
yaÛÝ, ay•i•ek yaÛÝ, mÝsÝršzŸ yaÛÝ v.s) kolesterol yoktur. Ama oda sÝcaklÝÛÝnda katÝ haldeyse (tere yaÛÝ, i• yaÛlar, kuyruk yaÛÝ, margarinler v.s) kolesterol vardÝr. KatÝ yaÛlarÝn fazla tŸketilmesi kandaki kolesterol seviyelerinin yŸkselmesine sebep olur. Kanda fazlaca
bulunan kolesterol kalp damarlarÝ baßta olmak Ÿzere tŸm vŸcut damar duvarlarÝnda birikir. Bu durum uzun yÝllar i•inde olur. SÝvÝ
yaÛlar kolesterol i•ermediÛi i•in mutfaklarÝmÝzda bu tip yaÛlara aÛÝrlÝk vermeliyiz. Bu
sayede yukarda anlatÝlan sŸre• •ok daha yavaß ißler. Uzun yÝllar kalp damar hastalÝÛÝndan uzak daha saÛlÝklÝ bir hayat sŸrebiliriz.
Beslenme alÝßkanlÝÛÝmÝzÝ bu bilgiler ÝßÝÛÝnda
tekrar gšzden ge•irmeliyiz.
Beslenmemizde kullandÝÛÝmÝz kÝrmÝzÝ ette de kolesterol bol miktarda bulunur. Ancak
kÝrmÝzÝ et vŸcudumuz i•in •ok gerekli vitamin ve aminoasitler i•erdiÛi i•in mutlaka tŸketmeliyiz. BŸyŸme gelißme dšneminde bol
159
KALP HASTALIKLARI
Resim 1 : Damarlarda kolesterol birikim sŸreci
miktarda tŸketilmeli ama daha sonra dengeli
bir ßekilde kÝrmÝzÝ et tŸketilmelidir. Beslenmemizde beyaz etin bulunmasÝ ßarttÝr. Beyaz
Kalp Damar hastalÝklarÝnda risk
faktšrlerini maddelersek;
et (tavuk ve balÝk etleri) kolesterolden fakir-
1-) Hiperlipidemi (kan yaÛlarÝ fazlalÝÛÝ):
dir, hem ucuz olmasÝ, temini ve tŸketiminin
Burada kastedilen yukarÝda da zikrettiÛimiz
kolay olmasÝ hem de saÛlÝklÝ olmasÝ nedeniy-
kolesterol fazlalÝÛÝdÝr. Total kolesterolun 220
le tavuk ve balÝk etleri bol miktarda tŸketil-
mg/dl Ÿzerinde olduÛu zamanlar kalp damar
melidir. BalÝk eti aynÝ zamanda faydalÝ koles-
hastalÝklarÝna daha •ok rastlanÝlmaktadÝr.
terolŸ i•inde barÝndÝrÝr, antioksidan šzelikle-
LDL dediÛimiz zararlÝ kolesterol fazla olun-
rinden dolayÝ da kalp damarlarÝnÝ koruyucu
ca da aynÝ durumla karßÝlaßÝyoruz. Kolesterol
etkileri vardÝr. Antarktika kÝtasÝnda yaßayan
seviyesi yŸksek olanlarda šncelikle katÝ ve
Eskimolar •ok balÝk yedikleri i•in kalp damar
hayvani yaÛlardan fakir diyetler ve egzersiz-
hastalÝklarÝ •ok azdÝr. Sebzelerin de vŸcudu-
ler, dŸzenli spor yapÝlmasÝnÝ tavsiye ediyo-
muzda faydalÝ kolesterol sentezinde rolleri
ruz.
vardÝr. Sebzeler ve meyveler antioksidan
2-) Sigara Ü•imi : Sigara i•imi ateroskleroz
šzeliklerinden dolayÝ kalp damarlarÝnda yaÛ
sÝklÝÛÝnÝ artÝran en šnemli risk faktšrlerinin
birikimini engellerler.
baßÝnda gelir. SigaranÝn azaltÝlmasÝ veya kesilmesi hastalÝÛÝn gelißme riskini azaltmaktadÝr. Fel•, kalp krizi, hipertansiyon sigara
i•enlerde •ok daha sÝk ve ßiddetli olußmaktadÝr. GŸnde 1 paketten fazla sigara i•enlerde
kalp damar hastalÝklarÝ 3-5 kat, šlŸm % 70
oranÝnda sigara i•meyen gruba gšre yŸksektir.
159
160
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
tŸketilmesine yardÝm eder.
7-) Ailevi YatkÝnlÝk : Soya •ekimdir. TartÝßÝlmaz bir faktšrdŸr.
Kalp damarlarÝnda daralma uzun yÝllar
sessiz ve yavaß seyreder. ‚oÛu zamanda belirgin bir belirti vermez ta ki kritik bir darlÝk
olußana kadar. Kalp, rezervleri geniß bir organÝmÝzdÝr. Kalp damar hastalÝklarÝnÝn ileri
ve nihai hali Kalp Krizidir.
Resim 3 : Kalp duvarÝnÝ tehdit eden faktšrler
3-) Þeker HastalÝÛÝ : Þeker hastalarÝnda,
ßeker hastalÝÛÝ olmayanlara gšre en az iki kat
daha fazla kalp damar hastalÝklarÝ gšrŸlmektedir.
4-) Hipertansiyon : Ateroskleroz yŸksek
kan basÝncÝ ile birlikte olunca šlŸmcŸl sonu•lar doÛurmaktadÝr. Hipertansiyonun kendisi de ateroskleroz yani damar sertliÛini hÝzlandÝrmaktadÝr. YŸksek kan basÝncÝ hem kalp
damar duvarÝnÝ bizzat kendisi bozar hem de
damar i•inde bulunan kolesterolŸ damar duvarÝ i•ine iter.
5-) Obezite ( ÞißmanlÝk ) : VŸcut aÛÝrlÝÛÝ
normalden % 20 fazla ise kalp damar hastalÝÛÝ riski belirgin derecede artar. Obezite aynÝ zamanda ßeker hastalÝÛÝ, hipertansiyon ,
hiperlipidemi i•in de risk olußturmaktadÝr.
6-) Fizik Aktivite AzlÝÛÝ : YapÝlan araßtÝrmalarda sakin ve masa baßÝ hayat (sedanter
hayat tarzÝ) sŸrenlerde kalp damar hastalÝklarÝ ve ani šlŸm riskinin aktif yaßam tarzÝ olanlara gšre yŸksek olduÛu tespit edilmißtir. SŸrekli ve dŸzenli egzersiz ve/ veya spor yapmak kalp i•in •ok faydalÝdÝr. AynÝ zamanda
fizik aktivite kan damarlarÝndaki kolesterolŸn
160
Kalp krizinde gšrŸlen belirtiler šzet ve sade haliyle ßšyledir.
1-) AÛrÝ : Kalp hastalÝklarÝnda sancÝ šzellikle iman tahtasÝ dediÛimiz sternum arkasÝnda yanÝcÝ ve ezici vasÝfta olur. SancÝ sÝklÝkla
efor stres sÝkÝntÝ yorgunluk gibi kalbi yoran
olaylarÝn arkasÝndan olur. SancÝ sÝklÝkla 30
dakikadan fazla sŸrer ve •oÛunlukla sÝrta vurur. SancÝ sol kol i• yŸzŸne, bazen de boyun
ve •eneye de yayÝlabilir. YaßÝ 65-70Õ i ge•en
hastalarda ve ßeker hastalarÝnda sancÝ hafif
veya hi• olmayabilir de.
2-) BulantÝ-Kusma: Kalp Krizlerinde % 50
sÝklÝkla rastlanÝr. Kalp krizinin aÛÝr veya hafif
olmasÝyla ilgisi yoktur.
3-) ‚arpÝntÝ (Taßikardi): ‚arpÝntÝ bazen
dŸzenli bazen de dŸzensiz olur. DŸzensiz
•arpÝntÝlara aritmik taßikardiler denir .
4-) Nefes DaralmasÝ : SÝk gšrŸlen bir belirti deÛildir ama olduÛu zaman da aÛÝr bir
kalp krizinin belirtisidir.
5-) Þok : ‚ok ciddi ve ileri kalp krizi belirtisidir, acil ve yoÛun bir mŸdahale gerektirir.
Aksi taktirde šlŸmle sonu•lanabilir. Þok tablosunda hastada aßÝrÝ ter, nefes daralmasÝ,
ciltte solukluk ve soÛukluk, halsizlik, bulantÝ
161
KALP HASTALIKLARI
ve kusma vardÝr.
6-) Ani …lŸm : Kalp krizlerinde sÝklÝkla
karßÝlaßÝlmaz ama krizin ilk 1-2 saati i•inde
ani kalp ritim bozukluklarÝ sonrasÝnda (ventrikŸler fibrilasyon) meydana gelir. Bazen de
kalp adale dokusunun aniden yÝrtÝlmasÝ sonucu ani šlŸmler olur.
Kalp krizinin tedavisi kesinlikle hastane
ßartlarÝnda olmalÝdÝr. Sadece hastane de yeterli deÛildir. Hastanelerin bŸnyesinde bulunan eÛitilmiß personeli ve cihazlarla donatÝlmÝß Koroner YoÛun BakÝmda yapÝlÝr. Kalp
krizi acil bir durumdur. YukarÝda anlatÝlan
haller zuhur etmißse muhakkak bir hekime
veya hastaneye baßvurmak gereklidir. YukarÝda anlatÝlan belirtiler mutlaka bir kalp krizinin ißaretleri olmayabilir. Bazen mide hastalÝklarÝ veya safra kesesi hastalÝklarÝ bu ßikayetleri meydana getirebilir. Adale romatizmalarÝ, mide fÝtÝklarÝ, AkciÛer enfeksiyonlarÝ
da bu tabloyu yansÝtabilir. KÝsacasÝ bu belirtilerin varlÝÛÝnda hastalar panik olmadan bir
hekime veya hastaneye baßvurmalÝdÝrlar.
Kalp Damar HastalÝklarÝnÝn olußmasÝna ve
ilerlemesine mŸdahale etmek elimizdedir.
Bu tamamen olmasa bile kÝsmen mŸmkŸndŸr. Dengeli ve dŸzenli beslenme alÝßkanlÝÛÝ, sigarasÝz bir hayat, fizik aktivitesi olan bir
yaßam ßekli, stres ve sÝkÝntÝlardan uzak (elden geldiÛi kadar) bir ortam... BŸtŸn bunlar
ya tamamen veya kÝsmen bizim tarafÝmÝzdan
kontrol edilebilecek faktšrlerdir. Daha saÛlÝklÝ bir yaßam temin ve devam ettirmek gšrŸldŸÛŸ Ÿzere bir šl•Ÿde bizim elimizdedir.
SaÛlÝÛÝmÝzÝn kÝymetini ancak hasta olunca
anlÝyoruz. Perhiz ve sigara •ok šnemli iki
faktšrdŸr. …zellikle sigara •ok daha šnemli-
dir. Sigara sadece kalp damar hastalÝÛÝ yapmakla kalmÝyor; vŸcudumuzda her cins kanserin olußmasÝna zemin hazÝrlÝyor veya sigaranÝn bizzat kendisi kansere sebep oluyor.
AkciÛerlerimizde meydana getirdiÛi tahribatla uzun yÝllar nefes darlÝÛÝ •ekiyor ve hayattan tat alamaz oluyoruz. SigaranÝn yol a•tÝÛÝ
hastalÝklarÝn tedavisi i•in •ok bŸyŸk meblaÛlarda milli servetimiz harcanmaktadÝr. Bir kißinin sigaraya baÛlÝ hastalÝÛÝnÝ tedavi ettirmek i•in harcadÝÛÝ para šmŸr boyu sigaraya
verdiÛi paradan kat kat fazladÝr. SigaranÝn
verdiÛi zararlar ve yol a•tÝÛÝ hastalÝklar apayrÝ bir bšlŸm olarak ele alÝnmalÝdÝr.
HÜPERTANSÜYON
(YŸksek Tansiyon)
BŸyŸk arterlerde šl•Ÿlen kan basÝncÝnÝn
sŸrekli olarak normal kabul edilen sÝnÝrlarÝn
Ÿzerinde olmasÝdÝr. Kan BasÝncÝ vŸcudun aktivitesine ve emosyonel (ruhi veya psikolojik)
uyarÝlara baÛlÝ olarak deÛißiklik gšsterebileceÛi gibi gŸnŸn saatlerine baÛlÝ olarak da oynamalar gšsterir. Bu fizyolojik deÛißiklikler
sÝrasÝnda en yŸksek kan basÝncÝ seviyesine
sabah saat 8-12 arasÝnda rastlanÝr. Hipertansiyonda sÝk olarak gšrŸlen ense boyun sancÝlarÝnÝn bu deÛißikliklerle ilgili olduÛu dŸßŸnŸlmektedir. AyrÝca ani šlŸmlerin de aynÝ
saatlerde olmasÝ anlamlÝdÝr.
Her yaß i•in ge•erli olmak Ÿzere, sistolik
kan basÝncÝ (bŸyŸk tansiyon) 140 mm HgÕnin
altÝnda, diastolik kan basÝncÝ (kŸ•Ÿk tansiyonun) ise 90 mm HgÕnin altÝnda olmalÝdÝr.
Son 10 yÝlda yapÝlan araßtÝrmalarda diastolik
kan basÝncÝnÝn 85-90 olmasÝ bile riskli kabul
edilmekte ve ileriki yÝllarda hipertansiyon
gelißebileceÛi gšsterilmißtir.
161
162
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Tansiyon kalbin kasÝlma gŸcŸ ile birlikte
damarlardaki diren•ten kaynaklanmaktadÝr.
AslÝnda uygun seviyedeki tansiyon kan hemodinamisi i•in gereklidir. Bu sayede kan
tŸm dokulara yayÝlmakta ve dokularÝn ihtiyacÝ olan gÝda ve oksijeni saÛlamaktadÝr. Tansiyonun dŸßmesiyle kanÝn vŸcuttaki devir daimi de bozulur.
VŸcuttaki Tansiyon olußumunda ve devamÝnÝn saÛlanmasÝnda etkili faktšrlerin bilinmesi konunun anlaßÝlmasÝ ve hastalÝk halinde analizlerin yapÝlmasÝ ve de tedavilerin
planlanmasÝ i•in gereklidir.
A-) Baro Reseptšr Sistem : Ünsan vŸcudunda tansiyonun yŸkseldiÛinde uyarÝlan ve
beyine bilgi veren sistemdir. VŸcut bu sistem
sayesinde yŸkselen kan basÝncÝnÝ dŸßŸrmek
i•in gerekli mekanizmalarÝ devreye sokar.
SÝklÝkla ana atar damarda (Aort), boyun ßah
damarÝnda (karotis arter), kalp boßluklarÝ i•
yŸzeyinde bu reseptšrler bulunur.
B-) Otonom Sinir Sistemi : Kan basÝncÝnÝn
dengede kalmasÝnda etkili bir sistemdir. Fakat tansiyonun yŸkselmesinde etkili olabilir.
Kalbin hÝzlÝ •alÝßmasÝ, orta bŸyŸklŸkteki arterlerin kasÝlmasÝ (kontraksiyonu) veya gevßemesi (dilatasyonu) bu sistem sayesinde
olur.
C-) Rennin Anjiotensin Sistemi: Bu sistem
bšbreklerimizde bulunur. Bšbreklerimize az
kan geldiÛinde kan basÝncÝnÝ yŸkseltip kan
akÝmÝnÝ artÝrmak ister. Bunu da rennien-anjiotensin denilen hormonal mekanizmayla
yapar. Kalp daha hÝzlÝ •alÝßÝr, diÛer damarlarda kontraksiyon (kasÝlma) olur, bšbrek damarlarÝnda dilatasyon (gevßeme) olur. Ama
bu sistem sŸrekli aktive olmuß kalÝrsa hiper162
tansiyon kalÝcÝ olur. Yani bu sistem tansiyon
yŸkseltici etkilere sahiptir.
D-) Prostaglandinler: VŸcudumuzdaki
damarlarda dilatasyon (gevßetip genißletme)
meydana getirir. Bu yolla tansiyonu dŸßŸrŸcŸ etkisi vardÝr.
E-) Kallikrein- Kinin Sistemi: Bunun da
aynÝ prostaglandinler gibi tansiyon dŸßŸrŸcŸ
etkileri vardÝr.
F-) Atrial NatriŸretik Peptitler : Bu sistem de kan basÝncÝnÝ dŸßŸrŸcŸ etkilere sahiptir.
Kan BasÝncÝnÝn normal fizyolojik sÝnÝrlarda vŸcudun ihtiya•larÝna gšre kan basÝncÝnÝ
regŸle eden yukarÝda saydÝÛÝmÝz bu sistemlerin bir ya da birka•ÝnÝn dŸzenleyici etkisini
yitirmesi ve yÝllar i•inde damarlarÝn elastikiyetini kaybetmesi sonucu hipertansiyon olußur. YŸksek basÝn• altÝnda kalan kalp dokusu
uzun sŸre belirti vermeden gšrevini yerine
getirir. Maruz kaldÝÛÝ yŸksek basÝn• ile kalp
dokusu kalÝnlaßÝr. …nceleri kompanse edici
šzelliÛi olan bu durum, yÝllar sonra kalp
fonksiyonlarÝnÝn bozulmasÝnda olumsuz rol
alÝr. KalÝnlaßan kalp dokusu kalp damar sistemini de bozmaya baßlar. Kalp dokusunun
kalÝnlaßtÝÛÝnÝ ortaya koyan en iyi yšntem
ekokardiografidir. Ekokardiografi ultrasonik
yšntemle kalbin gšrŸntŸlenmesini saÛlar.
Ekokardiografi aynÝ zamanda hipertansiyonun tedavisi sÝrasÝnda hastanÝn takibi i•in de
kullanÝlÝr.
YŸksek kan basÝncÝ Aort gibi ana damarlarÝn yapÝsÝnÝ bozar. Damar duvarÝnda yaÛ birikmesi olur. YÝllar i•inde damardaki elastik
doku bozulur ve bozulan bu zemin Ÿzerinde
163
KALP HASTALIKLARI
kalsiyum (kire•) birikir. YŸksek kan basÝncÝ
bozulan damar duvarÝnda yÝrtÝlmalara sebep
olabilir. Aort diseksiyonu denilen ve šlŸmle
sonu•lanan hastalÝk meydana gelir. Ani tansiyon dŸßmesi, ßiddetli sÝrt Ðbel sancÝsÝ, bulantÝ ve kusma en šnemli belirtileridir.Tedavisinde , yÝrtÝlan ana damarÝn deÛißtirilmesi
gerekir ki bu tip ameliyatlar •ok riskli ve aÛÝr
ameliyatlardÝr.
doÛrusaldÝr. Alkol tŸketimi arttÝk•a tansiyon
AßÝrÝ kilo almak hipertansiyona yol a•ar
mÝ ?
lardÝr diye bir kural yoktur.
Uzun yÝllar i•inde yapÝlan araßtÝrmalar hipertansiyonla aßÝrÝ kilo (obezite) arasÝnda bir
ilißki olduÛunu gšstermißtir. Fazla kilo damar
direncine ve kalbin hÝzlÝ •alÝßmasÝna yol a•ar
ve tansiyonun yŸkselmesine sebep olur. Fazla kilolar verilince tansiyon normale gelir.
Annesinde ve/veya babasÝnda yŸksek tansiyonu olan kißilerin kilo alÝmÝndan ßiddetle
sakÝnmasÝ gereklidir. Bšyle insanlarda diÛerlerine gšre daha erken tansiyon gelißimi olur.
mutlaka EKG, Üdrar tetkikleri, Kan biyokimya
Diyette tuz alÝmÝ šnemli midir?
Damak tadÝ i•in •oÛu zaman yemeklerimize fazla tuz koyarÝz. Ama yapÝlan araßtÝrmalar gšstermißtir ki vŸcudun ihtiyacÝndan
fazlasÝ tansiyon yŸkselmelerine zemin hazÝrlamaktadÝr. Geleneksel olarak az tuzlu yiyen
insanlarda hipertansiyon sÝklÝÛÝ anlamlÝ ßekilde azdÝr.
AßÝrÝ alkol alÝmÝ hipertansiyona sebep
olur mu?
Yine yapÝlan bilimsel •alÝßmalar akut aßÝrÝ
alkol tŸketiminin tansiyon yŸkselmesine sebep olduÛunu ortaya koymußtur. Alkol tŸketimi ile tansiyon yŸksekliÛi arasÝndaki ilißki
artar.
YŸksek kan basÝncÝ ailevi midir?
Bir•ok olgularda yŸksek kan basÝncÝnÝn
ailevi olduÛu gšrŸlmektedir. Bu vakalarÝn
yakÝn akrabalarÝnda hipertansiyon tespit edilmektedir. Ama hipertansiyonu olan anne-babanÝn •ocuklarÝ da hipertansiyonlu olacak-
Hipertansiyon tespit edilen her hastada
tetkikleri yapÝlmalÝdÝr.
Kan basÝncÝ šl•Ÿmleri tansiyon aletleri ile
yapÝlmaktadÝr. Tansiyon šl•ŸmŸ šncesinde
en az 5 dakika istirahat edilmesi ßarttÝr. Tansiyon šl•ŸmŸnŸ de ehil bir kißi yapmalÝdÝr.
Hipertansiyonda belirti ve
bulgular ßunlardÝr :
Hipertansiyon i•in šzel bir ißaret ve ßikayet yoktur. ‚oÛu vaka yÝllarca bu hastalÝÛÝn
farkÝna varmadan yaßar ve hipertansiyona
baÛlÝ baßka bir hastalÝk zuhur edince fark
edilir. ‚ok šzel bir ißaret vermediÛi i•in mevcut ßikayetler hep basit sebeplere baÛlanÝr.
…rneÛin baß aÛrÝsÝ sinir strese, gŸn i•i yorgunluÛa verilir.
A-) Baß AÛrÝsÝ : En sÝk gšrŸlen belirtidir.
Sabah saatlerinde •ok gšrŸlŸr, ense ve boyun bšlgesinde olur. Tansiyon •ok yŸksek
seyrettiÛinde beraberinde bulantÝ ve kusma
da olabilir. Baß aÛrÝsÝ tansiyon i•in šzel bir
ißaret olmadÝÛÝ i•in •oÛu zaman baßka sebeplere baÛlanÝr hasta tarafÝndan.
163
164
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
B-) BulantÝ Kusma : Tansiyon yŸkselmelerinde sÝklÝkla gšrŸlŸr. Sabah saatlerinde daha
sÝktÝr.
C-) ‚arpÝntÝ : Tansiyonun kalp Ÿzerindeki
baskÝsÝndan kaynaklanÝr. Kalp damarlardaki
yŸksek basÝncÝ yenmek i•in ekstra atÝmlar
olußturur.
D-) Nefes DaralmasÝ : Tansiyon yŸksekliÛinin kan dolaßÝmÝnÝ bozduÛunun bir ißaretidir. Kalp yŸksek basÝn• karßÝsÝnda yeterli kan
pompalayamaz. Üstirahat durumunda pek
dikkat •ekmez fakat eforla hemen kendini
gšsterir.
E-) Gšrme bozukluÛu: Gšz dibindeki damarlarÝn yŸksek kan basÝncÝndan etkilenmesi sonunda meydana gelebilir. Erken dšnemde tedavi edilirse dŸzelir fakat ge• kalÝnmÝßsa gšrme bozukluÛu •oÛu zaman kalÝcÝdÝr.
Hipertansiyonun teßhisinde ve takibinde
Gšz Dibi muayenesi •ok šnemlidir.
F-) Bacaklarda …dem : Kalp yetmezliÛi
baßladÝÛÝnÝn šnemli bir ißaretidir.
Hipertansiyonun teßhisi •ok kolaydÝr.
Hastalarda tansiyonun normal sÝnÝrlar Ÿzerinde olduÛunun ve bu seviyede kaldÝÛÝnÝn
tespiti tanÝ i•in yeterlidir. Hipertansiyon sinsi
bir hastalÝk olduÛu i•in herkesin sÝk sÝk tansiyonunu šl•tŸrmesi faydalÝdÝr. …zellikle ailesi ve yakÝn akrabalarÝnda yŸksek tansiyonu
olanlar risk altÝnda olduÛu i•in bu šl•Ÿmleri
sÝk aralÝklarla yaptÝrmalÝdÝrlar. Hipertansiyonun kendisi ve yol a•tÝÛÝ hastalÝklar hayati
šnem taßÝdÝÛÝ i•in belki de herkesin evinde
bir tansiyon aleti olmalÝdÝr.
YŸksek tansiyon gŸnŸmŸzde kolay tedavisi olan bir hastalÝktÝr. …ncelikle diyet tavsi164
ye edilir. Diyette esas olan tuzun kÝsÝtlanmasÝ ve aÛÝr yemeklerden uzak kalÝnmasÝdÝr.
GŸnde 5 gr tuz vŸcut i•in yeterlidir, ama •oÛu zaman gŸnde 10 -12 gr tuz almaktayÝz.
YŸksek sodyum seviyesi damarlarda kontraksiyona (kasÝlÝp tansiyon yŸkselmesine), kalpte taßikardi ve kasÝlma gŸcŸnde artÝßa sebep
olur. Tuzun azaltÝlmasÝyla tŸm bu olumsuz
etkiler kaybolur ve tansiyon dŸßer. Diyete
cevap vermeyen yŸksek tansiyon mutlaka
ila•larla tedavi edilmelidir.
Üla• tedavisi altÝndayken de diyete mutlaka dikkat edilmelidir. UnutulmamalÝdÝr ki hipertansiyon šmŸr boyu sŸren bir hastalÝktÝr.
Bir nezle, grip gibi 1 hafta sonra ila•larÝ bÝrakÝlabilecek bir hastalÝk deÛildir. Hipertansiyonu olan hastalara ila• tedavisi baßlanmÝßsa
mutlaka šmŸr boyu bu tedaviye devam edilecektir. HastanÝn kendini iyi hissetmesi ile
ila• bÝrakÝldÝÛÝnda tansiyon daha da yŸkselme gšstermektedir. ‚oÛu zaman konu komßu telkinleri ile ila• alÝßkanlÝk yapar diye bÝrakÝlmakta ve bazen kalp krizi, beyin felci gibi šlŸmle sonu•lanabilen dramatik sonu•lar
meydana gelmektedir. HÜPERTANSÜYONLU
HASTALAR L†TFEN ÜLA‚LARINIZI NE S†RETTE OLURSA OLSUN BIRAKMAYINIZ.
Bir deÛißiklik gerekir ise (hasta uyumsuzluÛu,
ila• yan etkileri v.s) mutlaka bir hekimle gšrŸßŸnŸz.
Tansiyon dŸßŸren ila•larÝn bir kÝsmÝ baß
aÛrÝsÝ yapar. Bu yan etki •oÛu zaman ge•icidir, ama hasta ilacÝn fayda vermediÛini dŸßŸnerek hekime danÝßmadan ilacÝnÝ bÝrakabilir.
Sigara i•menin de tansiyon Ÿzerinde
olumsuz etkileri vardÝr. Kalpte taßikardiye
(kalbin hÝzlÝ atmasÝ) sebep olur, bu ise tansi-
165
KALP HASTALIKLARI
yonun yŸkselmesine zemin hazÝrlar. Daha
tehlikelisi ise hipertansiyonlu bir kißinin sigara i•mesidir. Hipertansiyona baÛlÝ diÛer tŸm
hastalÝklara davetiye •ÝkarÝlmÝß olur. Her tŸrlŸ damar tÝkanmalarÝ sÝklÝÛÝ artar. Kalp krizi,
beyin fel•leri, Burger hastalÝÛÝ (bacak damarlarÝnÝn tÝkanÝp ayakta kangren olmasÝ) •ok
daha fazla gšrŸlŸr. Sigara hem kendi baßÝna
hem de baßka bir hastalÝkla birlikte olursa
šlŸmcŸl durumlara sebep olmaktadÝr.
KALP YETMEZLÜÚÜ
Herhangi bir ßeyin yetmezliÛi onun ondan beklenenleri yerine getirememesine denir. Kalp i•in de aynÝsÝ ge•erlidir. Kalp yetmezliÛinin tarifi ise ondan ne beklendiÛine
baÛlÝdÝr. Kalp yetmezliÛinin tarifinde beklentinin klinik ve fizyolojik beklentileri farklÝ olduÛu i•in tek bir tanÝm yeterli olmamaktadÝr.
Klinik pratikte anlaßÝlan anlamÝyla kalp yetmezliÛi doku ve organlarÝn ihtiyacÝ olan kan
akÝmÝnÝ saÛlayamamasÝ ile ilgili belirti ve ßikayetler toplamÝdÝr.
DokularÝn ve organlarÝn kan ihtiyacÝ aßÝrÝ
fazla ise (kansÝzlÝk, beri beri hastalÝÛÝ veya
aßÝrÝ bedensel faaliyet gibi) saÛlÝklÝ bir kalp
i•in de yetmezlik sšz konusu olabileceÛi gibi, dokularÝn ve organlarÝn ihtiyacÝnÝ az karßÝlayabilen gŸ•sŸz ve yetersiz bir kalp i•in
yetersizlik sšz konusu olmayabilir. Yani kalp
yetmezliÛi kalbin ve vŸcudun ihtiya•larÝndan herbirini karßÝlayabilme yetersizliÛidir.
Kalp YetmezliÛinin Sebepleri:
Kalp yetmezliÛinin sebepleri ana olarak
iki alandadÝr. Bunlar kalp dokusunun hastalÝklarÝ ve kalbe aßÝrÝ yŸk binmesidir.
a-) Kalp boßluklarÝna bir dakika i•inde
atabileceÛinden fazla kan gelmesi durumunda volum yŸklenmesi meydana gelir. Kalp
bu fazla yŸkŸ taßÝyamaz ve yetmezlik olußur.
Guatr zehirlemesi olarak halk arasÝnda bilinen trotoxikoz, kalp kapak bozukluklarÝndan
aort ve mitral yetmezlikleri buna šrnektir.
b-) Kalp •ÝkÝßÝndaki (sol ventrikŸl) direncin artmasÝna neden olan durumlarda kalp
Ÿzerinde basÝn• yŸklenmesi meydana gelir.
Kalp pompalama ißini yaparken bir de bu
fazladan olußan direnci yenmek zorundadÝr.
Zaman i•inde kalp yŸksek diren• karßÝsÝnda
yorgun dŸßer ve vŸcudumuzun ihtiyacÝ olan
kanÝ pompalayamaz olur. Hipertansiyon ve
kalp ana damar kapaÛÝ (aort kapak darlÝÛÝ)
darlÝklarÝ buna šrnek olarak verilebilir.
c-) Kalp adalesi fonksiyon bozukluklarÝ:
Kalp adale dokusunun bozulmasÝ veya azalmasÝna veya gŸcŸnŸn azalmasÝna neden
olan en šnemli ve en sÝk rastlanan sebep
kalp damar hastalÝklarÝ yani myokard enfarktŸsŸ (kalp krizi)ÕdŸr. Esasen tŸm kalp yetmezliklerinin en sÝk sebebi de kalp krizleridir. Zarar gšrmŸß kalp, adale dokusu i•indeki kanÝ pompalamak i•in gerekli basÝncÝ
olußturamaz. Dokulara ve organlara yeterli
kan gšnderilemez.
Kalp krizi sonrasÝnda kalp dokusunun bir
bšlŸmŸ šlŸr. KasÝlma yeteneÛini kaybeder.
KasÝlamayan bu bšlgenin ißini de diÛer bšlgeler yapmak zorunda kalÝr ki bu saÛlam
kalp dokusunu da fazladan yorar.
Kalp vŸcudun ihtiyacÝnÝ karßÝlayamaz
165
166
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
olunca devreye kompanze edici mekanizmalar girer. Bu mekanizmalar šnceleri faydalÝ
olur. Sonra ise kalp yetmezliÛini kam•Ýlayan
faktšrler haline gelir. Kalp, yetmezlikle savaßmak i•in šnce hÝzÝnÝ artÝrÝr. ‚oÛu zaman
kompanze kalp yetmezliÛinin ilk ißaretlerinden biridir. Ama• hÝz artÝrarak dakikalÝk atÝm
hacmini korumaktÝr. Bu safhada kalp hÝzÝnÝ
azaltmaya dšnŸk yaklaßÝmlar kalp yetmezliÛini artÝrÝr ve gšrŸnŸr hale getirir. Kalbin daha hÝzlÝ •alÝßmasÝ (taßikardi) kalp dokusunun
daha fazla oksijen kullanmasÝna sebep olur.
Kalp de beslenme bozukluÛunu meydana
getirir. Bu da ilerleyen zamanlarda kalp damar hastalÝÛÝna yol a•ar. Yani kalp i•in faydalÝ bir mekanizma bir sŸre sonra kalp i•in
zararlÝ olmaya baßlar.
DiÛer bir mekanizma ise bšbreklerde su
ve tuz tutulmasÝdÝr. Burada da ama• aynÝdÝr.
Damar i•i volumŸ artÝrmak ve bu yolla dakikalÝk kalp atÝm hacmini artÝrmaktÝr. Bu mekanizmayÝ bšbrekler Ÿzerine etkili bazÝ hormonlar da destekler. Ülerleyen zamanlarda
bu mekanizma da zararlÝ hale gelir. Bšbrek
yoluyla tutulan su ve tuz bacaklarda, i• organlarda šdeme ve akciÛer konjesyonuna
(akciÛer damarlarÝnda kirli kan yÝÛÝlmasÝ) ve
akciÛer šdemine zemin hazÝrlar.
Kalp dokusunun kalÝnlaßmasÝ; bu mekanizmanÝn da amacÝ aynÝdÝr. YapÝlan ßey kalbin kasÝlan dokusunu kalÝnlaßtÝrarak kalbin
daha kuvvetli kasÝlmasÝnÝ saÛlamaktÝr. Bu
mekanizma ilerleyen zamanlarda kalp i•in
zararlÝ hale gelir. KalÝnlaßan kalp dokusu i•erisindeki kalp damarlarÝnÝ (koroner arterleri)
daraltÝr. Kalp dokusunun beslenmesi bozulur.
166
Sempatik sinir sistemi aktivitesinin artÝßÝ;
sempatik sinir sistemi kalp Ÿzerinde etkilidir.
Kalp kasÝnÝn daha gŸ•lŸ kasÝlmasÝnÝ ve atar
damarlarÝn genißlemesini saÛlar. Nihayetinde kalbin atÝm hacmi yŸkselir. Dokulara yeterli kan pompalanmasÝ saÛlanmÝß olur.
TŸm bu ve zikredilmeyen diÛer kompanze edici mekanizmalarla kalp yetmezliÛi
uzun sŸre karßÝlanÝr. Kalp yetmezliÛi bulgu
ve belirtileri uzun sŸre gšrŸlmez. AßaÛÝda sayacaÛÝmÝz faktšrler (bu safhada devreye girerek kalp yetmezliÛini tetikleyen faktšrler)
devreye girince aßikar kalp yetmezliÛi ortaya
•Ýkar. Bu faktšrlere PRESÜPÜTE EDEN FAKT…RLER denir.
KALP YETMEMEZLÜÚÜNÜ
PRESÜPÜTE EDEN (TETÜKLEYEN)
FAKT…RLER
a-) Aritmiler (kalp ritim dŸzensizlikleri) :
Kalbin dakikada attÝÛÝ volŸmŸ aniden dŸßŸrŸr. ‚oÛu zaman koroner arter hastalÝÛÝnÝn
bir neticesidir. Aniden dŸßen volŸm, akciÛerlerde kan yÝÛÝlmasÝna sebep olur. Bu da ani
gelißen ve aÛÝr seyreden akciÛer šdemine dšnŸßŸr. Benzer ßekilde aort darlÝklarÝnda da
meydana gelebilir. Hastalar kalplerinin hÝzlÝ
ve dŸzensiz attÝÛÝnÝ ama arada sanki duracakmÝß gibi olduÛunu sšylerler.
b-) Enfeksiyonlar : VŸcudun herhangi bir
yerinde ama šzellikle akciÛerlerde meydana
gelecek enfeksiyonlar kalp yetmezliÛine davetiye •Ýkarabilir.
c-) Pulmoner Emboli (akciÛer damarlarÝnda tÝkanma) : Bu durumda kan dolaßÝmÝ ani
olarak aksar. AkciÛerlerdeki kan kalbe gelerek vŸcudumuza pompalanamaz. Ani nefes
167
KALP HASTALIKLARI
darlÝÛÝ gšÛŸsde yan aÛrÝlarÝ šksŸrŸk ve kanlÝ
kšpŸklŸ balgam gelir. EÛer tÝkanan damar
bŸyŸk bir damarsa hasta kaybedilebilir.
d-) Anemi: Daha šncede bahsedildiÛi
Ÿzere kalp Ÿzerine etkili ve zararlÝ bir faktšrdŸr. Kan azlÝÛÝ dokularÝn ihtiyacÝ olan gÝdanÝn ve oksijenin taßÝnmasÝnÝ aksatÝr. Kalp bunu takviye etmek ister ve bu Ýsrada kalp yetmezliÛi ortaya •Ýkar.
e-) AÛÝr gÝdalarÝn alÝmÝ, aßÝrÝ tuz alÝmÝ:
Her iki halde de kan volŸmŸ artar. Kalp bu
fazla volŸmŸ •eviremez olunca kalp yetmezliÛi ortaya •Ýkar.
f-) AßÝrÝ ŸzŸntŸ, sÝkÝntÝ, stres: Bu faktšrler
kalp Ÿzerinde yorucu etkileri olan katakolamin ve kortizon hormonlarÝnÝ artÝrÝr. Kalbin
aniden yorulmasÝna ve kalp yetmezliÛine girmesine sebep olur. Bilinmektedir ki bu faktšr
yine aynÝ mekanizma ile ani kalp krizlerine
de sebep olmaktadÝr.
KALP YETMEZLÜÚÜNÜN BELÜRTÜ
VE BULGULARI
Kalp yetmezliÛinin belirti ve bulgularÝnÝ
anlatabilmek ve anlayabilmek i•in bazÝ bilgileri vermekte fayda olacaktÝr. Kalp aslÝnda iki
bšlŸmdŸr. SaÛ kalp ve Sol kalp. SaÛ kalp toplar damarlar vasÝtasÝyla vŸcuttaki kirli kanÝ
alÝp akciÛerlere temizlenmek Ÿzere gšnderir.
Buna aynÝ zamanda K†‚†K DOLAÞIM da
denir. AkciÛerlerde temizlenen kan sol kalbe
gelir ve burada da daha yŸksek bir basÝn• uygulanarak tŸm vŸcuda pompalanÝr. Buna da
B†Y†K DOLAÞIM denir. Anatomik olarak
kalbin saÛ ve sol bšlŸmŸnŸ septum denilen
bir adale dokusu ayÝrÝr. Fonksiyonel olarak
ise kalbin saÛ ve sol bšlŸmleri arasÝnda akci-
Ûerler vardÝr.
Kalp yetmezliÛi kalbin saÛ bšlŸmŸnde
olursa kan kalbin saÛ boßluklarÝnda, karaciÛerde ve alt extremite dediÛimiz bacaklarda
yÝÛÝlÝr. Kalp yetmezliÛi kalbin sol bšlŸmŸnde
olursa kan akciÛerlerde birikir. Kirli kan temizlenemez. Kalbin her iki bšlŸmŸnde de
yetmezlik olursa kandaki yÝÛÝlma hem akciÛerlerde, hem de saÛ kalpte, karaciÛerde, bacaklarda olur. Bu bilgiler ÝßÝÛÝ altÝnda kalp
yetmezliÛindeki bulgu ve belirtileri ßikayetleri belirtelim.
A-) SAÚ KALP YETMEZLÜÚÜ: SaÛ kalp yetmezliÛi yapan en sÝk karßÝlaßtÝÛÝmÝz sebep
kronik akciÛer hastalÝklarÝdÝr. Bunun da en
šnemli sebebi sigaradÝr. Bazen •ocukluk
yaßlarÝnda ge•irilen kÝzamÝÛa ait akciÛer harabiyetleri de yÝllar sonra bir sebep teßkil
edebilir. AkciÛer dokusu bozulur. SaÛ kalpten gelen kirli kanÝ temizleyemez. Daha ileri
dšnemlerde kanÝn sol kalbe ge•ißi de engellenir. Kan saÛ kalp i•erisinde birikir. Bu tip
kalp yetmezliklerinde en šnemli ßikayet
nefes daralmasÝ ve hava a•lÝÛÝdÝr. …zellikle
eforla olur ve istirahatte nispeten dŸzelir.
HastanÝn ge•mißi incelendiÛinde sigara i•imi
tespit edilir.
KanÝn bir sŸre sonra geriye doÛru birikmesiyle boyun toplar damarlarÝ aßÝrÝ derecede
ßiß hale gelir. Kan daha sonra karaciÛerde birikir. Normalden daha fazla ve kirli kanla dolan karaciÛer ßißer ve saÛ kaburga altÝnda ve
her iki kaburgalarÝn birleßtiÛi karÝn Ÿst orta
kÝsmÝnda sancÝya sebep olur. Bu sancÝ eÛilip
doÛrulmakla ve o bšlgeye elle basmakla artar. Kirli kanÝn uzun yÝllarca karaciÛerde beklemesi sonucunda bu sefer de karaciÛerin ta167
168
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
bii dokusu bozulur. Kardiyak siroz dediÛimiz
bir kalp yetmezliÛine baÛlÝ siroz olußur. Bu
durumda hastalÝk daha da aÛÝrlaßÝr ve siroza
ait belirtiler de gšrŸlŸr.
HastalÝÛÝn daha da ilerlemesiyle her iki
bacakta šdem olußur. …demli bšlgeye parmakla basÝlÝnca •škme izi olußur. …dem šnceleri ayakta iken, zamanla bacaklara diz
Ÿzerine ve hatta kasÝklara kadar ilerler. Bšyle bir hastada aynÝ zamanda siroz da gelißmißtir ve karÝnda ßißlik yani karÝn i•inde su
toplanmasÝ da meydana gelir.
Hastalarda kirli morumsu bir cilt rengi
olußur. Dudaklar eller ve parmaklar hem
šdemli hem de siyanozedir (morumsu bir
renk). Bu hastalar az bir iß bile yapsalar mevcut mor renk daha da artar ve yaygÝnlaßÝr. Bu
tip hastalarÝn sigara i•meye devam etmesi ve
kirli hava ßartlarÝnda yaßamasÝ •ok risklidir.
Ani kalp ritim bozukluklarÝ, kalp krizleri, šksŸrŸk nšbetleri ve hatta ani šlŸmler meydana gelebilir. Bu hastalarÝn sigarayÝ bÝrakmalarÝ ve temiz havalÝ bir ortamda yaßamalarÝ
tedavileri i•in ilk ve en šnemli ßarttÝr.
Bu tip kalp yetmezliÛinin ana sebebi kronik akciÛer hastalÝklarÝ olduÛu i•in hastalarÝn
kanlarÝ koyu kÝvamdadÝr. KanÝn beyindeki
devri daimi bozuktur. HastalarÝn yer ve
zaman idrakleri zaman zaman bozulur.
Kißilik bozukluklarÝ, aßÝrÝ unutkanlÝklar, uykuya meyil sÝk gšrŸlen ßikayetlerdir. Az da
olsa bu koyu kÝvamlÝ kan, beyin damarlarÝnÝ
tÝkayÝp felce ve koma haline sebep olabilir.
B-) SOL KALP YETMEZLÜÚÜ: Sol kalp yetmezliÛi kalbin sol bšlŸmŸnŸn zayÝflÝÛÝ ile
meydana gelen klinik bir durumdur. Bu
klinik durumun en šnemli sebebi koroner ar168
ter hastalÝklarÝdÝr. Kalp damarlarÝndaki daralma ve tÝkanma kalbin sol bšlŸmŸnŸn
harabiyetiyle sonu•lanÝr. BilindiÛi Ÿzere sol
kalp tŸm vŸcudumuzun ihtiyacÝ olan kanÝ
pompalamaktadÝr. Sol kalp yetmezliÛinde bu
gšrevi yapamaz olur. AkciÛerlerden gelen
kan kalbin sol bšlŸmŸnde yÝÛÝlÝr ve zaman
i•inde bu yÝÛÝlma akciÛerlere sirayet eder.
AkciÛerlerdeki damarlar i•inde normalden
daha fazla kan volumŸ ortaya •Ýkar ve burada basÝn• artÝßÝ olur. AkciÛerlerde olmasÝ
gereken oksijen-karbondioksit deÛißimi saÛlÝklÝ olarak yapÝlamaz. Kandaki oksijen miktarÝ azalÝrken karbondioksit miktarÝ da artar.
…nceleri hÝzlÝ ve daha derin nefes almalarla
bu kompanse edilirken daha sonra bu da kafi
gelemez. Nefes darlÝÛÝ olußur. Nefes darlÝÛÝ
šzellikle eforla •oÛalÝr ve istirahatla azalÝr.
Kalbin saÛ bšlŸmŸ normal miktarda kanÝ akciÛerlere pompalar ama sol bšlŸmŸ bunu
yapamaz ve akciÛerlerde toplam kan hacmi
artar. Kalbin sol bšlŸmŸnŸ zorlayan faktšrler
araya girince (tetikleyen veya •oÛaltan
sebepler ki yukarÝda zikredilmißtir) sol taraf
kanÝ pompalayamaz hale gelir ve akciÛer
šdemi denilen tablo olußur. Bu durum •ok
riskli ve hayati tehlike arz eder. HÝzlÝ ve etkili
mŸdahale yapÝlmaz ise vaka kaybedilebilir.
AkciÛer šdemine sebep olan en šnemli
faktšrler ßunlardÝr:
A-) Yeni gelißen kalp krizleri, ritim bozukluklarÝ, kalp i•i pÝhtÝ olußumlarÝ.
B-) AßÝrÝ sigara i•imi.
C-) Tuzlu gÝda alÝmlarÝ.
D-) Ani gelißen stres ve travmalar.
E-) Ani gelißen enfeksiyonlar. …zellikle
169
KALP HASTALIKLARI
akciÛer enfeksiyonlarÝ.
Kalp yetmezliÛi aylar yÝllar i•erisinde iler-
KALP YETMEZLÜÚÜNDE
TEDAVÜ
ler ve sonunda sol kalp yetmezliÛine saÛ kalp
yetmezliÛi de eklenir. Bu durumda ek olarak
saÛ kalp yetmezliÛinin bulgu ve belirtileri de
meydana gelir. SaÛ kalp yetmezliÛinin gelißmesiyle kalbin saÛ bšlŸmŸnŸn kan pompalama yeteneÛi zayÝfladÝÛÝ i•in akciÛerlerde
olußan kan yÝÛÝlmasÝ azalÝr. Hastalar šnceki
durumlarÝna nispeten rahatlama yaßarlar,
nefeslerindeki daralma hafifler.
KALP YETMEZLÜÚÜNÜN TEÞHÜSÜ
HastalÝÛÝn teßhisinde hastadan alÝnan bilgiler (anamnez) •ok šnemlidir. Bazen teßhisi
tek baßÝna koydurur.
Teßhis ve tedavi mutlaka bir hekim
A-) Anamnez :Hastadan hastalÝÛÝna ait
alÝnan bilgiler.
tarafÝndan yapÝlmalÝdÝr. Hatta gerekirse
B-) E.K.G : HastanÝn daha šnce ge•irdiÛi
kalp krizleri anlaßÝlÝr. AynÝ zamanda kalp
ritim bozukluklarÝ gšrŸlebilir.
Tedavide temel ilke kalp kasÝ kasÝlma
C-) Telekardiyografi : Kalbin ršntgen grafiÛidir. Kalp normalden bŸyŸk gšrŸlŸr.
Resim 4 : Telekardiyogramda (kalp ršntgeni)
kalp normalden •ok bŸyŸk olarak gšrŸlŸyor.
D-) Ekokardiyografi : Kalp boßluklarÝ,
kalp duvar hareketleri, kalp kasÝnÝn kasÝlma
gŸcŸ, kalp i•i pÝhtÝ olußumlarÝ v.s net olarak
gšrŸlebilir.
E-) Biyokimyasal kan tahlilleri : Kalp yetmezliÛi hakkÝnda net bilgiler vermezler fakat
kalp yetmezliÛinin diÛer dokular Ÿzerindeki
tedavisi i•in hasta hastaneye alÝnmalÝdÝr.
gŸcŸnŸ artÝrmak ve kanÝn akciÛer ve diÛer
dokulardaki yÝÛÝlmasÝnÝ azaltmaya yšneliktir.
Tedavi birka• yolla yapÝlÝr ki bunlar birlikte uygulanÝr:
1-) Üstirahat.
2-) Perhiz ve tuz kÝsÝtlamasÝ. Sigara i•ilmemesi.
3-) Üla• Tedavisi :
A-) Kalp kasÝnÝn gŸcŸnŸ artÝran ila•lar.
(Digoxin)
B-) Damar genißleten ila•lar : KanÝn kalbe
dšnŸßŸnŸ azaltÝrlar ve akciÛerlerde birikmesini šnlerler. (Nitratlar= Monoket,
Monodur, Monolong v.s).
etkileri hakkÝnda fikir ve bilgi verir.
169
170
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
C-) Üdrar sšktŸrŸcŸler : Kandaki fazla tuzu
ve suyu bšbrekleri fazla •alÝßtÝrarak atarlar.
Kalbin Ÿzerindeki yŸk bu yolla azalmÝß olur.
(Lasix, Desal, Furomid, Aldactone, Aldactazide v.s )
170
171
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Osteoporoz
(Kemik Erimesi)
HazÝrlayan : Dr. Filiz KESER
173
Osteoporoz (Kemik Erimesi)
Halk arasÝnda kemik erimesi olarak bilinen osteoporoz; kemik yapÝsÝnda bozulma, kemiklerde zayÝflama ve bunlarÝn sonucu olarak da kemik kÝrÝlganlÝÛÝnda artÝßla karakterize
edilen ve en sÝk gšrŸlen kemik hastalÝÛÝdÝr. GŸnŸmŸzde yaßam sŸresinin artmasÝyla
šnemli bir sorun haline gelmißtir. ‚ŸnkŸ osteoporoz sÝklÝÛÝ yaß ilerledik•e artar.
Kemikte baßlÝca yapÝm ve yÝkÝm olmak Ÿzere iki tŸr hŸcre bulunur. Bu iki hŸcre baßlangÝ•ta denge halinde •alÝßÝrken, yaß ilerledik•e denge yÝkÝm yšnŸne kayma eÛilimindedir.
30Õlu yaßlarda kemik miktarÝ gelebileceÛi en son noktaya ulaßÝr, bu yaßlardan sonra kemik miktarÝ azalmaya baßlar. Ancak beslenmesi yeterli olan, yeterli egzersiz yapan ve
30Õlu yaßlara kadar yeterli kalsiyum alan kißilerde bu azalma daha dŸßŸktŸr.
173
174
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
OSTEOPOROZ
GELÜÞMESÜNDEKÜ RÜSK
FAKT…RLERÜ:
yavaßlamakta, hatta kemik yÝkÝmÝ giderek artmaktadÝr.
Ÿ Yaß
Osteoporoz yalnÝzca kadÝnlarda deÛil, erkeklerde, hatta •ocuklarda bile gšrŸlebilir.
Fakat daha •ok, adet kesilmesi olarak bilinen
menapoz dšneminden sonraki kadÝnlarÝ etkiler. KadÝnlarda kemik yÝkÝmÝ en fazla menapozun ilk yÝllarÝnda gšrŸlŸr. ‚ŸnkŸ kemik
yapÝm hŸcrelerini destekleyen šstrojen denen kadÝnlÝk hormonu menapozda aniden
azalÝr ve bunun sonucunda yÝkÝm hŸcreleri
baskÝn hale gelir.
Ÿ Cins
Ÿ Kemik yoÛunluÛu
Ÿ Beslenme
Ÿ Hormonal durum
Ÿ BirtakÝm hastalÝklar
Ÿ BazÝ ila•lar
Ÿ Fiziksel aktivite durumu
Ÿ Genetik
Ÿ Irk
YaßlÝ olmak,
kadÝn olmak,
menapoz sonrasÝ dšnemde
bulunmak, beyaz Ýrk, sarÝßÝn
ve ince yapÝlÝ
olmak, osteoporozu olan birinci derecede
akrabaya sahip olmak, hareketsiz yaßam, uygunsuz beslenme, sigara alkol, fazla kahve
tŸketimi, romatizmal hastalÝklar, tiroid ve ßeker hastalÝÛÝ gibi birtakÝm hastalÝklar, kortizon, heparin gibi bazÝ ila•lar osteoporoz gelißiminde šnemli rol oynar.
Üskeletimizin gelißimi anne karnÝnda baßlamaktadÝr. Bu dšnemde annenin yeterince
kalsiyum almasÝ šnemlidir. Kemik yapÝmÝ
doÛumdan sonra •ocuÛun gelißimine paralel
olarak devam eder. Bu dšnemde anne sŸtŸnŸn kemikler Ÿzerindeki olumlu etkileri •ok
fazladÝr. Kemik yapÝmÝ bebeklik ve •ocukluk
dšneminde hÝzlÝ iken 30Õlu yaßlardan sonra
174
OSTEOPOROZ YALNIZCA
KADINLARDA MI G…R†L†R?
65 yaß sonrasÝnda ise erkeklerdeki osteoporoz gšrŸlme riski kadÝnlardakine eßittir.
‚ŸnkŸ erkeklerde yaßlanmaya baÛlÝ olarak
cinsiyet hormonu, bŸyŸme hormonu gibi kemikleri koruyucu hormonlarÝn azalmasÝ kemik yapÝmÝnda azalmaya, kemik yÝkÝmÝnda
ise artmaya neden olmaktadÝr. AyrÝca yaßlÝ
olmayan erkeklerde de bazÝ hastalÝklara ve
bazÝ ila•larÝn kullanÝmÝna baÛlÝ osteoporoz
gelißebilmektedir.
DŸnyada 50 yaß Ÿzerindeki her Ÿ• kadÝndan birinde, erkeklerde ise sekiz erkekten birinde osteoporoz gšrŸlmektedir.
OSTEOPOROZ TANISI NASIL
KONUR?
Osteoporoz, herhangi bir belirti vermeden
sessizce ilerleyebileceÛi gibi bel, sÝrt veya
kal•ada aÛrÝ yanÝnda kÝrÝlma veya •škmeye
baÛlÝ boyda kÝsalma gibi belirtiler verebilir.
AÛrÝ; sŸrekli ve •ok ßiddetli dŸzeyde deÛilse,
boydaki kÝsalmaya ve omurganÝn etrafÝndaki
kaslardaki spazma baÛlÝdÝr. Ancak aÛrÝ ani ve
•ok ßiddetliyse kÝrÝklara baÛlÝ olabilir.
175
OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)
Kemik miktarÝ DEXA denilen bir yšntemle yaklaßÝk 15 dakikada šl•Ÿlebilir.
…l•Ÿm sÝrasÝnda
kißi •ok az da olsa
radyasyon alÝr. Bu
yšntemin maliyeti
de yŸksektir. Bu
nedenlerden dolayÝ ilgili doktora danÝßÝlarak
šl•Ÿm yaptÝrÝlmalÝdÝr.
OSTEOPOROZ TEDAVÜ ÜLE
D†ZELEBÜLÜR MÜ?
Üyi beslenme, dŸzenli egzersiz ve uygun
ila• tedavisi ile kemik kaybÝ šnlenebilir, hatta bazen bir miktar kemik kazanÝlabilir.
OSTEOPOROZ ve KIRIK
En fazla omurga, kal•a ve el bilek kemikleri osteoporozdan etkilenir.
Hafif dŸßmelerde, •arpmalarda, hatta bazen bir neden
olmaksÝzÝn osteoporotik kemikler kÝrÝlabilir. Yaßam boyu osteoporoza baÛlÝ kÝrÝk
ge•irme riski kadÝnlarda
%40 iken, erkeklerde %13 olarak bildirilmektedir.
OSTEOPOROZ ve BESLENME
Beslenmenin kemik saÛlÝÛÝ Ÿzerinde šylesine gŸ•lŸ bir etkisi vardÝr ki, daha saÛlam
kemiklere sahip olabilmek amacÝyla yediklerimize dikkat etmek i•in vakit asla ge• ya da
•ok erken deÛildir.
YaßamÝn her dšneminde saÛlÝklÝ kemiklere sahip olabilmemiz i•in, iskeletimizin gelißmesi sÝrasÝnda kemik kŸtlemizi en yŸksek
dŸzeylere •Ýkarabilmek amacÝyla šzellikle
yeterli kalsiyum alÝnmasÝna šnem verilmelidir. AynÝ ßekilde kemik yÝkÝmÝnÝn arttÝÛÝ dšnemlerde de kemik kŸtlemizi korumak ve yÝkÝmÝ azaltmak amacÝyla yine baßta kalsiyumdan zengin gÝdalara yer verecek ßekilde beslenmemize dikkat etmemiz gerekmektedir.
Bu nedenle kalsiyumdan zengin gÝdalar, ayrÝca kalsiyum emilimini arttÝran, atÝlÝmÝnÝ ise
azaltan gÝdalarÝn bilinmesi šnemlidir.
¥
Kalsiyum ve Kalsiyum
KaynaklarÝ
SaÛlÝklÝ kemikler i•in kalsiyum en gerekli
mineraldir. Kalsiyumun gÝdalarla alÝnmasÝ
tercih edilmektedir; ancak karßÝlanamazsa
tabletler ßeklinde ek kalsiyum alÝnmalÝdÝr.
GŸnlŸk kalsiyum gereksinimi yaßa baÛlÝ olarak deÛißir. AyrÝca bazÝ faktšrler kalsiyumun
barsaklardan emilimini etkiler.
GŸnlŸk kalsiyum gereksinimi:
1-5 yaß arasÝ •ocuklarda
500-800 mg/gŸn
6-10 yaß arasÝ •ocuklarda
800-1000 mg/gŸn
Ergenlik •aÛÝnda
25-50 yaß arasÝ erkeklerde
50 yaß Ÿzeri erkeklerde
25-50 yaß arasÝ kadÝnlarda
1200-1500 mg/gŸn
1000 mg/gŸn
1000-1200 mg/gŸn
1000 mg/gŸn
50 yaß Ÿzeri kadÝnlarda
1000-1500 mg/gŸn
Gebelik ve emzirme dšneminde
1200-1500 mg/gŸn
175
176
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Not : BazÝ gÝdalarÝn 100 grÕÝndaki kalsiyum miktarlarÝ:
SŸt (bir su bardaÛÝ)
250 mg
Ayran (bir su bardaÛÝ)
280 mg
YoÛurt (bir su bardaÛÝ)
350 mg
Beyaz peynir
200 mg
Kaßarpeynir (bir kalÝn dilim)
204 mg
FÝndÝk
230 mg
Muz
100 mg
Kuru erik
54 mg
Taze erik
17 mg
Kuru ŸzŸm
78 mg
Taze ŸzŸm
17 mg
Ispanak
125 mg
Asma yapraÛÝ
392 mg
Lahana
116 mg
Ekmek (bir dilim)
30 mg
Tarhana
600 mg
Fasulye
144 mg
Yumurta
56 mg
Dana eti
11mg
TatlÝ su balÝÛÝ
150 mg
Pekmez
400 mg
‚ikolata
200 mg
¥
D Vitamini:
D vitamini, barsaklardan kemikler i•in
•ok šnemli olan kalsiyumun emilmesine yardÝm eder. EÛer D vitamini eksikliÛi varsa kalsiyum emilimi azalÝr. D vitamini en •ok gŸneß ÝßÝnlarÝnÝn deriye deÛmesiyle deriden
sentezlenir. Bu nedenle gŸneß ÝßÝnlarÝ ile temas •ok šnemlidir. Ancak unutulmamasÝ gereken gŸneß ÝßÝnlarÝyla doÛrudan temastÝr.
Camdan gelen gŸneß ÝßÝnlarÝ deride D vitamini sentezletemez. D vitamini deriden gŸ176
neß ÝßÝnlarÝ yoluyla elde edilebildiÛi gibi, dÝßardan gÝdalarla da alÝnabilir. D vitamini bakÝmÝndan zengin gÝdalar; balÝk ve diÛer deniz ŸrŸnleri, sŸt ve sŸt ŸrŸnleri, yumurta, karaciÛer, tereyaÛÝ gibi gÝdalardÝr. GŸnlŸk D vitamini ihtiyacÝ 400-600 Ÿnitedir.
¥
Vitaminler ve Mineraller:
B, C ve K vitaminlerinin kemik yapÝmÝ
Ÿzerinde olumlu etkileri vardÝr. AynÝ ßekilde
•inko, magnezyum, bakÝr, demir gibi mineraller de saÛlÝklÝ kemikler i•in yeterince
177
OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)
Esansiyel yaÛ asitleri eksikliÛi ayrÝca D vitamininin fonksiyonunu da etkiler. DolayÝsÝyla barsaklardan daha az kalsiyum emileceÛinden osteoporoz gelißimini kolaylaßtÝrÝr.
alÝnmasÝ
gereken
minerallerdir. Sebzeleri pißirirken mineral i•eriklerini korumak i•in buharda
pißirmeye šzen gšsterilmelidir.
¥
DoÛal Bitkisel Hormonlar:
Bir •ok bitki, insan vŸcudunda zayÝf, hormon benzeri bir etkiye sahip olan doÛal kimyasallar i•erir. Bitkisel-šstrojenler ve bitkiselprogesteronlar olarak bilinen bu bitkisel hormonlar menepozdan sonraki sÝcak basmasÝ,
gece terlemesi, azalmÝß cinsel istek gibi ßikayetlere ve osteoporoza karßÝ etkilidirler. …strojen benzeri maddeler bakÝmÝndan zengin
olan bitkiler; tohumlar, sert kabuklu yemißler, tahÝllar, taze meyveler, sebzeler, pißirilmemiß otlar, bal vb.
¥
Esansiyel yaÛ asiti i•eren
gÝdalar:
Esansiyel YaÛ Asitleri:
Ÿ
Kuruyemiß ve tohumlar
Ÿ
Yeßil sebzeler
Ÿ
BalÝklar
Ÿ
Ay•i•eÛi ve zeytin yaÛlarÝ
BazÝ esansiyel yaÛ asitleri bakÝmÝndan
zengin bir diyetin barsaklardan kalsiyum
emilimini uyardÝÛÝ, idrarda kalsiyum kaybÝnÝ
azalttÝÛÝ ve kemikte kalsiyum birikimi artÝßÝnÝ
tetiklediÛi dŸßŸnŸlmektedir. DolayÝsÝyla
esansiyel yaÛ asitleri osteoporoza karßÝ koruyucudur.
Doymuß yaÛlarÝn fazla tŸketimi kalsiyum
ve magnezyumun barsaklardan emilimini
azaltÝr. Bu nedenle osteoporoz riskini artÝrÝr.
Esansiyel yaÛ asitleri besinlerle alÝnÝr. VŸcuda girdiklerinde hŸcre zarlarÝ, sinir kÝlÝflarÝ, seks hormonlarÝ i•in yapÝ taßÝ olarak gšrev
yaparlar.
Doymuß yaÛlarÝn az tŸketimi de fazla tŸketimi kadar zararlÝdÝr. ‚ŸnkŸ enerji saÛlarlar ve hŸcre zarlarÝ, sinir kÝlÝflarÝ ve safra tuzlarÝ i•in doymuß yaÛ asitleri yapÝ taßlarÝdÝr.
¥
Doymuß YaÛlar:
177
178
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
¥
Proteinler:
kuru kaysÝ, armut gibi meyveler; domates,
patates, patlÝcan, biber, Ýspanak gibi sebzeler; tahÝllar ve baklagiller yer alÝr.
¥
Þeker:
Þekerin fazla tŸketimi, kalsiyumun idrardan atÝlÝmÝnÝ hÝzlandÝrarak osteoporoz riskini
artÝrabilir. …zellikle kemik yapÝmÝnÝn šnemli
olduÛu •ocukluk dšneminde aßÝrÝ ßeker alÝmÝ
šnlenmelidir.
Kemik gelißimini saÛlamak ve osteoporozu šnleyebilmek
i•in yeterli
miktarda
protein alÝmÝ šnemlidir. Vejeteryanlar osteoporoz yšnŸnden risk altÝndadÝr. Ancak fazla protein alÝmÝ, kalsiyumun idrardan atÝlÝmÝnÝ hÝzlandÝrdÝÛÝ i•in osteoporoz riskini artÝrabilir. Erißkenler i•in alÝnmasÝ gereken gŸnlŸk
protein miktarÝ 40-60 gram civarÝndadÝr. Az
veya aßÝrÝ alÝnmasÝ osteoporoz i•in risktir. En
šnemli protein kaynaklarÝ et, sŸt, yumurta,
sebzeler, tahÝllar ve baklagillerdir.
¥
Potasyum:
Potasyum a•ÝsÝndan zengin gÝdalarÝn tŸketilmesi osteoporoz riskini azaltÝr. Potasyumdan
zengin gÝdalar arasÝnda deniz ŸrŸnleri, muz,
178
Kafeinli Ü•ecekler:
Kahve, kola gibi kafein i•eren i•ecekler
kalsiyum atÝlÝmÝnÝ artÝrmaktadÝr. Bu nedenle
bu i•ecekleri fazla i•en kißilerin aldÝklarÝ kalsiyum miktarÝnÝ artÝrmalarÝ gereklidir. Bir fincan kahvenin attÝÛÝ kalsiyumu telafi etmek
i•in, yaklaßÝk 40 mg fazladan kalsiyum almak gerekir.
¥
Alkol:
AßÝrÝ alkol (gŸnde 100 mlÕden
fazla) kullanÝmÝ; kalsiyum emilimini azaltmakta, atÝlÝmÝnÝ ise artÝrmaktadÝr. Bu nedenle osteoporoz riski gelißmesinde aßÝrÝ alkol
kullanÝmÝ šnemlidir.
Sofra Tuzu (Sodyum):
Ancak fazla tuzlu gÝda alÝmÝ, kalsiyumun
idrardan atÝlÝmÝnÝ hÝzlandÝrdÝÛÝ i•in osteoporoz riskini artÝrabilir. Konserveler, turßular,
salam, sucuk, pastÝrma gibi gÝdalar, hazÝr
•orbalar, etsuyu tabletleri bol miktarda tuz
i•erdiÛinden dikkatli olunmalÝdÝr.
¥
¥
¥
Sigara:
Barsaklardan kalsiyum emilimini azaltmakta, kemik yÝkÝmÝnÝ ise artÝrmaktadÝr. Hamilelikte
i•ilen sigara •ocuÛun ke-
179
OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)
mik gelißiminde olumsuz etkilidir. GšrŸldŸÛŸ gibi sigara, tŸm vŸcuda olduÛu gibi kemiklere de zararlÝdÝr.
¥
AßÝrÝ Lifli GÝdalar:
Diyetteki lifler, bitkisel besinlerin insan
barsaÛÝnda par•alanmayan ve dolayÝsÝyla
sindirilemeyen kÝsmÝnÝ olußturur. Bu lifli kÝsÝm, enerji veya besin yšnŸnden šnemli olmamasÝna karßÝn, diÛer besin maddelerinin
sindirilmesi ve emilmesine yardÝmcÝ olmasÝ
nedeniyle gereklidir. Lifler, sindirilmiß besinlerin sindirim sistemi boyunca ilerlemesini
saÛlayan dalga ßeklindeki kas hareketlerinin
artmasÝna yardÝmcÝ olur. DolayÝsÝyla kabÝzlÝÛÝn ve bazÝ barsak tŸmšrlerinin šnlenmesinde šnemlidir. Ancak aßÝrÝ lifli gÝdalar, barsaklardan kalsiyum emilimini azaltarak osteoporoz riskini artÝrÝr. Bu nedenle lifli gÝda tŸketimi dengeli olmalÝdÝr. …nerilen lif tŸketimi
dŸzeyi gŸnde 30 gramÕdÝr.
GÝdalarÝn 100 gÕÝnÝn lif i•eriÛi:
Kepek
40g
Kuru kayÝsÝ
18g
Bezelye
5g
Kuru erik
13g
Esmer pirin• pilavÝ
4g
Kepekli makarna
4g
Kšy ekmeÛi
6g
Ceviz
6g
¥
AßÝrÝ Fosfat Ü•eren GÝdalar:
Dondurulmuß bazÝ gÝdalarda veya hamburger gibi yiyeceklerde fosfat i•eren koruyucular olduÛundan kemik yÝkÝmÝnÝ kolaylaßtÝrÝr. GŸnŸmŸzde bol tŸketilen fosfat i•erikli bu yiyeceklerin kemikler Ÿzerinde olumsuz etkileri gšz ardÝ edilemez.
BESLENME …NERÜLERÜ
Ÿ Kalsiyum ihtiyacÝnÝzÝ karßÝlamak i•in
sŸt ve sŸt ŸrŸnlerine yeterince yer verin.
Ÿ Bol taze meyve ve sebze (šzellikle yeßil yapraklÝ) tŸketin.
Ÿ Bitkisel hormonlar bakÝmÝndan zengin
kereviz, soya ŸrŸnleri, yeßil ve sarÝ sebzeler gibi bitkileri daha fazla yeyin.
Ÿ Esansiyel yaÛ asitleri i•in daha fazla
sert kabuklu yemiß, tohum, koyu yeßil
yapraklÝ sebze, yaÛlÝ balÝk ve kepekli
tahÝl gevrekleri tŸketin.
Ÿ …zellikle doymuß yaÛlar baßta olmak
Ÿzere yaÛ tŸketimini sÝnÝrlayÝn.
Ÿ AßÝrÝ lifli gÝda tŸketmeyin.
Ÿ Proteinin fazla veya eksik alÝmÝndan
ka•ÝnÝn.
Ÿ Tuz tŸketimini sÝnÝrlayÝn.
Ÿ Þeker tŸketimini sÝnÝrlayÝn.
Ÿ Kahve, kola gibi kafeinli gÝdalarÝn tŸketimini azaltÝn.
Ÿ Fosfat i•eren gÝdalarÝ azaltÝn.
179
180
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Ÿ HazÝr yemekler, konserveler, katkÝ
maddeleri bulunan gÝdalardan uzak
durun.
Ÿ Bol su i•in.
OSTEOPOROZ ve EGZERSÜZ
DŸzenli egzersiz, dayanÝklÝlÝÛÝ artÝrÝcÝ etkisiyle, osteoporozu šnlemede •ok šnemlidir. Kemikler Ÿzerine binen mekanik gŸce
karßÝ kalÝnlaßÝr ve gŸ•lenir. Bu nedenle vŸcut
aÛÝrlÝÛÝyla yapÝlan egzersizler kemiklerin
Ÿzerinde basÝn• olußturarak kemik yapÝmÝnÝ
artÝrdÝÛÝ gibi, kas gŸcŸnŸ de artÝrÝr. Hareketsizlik (šrn: al•Ýda veya yatalak kalmak) kemiklerin zayÝflamasÝna neden olur.
Fiziksel aktivite sÝrasÝnda kemiÛe uygulanan mekanik gŸ• kemikteki yapÝm hŸcrelerini artÝrÝr. KaslarÝn kemikleri •ekerek olußturduklarÝ gŸ•ler kemikteki yapÝm hŸcrelerini
aktive eder. Bu nedenlerden dolayÝ egzersiz
kemik yoÛunluÛunu atÝrÝr. DŸzenli bir egzersiz uygulamasÝna baßlamak, kemiklerin tekrar gŸ•lenmesine ve osteoporoz riskinin
azalmasÝna yardÝmcÝ olabilir. Egzersiz aynÝ
zamanda kan dolaßÝmÝnÝ da uyarÝr. Bu sayede kemiklere oksijen ve kalsiyum gibi besin
maddeleri daha fazla ulaßÝr. AyrÝca egzersiz,
kas gŸcŸ ve dayanÝklÝlÝÛÝnÝ artÝrarak ve denge-koordinasyonu saÛlayarak dŸßmeyi šnler.
Egzersizlerin sabah ya da akßam Ÿzeri saatlerinde, yemekten šnce, terletmeyecek uygun giysilerle, doktor kontrolŸnden ge•tikten
sonra, tavsiye edildiÛi ßekilde uygulanmasÝ
šnerilir.
Egzersiz kemik yoÛunluÛunu artÝrÝr, ancak
egzesiz yapÝlmasÝ bÝrakÝldÝktan bir sŸre sonra
kemik yoÛunluÛu azalmaya baßlar.
180
1. Yer•ekimine KarßÝ VŸcut AÛÝrlÝÛÝyla
YapÝlan (Aerobik) Egzersizler:
VŸcut aÛÝrlÝÛÝyla yapÝlan aktiviteler ayaÛÝn
yere deÛdiÛi anda kemikte bir gŸ• olußturur.
Bu aktiviteler šzellikle
kal•a ve omurga kemikleri i•in yararlÝdÝr.
En temel aerobik egzersiz hÝzlÝ, tempolu yŸrŸyŸßtŸr. Her gŸn 30 dakika veya haftada Ÿ• gŸn 60 dakika šnerilmektedir. YŸrŸyŸßŸn ÝsÝnma dšnemi denen
ilk beß dakikasÝ ve soÛuma dšnemi denen
son beß dakikasÝ daha dŸßŸk tempolu olmalÝdÝr.
2. Germe Egzersizleri:
Germe, osteporoz egzersiz programÝnÝn
en šnemli bšlŸmlerinden biridir. Eklemlerin
hareketlerini artÝrÝr, sÝrt aÛrÝlarÝnÝ azaltÝr.
Germe egzersizleri ayakta, otururken ve
yatarken uygulanÝr. Kißi šnce rahat bir pozisyon alÝr. 20-30 saniye germe pozisyonunda
kalÝr, sonra kendisini olabildiÛince gevßetir
ve ardÝndan normal pozisyona dšner.
3. Kuvvetlendirme Egzersizleri:
Bu egzersizler aÛÝrlÝklarla uygulanÝr. Elde
taßÝnabilen aÛÝrlÝklar ve ayakbileklerine takÝ-
181
OSTEOPOROZ (KEM‹K ER‹MES‹)
labilen aÛÝrlÝklar kullanÝlÝr. El bilekleri i•in
egzersizler gittik•e artan aÛÝrlÝklar ile tercihen oturarak uygulanÝr. Ayak bilekleri i•in
egzersizler yatarak, sandalyede veya ayakta
uygulanabilir.
den bu egzersizleri •ok yaßlÝ ve denge problemi olan kißiler yapmamalÝdÝrlar.
Egzersiz yaparken, kißi kalbe fazla yŸklenmeden gŸvenli sÝnÝrlar i•inde kalabilmek
i•in nabÝz hÝzÝnÝ šl•meyi ihmal etmemelidir.
4. Denge Egzersizleri:
Denge egzersizleri, denge ve koordinasyonu saÛlayarak dŸßmeyi šnlemeye yardÝmcÝdÝr. Haftada Ÿ• kere kuvvetlendirme egzersizlerinden sonra yapÝlmasÝ šnerilir.
‚eßitli denge egzersizleri i•inde;
Kollar yanda, topuklar yapÝßÝk, dik pozisyonda durma,
Tek ayak Ÿzerinde kollar yana a•ÝlmÝß
olarak durma,
Tek •izgi Ÿzerinde yŸrŸme yer alÝr.
5. YŸksek Etkili Egzersiz ProgramlarÝ:
Bu egzersiz programÝnda zÝplama egzersizleri šnerilir. Ancak dŸßme riski olabileceÛin-
NabÝz yaklaßÝk 15 dakika sakince oturduktan sonra sayÝlmalÝdÝr. Normalde nabÝz
sayÝsÝ dakikada 70Õtir. Egzersiz sÝrasÝnda kalbe fazla yŸklenip yŸklenilmediÛini gšrmek
i•in 10 saniyelik nabÝz sayÝmÝ yapÝlmalÝdÝr.
Her 10 dakikada bir 10 saniyelik nabÝz šl•ŸmŸ yapÝlmalÝdÝr. EÛer herhangibir zamanda
nabÝz hÝzÝ olmasÝ gerekenden daha yŸkseÛe
•Ýkarsa, egzersiz kesilip nabÝz dŸzelinceye
kadar yavaß yavaß yŸrŸnmelidir.
yaß
10 saniyelik nabÝz sÝnÝrÝ
20-29
20-27
30-39
19-25
40-49
18-23
50-59
17-22
60-69
16-21
70
15-20
Þu durumlarda egzersiz yapÝlmasÝ kesilmelidir:
Ÿ AÛrÝ hissedilmesi durumunda
Ÿ Üleri derecede nefes darlÝÛÝ durumunda
Ÿ Baß dšnmesi durumunda
Ÿ Kißinin kendisini kštŸ hissetmesi durumunda
YapÝlan •alÝßmalar menapoz sonrasÝ kadÝnlarda kemik yoÛunluÛunun egzersiz yapmaya baßladÝktan yaklaßÝk 6 ay sonra en Ÿst
dŸzeye ulaßtÝÛÝnÝ gšstermektedir. Ancak egzersiz kesilirse 1 yÝl sonra bu etki kaybolmaktadÝr. Bu nedenle dŸzenli ve devamlÝ egzersiz šnerilir.
181
182
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Bunun yanÝsÝra aßÝrÝ egzersizin, šzellikle
de kalsiyum yšnŸnden fakir gÝdalarla beslenenlerde kemiÛin zayÝflamasÝna ve stres kÝrÝklarÝna yol a•abileceÛi de bilinmektedir.
‚ŸnkŸ aßÝrÝ egzersiz šstrojen dŸzeyini dŸßŸrebilir ve kadÝnÝn adetten kesilmesine neden
olabilir. Bu da, kemikler Ÿzerinde menapoz
sonrasÝ šstrojen eksikliÛi ile benzer etki olußturur. Ancak yeterli kalsiyum alÝp yapÝlan egzersiz normal sÝnÝrlara indirilirse adet gšrme
geri gelir ve kemik yoÛunluÛu tekrar artmaya
baßlar. Sonu• olarak, kemik yoÛunluÛunu artÝrmak ve osteoporoza karßÝ korunmak i•in
egzersiz šnerilen sÝnÝrlarda yapÝlmalÝdÝr.
182
KAYNAKLAR
1) Osteoporoz ve Risk Faktšrleri. Osteoporoz ile Yaßam DerneÛi 2002
2) Osteoporoz. Modern TÝp Seminerleri:19.
Editšr Prof Dr. Yeßim Gšk•e Kutsal
3) Osteoporoz ve Beslenme. Ü.†. Cerrahpaßa
TÝp FakŸltesi Osteoporoz Birimi
183
T.C. BAÞBAKANLIK
Aile ve Sosyal AraßtÝrmalar
Genel MŸdŸrlŸÛŸ
Cinsel Yolla
Bulaßan HastalÝklar
(CYBH)
HazÝrlayan : Dr. Selim EREN
185
Cinsel Yolla Bulaßan HastalÝklar
(CYBH)
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar, tŸm dŸnyada, šnemli saÛlÝk sorunlardan biridir. YÝllardÝr bireysel ve toplumsal problemlere neden olmuß bu hastalÝklara son yÝllarda šlŸmcŸl
AIDSÕin de dahil olmasÝ, šnemini bir kat daha arttÝrmÝßtÝr. Bu hastalÝklarÝn bir •oÛunun gebelik veya doÛum esnasÝnda •ocuÛa da bulaßabilmesi, gelecek nesli de risk altÝnda bÝrakmaktadÝr.
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar, adÝndan da anlaßÝlacaÛÝ Ÿzere, baßlÝca bulaßma yolu
cinsel ilißki olan hastalÝklardÝr. Bu ßekilde bulaßma šzelliÛi olan 30Õdan fazla mikroorganizma tanÝmlanmÝßtÝr.
185
186
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Cinsel Yolla Bulaßan
HastalÝklarÝn GšrŸlme
SÝklÝÛÝ
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn ger•ek
sÝklÝÛÝnÝ tespit etmek zordur. Mevcut bilgiler,
hastane ve šzel hekim kayÝtlarÝndan elde
edilebilmektedir. Hasta kayÝt ve deÛerlendirme sisteminin iyi ißlediÛi Ÿlkelerde, rakamlar
ger•eÛi tahmin etmede yol gšstericidir. Ancak, bir •ok Ÿlkede hasta kayÝt sistemleri yetersizdir. Bu nedenle, cinsel yola bulaßan
hastalÝklarÝn sÝklÝÛÝnÝ bildiren rakamlar ger•eÛi yansÝtmaktan uzaktÝr. Ger•ek sÝklÝÛÝn,
bildirilenden •ok daha fazla olduÛunu dŸßŸnmeliyiz.
AIDS virŸsŸ yaklaßÝk 20 yÝl šnce ortaya
•ÝkmÝß ve hÝzla yayÝlmÝßtÝr. Bu hastalÝk bugŸne kadar 47 milyondan fazla insana bulaßmÝß, 2.2 milyondan fazla insanÝn šlŸmŸne
sebep olmußtur. HastalÝk, šlŸm sebepleri
arasÝnda dšrdŸncŸ sÝraya yŸkselmektedir.
…nŸmŸzdeki yÝllarda hastalÝÛa baÛlÝ šlŸmlerin, hÝzla artmaya devam edeceÛi tahmin
edilmektedir(WHO, 1999).
AIDS ve diÛer virŸslere baÛlÝ cinsel yolla
bulaßan hastalÝklar dÝßÝnda kalan ve tedavisi
mŸmkŸn olan cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan sadece dšrdŸ (frengi, bel soÛukluÛu,
klamidia ve trichomonas enfeksiyonu) bir yÝl
i•inde, dŸnyada 333 milyon insanda hastalÝk
meydana getirmektedir. Bu vakalarÝn 12 milyonu frengi, 62 milyonu bel soÛukluÛu (gonore), 89 milyonu klamidia enfeksiyonu ve
170 milyonu trichomonas enfeksiyonundan
olußmaktadÝr (WHO, 1996).
186
TŸrkiyeÕde cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan, sadece AIDS ve frenginin sÝklÝÛÝ hakkÝnda bilgiler bulunmaktadÝr. Bildirilen sayÝlar DŸnyaÕdakine kÝyasla olduk•a dŸßŸktŸr.
SaÛlÝk BakanlÝÛÝ verilerine gšre TŸrkiyeÕdeki
frengili hasta sayÝsÝ yaklaßÝk 3000 dir. AIDS
virŸsŸ taßÝyÝcÝsÝ sayÝsÝ 429, (bu taßÝyÝcÝlar belli bir sŸre sonra hastalanacaklardÝr) ve
AIDSÕli hasta sayÝsÝ 242 dir (SaÛlÝk BakanlÝÛÝ,
1997).
Bu baßlÝk altÝnda toplanan hastalÝklar iki insan arasÝnda olußan cinsel nitelikli yakÝn temasla bulaßan mikrobik (bakteri, virŸs, parazitlere baÛlÝ) hastalÝklardÝr. …nceleri zŸhrevi
hastalÝklar olarak anÝlan bu hastalÝklarÝn bir
kÝsmÝ yanlÝzca genital bšlgede belirtilere neden olurken (kadÝnda vajinal akÝntÝ, erkekte
Ÿretradan akÝntÝ, her iki cinste genital bšlgede Ÿlser gibi), diÛer bir kÝsmÝ tŸm vŸcudu etkileyen genel belirtilere neden olurlar (frengi, hepatit B ve AIDS gibi).
Bu hastalÝklarÝn bir kÝsmÝ i•in en šnemli
bulaßma yolu iki insanÝn cinsel nitelikli yakÝn
temasÝ iken (genital siÛil, herpes simpleks,
vajinit gibi), diÛer bir kÝsÝm hastalÝklar cinsel
yolla bulaßmaya ek olarak kan yoluyla (AIDS
ve hepatit B' nin virŸsŸ taßÝyan kanÝn nakledilmesiyle bulaßmasÝ gibi, anneden bebeÛine
henŸz doÛmadan frengi bulaßmasÝ gibi) ve
cinsel ilißki dÝßÝndaki yakÝn temasla da bulaßabilmektedir (anneden bebeÛine doÛum esnasÝnda yada doÛum sonrasÝnda emzirme ve
bakÝm esnasÝnda bulaßan genital siÛil, herpes
simpleks ve hepatit B gibi, aile i•inde gŸnlŸk
yaßam koßullarÝnÝn paylaßÝlmasÝ sonucu bulaßan hepatit B gibi).
Bu gruptaki hastalÝklarÝn bulaßmasÝ i•in
187
C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)
heteroseksŸel ilißki (kadÝn-erkek cinsel ilißkisi) koßul olmadÝÛÝ gibi, bulaßma i•in ger•ek
cinsel ilißki olmaksÝzÝn enfeksiyonu taßÝyan
birinin genital bšlgesiyle yakÝn temas bile
hastalÝÛÝ almak i•in yeterli olabilmektedir
(genital siÛil gibi). Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar tŸm diÛer bulaßÝcÝ hastalÝklar gibi bildirimi zorunlu hastalÝklar grubunda yer alÝrlar.
AßaÛÝda anlatÝlacak hastalÝklarÝn •oÛu i•in
cinsel ilißki dÝßÝnda da •eßitli bulaßma yollarÝ
mevcuttur. Bu yŸzden bu hastalÝklardan birine yakalanan kißinin partnerini ya da partnerin hastalÝÛa yakalanan kißiyi sadakatsizlikle
itham etmesi haksÝzlÝk olabilir. DahasÝ
CYBH'larda gšrŸlen belirtiler baßka hastalÝklarda da gšrŸlebilir ve yalnÝzca belirtilere dayanarak, tanÝ konmadan karßÝ tarafÝ su•lamak anlamsÝzdÝr.
Cinsel yolla bulaßan bir hastalÝÛÝ olan kißinin hastalÝÛÝn varolduÛu zaman dilimi i•inde ilißkide bulunduÛu kißilere durumu bildirmesi ve bu kißilerin de kontrolden ge•meleri
i•in uyarÝda bulunmasÝ; tedavi bitene kadar,
doktorun belirlediÛi sŸre i•erisinde hi•bir
cinsel aktivitede bulunmamasÝ ya da doktorun izniyle prezervatif koruyuculuÛu altÝnda
ilißkide bulunmasÝ partner(ler)ine ve topluma
karßÝ en šnemli sorumluluÛudur.
NasÝl BulaßÝr?
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar ancak cinsel hastalÝÛÝ olan birisiyle girilen cinsel ilißki
sÝrasÝnda ya da fiziksel temas sonucunda bulaßabilir. DoÛal olarak birden fazla seks partneri olan kißiler, daha fazla risk altÝndadÝrlar.
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar, kan yolu
ile de bulaßabilir mi?
HIV (AIDS virŸsŸ), hepatit B virŸsŸ ve
frengi mikrobu kanda da bulunduÛundan
cinsel ilißki dÝßÝnda kan yolu ile de bulaßabilen hastalÝklardÝr. Bulaßmada kontrolsŸz kan
nakli, steril (mikroplardan arÝndÝrÝlmÝß) olmayan ßÝrÝnga ve iÛneler, kesici ve delici aletler
de rol oynar. Damar i•i uyußturucu baÛÝmlÝlarÝnÝn kullandÝklarÝ ßÝrÝnga ve iÛneler ile bu
hastalÝklarÝn bulaßma riski vardÝr.
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn hangileri anneden bebeÛine bulaßabilir?
HIV enfeksiyonu, hepatit B, sifiliz (frengi),
gonore (bel soÛukluÛu), herpes ve klamidyoz
adÝ verilen hastalÝklar gebelik sŸresince veya
doÛum sÝrasÝnda anneden bebeÛine bulaßabilir.
Bu HastalÝklarda Her Zaman Belirti Olur
mu?
Cinsel temastan sonra hastalÝk belirtilerinin ortaya •ÝkmasÝ i•in ge•en sŸre (kulu•ka
sŸresi) hastalÝktan hastalÝÛa fark gšsterir. Her
zaman belirti olmayabilir. Bu sŸre gŸnler (
bel soÛukluÛu ), haftalar ( klamidyoz,hepatit
B ), aylar ( frengi ) yada yÝllar (AIDS) olabilir.
Bazen de rahatsÝz etmeyecek kadar hafif belirtileri olabilir. …zellikle kadÝnlarda bazen
hi• belirti gšrŸlmez. Ancak, tedavi edilmediÛi sŸrece, belirtisiz enfeksiyonu olanlar, bilmeden hastalÝÛÝ baßkalarÝna bulaßtÝrÝrlar.
Belirtileri Nelerdir?
* Üdrar yaparken yanma, acÝma, sÝk sÝk idrara gitme
* Peniste, vajinada, makatta veya aÛÝzda
yaralar, siÛiller ve i•i su dolu kabarcÝklar
olußmasÝ
187
188
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
* Penis, vajina veya makattan akÝntÝ olmasÝ.( Bu akÝntÝ su gibi, sŸt gibi, beyaz, sarÝmtÝrak veya yeßil olabilir ve kokusu
normal vajina akÝntÝsÝndan farklÝdÝr.)
* KasÝk kÝllarÝnda, makatta veya vajina etrafÝnda kaßÝntÝ
* KasÝklarda ßißkinlikler ve bezeler
* YumurtalÝklarÝn birinde veya her ikisinde aÛrÝ
* KarnÝn alt bšlŸmŸnde aÛrÝ
* Cinsel ilißkiden sonra kanama
yanlar gebelik veya doÛum sÝrasÝnda taßÝdÝklarÝ mikrobu bebeklerine ge•irebilirler.
AIDS virŸsŸ ve Hepatit B mikrobu taßÝyan
kißilerden kan nakli, steril olmayan iÛnelerle
kan alÝnÝp verilmesi, tedavi yapÝlmasÝ, damardan uyußturucu kullanÝmÝyla (baßkasÝnÝn
iÛnesinin kullanÝlmasÝ ile) veya temiz olmayan iÛnelerle dšvme yapÝlmasÝ, kulak delinmesi gibi yollarla bulaßabilir.
BaßkasÝnÝn bardaÛÝnÝ veya •atal kaßÝÛÝnÝ
kullanmakla cinsel yolla bulaßan hastalÝklara
yakalanmazsÝnÝz.
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarda bu be-
AyrÝca baßkasÝnÝn nefes ve šksŸrŸÛŸnden,
lirtilerden biri yada birka•Ý beraberce gšrŸle-
onunla el sÝkÝßmak ve špŸßmekten de bu
bilir, ancak bunlar baßka hastalÝlara da baÛlÝ
hastalÝklar bulaßmaz. Bšcek ve sivrisinek ÝsÝr-
olabilirler. TanÝ konmasÝ ve tedavi i•in cinsel
masÝ, tuvaletlerden (klozet kapaÛÝndan), yŸz-
yolla bulaßan bir hastalÝktan ߟphelendiÛini-
me havuzlarÝ veya hamamlardan da bu tŸr
zi sšyleyerek doktora gitmelisiniz.
hastalÝklar bulaßmaz.
Bu HastalÝklarÝn Tedavisi Var mÝ?
Korunma YollarÝ ;
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklar tedavi
Ÿ
Cinsel ilißkide bulunmamak bu
edilebilirler. Ancak AIDSÕ in tedavisi yoktur.
hastalÝklardan korunmanÝn en gŸvenli
AyrÝca Hepatit BÕ den de aßÝ ile korunabilir-
yoludur .
siniz.
Tedavi Edilmezse Ne Olur?
EÛer cinsel yolla bulaßan bir hastalÝÛa yakalanÝp tedavi edilmezseniz bu ciddi sonu•lar verebilir. KÝsÝrlÝk ya da kadÝnlarda dÝß gebelik gibi... AyrÝca bir cinsel yolla bulaßan
hastalÝÛa yakalanmak, AIDS (HIV) virŸsŸnŸ
almayÝ kolaylaßtÝrÝr.
Bu HastalÝklar Cinsel Ülißki DÝßÝnda da Bulaßabilirler mi?
Bu hastalÝklardan birinin mikrobunu taßÝ188
Ÿ
Her tŸrlŸ cinsel ilißkide prezervatif
kullanÝlmalÝ.
Ÿ
Tek eßlilik diye adlandÝrdÝÛÝmÝz
tek bir cinsel partnerin bulunmasÝ.
Ÿ
Cinsel partnerinizin ge•mißinde
bšyle bir hastalÝk olmasa da korunma
yollarÝnÝ tercih etmek (Bazen partneriniz
doÛru sšylemiyor olabilir).
Ÿ
Cinsel ilißkiden šnce partnerinizde
olabilecek muhtemel bulgularÝ dikkatlice inceleyin, eÛer ߟpheleniyorsanÝz
189
C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)
cinsel ilißkide bulunmayÝn .
Ÿ
EÛer sizde bir CYBH varsa bunu
partnerinize bildirin ve cinsel ilißkide
* Trikomoniyazis
* Yumußak ßankÝr
* Granuloma inguinale
bulunmayÝn .
Ÿ
* Genital herpes
Hamilelikten korunmak i•in pre-
zervatif dÝßÝ yšntemler uygulayan bayanlar bu yšntemler her ne olursa olsun
partnerine prezervatif kullandÝrmalÝdÝr .
Ÿ
BaßkasÝyla herhangi bir nedenle
aynÝ enjektšrŸ kullanmaktan ka•ÝnÝn .
Ÿ
Kan ve kan ŸrŸnlerinin kullanÝ-
mÝnda dikkatli olunmalÝdÝr .
Ÿ
Temizlik ßarttÝr. BaßkasÝnÝn šzel
aletlerini kullanmayÝnÝz, kendi šzel
aletlerinizi kullandÝrtmayÝnÝz . EÛer bu
aletleri kullanmak veya kullandÝrmak
zorunda kalÝrsanÝz bir daha kendiniz
kullanmadan šnce kolonya veya alkolle
dezenfekte ediniz .
Ÿ
ÞŸphelendiÛiniz durumlarda bir
doktora acilen baßvurunuz .
Hangi hastalÝklar cinsel ilißki yoluyla
bulaßabilir ?
BugŸn i•in 40Õ dan fazla cinsel yolla bulaßan hastalÝk bilinmektedir. En sÝk rastlanÝlanlarÝ:
* HIV enfeksiyonu ( AIDS )
* Hepatit B
* Bel soÛukluÛu ( Gonore )
* Frengi
* Klamidyoz
* Kandidiyazis
* Lenfogranuloma venerium
Doktora Gidin!
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn •oÛunun tedavisi kolaydÝr. Laboratuar incelemeleri gerekebilir. Verilen tedaviyi, ßikayetleriniz ge•se bile tam uygulayÝn. Tedavi sŸresince cinsel ilißkide bulunmayÝn ya da ilißki olduÛunda siz veya eßiniz kondom kullanÝn.
Eßinizi ya da ilißkide bulunduÛunuz kißiyi
uyarÝnÝz; HastalÝÛÝn size bulaßtÝÛÝ andan sonra ve tedavi sŸresince hastalÝÛÝ cinsel ilißkide
bulunduÛunuz herkese bulaßtÝrabilirsiniz. Bu
nedenle kontrol ve tedavi i•in ge•mißte cinsel ilißkide bulunduÛunuz insanlarÝ uyarmalÝsÝnÝz.
GŸvenli cinsel ilißki kurunuz; Cinsel yolla
bulaßan hastalÝÛÝ olmayan, baßka biriyle ilißkisi olmayanlarla ve tek bir eßle cinsel ilißki
kurmaya šzen gšsterin. Sizin tek eßiniz olabilir. Ama eßinizin baßka eßi olmadÝÛÝndan
da emin olunuz.
ÞŸpheli her ilißkide; BaßkasÝyla cinsel ilißkiye girdiÛini bildiÛiniz ya da dŸßŸndŸÛŸnŸz
herkesle kurulan ilißki ߟphelidir. Kondom
(kÝlÝf) kullanÝn. GŸvenli cinsel ilißki i•in kondom kullanÝmÝyla ilgili ayrÝntÝlÝ bilgi edinin.
CÜNSEL YOLLA BULAÞAN
HASTALIKLARIN
SINIFLANDIRILMASI
189
190
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
Belirtilere gšre cinsel yolla bulaßan
hastalÝklar:
1 - Üdrar yolu akÝntÝsÝ ile seyreden hastalÝklar (†retritler)
á Bel soÛukluÛuna baÛlÝ olanlar (Gonokoksik Ÿretritler)
á Bel soÛukluÛu dÝßÝ mikroplara baÛlÝ
olanlar (Nongonokoksik Ÿretritler)
2 - Vaginal akÝntÝ ile seyreden hastalÝklar
á Trikomoniyasis
á Kandidiyasis
á Bakteriyel vagina iltihaplarÝ
3 - Cinsel bšlgede yara ile seyreden hastalÝklar
á Frengi (sifilis)
á Yumußak ßankr (ulcus molle)
á Genital u•uk (genital herpes)
á Granuloma inguinale
* Lenfogranuloma venereum
4 - Cinsel bšlgede siÛillerle seyreden hastalÝklar
á Genital siÛil (HPV enfeksiyonlar)
5 - Cinsel bšlgede belirti vermeyip diÛer
sistemleri etkileyen hastalÝklar
á AIDS
á Hepatitler
6 - KadÝnlarda alt karÝn bšlgesinin iltihab”
hastalÝklarÝyla seyreden hastalÝklar
á Pelvisin iltihab” hastalÝklarÝ
7 - Prostat ve epididim iltihabÝ ile seyreden hastalÝklar
BEL SOÚUKLUÚU (GONORE)
190
Erkeklerde penis i•indeki idrar yolunda,
kadÝnlarda da rahim girißinde akut, her iki
cinste ise i• cinsel organlarda kronik iltihaplara sebep olan bir hastalÝktÝr. HastalÝÛÝn etkeni olan bakteri, boÛazda, kalÝn baÛÝrsaÛÝn
son kÝsmÝnda, eklemlerde ve yenidoÛanda
gšzde yerleßerek iltihaplanmalara neden olabilmektedir.
HastalÝÛÝn seyri:
Erkeklerde mikrop bulaßtÝktan yaklaßÝk 214 gŸn sonra, idrar yolu i•inde aÛrÝ ve yanma baßlar. Daha sonra idrar yolunda sarÝ-yeßil renkte, boza kÝvamÝnda ve damlama ßeklinde bir akÝntÝ meydana gelir. AkÝntÝ i• •amaßÝrda sarÝ-yeßil renkte lekeler olußturur.
AkÝntÝnÝn bu šzellikleri bel soÛukluÛu i•in
karakteristiktir. Bu dšnemde idrar yaparken
de aÛrÝ ve yanma sšz konusudur. KadÝnlarda
bulaßmadan 7-21 gŸn sonra idrar yanmasÝ,
vaginada sarÝmsÝ bir akÝntÝ, rahim aÛzÝnda kÝzarÝklÝk ve sarÝ-yeßil renkte akÝntÝ meydana
gelir. Ancak, kadÝnlardaki belirtiler erkeklere
gšre daha hafiftir.
Bel soÛukluÛu tedavi edilmediÛinde veya
yetersiz tedavi edildiÛinde i• cinsel organlara yayÝlÝr. Erkeklerde prostat, meni kanallarÝ
ve epididimde, kadÝnlarda ise tŸplerde iltihaplanma olußabilir.
Bel soÛukluÛu mikrobu bulunan erkeklerin %10Õunda, kadÝnlarÝn %90ÕÝnda belirtisiz
iltihaplanmalar olußur. Bu kißiler, hastalÝklarÝ
olduÛunu bilmediklerinden, mikrobu bulaßtÝrmada •ok šnemli rol oynarlar.
Bulaßma yollarÝ-korunma:
DiÛerlerinde olduÛu gibi, birincil bulaßma
191
C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)
yolu cinsel ilißkidir. DoÛum sÝrasÝnda anneden bebeÛe bulaßma olabilir. Bu durunda
bebekte gšz enfeksiyonu ortaya •Ýkabilir. Bel
soÛukluÛu mikrobu genel tuvaletler ve hamamlarda kapÝ kollarÝ, musluk vanalarÝ, klozet kenarlarÝndan bulaßabilir. Ancak mikrop
vŸcut dÝßÝnda, kuru ortamlara •ok dayanÝksÝz
olduÛundan bu ihtimal •ok dŸßŸktŸr.
Cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan korunmada ge•erli genel prensipler bel soÛukluÛu
i•in de ge•erlidir. Tek eßlilik en bŸyŸk koruyucudur. HastalÝk halinde eßlerin birlikte tedavisi ßarttÝr. Aksi halde mikrop eßler arasÝnda tekrar bulaßmalara neden olabilir. Tamamen iyileßme olmadan cinsel ilißkide bulunulmamalÝdÝr.
Teßhis:
HastalÝÛÝn baßlangÝcÝnda ߟpheli cinsel
ilißki olmasÝ ve akÝntÝnÝn karakteristik šzellikleri bel soÛukluÛunu dŸßŸndŸrŸr. AkÝntÝnÝn
mikroskop altÝnda incelenmesi, mikrobiyolojik tetkikleri ve kŸltŸrŸ ile kesin teßhis konulur.
Tedavi:
duk•a sinsi seyirli enfeksiyonlara sebep olmaktadÝr. BazÝ Ÿlkelerde cinsel yolla bulaßan
hastalÝklar arasÝnda birinci sÝrada yer alÝr.
AmerikaÕda her yÝl 4 milyon insanÝ etkilediÛi
dŸßŸnŸlmektedir.
Mikrobu bulunduran kißilerin šnemli kÝsmÝnda hi• bir belirti bulunmamasÝ, bulaßma
a•ÝsÝndan šnemlidir. Erkeklerde cinsel ilißkiden 3-5 gŸn sonra baßlayan idrar yolunda
aÛrÝ, yanma, akÝntÝya sebep olabilir. HastalÝk
tedavi edilmezse meni kanallarÝna, i• cinsel
organlara yayÝlÝr. Gen•lerde epididimit denen, yumurta Ÿzerindeki meni kanalÝ iltihabÝna en sÝk bu mikrop neden olmaktadÝr.
KadÝnlarda enfeksiyonun erken dšneminde genellikle belirti olmaz. Bazen rahim aÛzÝnda iltihaplanmaya yol a•ar. KronikleßtiÛinde tŸplerde tÝkanma, kÝsÝrlÝk, dÝß gebelik,
iltihab” pelvis hastalÝÛÝna neden olabilmektedir.
Korunma i•in, cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan korunmada šnerilen genel tedbirler
ge•erlidir. Tedavisinde antibiyotikler etkili
olmaktadÝr.
VAGÜNA ÜLTÜHAPLARI
Bel soÛukluÛu antibiyotiklerle tedavi edilebilmektedir. Evlilik dÝßÝ cinsel ilißki alÝßkanlÝÛÝ olanlar arasÝnda bu hastalÝk iyi bilinmektedir. Bu nedenle gelißigŸzel ila• kullanma
alÝßkanlÝÛÝ sÝktÝr. Yetersiz ve uygun olmayan
tedavi hastalÝÛÝn kronikleßmesine yol a•abileceÛinden teßhis ve tedavi mutlaka hekim
kontrolŸnde olmalÝdÝr. AyrÝca, iyileßmenin
tam olup olmadÝÛÝnÝ ancak hekim, tahliller
yaparak belirleyebilir.
BazÝ mikroorganizmalar cinsel ilißki sonucu vaginaya bulaßarak burada iltihaplanmaya neden olurlar. BunlarÝn bulaßmasÝnda cinsel ilißki de rol oynadÝÛÝndan cinsel yolla bulaßan hastalÝklar arasÝnda sayÝlmaktadÝrlar.
Ancak bu hastalÝklarda cinsel yol dÝßÝnda bulaßma da sšz konusudur. Trichomonas vaginalis, bazÝ bakteriler ve mantarlar vaginada
iltihaplanmaya neden olmaktadÝr.
KLAMÜDÜA ENFEKSÜYONLARI
TRÜCHOMONAS VAGÜNALÜS
Klamidia adÝ verilen mikroorganizma, ol-
Trichomonas vaginalis kadÝnlarda vagina
191
192
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
iltihabÝna yol a•ar. Bunun sonucunda kšpŸklŸ, kštŸ kokulu, yeßilimsi-sarÝ renkli vaginal akÝntÝ meydana gelir. AyrÝca idrar yaparken yanma ve aÛrÝlÝ cinsel ilißki sšz konusu
olabilmektedir.
Erkeklerde bu mikroorganizma Ÿretrit adÝ
verilen idrar yolu iltihabÝna neden olur. Neticede, idrar yolu i•inde kaßÝntÝ, yanma ve idrar yolundan akÝntÝ gibi ßikayetlere yol a•ar.
Trichomonas vaginalise baÛlÝ vagina iltihaplanmasÝnÝn sistemik komplikasyonu mevcut deÛildir. Ancak, AIDS virŸsŸnŸn bulaßmasÝnda kolaylaßtÝrÝcÝ rol oynadÝÛÝ dŸßŸnŸlmektedir.
Trichomonas vaginalis enfeksiyonlarÝnÝn
tedavisi ila•larla yapÝlabilmektedir.
MANTARLAR
BazÝ mantarlar (en sÝk kandida tŸrŸ) vaginada Ÿreyerek vaginanÝn iltihaplanmasÝna
yol a•arlar. Bunun sonucunda vaginada kaßÝntÝ, yanma ve sŸt kesiÛi tarzÝnda akÝntÝ
meydana gelir. AyrÝca idrar yanmasÝ ve sÝk
idrara gitme gibi ßikayetlere de sebep olabilir.
Bu mantarlar cinsel yolla bulaßma dÝßÝnda
baßka nedenlerle de vŸcutta bulunabilir ve
direncin dŸßtŸÛŸ zamanlarda hastalÝklara neden olabilirler. Gebelik, ßeker hastalÝÛÝ, uzun
sŸre antibiyotik kullanÝmÝ, baÛÝßÝklÝÛÝn bozulduÛu durumlar, šstrojen i•eren doÛum
kontrol haplarÝ, temizliÛe dikkat edilmemesi,
•ok aßÝrÝ ßekilde temizlik maddeleri ve parfŸmlerin kullanÝlmasÝ, sentetik, ter emmeyen
•amaßÝrlar gibi bir •ok neden vaginada mantar Ÿremesini kolaylaßtÝrmaktadÝr.
192
Tedavide mantarlara karßÝ ila•lar etkin bir
ßekilde kullanÝlmaktadÝr. Ancak, mantar Ÿremesini kolaylaßtÝrÝcÝ faktšrler ortadan kaldÝrÝlmadan tedavi etkili olmamakta veya sÝk•a
tekrarlar meydana gelmektedir.
BAKTERÜLER
BazÝ bakteriler vaginada iltihaplanmaya,
kštŸ kokulu akÝntÝlara sebep olabilmektedir.
Bunlardan en šnemlisi gardnerella vaginalis
adlÝ bakteridir. DiÛerlerinde olduÛu gibi bulaßmasÝnda cinsellik ve cinsellik dÝßÝ yollar
sšz konusudur. Bakteriyel vagina iltihaplarÝ
antibiyotiklerle tedavi edilebilmektedir.
FRENGÜ
Frengi, AvrupaÕda 15. yŸzyÝldan sonra ortaya •ÝkmÝß, dŸnyada yaygÝnlaßmÝß ve šlŸmlere sebep olmuß tehlikeli bir hastalÝktÝr.
AmerikaÕnÝn keßfi ile hastalÝÛÝn tespitinin aynÝ zamana rastlamasÝ, o zamanlar hastalÝÛÝn
AmerikaÕdan geldiÛi yšnŸnde tartÝßmalara
yol a•mÝßtÝ. Bir zamanlarÝn bu korkun• hastalÝÛÝ bŸyŸk šl•Ÿde yok edilmißse de, gŸnŸmŸzde frengi vakalarÝ halen mevcuttur ve
hastalÝk šnemini korumaktadÝr.
TŸrkiyeÕde SaÛlÝk BakanlÝÛÝ kayÝtlarÝnda
1997 yÝlÝ itibariyle frengili hasta sayÝsÝ
3023ÕtŸr. DŸnya SaÛlÝk …rgŸtŸ verilerinde,
hastalÝÛÝn bir yÝlda 12 milyon kißide gšrŸldŸÛŸ bildirilmektedir (WHO,1996).
HastalÝÛÝn seyri:
Frengi, deri ve i• organlarÝ tutarak •eßitli
klinik tablolara yol a•ar. HastalÝk Ÿ• evre halinde seyreder. Her evrenin belirtileri ve olußan hasarlar farklÝdÝr.
193
C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)
á Cinsel ilißki sÝrasÝnda mikrop, ciltten vŸ-
damarlar gibi bir •ok organda yapÝ ve ißleyiß
cuda girer. Bu giriß yerinde bir mŸddet sonra
bozukluklarÝ meydana gelir. Bu nedenle
bir yara ortaya •Ýkar. Mikrobun bulaßmasÝn-
Ÿ•ŸncŸ devre, frengi hastalÝÛÝnÝn šlŸmcŸl bir
dan yaranÝn •ÝkÝß zamanÝna kadar yaklaßÝk 9
safhasÝdÝr.
ila 90 gŸn arasÝnda bir sŸre ge•mektedir. Bu
yara šnce sivilce gibi belirir, sonra Ÿzerinde-
Bulaßma yollarÝ-korunma:
ki deri dškŸlerek a•Ýk Ÿlser ßeklini alÝr. Bu Ÿl-
Birincil bulaßma yolu cinsel ilißkidir. Bi-
ser tipi yaranÝn kenarlarÝ serttir. YaranÝn ke-
rinci devredeki yara ve ikinci devredeki cilt
narlarÝnÝn sertliÛi frengiye šzgŸdŸr ve bu ne-
lezyonlarÝ mikrop ihtiva etmesine raÛmen
denle frengi yarasÝ i•in "sert Ÿlser" tabiri kul-
Ÿ•ŸncŸ devre lezyonlarÝ mikropsuzdur. Bu
lanÝlÝr. Frengi yarasÝnÝn en sÝk gšrŸldŸÛŸ yer-
nedenle birinci ve ikinci devre lezyonlarÝ
ler erkeklerde penis, kadÝnlarda ise bŸyŸk ve
olan frengili biriyle cinsel ilißki sonucunda
kŸ•Ÿk dudaklardÝr. YaranÝn daha az sÝklÝkta
hastalÝk bulaßÝr. Bunun dÝßÝnda, gebelikte ve
gšrŸldŸÛŸ yerler, penis •evresi, torbalar, du-
doÛumda anneden bebeÛe ya da mikroplu
dak, aÛÝz ve dildir. Frengi yarasÝnÝn ortaya
kan ve kan ŸrŸnlerinin nakli ile bulaßma ola-
•ÝktÝÛÝ dšneme birinci devre denilir. Yara
bilmektedir.
yaklaßÝk 1,5-2,5 ay sonra kendiliÛinden iyile-
Frengiden korunmak tek eßlilikle mŸm-
ßir. HastalÝk, 2 ila 6 ay arasÝnda deÛißen sŸre
kŸndŸr. Penis lezyonlarÝnda prezervatifler
sessiz kalÝr.
bulaßmayÝ šnleyebilir. Ancak kadÝndaki fren-
á Sessiz devreden sonra kaßÝntÝsÝz cilt lez-
ginin erkeÛe bulaßmasÝnÝ šnleyemez. Keza
yonlarÝ ortaya •Ýkar. Cilt lezyonlarÝnÝn oldu-
prezervatifler ikinci devre lezyonlarÝndan
Ûu dšneme ikinci devre frengi adÝ verilir. Bu
bulaßmayÝ šnleyemez.
devrede de cilt lezyonlarÝ kendiliÛinden iz
bÝrakmadan kaybolur ve hastalÝk tekrar ses-
Teßhis:
siz bir dšneme girer. Bundan sonra hastalÝk
Yaralardan alÝnan numune, mikroskop al-
ya hayat boyu sessiz kalÝr ve hi• bir belirti
tÝnda incelenerek mikrop aranÝr. Mikrobun
olußturmaz ya da Ÿ•ŸncŸ devreye girer.
gšrŸlmesi sonucunda teßhis konulur. Buna
á Ükinci devreden yÝllar sonra frengi, •eßitli i• organlarda hasar olußturmuß halde ve
olußan hasarlarÝn belirtileriyle tekrar ortaya
•Ýkar. HastalÝÛÝn tekrar ortaya •ÝkÝßÝ ile Ÿ•ŸncŸ devre baßlar. Ükinci evreden Ÿ•ŸncŸ evreye ge•iß yÝllar sonradÝr. Ancak hastalÝÛÝn ne
zaman ortaya •ÝkacaÛÝ bilinmez. Bu devrede
en fazla sinir sisteminde hasar vardÝr. Sinir
sistemi yanÝnda eklemler, karaciÛer, kalp ve
ilaveten mikroba karßÝ vŸcutta olußan reaksiyon ve savunma maddelerini šl•en kan testleri teßhiste kullanÝlmaktadÝr.
Tedavi:
Frenginin tedavisi penisilinlerle yapÝlmaktadÝr. Birinci ve ikinci devre frengide penisilin tamamen iyileßmeyi saÛlayabilmektedir.
Ancak, Ÿ•ŸncŸ devredeki frengide penisilinler iße yaramamaktadÝr.
193
194
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
GENÜTAL HERPES
Genital herpes (genital u•uk), erkek ve kadÝn cinsel organlarda ortaya •Ýkan ve u•uk
denilen yaralarla karekterize, tekrarlayÝcÝ bir
hastalÝktÝr. HastalÝÛÝn etkeni bir virŸstŸr. Bu
virŸs dudak •evresinde u•uÛa neden olan virŸsŸn farklÝ bir formudur.
HastalÝÛÝn seyri:
VirŸs cinsel ilißki sÝrasÝnda, derideki •atlaklardan bulaßÝr. Bulaßmadan sonra kŸ•Ÿk
ve aÛrÝlÝ sivilce topluluÛu ortaya •Ýkar. Daha
sonra, sivilceler birbiriyle birleßir, yaklaßÝk
0.5 cm •aplÝ bir yara meydana gelir. GšrŸntŸ dudaktaki u•uk gibidir. Daha sonra yara
kendiliÛinden iyileßir. Ancak virŸs, vŸcuda
bir kez girdikten sonra vŸcutta sessizce kalÝr,
hayat boyunca zaman zaman tekrarlayan
u•uk ataklarÝna sebep olur. Tekrarlanmalar
sebepsiz olabildiÛi gibi, vŸcut direncinin dŸßŸk olduÛu dšnemlerde, stresten sonra ve
bazen adet dšnemlerinde gšrŸlŸr. Gebelikte
•ocuÛa bulaßabilen virŸs, erken doÛuma ve
•ocukta anormalliklere de sebep olabilmektedir.
Bulaßma yollarÝ-korunma:
U•uk yarasÝnÝn olduÛu dšnemde ve yara
iyileßtikten 4-5 gŸn sonraya kadar bulaßÝcÝlÝk
devam eder. Bu dšnemde cinsel ilißkiden ka•ÝnÝlmasÝ veya prezervatif kullanÝlmasÝ gerekir.
Frengide olduÛu gibi peniste u•uk olduÛunda, prezervatif kadÝnÝ koruyucudur. Fakat
kadÝnda u•uk olduÛunda prezervatif, penisi
korusa da cinsel bšlgenin diÛer kÝsÝmlarÝnÝ
korumaz. Buralara bulaßma olabilir.
194
Genital u•uk enfeksiyonlarÝ cinsel eß sayÝsÝnÝn artmasÝna paralel olarak artmaktadÝr.
Cinsel bšlgedeki yaralarÝn en bŸyŸk sebebi
olan genital u•uÛu šnlemenin en etkili yolu
tek eßliliktir.
Teßhis:
Genital u•ukta, yaranÝn •ÝkÝß yeri, gšrŸnŸmŸ ve šzellikleri deÛerlendirilerek teßhis
konabilir. ÞŸpheli durumlarda mikrobiyolojik incelemeler ve kan testleri yapÝlmaktadÝr.
Tedavi:
TŸm virŸs enfeksiyonlarÝnda olduÛu gibi,
genital herpesin de tedavisi yoktur. Tekrarlamalar sÝrasÝnda virŸslere karßÝ gelißtirilmiß
bazÝ ila•lar kullanÝlmaktadÝr. Ancak bunlar
tekrarlamalarÝ ve ßikayetleri azaltmak yšnŸnden kÝsmi fayda saÛlamaktadÝrlar.
YUMUÞAK SANKR
(ULKUS MOLLE)
Epidemiyolojik olarak tŸm dŸnyada yaygÝn olan bu hastalÝk yurdumuzda da zaman
zaman kŸ•Ÿk epidemiler ( salgÝnlar ) yapmÝßtÝr.
Hemen hemen daima cinsel temasla bulaßan yumußak ßankr nadiren, kaza ile olußan
dokunmalar ( temaslar ) sonucu yakÝn kimseler ve saÛlÝk personelinde de gšrŸlebilmektedir.
Cinsel temastan genellikle 2 Ð 3 gŸn sonra genital bšlgede šnce kÝzarÝklÝk ardÝndan
sivilce benzeri bir olußum ve sonu•ta da aÛrÝlÝ Ÿlser ßeklinde yaralar olußur, zeminleri
yumußaktÝr. SayÝlarÝ genelde birden fazladÝr.
†lserler erkeklerde tŸm genital bšlgede
(šzellikle sŸnnet derisi, penis ucu, tŸm penis
195
C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)
yŸzeyi), kadÝnlarda da yine tŸm genital bšlge (šzellikle labialar, klitoris, vajina, serviks),
makat ve idrar yollarÝ aÛzÝnda (Ÿretra ) yerleßebilir.
HastalarÝn yaklaßÝk % 30 ila % 50 Ôsinde
her iki kasÝk bšlgesinde aÛrÝlÝ ßißlikler ( bezeler ) olußabilir, bunlar zamanla dÝßarÝya akÝntÝ yapabilirler. TanÝsÝ i•in yara kenarÝndan
alÝnan sÝvÝnÝn mikroskobik incelemesi , bu sÝvÝdan kŸltŸr yapÝlmasÝ ve kan tetkikleri gerekebilir.
Uygun antibiyotikler ile 2 Ð 3 haftada tam
iyileßme saÛlanabilmektedir.
GRAN†LOMA ÜNG†ÜNALE
Cinsel temastan 1 ila 3 hafta sonra genital
bšlgede su kabarcÝklarÝ ya da sert kabarcÝklar
ßeklinde baßlayÝp Ÿlserleßen yaralar gšrŸlŸr.
AÛrÝsÝzdÝrlar. Yaralar erkekte tŸm genital bšlge (šzellikle penis, sŸnnet derisi ) , makat ve
idrar yollarÝ aÛzÝnda kadÝnda da yine tŸm genital bšlge ( šzellikle labia kÝvrÝmlarÝ, vajina
) , makat civarÝ ve idrar yollarÝ aÛzÝnda gšrŸlebilir.
Üdrar yaparken yanma ve makattan kanlÝ,
iltahabi bir akÝntÝ yapabilir. Tedavi edilmeyen hastalarda lenf damarlarÝnÝn da tutulmasÝna baÛlÝ olarak genital bšlgelerde kalÝcÝ ßißliklere, makat iltahaplarÝna ve makatta darlÝklara neden olabilir.
…zellikle erkeklerde ve homoseksŸelllerde daha sÝk gšrŸlen bir hastalÝktÝr.
Genellikle tek taraflÝ, nadiren de •ift taraflÝ kasÝklardaki bezelerde ßißmeler gšrŸlebilir.
Cinsel temastan yaklaßÝk 6 hafta sonra genital bšlgede aÛrÝsÝz, kÝrmÝzÝ kabartÝlar ortaya •Ýkar ve bunlar bŸyŸyerek Ÿlserleßir. †lserler erkeklerde tŸm genital bšlge (šzellikle
sŸnnet derisi, penisin tŸmŸ ) , makat civarÝ ve
kasÝklarda kadÝnlarda da yine tŸm genital
bšlge (šzellikle labia major ve minora ,serviks ) ve perinede gšrŸlebilir. Lezyonlar iz
bÝrakarak iyileßir.
Ateß, kilo kaybÝ, artralji ( eklem aÛrÝlarÝ ),
karaciÛer ve dalakta bŸyŸmeler de eßlik edebilir.
KasÝklarda da ßißlikler ve bu ßißliklerden
gelißen karnÝbahar benzeri deri kabartÝlarÝ da
gšrŸlebilir. Bazen mide Ð barsak sistemi ( dalak, karaciÛer dahil ) ve kemiklerde de sorunlar olußabilir.
TanÝ yaradan alÝnan materyalin mikroskobik incelemesi ve kŸltŸrŸ ile konulur. Tedavisi uygun antibiyotikler ile 10- 15 gŸnde
ger•ekleßebilmektedir.
LENFOGRANULOMA
VENEREUM
TanÝ i•in šzel deri testleri, immŸnolojik
kan tetkikleri gerekebilir.
Tedavi uygun antibiyotikler ile iki haftada
mŸmkŸndŸr.
GENÜTAL SÜÚÜL
Genital siÛiller virŸsler tarafÝndan olußturulmaktadÝr. SiÛil, bŸyŸklŸÛŸ toplu iÛne baßÝndan bir ka• cmÕye kadar deÛißebilen ve
karnÝbahar tarzÝndaki doku bŸyŸmesidir.
HastalÝÛÝn seyri:
VirŸsŸn bulaßmasÝndan yaklaßÝk 2-3 ay
sonra kŸ•Ÿk siÛiller ortaya •Ýkar. Daha sonra
bu lezyonlar olduÛu yerde bŸyŸrler. AyrÝca,
virŸs elle kaßÝma yolu ile baßka alanlara da
bulaßarak oralarda da benzer lezyonlar oluß195
196
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
turur.
SiÛiller erkekte, en •ok penis, torbalar ve
idrar yolunda, kadÝnda ise kŸ•Ÿk ve bŸyŸk
dudaklar, vagina, klitoris, rahim aÛzÝ ve idrar
yolunda gšrŸlmektedir.
HastalÝÛÝn rahim aÛzÝ (serviks) kanserine
neden olabileceÛi dŸßŸnŸlmektedir. Bu nedenle genital siÛili olan kadÝnlarÝn dŸzenli
doktor kontrolŸnde olmasÝ gerekmektedir.
Bulaßma yollarÝ-korunma:
Genital siÛilin birincil bulaßma yolu cinsel ilißkidir. VirŸsŸn bulaßÝcÝlÝÛÝ yŸksektir.
Genital siÛili olan birinin, eßine bu hastalÝÛÝ
bulaßtÝrma ihtimali %65Õtir. Cinsel ilißki dÝßÝnda ortak kullanÝlan tuvalet malzemeleri de
bulaßmaya neden olabilir.
Korunmak i•in, yukarÝda belirtilen, cinsel
yolla bulaßan hastalÝklardan korunmanÝn
prensipleri ge•erlidir. Prezervatifler, penis
lezyonunun kadÝna bulaßmasÝnÝ šnlese de
kadÝndaki lezyonun penis dÝßÝndaki cinsel
bšlgeye bulaßmasÝnÝ šnleyemez.
Teßhis:
Teßhis siÛilin gšrŸnŸm šzelliklerine gšre
konulabilmektedir. ÞŸpheli durumda biyopsi
yapÝlabilir.
Tedavi:
Tedavi i•in, siÛiller cerrahi mŸdahale ile
tamamen kesilip •ÝkartÝlmalÝ veya lazer ile
yakÝlmalÝdÝr. SiÛili yok eden bazÝ pomatlar
da kullanÝlmaktadÝr. Tedaviden sonra nŸks
etme ihtimali mevcuttur.
196
AIDS
AIDS vŸcutta baÛÝßÝklÝk sisteminde yetmezlik meydana getiren bulaßÝcÝ ve šldŸrŸcŸ
bir hastalÝktÝr. VirŸs ortaya •ÝktÝÛÝndan beri
dŸnyada 47 milyon insana bulaßmÝß, 2.2 milyon insanÝn šlŸmŸne neden olmußtur
(WHO,1999). ÜnsanÝn baÛÝßÝklÝÛÝnÝ yitirmesini tanÝmlayan Acquired Immune Deficiency
Syndrome (Edinilmiß BaÛÝßÝklÝk YetmezliÛi
Sendromu) kelimelerinin baß harflerinden
olußmußtur. Nedeni HIV (Human Immunodeficiency Virus) denilen bir virŸsdŸr. VŸcuda giren virŸsŸn temel hedefi baÛÝßÝklÝk sistemidir. Bu sistemi zayÝflatarak veya etkisiz hale getirerek •eßitli fÝrsat•Ý enfeksiyonlarÝn ve
belli kanser tŸrlerinin ortaya •ÝkmasÝna neden olur.. AIDS hastalÝÛÝnda vŸcuda giren
HIV virŸsŸ kißinin baÛÝßÝklÝk sistemini zaman
i•inde •škertir. AIDS'e yakalanmÝß hastalarda, olaÛan koßullarda šnemli sorunlara yol
a•madan iyileßtirilebilen hastalÝklara karßÝ
koymada yetersizlik ve hastalÝkla savaßamama durumu belirir. VŸcudun baÛÝßÝklÝÛÝ •ok
azaldÝÛÝndan •eßitli bakteri, virŸs ve mantarlarla ciddi hastalÝk belirtileri olußur. Ülk temastan kanda virŸsŸn saptanmasÝna kadar
ge•en sŸre 6 ay kadar uzun, ilk belirtilerin
ortaya •ÝkmasÝna kadar ge•en sŸre ise 10 yÝl
kadar uzun olabilir. VirŸs, cinsel ilißki, virŸsŸ taßÝyan kanÝn nakledilmesi, virŸsŸ taßÝyan
bir hastanÝn vŸcut salgÝlarÝyla temas ile (cinsel ilißki olmadan), intim (cinsel i•erikli)
špŸßme, hastane personelinin yeterli šnlem
almaksÝzÝn virŸsŸ taßÝyan kißiye tÝbbi bakÝm
hizmeti vermesi gibi yollarla bulaßabilir.
Kontamine iÛne batmasÝ ile hastalÝÛÝn bulaßma riski %0,2-0,5 dir. Mukozaya enfekte vŸcut sÝvÝsÝnÝn temasÝ ile bulaßma riski ise te-
197
C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)
mas sŸresine baÛlÝ olarak deÛißmekle birlikte
ortalama %0,1 dir.
DŸnya SaÛlÝk …rgŸtŸ ( WHO ) dŸnya •apÝndaki AIDS epidemisi ile ilgili ßu verileri
sunmaktadÝr: Ülk AIDS vakasÝ 1981'de
ABD'de tanÝmlanmÝßtÝr. O gŸnden bugŸne
AIDS tŸm dŸnya i•in bir saÛlÝk sorunu haline
gelmißtir. Epidemi gšrŸnŸr bir hÝzla ilerlemektedir. WHO verilerine gšre dŸnya Ÿzerinde 18 milyon erißkin ve adolesan, 1.5 milyon •ocuk HIV ile enfekte durumdadÝr. BugŸn dŸnya Ÿzerinde 4.5 milyon Ÿzerinde
AIDS hastasÝ vardÝr. AIDS en hÝzlÝ GŸney ve
GŸneydoÛu Asya'da yayÝlmaktadÝr. Bu bšlgede 3 milyon enfekte erißkin vardÝr. AIDS'ten
etkilenen kadÝn hasta sayÝsÝ giderek artmaktadÝr. Bu sayÝnÝn 2000 yÝlÝnda 15 milyona ulaßmasÝ beklenmektedr. AynÝ yÝl 5 ile 10 milyon
arasÝnda •ocuk AIDS nedeniyle anne ya da
babasÝnÝ kaybetmiß olacaktÝr. 2000 yÝlÝnda
30-40 milyon kißi HIV ile enfekte olacak ve
bu bireylerin %90'Ý gelißmekte olan Ÿlkelerde
bulunacaktÝr. HIV / AIDS seks yoluyla bulaßan bir hastalÝk olduÛu i•in esas olarak adolesanlarÝ, gen• erißkinleri ve orta yaßtaki bireyleri etkilemektedir. Toplumun en Ÿretken kesimi bu yaß grubudur. Bu demografik grubun
kaybÝ Ÿretim gŸcŸnŸn bŸyŸk bir kÝsmÝnÝn
kaybÝ ile eß anlamlÝdÝr. 2000 yÝlÝ itibarÝyla
Tayland'da AIDS nedeniyle olußacak iß gŸcŸ
kaybÝnÝn ekonomiye 11 milyon dolarlÝk bir
yŸk getireceÛi hesaplanmÝßtÝr.
GŸnŸmŸzde AIDS hastalarÝnÝn tam olarak
ßifaya kavußmalarÝ mŸmkŸn olmamakla beraber virŸsŸn yayÝlmasÝnÝ kÝsmen durduran,
fÝrsat•Ý enfeksiyonlarÝn tedavisinde baßarÝyla
uygulanan •ok sayÝda ila• yardÝmÝyla AIDS
hastalarÝnÝn yaßam sŸreleri artmaktadÝr. AIDS
aßÝsÝ •alÝßmalarÝ da hÝzla devam etmektedir.
HastalÝÛÝn seyri:
Virusun vŸcuda girmesinden 2-4 hafta
sonra gripal enfeksiyona benzer bir tablo gšrŸlŸr. Bu dšnemde ateß, bezelerde bŸyŸme,
ge•meyen soÛuk algÝnlÝÛÝ belirtileri, kilo kaybÝ, ciltte mor lekeler, aÛÝz ve genital bšlgede
Ÿlserler, kas eklem aÛrÝsÝ, ishal bulantÝ, kusma gšrŸlebilir. Bu akut dšnem 1-4 hafta sonra dŸzelir ve latent dšneme girilir. Bu dšnem
hastanÝn yaßÝna ve virŸsŸn šzelliÛine gšre
deÛißken olmakla birlikte birka• aydan 15 yÝla kadar deÛißebilen sŸre devam edebilir.
Ancak, bu sŸrede virŸs baßkalarÝna bulaßabilir. VŸcutta bulunan virŸs, akyuvarlarÝn bir
tipi olan lenfositleri etkileyerek, onlarÝ gšrev
yapamaz hale getirir. Sonu•ta vŸcut baÛÝßÝklÝk sistemi bozulur, mikroplara ve zararlÝ etkenlere karßÝ kendini savunamaz hale gelir.
Normalde hastalÝk yapmayan mikroplar hastalÝk olußturabilirler. Bunlara fÝrsat•Ý enfeksiyonlar denir. Bu dšnemde ateß, ishal, lenf
bezlerinde bŸyŸme, vaginal kandidiasis, akciÛer, barsak ve idrar yolu enfeksiyonlarÝ gibi belirti ve hastalÝklar ortaya •Ýkar. Daha
sonra daha ciddi enfeksiyonlar, bazÝ tŸmšrler gelißir. HastalÝklar ile mŸcadelesiz kalan
hastalÝk tablosuna AIDS (kazanÝlmÝß baÛÝßÝklÝk yetersizliÛi sendromu) adÝ verilir.
Bulaßma yollarÝ:
VirŸs kan, meni, vaginal salgÝ, tŸkŸrŸk ve
gšzyaßÝ gibi vŸcut sÝvÝlarÝnda bulunur. Bulaßma olmasÝ i•in kanÝn veya virŸslŸ vŸcut sÝvÝlarÝnÝn bir baßkasÝnÝn kanÝ veya kanÝna ulaßan vŸcut sÝvÝlarÝyla temas etmesi gerekir.
197
198
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
AIDSÕli ile aynÝ evde bulunmakla, dokunmakla hastalÝk bulaßmaz.
AIDS ilk olarak homoseksŸellerde ortaya
•ÝkmÝß ve ilk dšnemde hastalarÝn bŸyŸk •oÛunluÛunda bulaßma yolunun homoseksŸel
ilißki olduÛu dŸßŸnŸlmŸßtŸr. Bunun neticesinde AIDSÕin homoseksŸellere šzgŸ bir hastalÝk olduÛu, homoseksŸel olmayanlarÝn
AIDSÕden yana problemleri olmayacaÛÝ zannedilmißtir. Halen de bšyle dŸßŸnenler mevcuttur. Ancak gŸnŸmŸzde AIDS, homoseksŸeller kadar, heteroseksŸeller ve kadÝnlar i•in
de bŸyŸk risk olußturmaktadÝr.
tif bulunmasÝ ve bunun ardÝndan Western
Blot gibi bir yšntemle doÛrulanmasÝ gereklidir.
Ancak hastalÝÛÝn erken dšnemlerinde bu
testler (+) sonu• vermez. EÛer HIV ߟphesi
varsa diÛer tanÝ yšntemlerine baßvurulmalÝdÝr.
ELISA Testinin šnerildiÛi durumlar:
HomoseksŸel veya biseksŸel erkekler
Ü.v. ila• baÛÝmlÝlarÝ
‚ok sÝk partner deÛißtiren kißiler
HayatÝnÝ seks yaparak kazananlar
á Her tŸr cinsel ilißki (homoseksŸel, heteroseksŸel ilißki, oral seks),
Daha šncesine ait CYBH šykŸsŸ olanlar
KliniÛi dŸßŸndŸrenler;
á Ortak kullanÝlan enjektšrler,
á VirŸslŸ kan ve kan ŸrŸnlerinin nakli,
á VirŸsle kirlenmiß ameliyat, muayene
malzemeleri ve diß hekimi aletleri,
á Gebelik ve emzirme dšneminde anneden bebeÛe ge•iß ile bulaßma olabilir.
AIDSÕin belirtileri ortaya •ÝktÝÛÝnda artÝk
•ok ge• kalÝnmÝßtÝr. Bu kißinin son 10 yÝl i•erisinde cinsel ilißkide bulunduÛu herkese virŸsŸn bulaßmÝß olma ihtimali vardÝr. Keza,
AIDSÕli hastanÝn cinsel eßlerinin ilißkide bulunduÛu diÛer eßleri de risk altÝndadÝr.
…nemli olan virŸsle enfekte olmuß kißiyi erkenden tespit etmek ve baßkalarÝna bulaßmayÝ šnlemektir. Bu nedenle tŸm risk gruplarÝndaki insanlarÝn HIV virŸsŸ yšnŸnden tetkik
edilmeleri ßarttÝr.
Teßhis:
HIV enfeksiyonunun kesin tanÝsÝ i•in antiHIV antikorlarÝnÝn ELISA testi ile 2 kez pozi198
VŸcut aÛÝrlÝÛÝnÝn %10 dan fazla kilo kaybÝ
1 aydan uzun sŸren ateß
1 aydan uzun sŸren devamlÝ ya da aralÝklÝ ishal
sŸrekli veya aßÝrÝ yorgunluk, halsizlik
1 aydan uzun sŸren šksŸrŸk
aÛÝz veya boÛazda iyileßmeyen ve sÝk tekrar eden aftlar
boyun ve koltuk altÝnda 3 aydan uzun sŸren bezeler
HIV seropozitif anneden doÛan bebekler
HEPATÜT VÜR†SLERÜ
BazÝ virŸsler akut veya kronik karaciÛer
hastalÝÛÝna (Hepatit) neden olmaktadÝrlar. Bir
•ok •eßitleri olan hepatit virŸslerinin bazÝ
tipleri (Hepatit B virŸsŸ) cinsel yolla da bulaßabilmektedir. Ancak bu virŸslerin birincil
199
C‹NSEL YOLLA BULAfiAN HASTALIKLAR (CYBH)
bulaßma yolu cinsel ilißki deÛildir.
HastalÝÛÝn seyri:
VirŸs insana bulaßtÝktan sonra, ya vŸcut
savunma mekanizmalarÝyla yok edilir ya da
karaciÛer iltihabÝna yol a•ar. KaraciÛer iltihabÝ akut veya kronik formlarda olabilmektedir. Kronikleßme sonunda siroz gelißebilir.
Bir kÝsÝm hastada ise hi• bir belirti olmadan
virŸs bulunur. Bunlar taßÝyÝcÝ olarak adlandÝrÝlmaktadÝr. HastalÝÛÝn bulaßmasÝnda šnemli
rol oynarlar.
Bulaßma yollarÝ-korunma:
Hepatit virŸsŸ kanda ve bazÝ vŸcut salgÝlarÝnda bulunur. Bu nedenle bunlarla temas
sonucu, bulaßma meydana gelir. BulaßmanÝn
en sÝk nedenleri ßunlardÝr:
á Kan ve kan ŸrŸnlerinin nakli,
á Ortak kullanÝlan enjektšrler,
á Hastanelerde virŸsle bulaßmÝß muayene
aletleri ve ameliyat malzemeleri,
á Diß hekimi aletleri,
á Berberlerdeki usturalar ve kan taßlarÝ,
Korunmak i•in hepatit virŸslerinin bulaßma yollarÝ bilinip gerekli tedbirler alÝnmalÝdÝr. Hepatit B virŸsŸ i•in aßÝ gelißtirilmißtir.
Risk guruplarÝnda olanlarÝn aßÝlatÝlmasÝ korumayÝ saÛlamaktadÝr. SaÛlÝk personeli, sÝk kan
nakli gereken hastalar, hepatitli hastalarÝn eß
ve •ocuklarÝ risk guruplarÝdÝr. Son yÝllarda
hepatitin yaygÝnlaßmasÝ, rutin aßÝ uygulamasÝnÝ gŸndeme getirmißtir. Bu yšnde •alÝßmalar devam etmektedir.
Teßhis:
Hepatitin hem teßhisi hem de baÛÝßÝklÝk
olup olmadÝÛÝnÝ anlamak i•in kan tahlili yapÝlmaktadÝr.
Tedavi:
TŸm virŸs hastalÝklarÝnda olduÛu gibi hepatit virŸslerinin kesin bir tedavisi yoktur.
Ancak son yÝllarda vŸcut baÛÝßÝklÝÛÝnÝ arttÝran bazÝ ila•lar kullanÝlarak hastalÝk yenilmeye •alÝßÝlmaktadÝr.
ÜLTÜHABë PELVÜS HASTALIÚI
KadÝnlarda bazÝ cinsel yolla bulaßan hastalÝklar yeterli tedavi edilmediÛinde, hastalÝk
Ÿst cinsel organlara (rahim, tŸpler, yumurtalÝk bšlgeleri) yayÝlÝr. Bunun sonucunda "iltihab” pelvis hastalÝÛÝ" denen bir klinik tabloya
sebep olurlar. Cinsel yolla bulaßan hastalÝklarÝn yetersiz tedavilerinde bu ihtimal %1040 oranÝnda deÛißmektedir.
Ültihab” pelvis hastalÝÛÝna yol a•an etkenler, bel soÛukluÛu mikrobu, klamidia ve
mycoplazma denen bazÝ šzel mikroplardÝr.
Bu mikroplarÝn kadÝnlarda olußturduÛu iltihaplarÝn hafif ßikayetler olußturmasÝ, tedavisinin ihmal edilmesine ve hastalÝÛÝn kronikleßmesinde rol oynar. HastalÝk olduk•a sÝktÝr.
Amerika istatistiklerinde her yÝl 1 milyon kadÝnÝn bu hastalÝÛa yakalandÝÛÝ bildirilmektedir.
Ültihab” pelvis hastalÝÛÝ olußtuktan sonra,
bazen belirtisiz seyreder bazen de ßiddetli
enfeksiyon tablosu ile šlŸmcŸl olabilir. HastalÝÛÝn akut alevlenmelerinde en sÝk belirtiler
karÝn alt bšlgesinde aÛrÝ, ateß, vaginadan veya rahim aÛzÝndan akÝntÝdÝr. Bazen acil mŸdahaleyi gerektiren akut apandisit, pelvis absesi, dÝß gebelik gibi hastalÝklarla karÝßÝr ve
onlardan ayÝrt edilmede gŸ•lŸk •ÝkarÝr. Kro199
200
A‹LEN‹N SA⁄LIK E⁄‹T‹M‹
nikleßmiß hastalÝk, karÝn alt kÝsÝmlarÝnda aÛrÝya, kÝsÝrlÝÛa, cinsel ilißki sÝrasÝnda aÛrÝya ve
dÝß gebeliÛe neden olabilmektedir.
Tedavide antibiyotikler kullanÝlmaktadÝr.
Ancak kronikleßme durumunda tedavi kolay
deÛildir. Bu nedenle erken tedavi yapÝlmalÝ
ve cinsel yolla bulaßan hastalÝklardan korunulmalÝdÝr.
Sonu• olarak ; bir•ok Ÿlkede sanayileßme
ve buna baÛlÝ olarak ortaya •Ýkan kentleßme
durumu, gš•men iß•iler, šzellikle gelißmiß
Ÿlkelerde yaygÝnlaßan cinsel serbestlikle birlikte, korunma yšntemlerinin yeterince uygulanmamasÝ sonucu tam korunmanÝn saÛlanamamasÝ ve nihayet etken mikroorganizmalarÝn ila•lara diren• kazanmasÝ cinsel temasla bulaßan infeksiyonlarÝn toplumda sÝk rastlanÝr hale gelmesini saÛlamÝßtÝr. 20. yŸzyÝlÝn
ikinci yarÝsÝnda koruyucu hekimliÛin etkinliÛi ile diÛer bulaßÝcÝ hastalÝklarla mŸcadelede
baßarÝlÝ adÝmlar atÝlmÝß olmasÝna raÛmen,
cinsel temasla bulaßan hastalÝklarÝn oranÝ gittik•e ŸrkŸtŸcŸ boyutlara ulaßmÝßtÝr .
DŸnyada her yÝl 350 milyon insan tedavi
edilebilir nitelikteki CYBH'lara yakalanmaktadÝr. Bu da her yÝl i•in dŸnya hŸkŸmetlerine
17 milyar dolarlÝk zararÝ beraberinde getirmektedir. Bšyle bir hastalÝÛÝn tedavi edilmemesinin getirdiÛi en bŸyŸk zarar; bu hastalÝÛÝ seksŸel partnere bulaßtÝrmaktÝr.
DiÛer zararlarÝ ise ;
Ÿ
HastalÝk belirtilerinin rahatsÝz edici boyutlarda devam etmesi
Ÿ
Kansere zemin hazÝrlayÝcÝ faktšrlerin olußumu
Ÿ
200
†reme organlarÝnÝn ciddi ßekilde
zarar gšrmesi
Ÿ
Ünfertilite ( kÝsÝrlÝk )
Ÿ
DÝß gebelik
Ÿ
Hamile taßÝyÝcÝ bayanÝn hastalÝÛÝ
bebeÛine ge•irmesi
Ÿ
Kalp ve beyin hastalÝklarÝ
Ÿ
KšrlŸk
Ÿ
…L†M
Ne yazÝk ki bazÝ CYBHÕlar hi•bir belirti
vermezler. Bu da demektir ki; her birimiz bu
hastalÝk etkenlerini vŸcudumuzda barÝndÝrÝp
bilmeden baßkalarÝna bulaßtÝrÝyor olabiliriz.
Bu yŸzden dikkatli davranÝp bu konudaki sorumluluÛumuzun bilincinde olmalÝyÝz.
KAYNAKLAR:
1) Noble J: Sexually Transmitted Diseases.
Primary Care Medicine. Third Edition.
Mosby Inc, Missouri.2001, pp 220-235.
2) Rakel RE: Care of Adult HIV-Infected
Pat,ent (Joseph L. Halbach). Textbook of
Family Practice. Sixth Edition. W.B. Saunders Company, USA. 2002, pp 371-394.
3) Olcay Neyzi, Nuray Yolsal: Cinsel Yolla
Bulaßan Enfeksiyonlar TanÝ ve Tedavi
Rehberi. Yenilenmiß 2. BasÝm. Ünsan KaynaÛÝnÝ Gelißtirme akfÝ 2