Sosyoloji - TANITIM
advertisement
13. Prof. Dr. İsmail DOĞAN SOSYOLOJİ KAVRAMLAR ve SORUNLAR ISBN 978-975-6802-80-9 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 8. Baskı: Eylül 2008, Ankara 13. Baskı: Eylül 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] “Anneme ve babam Mehmet Doğan’ın, 29. ölüm yıl dönümünde aramızdan ayrılışının derin özlemiyle…” Prof. Dr. İsmail DOĞAN “Eğitim Sosyologu” Bursa doğumludur. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Bursa’da; Lisans ve Lisansüstü öğrenimini Ankara Üniversitesi’nde yaptı. Ankara Etlik Lisesi’nde üç yıl öğretmenlik sonrasında On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde Araştırma Görevlisi ve Dr.- Öğretim Görevlisi olarak çalıştı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırladığı, “Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma” adlı araştırması, belirtilen Tanzimat aydınları hakkında Cumhuriyet dönemindeki “ilk doktora tezi”dir. İsmail Doğan, Eğitim Sosyolojisi Bilim Dalı’nda Üniversite Doçenti iken Nisan 2002’de aynı alanda Ankara Üniversitesi’nde Profesörlüğe yükseltilmiştir. 1992–2001 yılları arasında Polis Akademisi’nde sosyoloji dersleri; Gazi, Hacettepe ve Ufuk Üniversitesi’nde değişik dönem ve programlarda; 2002–2003 öğretim yılından 2006 yılına kadar da Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi’nde lisans ve lisansüstü düzeylerde dersler vermiştir. Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü’nde “Türkiye’nin Sosyal Sorunları” ve “Suç ve Kültür” konulu yüksek lisans dersleri vermektedir. İsmail Doğan, 1990’dan yılından itibaren Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitimin Kültürel Temelleri Bölümü, Eğitimin Sosyal ve Tarihi Temelleri (ESTT) Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Prof. Doğan son iki dönemdir ESTT Anabilim Dalı Başkanlığını da yürütmektedir. Prof. Dr. İsmail Doğan, 2007-2013 yılları arasında Başbakanlık, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı’nın başta “Türk Kültür Tarihi Çalışma Grubu” olmak üzere çeşitli proje ve süreli yayın etkinliklerinde üyelik, danışmanlık ve editörlükler yapmıştır. Mayıs 2012’de alanında bir ilk olan I. Uluslararası Eğitim Sosyolojisi Kongresi’nin düzenleme kurulu başkanlığını yapmıştır. 25 Eylül 2011 tarihinde “International Academy of Innovative Social Technologies” bilim kurulu üyeliğine seçilmiştir. Bursa hakkındaki çalışma ve eserleri nedeniyle Bursa Sivil toplumu Derneği (SİVİLAY) tarafından 2010 yılı “Bursa’ya Katkı Ödülü”; Eğitim Sosyolojisi kitabıyla da İLESAM (Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği)’ın 2011 yılı “Araştırma ve İnceleme ödülü”nü almıştır. Mayıs 2012 tarihi itibariyle 200’ün üzerinde te’lif makale ve incelemesi ile 12’si Fransızca, 9’u da Osmanlıca’dan olmak üzere toplam 21 adet makale çevirisi ve 27 adet kitabı bulunmaktadır Prof. Dr. İsmail Doğan’ın son dönemde yayımlanan kitapları şunlardır: ü Dünden Bugüne Türk Ailesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2009, 244 + x s. ü Şarkıların Çağırdığı Şampiyon: Bursaspor, Ankara, İmaj Yayınevi, Temmuz 2010, 180 + x s. ü Türk Eğitim Tarihi’nin Ana Evreleri; Kurumlar, Kişiler, Söylemler, Ankara, Nobel Yayınevi, Nisan 2012, 445+XV s. ü Öncüller, “Şiir”, Ebabil Yayıncılık, Nisan 2011, 64 s. ü Eğitim Sosyolojisi, Nobel Yayıncılık, Ankara Kasım 2012, 635 s. Yazarla iletişim: F Elektronik posta: [email protected] F Kişisel Web: doganismail.net F twitter: sosyologdogan BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ “Société (toplum) kelimesi milādın 12. yüzyılında Fransız diline girmiş ilk defa. İngilizler society kelimesini Fransızlardan almışlar. Bu kelimeden sıfat yapmak yani social (toplumsal) diyebilmek için 400 yıl daha geçmiş. Ancak 16. yüzyılda insanlar konuşurken ‘toplumsal’ denen bir olaydan söz edebilmiştir.” Sosyolojiyi bilimsel bir disiplin olarak ortaya çıkaran en önemli etmenlerden biri Batı Avrupa’nın “toplumsal”ı ön plana çıkaran sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel koşullarıdır. Bu koşullardır ki “toplumsal”ı merkeze alan merak ve kaygıların nedeni olarak dönemin düşünür ve bilim adamlarını olayların gerisinde belirli kural ve yasaları aramaya yöneltmiştir. Kuşkusuz böyle bir gelişmenin ısrarla varmak istediği nokta toplumsalı denetlemek; bundan kaynaklanabilecek olası tehdit ve olumsuzlukları bertaraf edebilmekti. Bu aşamada sosyolojiye felsefenin ve psikolojinin yapamadığını yapmak gibi bir işlev (misyon) yüklenmişti. O halde “toplumsal” olduğu, olayların toplumsala dönüştüğü her durum ve gelişme sosyolojinin varlık ve hayatiyeti ile ilgili gözükmektedir. Bir diğer deyişle toplumsala ilişkin etki ve işlevler olduğu sürece sosyolojinin ontolojik temellere sahip olduğu söylenebilir. Doğrusu şu ki ortaya çıkışından bu yana sosyoloji, ontolojisi ile ilgili yeterli malzemeleri (sorunları) fazlasıyla bulabilmiştir. Ancak, son yıllarda özellikle post-modernist akımlarda dile getirildiği şekliyle toplumsala ilişkin tereddütler, kuşkular gündeme getirilmektedir. Bütün bunlarda toplumsalın “sonundan”, “yokluğundan”, “ölümünden” söz edilmektedir. Eğer böyle ise bu, sosyolojinin de sonu olmayacak mıdır? Dünyadaki ve özellikle Türkiye’deki gelişen olaylara bakıldığında böyle bir sonun bir çeşit zorlamaların ürünü olduğu ortaya çıkmaktadır. Toplumsal olayların giderek artan çeşitliliği ve karmaşıklığı bir bilim dalına gerekçe olan verileri daha uzun bir süre üreteceğe benzemektedir. Üstelik bu durum post-modernistlerin toplumsalın yerine ikame etmeye çalıştıkları “kitle”, “kitlesel medya”, “mesaj”, “görüntü” ve “gerçek ikilemleri” gibi her biri ancak toplumsal ile açıklama bulabilecek “yeni toplum”a özgü olaylarla daha da zenginleşmektedir. Bu anlamda bir disiplin olarak sosyolojinin yeni toplumda (sanayi ötesi toplumu, bilgi toplumu), “toplumsal”ın çevresinde çeşitlenen çok yeni toplumsal sorunlarla ilgi alanını genişleteceği düşünülebilir. İşte bir yanda sosyolojinin bu dinamik özelliği, öte yanda ise bu alanda uğraşanların (öğretici, araştırmacı, amatörler vs.) toplumsal sorunlar karşısındaki duyarlılıkları, bir derse indirgenen çalışmalarda, uğraşanlar açısından her bir kişiye özgü tarzın (ifade biçimleri) oluşumuna yol açmaktadır. Burada özellikle kastedilen dersin hocasına ilişkin ifade biçimidir. Elinizdeki bu çalışma da sosyolojinin geleneksel ve güncel sorunlarını kendi ifade biçimine dönüştürme çabasının bir ürünüdür. Üniversite ve Polis Akademisi’nde Lisans ve Lisans-üstü programlarda vermekte olduğumuz derslerin ortak deneyimi böyle bir çalışmanın nedenleri arasındadır. Daha önce “Ders Notları” şeklinde kullanılan malzeme, bu baskısında eksik ve gözden kaçan noktaların telāfisi ile birlikte yeni bazı ilāveler yapılmak suretiyle sunulmaktadır. Türkiye’de gelişen sosyo-kültürel iklim, Üniversite öğrencisi dışında ortalama entelektüel ilgilere sahip olan kişilerin de belirli disiplinler ile bunların genel-geçer sorun ve kavramları konusunda bilgi edinmesini gerekli kılmaktadır. Bu yalnızca “entelektüel”in geleneksel konumunun bir zorlaması değil; “eğitimli bir kişinin, evren, toplum ve kendisi hakkındaki” bilgilenme gereğinin bir sonucudur. Çünkü çağdaş insan “modern toplumun işleyiş ve oluşum” gerçekliğine sırt çeviremez. Bu anlamda onun başta yaşadığı topluma tanıklığı esas olmak üzere, “geçmişin bazı önemli bilimsel, yazınsal (edebî) ve sanatsal ürünlerini ve insanlığın büyük dinī, felsefī ve sosyolojik kavramları ile bilgili bir tanışıklığı olması” (Rosovski, s.106) gerekli ve kaçınılmazdır. “Sosyoloji-Kavramlar ve Sorunlar-” adını taşıyan bu çalışmada -ders kitabı olmasının yanı sıra- insanın değişen toplumda sözü edilen özellikleri büyük ölçüde dikkate alınmaya çalışılmıştır. Geçmişin çeviri ağırlıklı tarzından mümkün oldukça bu nedenle uzaklaşılmıştır. Bu çerçevede her bir üniteye karakteristik bilgileri içeren “kesit metin”lerle girilmiş; ayrıca konular tartışma ve okuma parçaları ile de desteklenmiştir. Son ünitede ise Sosyolojik Metin Çözümlemeleri başlığı altında örnek bir kuram ve sorun çözümlemesine yer verilmiştir. Gelecekte eserin, öne çıkarılan bu tarz üzerinde geliştirilmesi; yeni sosyolojik sorun ve kavramların böyle bir çalışmaya yansıtılması öncelikli hedeflerimiz arasındadır. Eserin bilgisayarda ilk dizgisini M. Akif Sözer gerçekleştirmiştir. Kendisine bu konudaki ilgi ve özverisi için; yayınını gerçekleştiren yayınevi mensuplarına da katkılarından dolayı teşekkür ederim. Ankara, Temmuz 1995. Doç. Dr. İsmail DOĞAN İKİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ 1993 yılında Ankara’da “ders notları” olarak kitaplaşan sosyoloji çalışmamız Sistem Yayıncılık tarafından “Sosyoloji, Kavramlar ve Sorunlar” adıyla yapılan 1996 yayını elinizdeki nüsha ile ikinci baskısını yapmış bulunuyor. İki binli yılların eşiğindeki dünya, toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasal alanlarda baş döndürücü bir hız yaşamaktadır. Yeni değerler, yeni alışkanlıklar ve yeni yaşama biçimleri değişimle birlikte toplumsal ve evrensel sorunları da beraberinde getirmektedir. İnsanların toplum ve dünya sorunları hakkında bilgilenme gereği, betimlenen bu değişim olgusunun kaçınılmaz bir sonucudur. Üniversiteler ortalama duyarlıkların dikkate aldığı bu olguyu kuşkusuz gözden uzak tutamazlar. Bu yüzden üniversite ve eğitim kurumlarının, genel kültür eğitimi çerçevesinde çağa ve topluma tanıklığı bilimsel yönteme oturtan sosyoloji derslerini programları içinde değerlendirmiş olmaları gerekir. Öte yandan sosyoloji kültürü toplumun değişen özelliklerini büyük ölçüde dikkate alarak konu ve problem çeşitliliği ile zengin bir içeriğe ulaşmıştır: “Toplumsal iletişim kültürü ve günlük yaşam”, “cinsiyet ve cinsellik,” “vücud: yemek, hastalık ve yaşlanma”, “suç ve suçluluk kültürü”, “etnik ayırımcılık ve ırkçılık”, “modern organizasyonlar, devlet, politik güç ve savaş”, “medya ve popüler kültür”, “kent ve modern kültür”, “ihtilaller ve toplumsal hareketlilik”, “küresel değişim ve ekolojik krizler” vs... (Bu içerik örneği için bkz: Giddens, 1997). Daha sonraki baskılarda kitabımızın böyle bir içerikle çeşitlenmesi amaçlarımız arasındadır. Kitabımızın bu ikinci baskısında birinci basımın eksik ve basım hatası olan yerleri gözden geçirildi. Yeni bazı ilaveler ve yorumlarla geliştirildi, bazı istatistikler ise güncelleştirildi. Bu yeni düzenleme ile kitabın başta sosyoloji öğrencileri olmak üzere bu disipline meraklı olan okurlara yararlı olması en büyük dileğimdir. Eserin ikinci baskısında emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. Ankara, Aralık 1997 Doç. Dr. İsmail DOĞAN ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ Sistem yayıncılığın 3. kez bastığı bu kitap bu yayınla fiilen 4. baskısını yapmıştır. Bu durum, kitabımızın mevcut içerik, kimlik ve takdim tarzıyla sahasında okurlardan belli bir kabul gördüğünü kanıtlayan bir gelişmedir. Kuşkusuz böyle bir kabul ve benimsenmede sosyoloji kitaplarının Türkiye’de çeviri ağırlıklı sunulmasının payı bulunmaktadır. Kitabımız alanın evrensel terimlerini kaynaklarına uygun olarak çeviri yoluyla kapsamına alırken; ülkemizin sosyolojik sorunlarını tarih ve gelenek ışığında ele almayı denemektedir. Bu tarz, bir öğrencinin “sosyoloji deyince aklıma Karl Marks geliyor” şeklindeki, seleflerinin indirgeyici ve koşullayıcı olan entelektüel ekseni aşma denemesi olarak da düşünülebilir. Bu baskısında kitabımızın yenilikleri şunlardır: 1. Sosyolojinin tarihsel boyutunda yer alan Türk sosyologları içinde Ahmet Cevdet Paşa ve Prens Sabahattin öne çıkarılmıştır. Sosyolojiye katkıda bulunan sosyologlar birer portreleriyle yer almıştır. 2. Konular uygun görsel malzemelerle desteklenmiştir. 3. Mevcut ünitelere ek olarak, Eğitimde Fırsat Eşitliği Olgusu, Toplumsal Davranış Kalıpları (normlar, toplumsal ve küresel değerler), Toplumsal Bir Olgu Olarak Şiddet, Toplumsal Bir Olgu Olarak Boş Zaman Kültürü ve Etnik Sosyoloji gerekli ayrıntı ve terminoloji ile birlikte yer almıştır. Belirtilen yeniliklerle birlikte eserin başta öğrenciler olmak üzere kültür hayatımıza yararlı olması en büyük dileğimdir. Basımda ve yayınında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Ankara, Aralık 1999 Doç. Dr. İsmail DOĞAN BEŞİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Türk toplumu değişmeye açık dinamik bir toplumdur. Bu nedenle toplumumuzun ve eğitim sistemimizin sosyolojiye olan ihtiyacı giderek artan bir biçimde devam etmektedir. Ne var ki bu toplumsal talebe rağmen sosyoloji ülkemizde hak ettiği konumda değildir. Bu olgunun iki önemli nedeni vardır. Bunlardan ilki Türkiye’deki mevcut bilim eğitimi geleneğidir. Doğa bilimlerinin devlet desteğinde gelişen ayrıcalıklı statüsü Türkiye’de sosyal bilimler aleyhine oluşan bir bilim eğitimi geleneğine yol açmıştır. Doğal olarak sosyoloji de bu bilimsel ayrımcılıktan payını almıştır. İkinci neden ise bizzat mesleği sosyoloji olanlar, sosyoloji ile uğraşanlardır. Bu süreç –istisnalar hariç tutulmak kaydıyla- Türkiye’de sosyolojinin tek boyutlu ve özellikle de çeviri ağırlıklı bir faaliyet düzlemi oluşturmasının nedeni olmuştur. Bu bakımdan sosyoloji uzun yıllar ait olduğu toplumun sorunlarından uzak bir tarza ve işleve zorlanmıştır. Sosyolojiyi öğrencilerin kafasında Karl Marks’a indirgeyen süreç böyle bir açılım sonunda işlemiştir. Bu kitap selefleri ve çağdaşlarının indirgeyici ve tek boyutlu sosyolojik tarzını aşma denemesi olarak 5. baskısını gerçekleştirmiş bulunmaktadır. Sosyolojinin evrensel ve kuramsal sorunlarının yanı sıra bu baskıda okurlar, Türkiye’nin sosyolojik sorunlarını tarihsel ve güncel boyutlarda izleme olanağına sahip olmaktadırlar. Bu çerçevede eski Türk Toplumlarının (İslâmiyet öncesi ve sonrası ile Osmanlı özeli) toplumsal yapı ve tabakalaşma sorunları ile modern Türkiye’nin sosyo-kültürel sorunları yer almaktadır. Aile, gençlik sorunları, alt kültürler/karşı kültürler, etnik sosyoloji, toplumsal ve küresel değerler, bilgi toplumu, toplumsal değişme, kültür ve medeniyet, anomi ve yabancılaşma, din ve toplum ilişkileri, şiddet kültürü, boş zaman kültürü, küreselleşme vs. önde gelen sosyolojik sorunlardan bazılarıdır. Bütün bu konularda okurlar Durkheim ve Ziya Gökalp’i, Prens Sabahattin ile Demolines’i, Fukuyama ile Ahmet Cevdet Paşa’yı, Hungtington ile Şerif Mardin’i ve daha bir çok Batılı ve Türk sosyologu ve onların sosyolojik yorum ve yaklaşımlarını izleme olanağına sahip olacaklardır. Kitabımızın 5. baskısını gerçekleştiren Pegem A Yayıncılık sahibi Servet Sarıkaya ile kitabın dizgisinde büyük emeği geçen Gürsel Avcı’ya ve yayınevinin diğer çalışanlarına teşekkür ederim. Ankara, Cebeci, Ağustos 2002 Prof. Dr. İsmail DOĞAN ALTINCI BASKIYA ÖN SÖZ Topluma bilimsel tanıklıkta ilk akla gelen sosyolojidir. Bu tanıklığın işlemesi sosyolojinin ciddiye alınmasına bağlıdır. Sosyolojinin ciddiye alınması demek toplumu dönüştürecek her türlü projede sosyolojik veri ve analizlere başvurmak demektir. Oysa Türkiye’de gerek eğitim sisteminde gerekse siyasal sistemde böyle bir öncelikten söz etmek mümkün değildir. Hiç kuşkusuz ki sosyolojiyi öncelikleri arasında görmeyen icraatların bu ülkeye özgü boyutunda bizzat sosyolojinin hala ait olduğu kültüre istenen ölçülerde yaklaşma kusuru bulunmaktadır. Uzun yıllar Fransız ekolünde Durkheim’i aşmayan sosyolojik tarz Türkiye’de 1970’lerden sonra yabancı dil (İngilizce) becerisinde gelişen Amerikan ekolüne girdi. Bu yeni süreç yarım yamalak dil ekseninde biçimlenen bir sosyoloji literatürü yarattı. Öykünmeci, derlemeci ve büyük ölçüde bu toplumun sorunlarından uzak olan bir literatür işte bunun sonunda ortaya çıktı. Bu kitabın her şeye rağmen 6. baskıya ulaşmasında belirtilen tarzı aşma denemesinin rolü olduğunu düşünmekteyim. Türkiye’de sosyolojiden beklenen yararı elde edebilmek için sosyolojik düşünce ve yöntemi bu ülkenin tarihsel ve güncel bağlamlarına yöneltme zorunluluğu vardır. Kitabımızı özgün kılan da, bu tercihin ortaya koyduğu tarzdır. Bu yeni baskıda daha önceki baskılar gözden geçirilerek, her bir konuya tekâbül eden sayısal veriler güncelleştirmiş; yeni ünite ve konular eklenmiştir. Bunlar arasında Cumhuriyet öncesi dönemin sosyoloji dergisi “Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası”, boş zaman kültürünün yeni boyutu olarak “eğlence ve mizah kültürü”, “bilgisayar ve “internet kültürü”, “Avrupa Birliği eğitimi”, “futbol ve şiddet”, “geleneksel kent kültürü”, “Türkiye’de yoksulluk kültürü” vs. gibi konular öne çıkmaktadır. Kitabımızın 6. baskısını gerçekleştiren Pegem A Yayıncılık genel yayın yönetmeni Servet Sarıkaya ile kitabın dizgisinde büyük emeği geçen Gürsel Avcı’ya ve yayınevinin diğer çalışanlarına, kitabın tashihinde yardım ve katkıları olan bölümümüz Araştırma Görevlileri Mustafa Gündüz, Recap Özkan ve Akif Sözer’e teşekkür ederim. Ankara, Cebeci, Temmuz 2003 Prof. Dr. İsmail DOĞAN YEDİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Teknolojinin baş döndürücü hızı, insana ait ve insanî olan tüm gerçekliğe yeni etkiler getirmektedir. Bu etkiler toplumsal alışkanlık ve değerlerle birlikte geniş sosyokültürel bir zeminde ortaya çıkar. Teknolojiyle gelen muhtemel toplumsal olumsuzlukları gidermenin en sağlıklı yöntemi insanı değişime hazırlamaktır. İnsanın değişime hazırlanması ise insanın bölünmesi, yetenek ve becerilere indirgenmesi anlamına gelen sınırlı ve kısır bir bilgi sahasına mahkum olması değildir. Sanayi dönemindeki bu bilimsel anlayış eğitim ve bilim alanında işte bunu yaptı. Sosyoloji ve benzeri beşeri bilimler insanı indirgendiği bu yalınkat bilgi dünyasından geniş ve daha esnek entelektüel bir zemine taşımaktadır. Bu bakımdan sosyoloji, bilgi toplumuna özgü bilimsel anlayışın merkezî bir disiplini olmaya adaydır. Çünkü sosyoloji eklektik bir alandır. 7. Baskısını gerçekleştirdiğimiz bu kitapla sosyolojinin belirtilen işlevi daha bir öne çıkarılmıştır. Bununla hem mevcut hata ve eksiklikler giderilmeye çalışılmış; hem de ilgili bölümlerin sayısal ve olgusal verileri güncelleştirilmiştir. Basım ve yayında emeği geçenlere, asistanlarım Recep Özkan ve Levent Eraslan’a, özellikle Pegem A yayıncılığın değerli editörü Gürsel Avcı’ya teşekkür ederim. Kitabımın bu yeni içerik ve biçimiyle yararlı olmasını temenni ediyorum. Cebeci, 02.02. 2007 Prof. Dr. İsmail DOĞAN SEKİZİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Hiç kuşkusuz ki her yeni baskı yazarı için memnuniyet verici bir gelişmedir. Sosyoloji kitabımın 8. Baskısı şahsım için de aynı etkiye neden olmuştur. Ancak itiraf etmeliyim ki bu durum şahsımı aşan boyutuyla buruk bir memnuniyet vesilesi olmuştur. Çünkü bu kitabımın daha önceki önsözlerde belirtilmeye çalışıldığı gibi kendi alanında bazı farklılıkları vardı ve ben bunu eserimin iddiaları olarak sunmaktaydım. Bir kere her ne kadar lisans düzeyinde bir kaynak kitap olarak hazırlansa da bu çalışma, ortalama okurların sosyoloji meraklarını teorik ve güncel boyutlarda gidermeyi amaçlamaktadır. O nedenle de yalnızca lisans öğrencileri değil, tüm okurlar bu kitabın hedef kitlesini oluşturmaktadır. Ne var ki yayın dünyasının bilinen gerçekleri henüz kitabımızın bu geniş kitleye ulaşması hususunda yeterli olanakları ve koşulları sunmamaktadır. Kitabımızın benzerlerinden önemli bir farkı da çeviri ağırlıklı olmamasıdır. Sosyoloji toplumsal sorunların bilimi olduğu için ülkemizin tarihsel ve toplumsal sorunları, Türk düşünce dünyasının sosyolojiye yakın ve yatkın olan düşünürlerinin bu bağlamdaki yaklaşımlarını da kapsayacak biçimde, gerekli ayrıntı ve özenle kitabımızda yerini almıştır. En önemli fark da etik boyuttur. “Sonuçta ders kitabıdır”, “zaten bu işler böyle oluyor” vs. denilerek –bazı piyasa örneklerinde olduğu gibi- kaynaklar gelişigüzel kullanılmamıştır. Burada, bu kitapta sosyoloji adına üretilen en küçük bilgi ve düşünce kırıntısı akademik geleneklere uygun biçimde kullanılmış; alın teri, emek ve yaratıcılık hususu bir titizlik ve duyarlılık konusu olarak hep önde tutulmuştur. Bu duyarlıkların bu ülkede bir gün ödüllendirileceği düşüncesi benim için teşvik edici bir unsurdur. Belirtilen özellikleriyle kitabımızın daha geniş kitleye ulaşması temennisiyle metinlerin düzeltisini ve istatistiklerin güncelleşmesini sağlayan asistanlarım Dr. Levent Eraslan ve Cengiz Aslan’a; 8. Baskının dizgisini ve sayfa düzenlemesini yapan Gürsel Avcı’ya, kitabımızın basım ve yayın olanaklarına süreklilik kazandıran Pegem A Yayıncılığın değerli sorumlularına teşekkür ederim. Cebeci, 05. 09. 2008 Prof. Dr. İsmail DOĞAN ON BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Bir süredir toplumsal dönüşümlerin küresel etkiler altında yaşadığı süreç bazı çevrelerde sosyolojinin önemini azaltan bir gelişme olarak değerlendirilmekteydi. Ancak görüldü ki hiçbir dönüşüm insanı bağlamlarından koparacak kadar köktenci sonuçlara yol açmadı. Bireyi küresel bir dünya gerçeğine zorlayan koşullar esaslı bir toplumsal ve hatta yerel zemin olmaksızın bu yeni dünyanın beklentilerini karşılamaktan uzak olacaktır. Bu durum toplumsal çevrenin klasik toplumsallaşma işlevine yeni boyutlar getirmektedir. Çünkü küresel değerler yerel ve ulusal değerlerin toplumsal formlardan süzülen ve ayıklanan hâsılasına büyük bir gereksinim duymaktadır. Küresel değerleri besleyen ve güçlendiren asıl unsur yerel ve bölgesel coğrafyaların bu hâsıladan sağlanan özgün değerler ve kültürlerdir. Bu gerçekler son dönem sanayi toplumu bilimsel değerlerine karşıt olarak sosyolojinin önemini azaltma yerine bilakis artıran bir gelişme olarak izlenmelidir. XI. baskıya ulaşan bu kitap sosyolojinin giderek artan önemine paralel bir duyarlılık içinde yeniden düzenlenerek sunulmaktadır. Bu çerçevede yazım ve basım hatalarının düzeltilmesiyle birlikte yeni bazı üniteler de eklenmiştir. Hukuk, siyaset, din, iktisat (ekonomi) kitabımızın özellikle toplumsal kurumlar bahsinde eksikliği duyulan konulardı. Bu yeni baskıda belirtilen eksiklik giderilmiştir. Sorunlar boyutunda yer alan bazı ünite ve bölümler de kitap hacmi göz önünde bulundurularak elenmiştir. Kitabımızın yeni içerik ve düzenlemesi aşamasında katkıları nedeniyle doktorantlarım Ar. Gör. Mahmut Çitil ve Uzman Özgür Atakan’a, illüstrasyon ve çizgileriyle sanatçı/öğretmen arkadaşım Barış Can’a teşekkür ederim. Bir teşekkür de yayınevinin kitabımızla ilgili değerli çalışanlarına. Onların titiz ve özenli çalışmalarıyla kitabımız bu yeni baskısıyla okurların ellerine ulaştırıldı. Yararlı olması dileğiyle… Ankara, Nisan 2012 Prof. Dr. İsmail DOĞAN ON ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ Her alanda bilginin giderek artan hızı öğretici nitelikli çalışmalarda ve özellikle ders kitaplarında işin zor olan tarafdır. Teorik bilginin yanı sıra sosyolojik çalışmalarda sayısal verilerin kısa zaman aralıklarında hızla değiştikleri göz önüne alındığında büyük bir kısmı istatistikler üzerinden anlam kazanan sosyolojik metinlerin kitaplarda da aynı hızla güncellenmesi gereği ortaya çıkar. Fakat kitapların gözden geçirilmesi bu bakımdan kolay bir şey değildir. Bu durum yayında olan bir eserin basım talebinde ortaya çıkan güçlüklerle birlikte işi daha da zorlaştırır. Üstelik kitap yazarının bir üniversite öğretim üyesi olması halinde ise zaman sorunu ortaya çıkar. Çünkü bir taraftan dersler, diğer taraftan üniversite içi ve üniversite dışı akademik etkinlikler öğretim üyelerine geniş bir zaman olanağını tanımamaktadır. Ancak gerek lisans ve lisansüstü düzeyindeki öğrencilerin derslere olan katkıları, gerekse yeni baskıları zorunlu hale getiren talep ve teveccühlerin söz konusu olumsuzlukları aşarak yeni bilgi ve belgeler üzerinden kitabın sunulması gereğini ortaya koymaktadır. İşte teşvik edici bu nedenler kitabımızın gözden geçirilmesi ve güncellenmesi için yeterli gerekçeyi oluşturmaktaydı. O nedenle bu yeni baskıda konuların gerektirdiği sayısal veriler son dönem gelişmeleri doğrultusunda kitaba alınmış; basımda ortaya çıkan ya da gözden kaçan hatalar gözden geçirilmiştir. Sosyolojinin paradigma konuları içinde yer alan “Anlamacı Sosyoloji (Hermönetik)” yeni bir ünite olarak eklenmiştir. Bu ünite Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi sosyoloji kitabı için daha önceden kaleme aldığım bir metindir. ∗∗∗ Son dönemde ders kitaplarında editörlük çalışmalarının öne çıktığı görülmektedir. Çok yazarlı bu yeni sunumlarda büyük ölçüde pratik yarar gözetilir. Özellikle yayıncılar bu tür çok yazarlı çalışmalarda farklı üniversitelerdeki öğretim elemanlarının birer bölümle kitaba katkı vermelerinde genişleyen ve çeşitlenen hedef kitlenin tirajın artmasına ve ürünün daha az zamanda yeni baskılara yönelmesini gözetirler. Çünkü yayıncılar için az zamanda daha fazla kitap satışı temel amaçtır. Dolayısıyla kitap bölümleri arasında ortaya çıkan kalite farkı ve işlevsellik sorunu yayıncı için bir değer ifade etmez. Hiç kuşkusuz bir disiplini temel sorunlarıyla birlikte uzun yıllar okutma ve öğretme işi ders kitabı hazırlanması ve yayınının temel çıkış noktasıdır. Ne var ki, akademik hayatının daha başlangıcında ünite ve bölüm yazmanın yayıncılarca sergilenen teşvik edici ve cazip boyutları daha çok akademik yaşamda geçerli olan öğretim deneyiminin göz ardı edilmesine neden olmaktadır. O nedenle daha çok çeviri kokan kötü örnekler böylesi bir tarzın ürünü olarak giderek artmakta ve çeşitlenmektedir. Kendi tarihsel, kültürel ve akademik bağlamını üretemeyen nevzuhur kitaplaşmalar, Türkiye’nin Batı kökenli sosyolojik tecrübesini bir türlü kendi özgün bağlamına kavuşturamamanın önde gelen nedenleri arasındaki yerini ısrarla sürdürmektedir. Kitabımız bu yeni baskısıyla kişisel akademik deneyimle birlikte toplumumuzun tarihsel ve sosyolojik sorunlarını öne çıkarmak suretiyle çeviri ağırlıklı paralel örneklerden uzak durarak kategorisindeki özgün yapısını korumuştur. Bu yeni baskının gözden geçirilme aşamasına katkı veren Doç. Dr. Vahap Özpolat ve Anabilim Dalımızın Araştırma Görevlileri ile Pegem Yayınevi’nin basım ve yayın sorumlularına teşekkür ederim. Batıkent, Ağustos 2014 Prof. Dr. İsmail Doğan İÇİNDEKİLER Birinci Baskıya Ön Söz ........................................................................................................................... vi İkinci Baskıya Ön Söz ...........................................................................................................................viii Üçüncü Baskıya Ön Söz ........................................................................................................................ ix Beşinci Baskıya Ön Söz .......................................................................................................................... x Altıncı Baskıya Ön Söz........................................................................................................................... xi Yedinci Baskıya Ön Söz ........................................................................................................................ xii Sekizinci Baskıya Ön Söz .................................................................................................................... xiii On Birinci Baskıya Ön Söz .................................................................................................................. xiv On Üçüncü Baskıya Ön Söz ................................................................................................................ xv İçindekiler...............................................................................................................................................xvii BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM 1. Bölüm (ss: 1 - 16) BİLGİ ............................................................................................................................................................. 1 Gelişigüzel Bilgi ........................................................................................................................................ 2 Bilimsel Bilgi .............................................................................................................................................. 3 Bilimsel Bilginin Belli Başlı Özellikleri ........................................................................................ 4 Bilim Adamı, Malûmat Sahibi, Kültürlü Kişi ............................................................................. 4 Felsefi Bilgi ................................................................................................................................................. 5 Felsefenin Temel Sorunları ............................................................................................................ 5 Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojik Düşünce .................................................................................... 6 Sosyolojik Düşünceyi Dikkate Almanın Gereği ve Önemi ................................................. 7 Sosyolojik Düşüncenin Yararı: Yalnız Değilsiniz ..................................................................... 8 BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM ...............................................................................................................10 TOPLUMSAL BİR BİLİM OLARAK SOSYOLOJİ 2. Bölüm (ss: 17 - 64) SOSYOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ ............................................................................................17 Sosyoloji Sosyal Bir Bilim Dalıdır ...............................................................................................17 Toplumsal Bilimlerin Gecikme Nedenleri ..............................................................................18 Sosyoloji, Toplumsal Bilimlerin Kuşatıcı Bir Modeli Olabilir mi?.....................................18 Sosyolojinin Sanayi Devrimi Öncesindeki Serüveni...........................................................19 TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE 18.YÜZYIL ÖNCESİNDEKİ GELİŞMELER.......................................20 Antikite’de Toplum Düşüncesi ..........................................................................................................20 Sokrat’tan Önceki Filozofların Düşünceleri ...........................................................................20 xviii Sosyoloji Sokrat ve Sonraki Dönem ............................................................................................................21 Orta Çağda Toplum İncelemeleri .....................................................................................................22 Orta Çağın Kayda Değer Toplum Teorisi ve Bir İsim: İBN-İ HALDUN ..............................24 İbn-i Haldun’un Toplum Çözümlemesi ve Yöntem Arayışı ...........................................24 Doğal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi ..............................................................................25 Toplumsal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi ......................................................................25 Asabiyyet Teorisi ..........................................................................................................................26 TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE MODERN GELİŞMELER: YENİ ÇAĞ VE SONRASI .......................31 Sanayileşme ve Sosyoloji ....................................................................................................................32 SOSYOLOJİ: TANIMI, ALAN VE SINIRLARI .......................................................................................33 Tanım .........................................................................................................................................................33 Sosyolojide İlk Sistematik Katkılar ...................................................................................................34 Henri de Saint Simon (1760-1825) .............................................................................................35 Auguste Comte (1798-1857) ........................................................................................................36 Adolphe Quetelet (1796-1874) ...................................................................................................38 Emile Durkheim (1858-1917) .......................................................................................................39 Sosyolojik Düşünce ve Türkiye .........................................................................................................43 Günümüzde Sosyoloji..........................................................................................................................51 SOSYOLOJİDE METOT (YÖNTEM) .....................................................................................................52 Araştırma ve Geliştirme ................................................................................................................57 Temel Araştırma ..............................................................................................................................57 Uygulamalı Araştırma ...................................................................................................................58 Deneysel Geliştirme.......................................................................................................................58 Sosyolojik Araştırmalarda Kullanılan Modeller ....................................................................59 SOSYOLOJİ KÜLTÜRÜNÜN YARARLARI ...........................................................................................60 ANLAMACI (HERMENÖTİK) SOSYOLOJİ 3. Bölüm (ss: 65 - 82) TANIM VE KAVRAMSAL GELİŞME......................................................................................................65 Alegorik Yaklaşım ve Teolojik Hermenötik ...................................................................................66 Hermenötik Bilginin Modern Açılımları.........................................................................................67 HERMENÖTİĞİN ÖNE ÇIKAN İSİMLERİ ............................................................................................68 Schleiermacher ......................................................................................................................................68 Hermönetik ve Tarihsellik ............................................................................................................69 Dilthey .......................................................................................................................................................70 Heidegger ................................................................................................................................................71 İçindekiler xix Gadamer ...................................................................................................................................................72 Karl Mannheim .......................................................................................................................................74 Tarih .....................................................................................................................................................74 Yapı (Structure) ...............................................................................................................................75 Mannheim’ın Hermönetik Yaklaşımının Ana Öğeleri .........................................................75 MAX WEBER VE ANLAMACI SOSYOLOJİ .........................................................................................77 İdeal tip imgelemi ..........................................................................................................................78 Eylem Tipleri .....................................................................................................................................78 İNSAN VE TOPLUM 4. Bölüm (ss: 83 - 132) TOPLUMSAL OLAYLAR .........................................................................................................................83 Toplumsal Olay Nedir? .........................................................................................................................84 A. Comte’un Entelektüel (Düşünsel) Gelişim Ölçütü .........................................................91 Ekonomik Sistem Ölçütü..............................................................................................................91 Karşıt İlişkiler Ölçütü ......................................................................................................................92 TOPLUMLARIN GEÇİRDİĞİ KARAKTERİSTİK DÖNÜŞÜM EVRELERİ........................................93 Geleneksel/Kapalı Toplum/Bilgi Toplumu .............................................................................94 Sanayi Toplumu/Modern Toplum .............................................................................................95 Postmodern Toplum/Küresel Toplum .....................................................................................96 TOPLUMSALLAŞMA, BİREYSELLEŞME, KÜRESELLEŞME ...........................................................97 Toplumsallaşma (Sosyalleşme) .........................................................................................................97 Geleneksel Bir Toplumsallaşma Kurumu: Ahilik...................................................................99 Toplumsallaşma Sürecinin Üç Temel Görüntüsü .............................................................. 101 Bireyselleşme ....................................................................................................................................... 103 Küreselleşme (Globalleşme) ........................................................................................................... 104 Küreselleşen Dünyada Nelere İhtiyacımız Olacak? ................................................................. 107 TOPLUMSAL (SOSYAL) İLİŞKİLER ................................................................................................... 110 Toplumsal Grup ................................................................................................................................... 114 Küçük Grupları İncelemenin Yararları ................................................................................... 118 Değişen Toplumda Grup ve Birey .......................................................................................... 119 Grup Dışı Topluluklar .................................................................................................................. 121 Toplumsal Yığınlar ................................................................................................................ 121 Toplumsal Kategoriler ......................................................................................................... 122 xx Sosyoloji TOPLUMSAL YAPI 5. Bölüm (ss: 133 - 184) Toplumsal Yapı Neden Önemlidir? ............................................................................................... 135 STATÜ ...................................................................................................................................................... 136 Statüler Nasıl Kazanılmaktadır? ..................................................................................................... 138 Statü Grupları....................................................................................................................................... 142 Max Weber’e Göre Statü ve Statü Toplulukları ......................................................................... 143 Statü Toplulukları .......................................................................................................................... 143 Statü Tabakalaşmasının Güvenceleri...................................................................................... 144 Statü Tabakalaşmasının Ekonomik Koşulları ve Sonuçları .............................................. 145 TOPLUMSAL ROL ................................................................................................................................ 147 Rol Beklentileri .................................................................................................................................... 148 Rol Çatışmaları ..................................................................................................................................... 149 Statükocu ve Gelişmeci Rol............................................................................................................. 150 TOPLUMSAL TABAKALAŞMA (KATLAŞMA) ................................................................................ 150 Kölelik ..................................................................................................................................................... 152 Kast .......................................................................................................................................................... 155 Tarihi Yaklaşım ................................................................................................................................ 156 Dini ve Felsefi Yaklaşım................................................................................................................ 157 Feodalite (Feodal Zümreler) ........................................................................................................... 160 Toplumsal Sınıflar ............................................................................................................................... 162 TOPLUMSAL SINIF KURAMLARI ..................................................................................................... 165 Kapitalist Sınıf Yaklaşımı ve Bazı İsimler ................................................................................ 165 Vilfredo Pareto ve Seçkinlerin Dolaşımı Kuramı ........................................................ 165 Davis ve Moore'a Yapılan Eleştiriler ................................................................................ 168 Talcott Parsons ve Toplumsal Tabakalaşma ................................................................. 169 Max Weber’e Göre Sınıf ....................................................................................................... 171 Marksist Sınıf Yaklaşımı................................................................................................................ 173 Türk Toplumları ve Toplumsal Tabakalaşma......................................................................... 175 İslâmiyet Öncesi Türk Toplumları (Genel) ..................................................................... 175 İslâmiyet Sonrası (Osmanlı Özeli) .................................................................................... 176 Türkiye Cumhuriyeti ve Toplumsal Sınıflar .................................................................. 180 İçindekiler xxi TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE 6. Bölüm (ss: 185 - 224) AİLENİN TANIMI ................................................................................................................................... 185 Alan ve Sınırlılıkları ............................................................................................................................. 185 Le Play ve İlk Aile Monografisi .................................................................................................. 188 Toplumsal Özellikleriyle Sosyolojik Çerçevede Adı Geçen Aile Çeşitleri ........................ 189 Geleneksel Geniş Aile .................................................................................................................. 190 Geniş Ailenin İşlevleri.............................................................................................................. 190 Çekirdek Aile ................................................................................................................................... 191 Türk Toplumunda Aile....................................................................................................................... 192 İslâmiyet Öncesi Türk Ailesi ............................................................................................................. 192 İslâmiyet Etkisindeki Türk Ailesi ............................................................................................... 199 Osmanlıda Kadın ve Aile ........................................................................................................ 201 Osmanlı Ailesini Belirleyen Ana Etkenler ......................................................................... 203 Osmanlı Kent Kadını ................................................................................................................ 205 Osmanlı Kent Erkeği ................................................................................................................ 206 Cumhuriyet Döneminde Aile .................................................................................................... 209 Batı’da Aile (Genel) ............................................................................................................................. 211 AİLENİN BİYOLOJİK BOYUTUNA SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM .............................................. 214 Evlilik ve Evlenme Biçimleri............................................................................................................. 214 Çevre Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri..................................................................................... 214 Eş Sayısı Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri................................................................................ 214 Tercihli Evlilik Çeşitleri .................................................................................................................. 216 Türkiye’nin Evlenme ve Boşanmadaki Genel Görünümü ve İstatistikler ........................ 221 Bir Hukukçu Gözüyle Türkiye’de Boşanma Nedenleri............................................................ 223 TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK EĞİTİM 7. Bölüm (ss: 225 - 282) KAVRAM ANALİZİ................................................................................................................................ 226 Eğitim Nedir?........................................................................................................................................ 226 Eğitimin Amaç ve İşlevi Üzerine Bir Tartışma ........................................................................... 228 Bilimin Konusu Olarak Eğitim ya da Eğitimin Toplumsallığı Sorunu ................................ 230 TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ ........................................................................................................................ 232 Örgün Eğitim ........................................................................................................................................ 232 Okul Öncesi Eğitim ..................................................................................................................... 232 İlköğretim ....................................................................................................................................... 234 Ortaöğretim ................................................................................................................................... 237 xxii Sosyoloji Yükseköğretim .............................................................................................................................. 238 DEVLET ÜNİVERSİTELERİ .................................................................................................................. 240 YÖK (Yükseköğretim Kurulu) ................................................................................................... 244 YÖK’ü Ortaya Çıkaran Nedenler ve YÖK’ün İşlevleri ................................................. 245 YAYGIN EĞİTİM.................................................................................................................................... 246 TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SAYISAL GELİŞMELER .................................................... 247 Eğitime Ayrılan Bütçe ........................................................................................................................ 249 Okullaşma Oranları ............................................................................................................................ 251 TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SORUNLAR .................................................................................... 255 Dersler ve Ders Kitapları ............................................................................................................ 260 Üniversite Sınav Sistemi ............................................................................................................ 261 Öğretmen Yetiştiren Programlar ........................................................................................... 262 Öğretmenler ve Öğretmen Yetiştirme.................................................................................. 263 EĞİTİMDE FIRSAT EŞİTLİĞİ OLGUSU ............................................................................................. 266 Eşitlik ve Eşitsizlik: Kavram Analizi ................................................................................................ 266 Hukuk ve Eşitlik ................................................................................................................................... 268 Eğitim ve Eşitlik ................................................................................................................................... 270 Türkiye’de Eğitimde Fırsat Eşitliği ................................................................................................. 273 Coğrafi Etkenler ............................................................................................................................. 273 Sosyal Etkenler .............................................................................................................................. 273 Politik Etkenler................................................................................................................................ 275 TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK DİN 8. Bölüm (ss: 283-300) Din nedir? .............................................................................................................................................. 283 Sosyoloji Açısından Din ............................................................................................................. 284 Din Sosyolojisi ........................................................................................................................ 285 LAİKLİK ................................................................................................................................................... 286 Laik Düzende Din ........................................................................................................................ 287 Türkiye’de Laiklik .......................................................................................................................... 288 Cumhuriyet ve Laiklik................................................................................................................. 289 DÜNYADAKİ MÜSLÜMAN NÜFUS ................................................................................................. 291 TÜRKİYE’DE DİN ve DİNDARLIK...................................................................................................... 292 Türkiye’de Dindarlık .................................................................................................................... 293 Toplumsal Değişme ve Din Görevlileri ................................................................................. 297 İçindekiler xxiii TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK İKTİSAT/EKONOMİ 9. Bölüm (ss: 301-318) TANIM ..................................................................................................................................................... 302 İktisat/Ekonomi nedir?...................................................................................................................... 302 İKTİSADİ/EKONOMİK KAVRAMLAR ............................................................................................... 304 SOSYOLOJİ KURAMINDA EKONOMİ ............................................................................................. 307 İşlevselci yaklaşım........................................................................................................................ 307 Çatışmacı yaklaşım .................................................................................................................. 308 Sembolik yaklaşım ...................................................................................................................... 308 Durkheim ve toplumsal iş bölümü........................................................................................ 309 Marks ve ekonomi ....................................................................................................................... 310 Max Weber ve ekonomi ............................................................................................................. 310 SOSYOLOJİ ve EKONOMİ BİLİMİ İLİŞKİSİ: İKTİSAT SOSYOLOJİSİ ......................................... 311 EKONOMİK KRİZ NEDİR?................................................................................................................... 312 KRİZ SÖZCÜĞÜNÜN TÜRKÇEYE GİRİŞ ÖYKÜSÜ ....................................................................... 314 İKTİSAT SOSYOLOJİSİ AÇISINDAN TOPLUM TİPLERİ................................................................ 314 TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK HUKUK 10. Bölüm (ss: 319 -332) TANIM ..................................................................................................................................................... 319 Hukuk Nedir?........................................................................................................................................ 320 Çeşitli Tanım Denemeleri ................................................................................................... 320 Hukuk ve Ahlak farkı ................................................................................................................... 320 Hukuk Kuralları ............................................................................................................................. 322 HUKUK SİSTEMLERİ ............................................................................................................................ 323 Türk Hukuk Sistemi ..................................................................................................................... 326 Türk Hukuk Kurumları ......................................................................................................... 327 Yargı .................................................................................................................................................. 327 Türk Hukuk Sisteminin Sorunları ........................................................................................... 327 HUKUK ve SOSYOLOJİ ....................................................................................................................... 328 Hukuk Sosyolojisi......................................................................................................................... 328 xxiv Sosyoloji TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK SİYASET 11. Bölüm (ss: 333-348) TANIM ..................................................................................................................................................... 333 Siyaset Nedir? ...................................................................................................................................... 334 Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi....................................................................................... 334 Siyasetin Toplumsal Bağlamları .............................................................................................. 336 İktidar ........................................................................................................................................ 336 Otorite ve Meşruiyet ........................................................................................................... 337 Devlet ........................................................................................................................................ 338 Hâkimiyetin Kaynağına Göre Devlet Şekilleri .................................................................... 340 Monarşik Devlet .................................................................................................................... 340 Teokratik Devlet .................................................................................................................... 341 Oligarşik Devlet ..................................................................................................................... 341 Demokratik Devlet ............................................................................................................... 341 Geleneksel Toplumlarda Siyaset...................................................................................... 343 Modern Toplumlarda Siyaset ......................................................................................................... 345 Kamusal Alan, Özel Alan .................................................................................................................. 345 TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI 12. Bölüm (ss: 349-362) TANIM ..................................................................................................................................................... 349 BAZI TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI .................................................................................... 351 Toplumsal Normlar ..................................................................................................................... 351 Toplumsal Norm Çeşitleri .................................................................................................. 351 Norm Çatışmaları ................................................................................................................. 353 DEĞERLER.............................................................................................................................................. 354 Değerlerin Özellikleri.................................................................................................................. 354 Değerler, Değer Yargılarının Etkisi Altındadır ............................................................. 354 Değerler ve Davranışlar .................................................................................................................... 355 Değerlerin Göreceliği ...................................................................................................................... 355 Değerlerin Duygusal Yükü............................................................................................................... 355 Değerlerin Hiyerarşik Yapısı ............................................................................................................ 355 Toplumsal, Ulusal ve Küresel Değerler........................................................................................ 358 Toplumsal ve Küresel Değerler İlişkisi ......................................................................................... 358 Değerler ve Normlar Arasındaki Farklar ..................................................................................... 362 İçindekiler xxv TOPLUMSAL HAREKETLİLİK 13. Bölüm (ss: 363-374) TANIM ..................................................................................................................................................... 363 Toplumsal Hareketliliğin Yönü ....................................................................................................... 364 Yatay Hareketlilik ........................................................................................................................ 364 Dikey Hareketlilik ......................................................................................................................... 365 Toplumsal Hareketlilik Etmenleri .................................................................................................. 366 Belli Başlı Toplumsal Hareketlilik Etmenleri .............................................................................. 367 Demografik Etmen ..................................................................................................................... 367 Ekonomik Etmenler .................................................................................................................... 368 Ailenin Toplumsal Yapısı ............................................................................................................ 368 Teknoloji ve Teknolojik Değişme............................................................................................ 368 Siyasal Etmenler ........................................................................................................................... 368 Eğitim Etmeni................................................................................................................................ 369 Başarı ve Toplumsal Hareketlilik ............................................................................................. 369 TOPLUMSAL KÖKEN VE EĞİTİMSEL BAŞARI ............................................................................... 371 TOPLUMSAL DEĞİŞME 14. Bölüm (ss: 375-402) TANIM ..................................................................................................................................................... 376 Gelişme (Développement) .............................................................................................................. 376 Evrim (évolution) ................................................................................................................................ 377 Değişme (Changement), Toplumsal Değişme (Le Changement Social) ......................... 378 Toplumsal Değişmenin Koşulları .................................................................................................. 379 Değişme Etmenleri ..................................................................................................................... 380 Demografik Etmen ............................................................................................................... 381 Türkiye’de Nüfus Olgusu .................................................................................................... 385 Teknoloji Etmeni ................................................................................................................... 387 Ekonomik Etmen................................................................................................................... 388 Kültürel Değerler................................................................................................................... 390 Bilgi (information) Etmeni ................................................................................................ 392 Eğitim Etmeni ......................................................................................................................... 392 İdeolojik Etmen ..................................................................................................................... 392 TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI ............................................................................................. 394 Doğrusal Kuramlar ............................................................................................................................. 394 xxvi Sosyoloji Doğrusal Kuramların Eleştirisi (Genel).................................................................................. 394 Devresel Kuramlar .............................................................................................................................. 394 Pareto Kuramının Eleştirisi .............................................................................................................. 395 Eklektik (seçmeci) Kuramlar ............................................................................................................ 395 Kültürel Gecikme (Boşluk) Kuramı ................................................................................................ 396 SİVİL TOPLUM 15. Bölüm (ss: 403-422) TANIM ..................................................................................................................................................... 403 Sivil Toplumun Batılı Serüveni: Düşünsel ve Toplumsal Temelleri ................................... 405 Devlet ve Sivil Toplum................................................................................................................ 407 Türk Kültürü ve Sivil Toplum ................................................................................................... 408 Gerçek Sivil Toplum..................................................................................................................... 413 SİVİL TOPLUM VE YENİ PERSPEKTİFLER ....................................................................................... 415 Sivil Toplum Kavramı Yeni Bir Buluş ...................................................................................... 415 Sivil Toplumun Çekirdeği Gönüllü Kuruluşlardır ...................................................... 416 Güçlü Bir Sivil Toplum Demokrasiyi Sağlamlaştırır ................................................... 417 Demokratik Koşullar Sivil Toplumu Güçlendirir ......................................................... 417 Sivil Toplum Başarılı Bir Ekonomi İçin Belirleyici Bir Faktördür ............................. 418 Gerçek Bir Sivil Toplum Devletten Para Almaz ........................................................... 418 Sivil Toplum Küreselleşti .................................................................................................................. 419 KÜLTÜR VE MEDENİYET (UYGARLIK) 16. Bölüm (ss: 423-456) KÜLTÜR ................................................................................................................................................... 423 TANIM ..................................................................................................................................................... 423 Kavramın Bazı Tanımları ................................................................................................................... 424 Ziya Gökalp’e Göre Kültür: Hars ve Tezhip ................................................................................. 425 Hars ve Tezhip Farkı ............................................................................................................. 425 Din -Toplum-Kültür İlişkileri ............................................................................................................ 426 Evrensel Kültür ve Millî Kültür ........................................................................................................ 428 Kültür Değişmeleri ............................................................................................................................. 430 Serbest Kültür Değişmesi ......................................................................................................... 430 Zorunlu Kültür Değişmesi......................................................................................................... 430 Yayılma (Diffusion)-İktibas-Kültürleştirme-Kültürsüzleşme ................................................ 431 İçindekiler xxvii Kültür Şoku ........................................................................................................................................... 432 Alt Kültür (Sub-culture=Sous Culture), Karşı Kültür ............................................................... 433 Popüler Kültür ..................................................................................................................................... 434 KÜLTÜR HAYATIMIZ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME .............................................................. 436 MEDENİYET (UYGARLIK) ................................................................................................................... 445 TANIM ..................................................................................................................................................... 445 Kültür ve Medeniyet İlişkisi ............................................................................................................. 446 Arnold Toynbee ve Medeniyet ...................................................................................................... 447 Toynbee’nin Tarih ve Uygarlık Tezi Üzerine Farklı Bir Değerlendirme ............................. 449 Toynbee’ye Göre Batı Medeniyeti Karşısında İki Karakteristik Tutum: Zealot ve Herodian .............................................................................. 450 Herodianlığın İki Zayıf Yanı ............................................................................................................. 451 Oswald Spengler ve Medeniyet .................................................................................................... 451 YABANCILAŞMA: FELSEFİ VE TOPLUMSAL BİR PROBLEM OLARAK 17. Bölüm (ss: 457-474) TANIM ..................................................................................................................................................... 457 Hegel ve Yabancılaşma .................................................................................................................... 457 HEGEL (1770- 1831) KİMDİR?.......................................................................................................... 458 Marx ve Emeğin Yabancılaşması ................................................................................................... 459 Yabancılaşma ve Bizâtihi Yabancılaşma Ayırımı ...................................................................... 461 Emek-Ürün İkilemi.............................................................................................................................. 461 Günlük Hayatta Yabancılaşma: Nesneler ve İnsan .................................................................. 463 YABANCILAŞMA ÇEŞİTLERİ.............................................................................................................. 464 Yabancılaşmanın Toplumsal Boyutu............................................................................................ 464 Bürokratik Yabancılaşma.................................................................................................................. 466 Kültürel Yabancılaşma....................................................................................................................... 466 Aile ve Yabancılaşma ......................................................................................................................... 469 Aile Dışı İlişkiler ................................................................................................................................... 470 Aile İçi İlişkiler ...................................................................................................................................... 471 Yabancılaşmanın Türk Ailesi Üzerindeki Toplumsal Tehdidinin Kalkması İçin Neler Yapılabilir? ................................................................................ 472 xxviii Sosyoloji TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ETNİK KÜLTÜR: ETNİK SOSYOLOJİ 18. Bölüm (ss: 475-490) TANIM VE TERMİNOLOJİ ................................................................................................................... 476 Kimlik ve Üst Kimlik ........................................................................................................................... 480 ETNİK AYRIMCILIĞIN TARİHSEL EVRİMİ ....................................................................................... 481 Anthony Giddens kimdir?......................................................................................................... 482 Karakteristik Bir Etnik Ayrımcılık Uygulaması: Güney Afrika ............................................... 482 TÜRKİYE’DE ETNİK KÜLTÜR OLGUSU ........................................................................................... 484 Türk Etnik Kültürü Üzerine Bazı Tartışmalar .............................................................................. 484 Ülke Sorunlarına Alt Kültürlerden Bakma Gereği ................................................................... 485 Aczmendi Alt Kültürü ................................................................................................................. 487 GENÇLİK VE GENÇLİK SORUNLARI: DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE 19. Bölüm (ss: 491-520) TANIM ..................................................................................................................................................... 492 Genç Kimdir, Gençlik Nedir? ........................................................................................................... 492 TÜRKİYE'DE GENÇLİK, GENEL GÖRÜNÜM ve SORUNLAR..................................................... 496 Türkiye'de Gençliğin Demografik Yapısı ..................................................................................... 496 Türkiye'de Gençliğin Genel Görünümü ...................................................................................... 497 Eğitim Sürecinde Bulunan Gençlik ............................................................................................... 498 Ortaöğretim Gençliğine Özgü Sorunlar Nelerdir? .................................................................. 499 Yükseköğretim Gençliği ve Bazı Araştırmalar ........................................................................... 500 Yurt dışı Gençliği ................................................................................................................................ 502 İSTATİSTİKLERİN SOSYO-KÜLTÜREL GÖRÜNÜMLERİ ............................................................. 503 Gençliğin Sorunları ........................................................................................................................... 508 Genelgeçer/ Geleneksel Gençlik Sorunları................................................................................ 508 Güncel Sorunlar .................................................................................................................................. 508 GENÇLİK ALT KÜLTÜRLERİ VE GENÇLİK KUŞAKLARI ............................................................... 508 "Gençlik Kuşakları" Deyimi Doğru mu?....................................................................................... 508 Bazı Gençlik Alt Kültürleri ................................................................................................................ 510 Bağdat Caddesi Gençliği .................................................................................................................. 510 Ankara Yüksel Caddesi Gençliği .................................................................................................... 510 Ankara Yüksel Caddesi’ndeki Gençlik Alt Kültürü ................................................................... 511 Bir Gençlik Alt Kültürü Olarak Emolar.......................................................................................... 515 Bir Gençlik Karşı (Aykırı) Kültürü: Satanist Gruplar ................................................................ 516 ATAKÖYLÜ GENÇLER.......................................................................................................................... 519 İçindekiler xxix TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK KENT VE KENTLİLİK 20. Bölüm (ss: 521-550) TANIM ..................................................................................................................................................... 521 Kent ve Tarih ......................................................................................................................................... 522 Geleneksel Kent .................................................................................................................................. 524 İslâm Kentleri ....................................................................................................................................... 526 GELENEKSEL TÜRK KENTLERİ: OSMANLI TECRÜBESİ .............................................................. 528 Osmanlı Kentleri ................................................................................................................................. 529 Osmanlı Kent Tasarımı ...................................................................................................................... 531 Konut Tipleri ....................................................................................................................................... 531 Kentli Ailelerde Kategorik Farklılaşma ve Ev ........................................................................... 532 Çıkmaz Sokak ....................................................................................................................................... 532 Mahremiyet Kültürü: Sokak ve Mahalle ..................................................................................... 535 Toplumsal Bir Değer Olarak Komşuluk .................................................................................... 536 Mahallenin Yapısı ve Farklı Unsurlar .......................................................................................... 536 Mahalledeki Sosyal Kontrol ........................................................................................................... 537 Mahallenin Temel Unsurları ........................................................................................................... 538 ÇAĞDAŞ KENTLER .............................................................................................................................. 539 Kent Kültürü ve Kentlilik .................................................................................................................. 541 GELECEĞİN ŞEHRİ VE SORUNLAR.................................................................................................. 543 KENTLİ GELECEĞİMİZ ........................................................................................................................ 543 FANTASTİK BİR KENT YORUMU....................................................................................................... 545 GECEKONDU OLGUSU VE GECEKONDU KÜLTÜRÜ 21. Bölüm (ss: 551-570) TANIM ..................................................................................................................................................... 551 Gecekondu Nedir? ............................................................................................................................ 551 Gecekondu Olgusunu Ortaya Çıkaran Nedenler ................................................................... 551 Gecekondulaşmanın Sonuçları Nelerdir? .................................................................................. 553 Dünyada ve Türkiye’de ..................................................................................................................... 553 Dünyada ......................................................................................................................................... 553 Türkiye’de ...................................................................................................................................... 555 Bazı gecekondu semtleri ................................................................................................................ 558 Varoşlar .................................................................................................................................................. 558 xxx Sosyoloji GECEKONDU'DAN KENTE: KENTSEL DÖNÜŞÜM ..................................................................... 560 Kentsel Dönüşüm Sürecinin Evrimi.............................................................................................. 564 Türkiye'de Kentsel Dönüşüm ......................................................................................................... 564 Kentsel Dönüşümde Sosyolojik Boyut ........................................................................................ 568 YOKSULLUK OLGUSU VE YOKSULLUK KÜLTÜRÜ 22. Bölüm (ss: 571-590) TANIM ..................................................................................................................................................... 571 Türkiye’de Yoksulluk........................................................................................................................... 573 Türkiye’de Yoksulluğun Temel Boyutları ..................................................................................... 576 Yoksulluk ve Aile ................................................................................................................................. 579 Yoksullukla Mücadele Stratejileri .................................................................................................. 582 Dolaylı Yaklaşım/ Ekonomik Büyüme Yoluyla Yoksullukla Mücadele Yaklaşımı ........... 582 Doğrudan Yaklaşım ............................................................................................................................ 583 Ayni ve Nakdi Yardımlar ................................................................................................................... 583 Mikro Kredi Modeli ............................................................................................................................ 585 Acil Sosyal Fonlar ................................................................................................................................ 586 Neler Yapılabilir? ................................................................................................................................ 587 Bazı Öneriler ......................................................................................................................................... 588 TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ŞİDDET 23. Bölüm (ss: 591-630) ŞİDDET KÜLTÜRÜ ................................................................................................................................ 591 Şiddetin Psikolojik ve Felsefī Temelleri ....................................................................................... 592 ŞİDDETİN TOPLUMSAL TEMELLERİ ............................................................................................... 595 Aile ve Şiddet ...................................................................................................................................... 595 Aile İçi Şiddetin Yönü: Kadın ve Çocuklar ............................................................................ 595 Medya ve Şiddet ................................................................................................................................. 598 Televizyon ve Şiddet.......................................................................................................................... 599 BARIŞ KÜLTÜRÜ BİLDİRGESİ ............................................................................................................ 601 Sosyokültürel Ortam ve Şiddet...................................................................................................... 601 Türkiye ve Şiddet ............................................................................................................................... 602 Silah ve Şiddet ..................................................................................................................................... 605 İçindekiler xxxi Bireysel Silahlanma Kavramı........................................................................................................... 605 Türkiye’de Bireysel Silahlanma Gerçeği ...................................................................................... 607 Simgesel Şiddet (Violence Symbolique) .................................................................................... 608 ŞİDDETİN GÜNCEL VE GELENEKSEL TOPLUMSAL ALANLARI .............................................. 609 Taciz/ Mobbing/Yıldırma ................................................................................................................. 609 Tanım ...................................................................................................................................................... 609 Taciz Çeşitleri........................................................................................................................................ 609 Taciz Araştırmaları ve Hukuki Yaptırımlar .................................................................................. 611 Hukuki Boyut ....................................................................................................................................... 612 Tacizin Bürokratik/Toplumsal Ortamları ..................................................................................... 613 İş yerinde Taciz..................................................................................................................................... 613 İş yerinde Tacizin/Yıldırmanın Karakteristik Özellikleri ......................................................... 613 İş yerinde Yıldırma Nedenleri ......................................................................................................... 614 Eğitim Ortamlarında Yıldırma ........................................................................................................ 615 Cinsellik ve Taciz.................................................................................................................................. 615 Cinsel İstismar/ Cinsel Taciz ............................................................................................................ 616 Cinsel Tacizin İki Yöntemi: Tehdit ve Taltif (Ödül)..................................................................... 616 Çocuğun Tacize Uğradığı Anlaşılabilir Mi?.......................................................................... 616 Eğitimde Taciz Örnekleri .................................................................................................................. 617 Bir Şiddet Ögesi Olarak İntihar Olgusu ....................................................................................... 619 Tanım ...................................................................................................................................................... 619 Semavi Dinlerde İntihar ................................................................................................................... 620 İntihar Nedenleri................................................................................................................................. 621 İntiharların Mevsimi Var Mıdır? ...................................................................................................... 623 İntiharlarda Artış ve Azalma ........................................................................................................... 623 Türkiye’de İntiharlar ........................................................................................................................... 624 ÇOCUKLARIN ACIMASIZLIĞI ........................................................................................................... 625 ŞİDDETİN POPÜLER ALANI: FUTBOL VE ŞİDDET ...................................................................... 627 Futbol ve Küresel Değerler.............................................................................................................. 627 Mensubiyet Kültürü ve Taraftarlık ................................................................................................ 628 Neden Şiddet? ..................................................................................................................................... 629 Şiddetin Türk Futboluna Özgü Nedenleri ................................................................................. 629 xxxii Sosyoloji SOSYOLOJİK SORUN VE METİN ÇÖZÜMLEMELERİ 24. Bölüm (ss: 631-664) SOSYOLOJİK BİR MALZEME OLARAK TEZÂKİR.......................................................................... 632 Tezâkir Nasıl Ortaya Çıktı? ............................................................................................................... 633 Eserde Yer Alan Belli Başlı Konular................................................................................................ 634 Tezâkir’in Ortaya Koyduğu Sosyolojik Gerçekler..................................................................... 635 Yöntem ................................................................................................................................................... 635 Tezâkir’in Siyâsî Boyutu .................................................................................................................... 636 Sosyal ve Ekonomik Boyut .............................................................................................................. 637 İşkodra .................................................................................................................................................... 639 Bosna-Hersek ....................................................................................................................................... 640 Fırka-i Islâhiyye .................................................................................................................................... 642 SOSYOLOJİK DÜŞÜNCENİN OSMANLIDAKİ KAYNAKLARI: “ULÛM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI” ÖRNEĞİ ...................................................... 645 Sosyolojik Düşünce ve Osmanlı ................................................................................................... 648 İlk Popüler Bilim Dergisi: Mecmua-i Fünûn .............................................................................. 648 Sosyolojik Düşünceye İlk Önemli Vurgu: Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası ..................................................................................................................... 650 ULÛM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI.......................................................................... 651 Kaynakça................................................................................................................................................ 665 Dizin ........................................................................................................................................................ 695 1. BÖLÜM BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM BİLGİ (Ma’rifet, Connaissance) İnsanoğlunun temel çaba ve etkinliklerinden biri de bilgi üretmektir. Bu üretimin, evrensel boyutunun yanı sıra günlük hayatın kolaylaştırılması gibi görünür ve anlaşılır bir amacı vardır. Bu bakımdan bilgi, insanın dış dünya (yakın ve uzak çevre) ile uyumunu sağlayan önemli bir etkendir. Bir kılavuz, bir yol göstericidir. Felsefî yaklaşımla bilgi bir ışıktır. Çok genel anlamda “bir sürecin sonunda ortaya çıkan deney ve tecrübe”dir. Ancak bu tecrübe daha çok bir sonuç olarak ait olduğu bir süreci ifade etmektedir. Yani bilgi, belli bir sürecin sonunda elde edilir. Bilimde bu sürece “bilimsel yöntem” denilmektedir. Bilimsel yöntem yardımıyla elde edilen bilgi gelişigüzel bilgiden ayrılmaktadır. Bilimsel yöntem nesne ve olgular arasındaki ilişkileri sistematik olarak ifade etmektedir. Böyle sistematik bir ifade derli toplu bir fikir bütününe ulaşmaktadır ki bu bütüne bilgi denilmektedir. Bu açıklamadan şöyle bir tanıma gitmek mümkündür: “Bilgi, nesne ve olgular arasındaki ilişkilerin sistematik ifadesi olan bir fikir ya da düşünce bütünüdür” (Armağan, 1988, s.21). Kabul etmek gerekir ki “sağlam ve güvenilir bilgi, insanoğlunun tarih öncesi çağlardan başlayarak hayatını düzenlemede yardımcı olmuştur” (Sayılı, 1983:7). İnsanın tarım yapması uzun zaman içinde çeşitli bitkilere ilişkin olarak kazandığı bilgi ve deneyden yararlanması sayesinde mümkün olabildiği gibi, toprağa bağlanması, kentler, kültürler ve uygarlıklar kurması bu çeşitten bilgi ve tecrübelerin bir sonucu olarak düşünülebilir. Çağlar boyu fiziksel (doğal) çevrenin yol açtığı güçlükleri aşma çabasında ortaya çıkan somut gelişmeler bilgi kılavuzluğunun insana kazandırdıklarının hiç de küçümsenemeyecek bir göstergesidir. 2 Sosyoloji Güvenilir ve sağlam bilgi elde etme her türlü bilimsel çabanın başlıca amacıdır. Acaba her bilimsel çaba böylesi bir bilgi elde edilmesini gerçekleştirebilmekte midir? Ya da her bilimsel çaba sonunda ortaya çıkan bilgilerin belirtilen niteliklere uygun olduğu söylenebilir mi? Bütün bu sorular bilginin ait olduğu bilimsel alana (bir disipline veya bir derse) göre cevap bulunabilecek sorulardır. Ama, kanıtlanmış bilgiye ulaşan her çabanın amacına ulaştığını ilke olarak kabul etmek gerekir. Kanıtlanmış bilgi, bilimin ürün boyutudur. Sınama yoluyla günlük davranış ve etkileşim biçimleri içinde çıkabildiği gibi, belirli ve sistemli bir çalışmanın yani bilimsel yöntemin sonunda da elde edilebilir. Yani insanın günlük alışkanlıkları içinde edindiği zorunlu bilgiler gerçekte insanın toplumsal ortamda bulduğu bilgilerdir. Zaman içinde farklı insan davranışlarıyla denenerek değişik zaman ve ortamlarda ortak insani ürün haline gelmiştir. Bunların tek tek tüm insanlarca sınanıp denenmesine gerek yoktur. Bir insanın yaptığını yine bir insan yapacaktır. Bir insan yapıp ettikleriyle hemcinslerinden ayrı bir şey yapmayacaktır: Bir sevinç, heyecanlandıracak, bir hüzün, üzecek, bir ayrılık düşündürecek, kaybolanın eksikliğini bir başka hemcinsi gibi duyacaktır. Hissetme, kaybetme ve kazanma bilgisi için uzun ve ayrıntılı çabalar sarf etmesine gerek yoktur. Doğal olarak bunun eğitimini de görmeye gerek yoktur. Çünkü bunlar gelişigüzel (günlük, rastgele) bilgilerdir. Gelişigüzel Bilgi (La Connaissance Vulgaire) Gelişigüzel bilgi doğruluğu ya da yanlışlığı kanıtlanma gereği olmayan bilgilerdir. Çevremizdeki eşyanın (nesne ve nesneler dünyası) bilgilerini duyularımızla kavrıyoruz. Ancak bu kavrayışta belirli (standardı belli, genel-geçer) bir metot kullanılmamaktadır. Düzensiz bilgiler olarak adlandırılan bu bilgiler günlük hayatımızı kolaylaştırarak çevremizden daha iyi yararlanmamızı sağlar. Ateşin ısıtma özelliğini -insana özgü olan - kişisel deneylerle, kuşun uçuculuğunu gözleyerek, dünyanın öteki ucundaki bir ülkeyi, farklı coğrafi bir bölgeyi sözgelişi Patagonya’yı buraları görenleri dinleyerek ya da çeşitli iletişim araçlarının yardımıyla öğrenmek mümkündür. Düzensiz bilgiler “onları elde edenlerin yönelişleriyle karışık bulunur” ve herkese göre değişebilir. Mevsiminde ve ihtiyaç duyulan yoğunlukta yağan yağmur tarımsal alanlar için gerekli olurken, altyapısı olmayan yerleşim birimleri için doğal bir felakete dönüşebilmektedir. Bu durumda yağmurun yağması çiftçiler için yararlı, gecekondu sakinleri için de zararlı bir olaydır. Aynı şekilde bir taraftar için takımının aldığı sonuç son derece önemli olabilirken; taraftar olmayanlar için bu sonucun herhangi bir önemi olmayabilir. Duyu organlarımızın ve günlük algılarımızın verilerine dayanarak elde ettiğimiz bu çeşitten bilgiler ve buna dayalı olan düşünce biçimlerine “düzensiz” ya da “birleştirilmemiş” gelişigüzel (âmiyâne= alelhusus= rastlantısal) bilgi ve düşünüş şekli denir. Bu tür bilgiler günlük algı ve deneylere dayandığı için her zaman “kanıtlanamazlar”. Kısacası düzensiz bilgiler “tamamıyla subjektif (öznel) ve güvenilir olmayan dağınık ve Bilgi, Bilimsel Yöntem ve Bilim 3 tek tek algılara dayanan ampirik bilgilerdir” (Küçük, 1974:257). Duyu organlarımıza dayalı herhangi bir sistematik çabadan uzak olarak yapılan “duyusal gözlem”lerle, ancak olabilecek değişik nesneleri algılayabilir, dünyayı kısmen tanıyabiliriz. Bu çerçevede günlük hayatın, insan ve toplum gerçeğinin bütünüyle kavranması mümkün değildir. Gelişigüzel bilgi adı ve işleviyle sınırlıdır. İnsan hayatının günlük akışında ortaya çıkan sorun ve güçlüklerin seçilip ayıklanmasında işlevseldir. Ancak insanın supra (yüce) ihtiyaçlarıyla fiziksel ve toplumsal konumu ve çevresinden kaynaklanan ilgi ve sorunlarına cevap vermede yetersiz kalmaktadır. Bu aşamada insanın bütün bunlara cevap arayışı içinde yeni ve farklı bilgi alanlarına yönelmesi doğaldır. Tarihsel gelişim içinde insanoğlunun sorunlarına çeşitli boyutlarda karşılık (cevap) verme işleviyle ortaya çıkan ve gelişen bilgi çeşitlerinden bazıları söyle sıralanabilir: Felsefī bilgi, Bilimsel bilgi, Dinī bilgi, Teknik bilgi, Politik bilgi, Sağduyu bilgisi, Algıya dayalı dış dünya bilgisi, Biçim bilgisi, Öz bilgisi, Sosyolojik bilgi. Bütün bu bilgileri zihinde başlayıp biten soyut (zihinsel) bilgi ile uygulamaya dönük somut (ampirik) bilgiler biçiminde iki ayrı kategoriye indirgemek mümkündür. Mevcut bilgi çeşitlerinin her birinin kendi içinde sahip olduğu özgün problem ve detaylarının yanı sıra bir başka bilgi alanının sınırlı kaldığı noktalardan hareketle söz konusu sınırları kendi problematiği (sorunsal)’ne kattığı görülmektedir. Yani herhangi bir bilgi alanının çözemediği, yeterli cevapları öneremediği konularda bir başka bilgi alanının kendini yetkin ve yeterli gördüğü bilinmektedir. Gelişigüzel bilginin yeterli olmadığı noktada bilimsel bilginin; onun yeterli olmadığının düşünüldüğü noktada ise felsefī bilginin devreye girdiği görülür. Bilgi alanları arasındaki bu ilişki aynı zamanda alanları farklılaştıran bir ölçüttür. Gelişigüzel bilginin çözümsüz bıraktığı sorunlara bilimsel bilgi; bilimsel bilgi ile çözüme kavuşturulamayan sorunlara felsefi ve dini bilginin yönelmesinin böyle bir açıklaması olmalıdır. Bu aşamada, belirleyici özellikler nedeniyle “bilimsel bilgi” ve “felsefi bilgi” üzerinde kısaca durmakta yarar vardır. Bununla sosyolojiyi farklı bir bilimsel alan haline getiren sosyolojik bilgi çeşidinin mahiyeti (niteliği) ve sınırlarını anlamak kolaylaşacaktır. Bilimsel Bilgi (La Connaissance Scientifique) Bilimsel bilgi, doğruluğu ya da yanlışlığı kanıtlanabilen olgu ve olaylardan “bilimsel yöntem” yardımıyla ortaya konabilen bilgidir. Buradan anlaşıldığına göre bilimsel bilgi “kanıtlanma” imkânı veren olay ve olguların incelenmesinin bir ürünüdür. Subjektif (öznel) nitelikli ve tamamen soyutlamaya dayalı, üstelik bilimsel yöntem imkânı vermeyen olayları bilimsel bilgiye dönüştürmek mümkün değildir. Bilimsel yöntem, bilimde ürüne ve kesin sonuca (kanıtlanmış bilgiye) ulaşmada gerekli ve kaçınılmaz bir araç olarak ortaya çıkmaktadır. Bilimsel yöntem kullanmayan, daha doğrusu bilimsel yönteme dayanmayan bilgiler “bilimsel” sayılmazlar. 4 Sosyoloji Bilimsel Bilginin Belli Başlı Özellikleri a. Bilimsel bilgi nesneldir: Bilimsel bilgi ile ortaya konan sonuçlar dünyanın her yerinde aynıdır. Kişiden kişiye değişmeyen, herkese göre aynı olan, aynı değerleri taşıyan özelliklere sahiptir. Örneğin Newton’un yerçekimi kanunu, Archimedes’in sıvılar hakkındaki kanunları anlayanlar tarafından aynı nesnel değere sahiptir. b. Bilimsel bilgiler kesindir: Bilimsel bilgi tarafından kanunu bulunmuş bir olay hakkında yapılmış başka bir açıklamayı artık bilimsel bilgi kabul etmez. Örneğin demirdeki genleşme olayını inceleyen fizik bilimi, bunun nedenini bulmuşsa, “aksi kanıtlanıncaya” kadar başka bir açıklamayı bilim kabul etmeyecektir. c. Bilimsel bilgiler deney metoduna bağlıdır: Deneyden gelmeyen, deneye dayanmayan bilgiler bilimsel sayılmaz. Ancak metot ve uygulama, fen bilimleri ile sosyal bilimler arasında farklı gerçekleşir. Fen bilimlerinde daha çok laboratuvar şartlarında gerçekleşen uygulama; sosyal bilimlerde test, sınama, mukayese gibi yine bir bilimsel yöntem için gerekli olan tekniklerle gerçekleştirilir. d. Bilimsel bilgilerde prévision (öngörü=basiret) vardır: Bu özellik araştırmacının araştırdığı konu ya da problem sonuçları hakkında tahminde bulunma yeteneğidir. Literatürde prédiction olarak da geçen bu kavram, tahmin, tahminde bulunmak; öndeyi, öndeyide bulunmak gibi anlamlarının yanı sıra “kehanette bulunmak” olarak da anlamlandırılmaktadır. Buna göre bir kimyacı iki ayrı maddenin karışımıyla ne gibi sonucun elde edileceğini, bir biyoloji bilgini döllenen iki ayrı hücreden ne gibi bir embriyonun ortaya çıkabileceğini önceden bilebilir. Yani sonucu öngörebilir. Burada Auguste Comte’un “Savoir pour prévoir=bilmek için önceden görmek gerekir” sözünün böyle bir anlamı olduğu düşünülebilir. e. Bilimsel bilgi geneldir: Bilimsel bilgi aynı cinsten ve ortaklaşa niteliklere sahip olan olaylar grubunu incelediğinden sonuç olarak elde edilen bilgiler de geneldir. Mesela bilimsel bilginin katı, sıvı, gaz vb. cisimler hakkında yapmış bulunduğu açıklamalar aynı cinsten olan bütün sıvılar, bütün katılar, bütün gaz cisimler için geçerlidir. Yani bilimsel bilgi “genel-geçer”dir. Bilim Adamı, Malûmat Sahibi, Kültürlü Kişi Bilimsel bilgi onunla uğraşanlar açısından da bir farklılaşma meydana getirmektedir. Dolayısıyla bilimle uğraşan ve böyle bir uğraşı meslek haline getirenlerle ortalama bilgi meraklıları arasında nitelik ve unvan farklılıkları bulunur. Bu çerçevede bilimsel bilgiye sahip kişi gelişigüzel bilgi sınırları içinde kalmış insan arasında belirgin bir fark vardır. Bu insan “malûmat sahibi”, “kültürlü”, “bilgili” bir kişi olabilir ama bilimin kurallarını hazmetmiş (içselleştirmiş, özümsemiş), kavram ve deneyimleri bilimsel alanların öngördüğü doğrultuda kullanabilecek hale gelmiş bir bilim adamı (bilgin=âlim) değildir. Bilgi, Bilimsel Yöntem ve Bilim 5 Malûmat sahibi (birtakım bilgilere sahip) kişi kitap okur, gazete okuma alışkanlığı vardır, iletişim araçlarından yararlanır, bir şey sorulduğunda söz konusu kaynaklardan öğrendiği gibi cevap verir. Bütün bilgisi bu okumalarla sınırlıdır. Böyle kişiler malūmat sahibi olan günümüzün deyişi ile kültürlü kişilerdir; ancak, bilgin, bilim adamı ya da âlim değildir. Bilim adamı, bilimin yasalarını özümsediğinden herhangi bir sorunu kitaptan okumadan da cevaplayabilir. Esasen bu durum bilgin ile kültürlü kişi (malumat sahibi, günlük bilgi ile sınırlı olan kişi) arasındaki belirgin farktır. Bilim, yasaları, nitelikleri ve ilkeleri içerdiğinden iyi özümsenirse istenildiğinde kullanılabilir. İşte bilimin ilkelerini iyi öğrenip istediği zaman bunları kullanabilecek hale gelen bir kimse bilimsel yeteneğe (ilmî melekeye) sahip olmuş demektir. Günümüzde bilim adamları üniversite ve benzeri araştırma kurumlarında yetişmektedir. Felsefī Bilgi (La Connaissance Philosophique) Felsefî bilgi, bilimsel bilgilere dayanmakla birlikte onlardan birinin veya tümünün ilke ve yöntemlerini incelemek üzere bilimlerde ortak ilkeler arayan bilgidir. Bu ilkeler bilimlerin alanlarını aşarak doğaüstü konulara yönelebilir. Bu aşamada ise metafizik bilgi adını alır. Felsefī bilginin iki temel özelliğinden söz edilebilir: 1. Gerek düzensiz bilgiyle gerekse bilimsel bilgilerle cevaplandırılamayan konular ve soruların cevabını vermeye çalışır. Evrenin meydana geliş sırrı, insanlığın öncesi ve sonu gibi konularda spekülatif yaklaşımlar felsefi bilginin ilgi alanını meydana getirir. 2. Bilimsel bilgilerin varmış olduğu sonuçlar üzerinde kurulmuş olan daha genel görüşler ileri sürer. Örneğin tarih bilimi 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı ile başlayan yeni bir dönemin (Tanzimat döneminin) belgelere dayalı olarak gerçek bir şekilde sebep ve sonuçlarını ortaya koyar. Aynı konuda felsefe yapan bir kimse “acaba Tanzimat ilan edilmeseydi ne olurdu?” gibi bir soruya cevap vermeye çalışır. Felsefenin Temel Sorunları Felsefenin üç ana problematiği (sorunsalı) bulunmaktadır. Bunlar; 1. Epistemoloji (Bilgi Teorisi). 2. Ontoloji (Varlık Teorisi). 3. Ethika (Ahlâk Teorisi). 6 Sosyoloji Bilgi Teorisi Bilginin değeri ve kaynağı ile ilgili iki temel ayrıntı üzerinde durur. Bu iki kategori kendi içinde çeşitli felsefi akımlarla temsil edilir. Buna göre çeşitli akımların bilginin değeri ve kaynağı ile ilgili farklı yaklaşımları bulunmaktadır. Örneğin bilginin değeri konusunda dogmatik görüş insan bilgisinin mutlak olduğunu, sofistler herkese göre değişmez bir hakikatten bahsedilemeyeceğini, septique (şüpheci) görüş eşya ve olaylar hakkında kesin hüküm vermekten çekinilmesi gerektiğini; skolastik görüşe göre din ve kutsal kitapların bildirdiği bilgilerin hakikat olduğunu, eleştirici (kritik) görüşler ise eleştiri yapılmadan doğru ve yanlışın ortaya konulamayacağını ileri sürmektedirler. Bilginin kaynağı konusunda bir örneklem sunmak gerekirse, rasyonalistlerin aklı, ampiristlerin deneyi, sezgicilerin de zekâ ve sezgiyi bilgi kaynağı olarak kabul ettikleri görülür. Varlık Teorisi Varlığın mahiyeti (niteliği) ile ilgili sorulara cevap vermeye çalışır. Dış âlem, görünen âlem bir varlıktır. Felsefeye göre bir reel varlık, bir de ideal varlık vardır. Mantık reel, matematik ideal varlıktır. Felsefeye ontolojik anlamda problem olan varlık ise var olan, görünür varlıktır. Varlık bir midir? Çok mudur? Aynı madde midir? Farklı cisim ya da madde midir? Ontoloji bunlara cevap vermeye çalışır. Ahlâk Teorisi Ahlâkın kaynağı ve niteliği ile ilgili sorulara cevap arayan teoridir. Ahlâkın kaynağı birey mi, toplum mu, yoksa metafizik gerçeklik midir? Bütün bunlar söz konusu teorinin problem konularını teşkil eder. Burada görüldüğü üzere felsefe yalnızca bilimin verileri üzerinde ve bilime dayalı olarak çalışmaz, diğer bilgi türlerinde de aynı şeyi yapar. Bilime dayalı olarak yapılan bilim felsefesi gibi, dine dayanarak yapılan din felsefesi, sanatın verilerine dayalı olarak yapılan sanat felsefesi gibi. Buna göre ne kadar bilgi türü varsa o kadar felsefe vardır. Bu açıdan felsefe “bilgi üzerinde bilgi” (Öner, 1986, s.496) olarak tanımlanmaktadır. Sosyolojik Bilgi (La Connaissance Sociologique) Sosyolojik bilgi için insan yaşadığı toplumun bir parçasıdır. O nedenle bu bilgi çeşidinde insana ait tüm işlev ve ihtiyaçlar, tüm etkinlikler topluma, toplumsala (sosyal alana) indirgenerek açıklama bulur. Çünkü toplum sosyolojik bilginin kaynağıdır. Toplumsal olaylar bilgiyi üreten, çeşitlendiren, niteleyen ve belirleyen birer faktör (etken) olarak öne çıkar. Bu bilgi çeşidinde insan toplum tarafından kuşatılmış bir varlıktır. İnsan doğup büyüdüğü sosyal çevrenin, yani toplumun çocuğudur.
