23866 2.0 Little Listeners Turkish 2016.indd - Med-El
advertisement
Rehabilitasyon Little Listeners Koklear implantlı küçük çocukları destekleyici bir kaynak 1 2 Teşekkürler* Leo De Raeve(2,3), Gerard Spaai(1), Elke Huysmans(1), uyarlanmış halidir. Bu yayın; Revalidatienfonds, Stichting Kim de Gooijer(1), Marleen Bammens(2), Edith Croux(2), Kinderpostzegels ve Stichting Fonds voor het Dove en and Liesbeth Tuyls(2)e, yaptıklara çalışmalara dayanarak Slechthorende Kind tarafından finanse edilen ve 2003 – bu kitapçığı hazırlamamıza izin verdikleri için teşekkür 2007 yılları arasında yürütülen “İşitme Engelli ve Koklear ederiz. İmplantlı (Kİ) Küçük Çocuklara Bilingual Ortamlarda Destek Verme Amaçlı Program” adlı proje çerçevesinde 1. Nederlandse Stichting voor het Dove en Slechthoren hazırlanmıştır. de Kind, Amsterdam (NL) 2. Koninklijk Instituut voor Doven en Spraakgestoorden, Hasselt (B) 3. Onafhankelijk Informatiecentrum over Cochleaire Implantatie (ONICI), Zonhoven (B) Little Listeners kitapçığı, koklear implantlı çocukların velileri ve bakıcıları için Flemenkçe dilinde hazırlanan “Begeleiden van jonge dove kinderen met een cochleair implantaat: informatie en tips voor ouders en begeleiders.” adlı yayınların belli bölümlerinin çevirilip www.kids.be * www.onici.be www.nsdsk.nl Tüm bölümler, De Reave ve diğerlerinin (2008) 1., 2., 3., 4. ve 5. Bölümlerinden uyarlanmıştır. 3 Hoş geldiniz asyont n la p im r Koklea cuğunuz o ç a r n o s dan ileceğiniz b a p a y in iç la şey onun li m e n ö en ktır. a m r u k iletişim Şu an bu kitapçığı okuyorsanız, muhtemelen, işitme Bu kitapçıkta, önemli derecede işitme kaybı olan çoğu kaybı olan ve koklear implant kullanan küçük yaşta bir çocuğun, koklear implanttan fayda göreceği ve ileride çocuğunuz var. Ona, duymasına yardım edecek bir konuşma diliyle yeterli biçimde iletişim kurma potansiyeli teknolojiyi sağlamakta hızlı davrandığınız için sizi kutlarız. taşıdığı varsayılmaktadır. İletişimde yeterlilikte birçok Başladığınız bu heyecan verici yolculuk kimi zaman etkenin rol oynadığı artık bilinmektedir. İşitme kaybının zorlukları beraberinde getirecek, ama ödülü de büyük teşhis edildiği ve tedavi edilmeye başlandığı yaş, aile ve olacak. Little Listeners’daki bilgiler; bilimsel bulgular, eğitim ortamı, öğrenmeyle ilgili başka sorunların varlığı klinisyenlerin deneyimleri ve yukarıda bahsedilen bunlardan yalnızca birkaçıdır. Rehber niteliğindeki bu araştırma projesinin sonuçlarının derlenmesiyle elde kitapçık, iletişimde ileride elde edilecek başarıya zemin edilmiştir. Bu kitapçık özellikle velilere ve bakıcılara hazırlamaya odaklanır. Bu yüzden yolun daha en başından yöneliktir ancak koklear implant kullanan üç yaşın olumlu bir sonuç beklentisine sahip olmak önemlidir. Eğer altındaki çocukların öğretmenleri için de uygundur. mümkün olan en iyiyi hedeflemezsek, en iyinin altında bir sonucu kabullenmeye eğilimli oluruz. Çocuğunuzun Unutmayın; koklear implantasyondan sonra çocuğunuz durumuna uygun, gerçekçi beklentilere sahip olabilmek için yapabileceğiniz en önemli şey, onunla samimi, rahat, için yerel habilitasyon uzmanlarıyla yakın iletişim içinde doğal biçimde (çok fazla tasarlamadan, akışına bırakarak) olun. iletişim kurmanızdır. Little Listeners’ı, çocuğunuzla işitme kaybı yokmuş gibi konuşurken, aklınızda bulunmasının iyi Little Listeners’daki bilgileri faydalı bulacağınızı umuyoruz. olacağı ekstra şeyleri içeren bir kitapçık olarak görmeniz Daha başka fikirler, materyaller ve destek için lütfen en en iyisidir. Kitapçık bu “ekstra” şeyleri açıklar ve onları yakınınızdaki MED-EL ofisi ile iletişime geçin ya da MED-EL çocuğunuzla günlük iletişiminizin nasıl doğal bir parçası web sitesindeki (www.medel.com) Daha İyi İletişim için haline getireceğinizi anlatır. Bu yöntemleri ve tavsiyeleri BRIDGE kısmına göz atın. anladıktan sonra uygulamayı deneyin. Çabucak “yararlı alışkanlıklar” haline geldiklerini ve koklear implantasyondan sonra çocuğunuzun dil gelişimini desteklediklerini göreceksiniz. 4 1. Bölüm: Koklear Ímplantasyonda Son Teknoloji Koklear implant (Kİ), iç kulağa (koklea) implante edilen ve Dahası; iki yaş altı implant olan çocukların, dil gelişiminin ileriden çok ileri dereceye kadar işitme kaybı olan bazı alanlarında normal işiten yaşıtlarına yetişebildiğini kişilerde işitme algısını iyileştirmek için kullanılan bir (Geers vd., 2009; Hayes vd., 2009; Nicholas vd., 2007; elektronik cihazdır. Kİ ameliyatları bundan yaklaşık 30 yıl Svirsky vd., 2004) ve birçoğunun normal ilkokulların ilk önce yapılmaya başlanmıştır ve önemli derecede işitme sınıflarına gittiğini (Francis vd.,1999; Geers vd.,2003) kaybı olan yetişkinler ve çocuklar için artık kabul edilmiş gösteren araştırmalar gittikçe artmaktadır. bir tedavi yöntemidir. Bu nedenle Kİ kullanan çocukları implantasyondan sonraki Koklear implant, işitme algısını eski haline getirmez ya da süreçte mümkün olduğunca fazla desteklemek çok normal bir işitme algısı yaratmaz. Bunun yerine, uygun önemlidir. koşullar altında, işitme engeli olan kişiye çevresini, konuşmaları duyma ve telefonda konuşabilme becerisi verebilir ve hatta müzikten zevk almasını sağlayabilir. İki İmplant Mı Daha İyi, Tek İmplant mı? Çocuklar özellikle erken yaşta ameliyat olduklarında, İki kulaktan da faydalanabilmek, işitme açısından çok Kİ’den çok büyük yarar görmektedir. önemlidir. İki kulakla daha iyi duymakla kalmaz; yumuşak sesleri daha kolay işitiriz, gürültülü ortamlarda daha İşitme engelli ve Kİ kullanıcısı olan çocuklarda genellikle ek iyi anlarız, bir ses kaynağının yerini tayin edebiliriz ve desteğe ve eğitim seçeneklerine ihtiyaç duyulur. Bu kitapçık uzaktan gelen konuşmaları anlayabiliriz. Bu da erken velilere özellikle, Kİ kullanan çok küçük çocuklara yönelik bilateral implantasyon ile mümkün olabilir. Bilateral ayrıntılı bilgiler ve işe yarar ipuçları sağlamaktadır. implantasyon şu an dünyada tüm sağlık sigortası kuruluşları tarafından karşılanıyor olmasa da, gittikçe Erken İmplantasyonun Önemi Birçok ülkede yenidoğan işitme taramasının başlatılması, daha fazla kuruluş tarafından bu kapsama alınmakta ve böyle olması gerektiğine dair bulgular da armaktadır. Eğer çocuğunuz bilateral implantasyona hazır değilse çocuklarda işitme bozukluklarının erken teşhisini ya da durumunuz elvermiyorsa, çocuğun implant sağlamıştır. Çok ileri derecede işitme kaybı söz konusu olmayan kulağında bir işitme cihazı kullanması önem olduğunda, müdahele artık teşhisten sonraki iki ay içinde taşır. Bu, odyoloğunuzla konuşmanız gereken önemli yapılabilmektedir. İdeal işitsel ve sözel gelişim için “kritik” konulardan biridir. ya da en azından “hassas” bir dönemin var olduğuna dair ve çok erken implantasyon lehinde bulgular artmaktadır (Osberger,1997; Sharma vd. 2005). De Raeve (2010), May-Mederake vd. (2010), Svirsky vd. (2004), Anderson vd. (2003), Kirk vd. (2002), Osberger vd. (2002), Sharma vd. (2002), ve Nikopoulos vd. (1999)’nin ortaya koyduğu üzere; dört yaş altı implant olan çocukların işitsel ve sözel gelişimleri ile, iki yaş altı implant olanlarınki arasında önemli farklar bulunmuştur. 5 İmplantlı çocuklar kendilerine has bir gruptur. Daha önce Yalnızca sözlü dil kullanmak, erken implant edilen işitebilmiş ve sonra işitme kaybı yaşamış yetişkinlerin çocuklarda gayet başarılı sonuçlar verebilir. Ancak işitme aksine, bu çocuklar genellikle yalnızca koklear implanttan kaybının dışında diğer öğrenme güçlükleri olan çocuklarda gelen ses ile işitmeyi öğrenir. Bazı şeyleri; örneğin yabancı Total İletişim (bazı ülkelerde “bilingual” yaklaşım da denir) bir dili, hayatın ilerleyen aşamalarında öğrenmenin daha tercih edilebilir. Bunun kararını en iyi, aileler ve çocuğun zor olduğu bilinen bir gerçektir. Aynı şekilde, çocuğun, dil ve ailesinin ihtiyaçlarını anlayacakları için çocukla yakın gelişimi için seslerden faydalanabileceği en elverişli çalışan uzmanlar verebilir. Çocuğunuzla iletişimde işaret “zaman aralığı”nın hayatının ilk döneminde olduğu uzun dilini ve sözlü dili birlikte kullanıyorsanız; implantla süredir bilinmektedir. Örneğin bu yöndeki çalışmalar; 3,5 dinleme becerisini harekete geçirmek için önce sözlü dili yaşından önce bilateral implant olan çocukların, beynin kullanmaya çalışın. Sonra dil öğrenimini desteklemek için öğrenme becerisinden daha iyi faydalandığını işaret dili eşdeğerini eklemenin gerekli olup olmadığına iyi göstermektedir (Sharma vd. 2005). düşünerek karar verin. İletişim Şekli Bir velinin çocuğuyla kurmayı seçtiği iletişimin şeklini etkileyen birçok etken vardır. Bazı aileler yalnızca sözlü dili içeren katı bir yaklaşım seçerken, diğerleri sözlü dili ve işaret dilini karışık kullanmayı tercih edebilmektedir. Hatta bazı ailelerde evde birden fazla dil kullanılabilmektedir. Çocuklarını erken implant ettiren veliler, çocuklarının sözlü dili işlevsel biçimde kullanmasını sağlamak ve çocuklukta dil öğrenimi için kritik olan zaman aralığından istifade etmek için bunu tercih etmektedir. çocuğuyla in n li e v ir in B ği iletişim i t ç e s ı y kurma birçok n e y e il k t e şeklini ır. etken vard 6 7 2. Bölüm: Konuşma Öncesi Íletişim Konuşma öncesi iletişimin ne olduğunu ve Kİ kullanan bir çocukla neden ilgisi olduğunu merak ediyor olabilirsiniz. Konuşma öncesi iletişim, normal işiten tüm çocukların sözcüklerle iletişim kurmadan önce geçtiği aşamadır. İmplantasyondan önce çocuğunuza mükemmel bir stimülasyon sağlamış olabilirsiniz. Çocuğunuz işitme kalıntısı ve işitme cihazları sayesinde, daha sonra değineceğimiz bazı becerileri çoktan edinmiş olabilir. Artık çocuğunuz Kİ kullandığında göre, sözel iletişimden önce gelen bu erken iletişim becerilerini incelemekte fayda vardır. Diğer konuşma öncesi iletişim türleri şöyle sıralanabilir: Çocuğunuz sese artık tam anlamıyla erişebildiğinden, ilk insanlara kısa süreli bakma; insanların ilgilendikleri şeyleri kelimesini söylemeden önce çeşitli sesler çıkarmaya ve gözleriyle takip etme; gülümsemeye gülümsemeyle babıldamaya başlayacaktır. Ele alacağımız beceriler, Kİ karşılık verme; yabancıları ve alışılmadık durumları fark kullanan çocuğun ileride yetkin biçimde sözel iletişim ettiklerini gösterme; yorulduklarında, acıktıklarında ya da kurabilmesine önemli oranda yardımcı olur. acı çektiklerinde farklı biçimde ağlama. Konuşma öncesi iletişim, ilk yılın ilerleyen aylarında daha karmaşık Konuşma öncesi gelişim, ağırlıklı olarak hayatın ilk yılında hareketleri içerir: oyundan zevk alma, kaldırılmak gerçekleşir. Doğumdan sonraki ilk birkaç hafta ve ayda, istediğinde kollarını uzatma, el sallama, başını sağa sola bebekler ihtiyaçlarını beden diliyle, ağlayarak ya da çeşitli sallama, bir yetişkinin ilgisini çekmek için ona doğru sesler çıkararak ifade ederler. Veliler de bu sinyallere uzanma ya da ciyaklama, bir nesneyi geri almak için elini genellikle çok hızlı tepki vererek altlarını değiştirir, onları uzatma, parmağıyla işaret ederek bir nesneyi gösterme rahatlatır, besler ya da kucaklarına alır. Velinin yüz ya da yardım isteme. ifadeleri, beden dili ve sesi bebeğin dikkatini çeker. Velinin çabuk tepki vermesi ise, bebeğe iletişim çabalarının sonuç Çocuk bizler gibi “konuşmasa” da, çocukla ona bakan kişi verdiğini öğretir. Bebekler anne-babalarının ya da arasında zaten bir iletişim bağı kurulmuştur. Konuşma bakıcılarının dikkatini kolayca çekebileceklerini çabuk öncesi aşamada veliler, çocuğun çevresinde olan biten her öğrenir. Çocuğun desteklendiği bu süreç, zamanla çocuğu şeyle ilgili mümkün olduğunca fazla konuşmalıdır ve bunu daha karmaşık iletişim yöntemleri geliştirmeye teşvik eder. çocuğun yaşına uygun ve cana yakın biçimde yapmalıdır. Bu erken etkileşimler güven ve bağlanma duygusunun Normal işiten çocukların velileri bunu içgüdüsel olarak, oluşmasını sağlar. genelde farkında olmadan yaparlar. Çocuğunuz işitme engelli de olsa, normal işiten bir çocukta uygulayacağınız Bebekler hayatlarının ilk aylarında özellikle insanlara karşı iletişim stratejilerinin aynısını kullanmak, erken ilgilidirler. Tutulmaktan, kaldırılmaktan ve kendilerine implantasyondan maksimum fayda görmenizi sağlayacak konuşulmasından hoşlanırlar. Ebeveynlerinin yüzünü davranışlardır. Konuşma öncesi aşama; çocuğunuz henüz gördüklerinde mutlu olurlar ve hatta onların yüz “konuşmuyor” olsa da, dil gelişiminin temellerini ifadesinitaklit etmeye başlayabilirler. atacağınız zamandır. 8 şitmesin, i a d a y in s Íşit dilerini n e k r la k u c o tüm ç etmek güvende hiss tamının ve bir aile or isterler. k a lm o ı s a ç r pa Bebekler konuşmayı öğrenmeden önce, sözel olmayan çeşitli şekillerle iletişim kurarlar. Bunlardan başlıcaları: göz teması, ortak ilgi, taklit, ve sıra almadır. Daha sonra velinin kendi dil seviyesini çocuğunkine göre ayarlaması gereklidir. Göz Teması Öğrenmeyi Sağlayan Pozitif Bir Ortam Yaratmak İçin İpuçları Bebekler ilk doğduklarında şekilleri yalnızca belli belirsiz görebilse de, sadece iki ay sonra gözleriyle nesneleri takip etmeye başlarlar. İlk dört ayda, bir veli olarak İşitsin ya da işitmesin, tüm çocuklar kendilerini güvende hareketleriniz normal olarak çocuğa yönelmiş hissetmek ve bir aile ortamının parçası olmak isterler. durumdadır. Örneğin bebek arabasının ya da yatağın Bunu yapmanın bazı yolları şöyle sıralanabilir: önüne geçerek, bebekle ona özel ve daha melodik bir • Çocuğunuzun temel ihtiyaçlarını (beslenme, alt konuşma tarzı ile iletişim kurarsınız. Bebek yaklaşık dört değiştirme, giyinme, rahatlatma) zamanında ve aylık olduğunda göz teması kurmaya başladığını görürüz. şefkatli biçimde karşılamanız çocukta güven ve Bebek sizi ya da bir nesneyi yavaş yavaş gözleriyle takip emniyet duygusu yaratır. etmeye ve parmağıyla işaret etmeye başlar. Aslında • Birlikte oyun oynama ve kucaklama da diğer temel çocuk ilk olarak bu şekilde sıra almaya başlamış olur. ihtiyaçlar kadar önemlidir. • Günlük işleri belli bir düzen içinde yapın (belli zamanlarda beslenme, banyo ve uyku). Bu, çocuğun güvende ve huzurlu hissetmesini sağlar. • İmplantasyondan hemen sonra, çocuğunuzla sizi anlıyormuş gibi konuşun. • Çocuğunuz sesler çıkarıyorsa ya da bir şey söylemeye Altı aydan sonra çocuğun, velinin baktığı nesneye bakabildiğini görürüz. Bu dönüm noktasına genellikle “ortak” ya da “paylaşılan” ilgi denir. Bu; söz konusu nesne ve sizin o nesneyle ilgili söylediğiniz sözcükler arasında bağlantı kurabileceği anlamına gelir ve sözlü dil gelişiminin temelini oluşturur. çalışıyorsa dikkatinizi ona verin. “Seni duyabiliyorum,” deyin ve başınızı sallayarak onu devam etmeye teşvik Veli olarak muhtemelen çocuğunuzun yüzünü izleyerek edin. Anlamasanız da cevap vermeye çalışın. Ne bolca vakit geçiriyorsunuz. Bu, göz teması kurması için dediğini tahmin ederek yanıt verebilirsiniz. alıştırma gibi olur ve aynı zamanda anne-baba ile çocuk • Ne yapacağınızı önceden belli edin. Dışarı çıkacağınızı; arasında bir bağ oluşturur. Bebekler canlı ve değişik yüz bebek, ceketini giydirdiğinizde ve bebek arabasını ifadelerini çok ilgi çekici bulurlar. Yüz ifadenizi sürekli çıkardığınızda çabucak anlar. Biraz daha büyük değiştirmek, çocuğun ilgisini ve dikkatini çekmenin çocuklar nereye gideceğinizi öğrenmek isteyebilir. doğal bir yoludur. İletişimde ilk ders budur: iletişim Bununla ilgili bir resim (dedenin, anneannenin ya da kurmak için birbirinize bakmanız gereklidir. mağazanın), nereye gideceğinizi göstermek için kullanışlı olabilir. 9 Veli duyar Çocuk bakar bakar Nesne Şekil 1: İletişim Üçgeni Tait (2001), Kİ kullanımının, bir iletişim becerisi olarak göz aşamada, yetişkinin de bakıyor olup olmadığını görmek ya teması kurmayı olumlu etkilediğini bulmuştur. Çalışmasına da yetişkinin de bakması için, nesneye parmağıyla işaret göre, Kİ kullanan çocuklar velilerine ya da söz konusu edebilir. nesneye daha kısa sürede bakmışlardır. İşitsel becerileri geliştikçe çocuklar göz temasına daha az ihtiyaç duymuş Burada önemli olan nokta, çocuğunuzun sesinizi net ve konuşmalara daha çok katılmaya başlamışlardır. biçimde duymasıdır. Sizi dinlerken bir yandan ilgili nesneye bakabilir. Eğer konuşmanıza tepki vermiyorsa, nesneyi aranıza koyarak görüş alanına getirebilirsiniz ya Göz Teması, Konuşma Öncesi Gelişimde Önemli bir Etkendir da jestlerinizle nesneyi gösterebilirsiniz. Mümkün oldukça, çocukla göz göze durmaya çalışın. Çocuk yalnızca velinin söylediklerine tepki vermeyip, Ona ya da tuttuğu nesneye hafifçe dokunun. Bu şekilde iletişim kurmak için kendi de insiyatif alabilir. Çocuğun, dikkatini kolayca çekersiniz. Tuttuğu nesneyle ilgili bir iletişim amaçlı olarak bir nesneyi göstermesi, iletişimin şeyler söylemeyi ya da nesnenin adını söylemeyi ihmal gelişiminde çok önemli bir noktadır. Veli bu iletişim etmeyin. Bebeklerle göz teması için ideal uzaklık 25 – 30 çabasına, çocuğun gösterdiği nesnenin ismini söyleyerek cm’dir. Bebeğinizi kollarınıza aldığınız, kucağınıza (“top”) ya da o nesneyi kullanarak (“topu zıplatarak”) oturttuğunuz, altını değiştirdiğiniz ya da beslediğiniz yanıt verir. zamanlar bunun için mükemmel bir fırsattır. Daha büyük bebeklerle bu mesafe 1.5 metreye çıkabilir. Bu sayede tüm vücut hareketlerinizi ve çevrenin bir kısmını görürler. İletişim ve Ortak İlgi Çocuğu kucağınıza oturtarak ona bir kitap okumayı ya da Beslenme, giyinme ya da oyun esnasında çocuğun, ne birlikte resimlere bakmayı deneyin. Yere de oturtabilirsiniz; hakkında konuştuğunuzu görmesini sağlayın. Örneğin bu sayede hem sizi, hem de kitabı görebilir. Küçük “Şimdi su iç bakalım” dediğinizde, ona bardağını ya da çocuklar ce-ee oynamaya ya da balon üflemeye bayılır. biberonunu verin. Dikkatini çekmek için ismini söyleyin. Bu oyunlar da göz teması pratiği yapmak için faydalıdır. Tepki vermezse, oyuncakla ya da ona dokunarak size Bebeğinizin İnsiyatif Almasına İzin Verin (Ortak İlgi) yönelmesini sağlayın. Size bakınca bir şey söyleyin. Mesela “Adını söyledim,” ya da “Adını duydun!” diyebilirsiniz. Bu şekilde, ismini duyduğunda tepki verme Veliler çocuklarıyla iletişim kurarken, çocuğun baktığı ve söylediklerinize dikkatini verme becerisini pekiştirmiş yöne ya da ilgilendiği nesneye bakarlar. Daha sonra, olursunuz. Çocuğunuz bir şeye işaret ediyor ya da bir genellikle birlikte baktıkları şey hakkında konuşmaya nesneyle oynuyorsa, o nesneyi ya da yapmakta olduğu başlarlar. Çocuğun baktığı şeyler hakkında konuşmak, şeyi yaşına uygun biçimde tarif ederek ilgisini arttırın. çocuğa söylenen sözcükleri anlamayı öğretir. Buna “ortak” Birlikte oyun oynamak ya da bir yandan bir kitaba bakıp ya da “paylaşılan” ilgi de diyoruz, çünkü bu anlarda veli ve diğer yandan ne yaptığınızı anlatmak dil gelişimini çocuk aynı şeye odaklanmış durumdadır. Daha sonraki destekler. 10 Taklit kelimelerini” üretmesine ya da dil gelişimine yönelik ilk Bebekler yalnızca birkaç aydan sonra, ifade takınmış bir önemli adımlardır.Çocuğunuzun çıkardığı sesleri taklit edin. yüzü taklit etmeye başlayabilirler. Bu aşamada velinin, çocuğunun yüz ifadelerini sık sık taklit etmesi normaldir. Bebekler bu oyunu kolaylıkla anlar. Gıgıldamaya, ünlü ya da ünsüz sesler çıkarmaya ve jestler yapmaya • Bu şekilde onu daha fazla ses çıkarmaya itmiş olursunuz. Bunları uygulayarak babıldama için onu daha fazla uyarın: • Çocuğunuzun çıkardığı sesleri tekrar edin ve türetin. başladıklarında, velilerin de bunları taklit etmesi, onları Başlarda yalnızca ona tanıdık gelen sesleri daha çok tepki vermeye teşvik eder. Daha önce de tekrarlayacaktır ama sonunda babıldaması çeşitlilik belirtildiği gibi, iletişim çabalarının meyve verdiğini kazanacaktır. görmek bebeklerin hoşuna gider. • Çıkardığı sesleri bir aynanın önüne geçerek taklit edin ve aynı anda komik bir yüz ifadesi takının. Çocuğunuz Normal işiten bebeklerde olduğu gibi, işitme engeli olan bebekler de ilk beş – altı aya kadar konuşma öncesi muhtemelen bunu taklit edecektir. • Çocuğunuzun yüz ifadelerini taklit edin ve bunu sesler çıkarır. Bazen dilleri ya da dudaklarıyla oynarken /p/ tekrarlayacak mı, görmek için biraz bekleyin. Daha ya da /f/ gibi sesler çıkarırlar. Normal işiten bebeklerin büyük bebekler ya da çocuklar hareketleri de taklit eder babıldamaya başladığı zamanlarda (altı – yedi ay), işitme (dil çıkarmak, ağzı açmak, vb.). Komik yüz ifadeleri engelli bebekler genellikle babıldamayı bırakır ya da yapmak, oyun oynamak için iyi bir fırsattır. Bunun için çeşitliliği daha az olan hecelerle babıldarlar. ayna da kullanabilirsiniz. Ağız hareketlerinizi belli seslerle ilişkilendirebilmesi için, komik yüz ifadeleri Daha büyük bebekler; genellikle ünlü ve ünsüz sesleri bir yaparken sesler de çıkarmayı ihmal etmeyin. arada kullanarak kendiliğinden “dada, mama, gaga” gibi seslerle babıldamaya başlarlar. İlk kelimelerinin temeli Ona yeni sesler çıkarın ve onu bu sesleri taklit etmeye böyle atılmış olur. Babıldama evresi gelmeden önce teşvik edin. Seslerin ilişkili olduğu nesneleri de kullanın, çocuğun duyması gereklidir. Erken Kİ kullanımının başlıca örneğin “inek möö der.” Oyuncağı oynatırken ilgili sesi avantajlarından biri de, çocuğun babıldama aşamalarından çıkarın ve çocuğun da aynı sesi çıkarıp çıkarmayacağını normal zamanda geçebilmesidir. Çocuğunuzun erken görmek biraz bekleyin. Bu eğlenceli aktivite için en dönemde çıkardığı sesleri taklit etmeniz önemlidir. Bu sevdiği hayvanlar ve taşıma araçlarını kullanmak harika bir babıldama seslerini taklit ederek ona çıkardığı seslerin fikirdir. Bir nesneyle bir kere ilişkilendirdiğiniz sesi, aynı çok önemli olduğunu ve dinlemek istediğinizi gösterir. nesneyle sonra da kullanmanız tutarlılık açısından Ayrıca onu daha da çok babıldamaya teşvik eder. önemlidir. Küçük çocukların sesleri çıkarabilmesi ya da taklit edebilmesi için çok sayıda tekrara ihtiyacı olur, bu Taklit, Bir Şeyin Hoşunuza Gittiğini Gösterir nedenle bu aktiviteyi sık sık yapmayı ya da birkaç defa tekrarlamayı ihmal etmeyin. Sesleri tekrarlamak, kelimeleri Artık çocuğunuz koklear implantla duyabildiğine göre, tekrarlamaktan daha kolaydır. O da ilk kelimesini taklit oyunlarını oynamak ve taklite teşvik etmek, “ilk söylemeden önce büyük olasılıkla sesleri tekrarlayacaktır. 11 cak Sırayla oyun ün. arabayı sür Sıra Almak Sıra Alarak Oyun Oynama İyi iletişim hep aynı kişinin konuşmasıyla değil, iki tarafın Bebekler yaklaşık dokuz aylık olduklarında, sıra almayı da (veli ve çocuk) sırayla söz almasıyla olur. Henüz içeren oyunlar oynamaya bayılırlar. konuşamayan çok küçük çocuklar bile bir şeye işaret Örnekler: ederek, gülümseyerek ya da ağlayarak sıra alır. Siz bunlara • Sıra sizde olduğunda bir kule yaparsınız, sıra çocuğunuz sanki konuşmuş gibi tepki vermelisiniz. Sıra çocuğunuza geldiğinde kuleyi yıkar. ona geldiğinde, tepki verecek yeterli zamanı olması için • Çocuk yere bir nesne atar, siz de onu yerden alırsınız. biraz beklemeniz gerekebilir. • Yüzünüzü ellerinizle kapayıp, sonra açarsınız (ce-ee). • Yalnızca yaptığınız şeyi değil, yüz ifadenizi ve oyuna Bu şekilde sıra almak, çocuğunuza sohbetin nasıl eşlik eden sesleri de taklit eder. yapıldığını gösterir: bir kişi iletişim kurarken diğeri bekler, sonra da rolleri değişirler. Çocuklar üç aylık olana kadar Oyuncaklar da sıra alma becerisini geliştirebilir. sıra almayı öğrenebilirler; ancak sıra alma bu aşamada Örnekler: vokalizasyonları içermeyebilir. Sözlü olarak sıra alma; • Topu birbirine atarak paslaşma başlangıçta ünlüye benzeyen sesler (ie, oe, eeh, ooh, aah, • Oyuncak arabayı sırayla sürme ae, uuh), daha sonra da ünsüz sesler (örneğin d, b, m) • Oyuncak telefonu sırayla kullanma çıkararak olur. • Blokları ya da halkaları üst üste dizme • Taking turns u 12 Çocuğunuzla; gördüğü, duyduğu, kokusunu aldığı ve hissettiği tüm şeylerle, yani her şeyle ilgili iletişim kurun. • Blokları kutu içine koyma sağlar. Erken dönemde iletişimin diğer tipik özelliklerinden • Şekilleri, oyuncakta ait oldukları deliklere yerleştirme biri de sık tekrardır. Veliler, aynı olaylar ve rutin olarak Sırayla oynanacak bu oyuna kelimeler de ekleyin. yapılan işlerle (örneğin bez değiştirme, giyinme, beslenme Oyuncak arabayı ittiğinizden, blokları üst üste zamanı, vb.) ilgili sürekli çocuklarına konuşurlar. Bunların koyduğunuzdan bahsedin, blokları sayın. hepsi doğrudan çocukla ilgili işlerdir. Söylenen kelimeler ve cümleler sık sık tekrarlanır. Tüm bu tekrarlar, onlara “İçinde” ve “üzerinde” gibi kelimeleri de kullanın. Diğer bir yöneltilen bu dilin anlamını daha kolay çözmelerini deyişle, birlikte yapmakta olduğunuz şeyi tarif edin. Çeşitli sağlayarak, dil öğrenimi için ideal bir ortam yaratır. sözcükler kullanmaktan çekinmeyin. Çocuğunuz dili bu Erken dönemdeki tekrarlar basit, kısa cümleler veya şekilde öğrenecektir. Bol tekrarın gerektiğini unutmayın! ifadeler şeklinde olmalıdır. Genellikle çocukların hafızası daha fazlasından henüz yararlanamaz. Kullandığınız dili, çocuğun kolaylıkla anladığı dilin bir ya da iki seviye Çocuğu Sıra Alma Kavramıyla Tanıştırma yukarısıyla sınırlandırın. Yani çocuk bir-iki kelimeli cümleler Çocuklar bir yaşına geldiklerinde, basit rol yapma kuruyorsa, siz ona iki ya da üç kelimeli cümleler kurun. oyunlarını oynamaya başlamış olurlar. Aktif olarak sıra alırlar ve rol yaparlar; örneğin bir bebeği besliyormuş gibi Gelişiminin bu aşamasında çocuk, basit tekerleme ve yaparlar. Başka çocuklara bakıp onları taklit etmekten ninnilere bayılır. Çocuklar ritim, farklı tonlama, basit de hoşlanırlar. Bu noktadan sonra, sıra alma kavramını cümleler ve bol tekrar duymaktan hoşlanır. Parmak çocuğa daha ciddi olarak sunabilir ve oyunun daha büyük oyunları ve hareketlerle söylenen şarkıları da çok severler. bir parçası haline getirebilirsiniz: “Şimdi annenin sırası.” Bu aktiviteler, minik elleriyle hareketleri yapmaya ve şarkı Bu, daha sonra daha yapılandırılmış aktivitelere zemin söylemeye çalışan küçük çocuğa, taklit için alıştırma da hazırlaması açısından önemli bir adımdır. Sıra sizde yaptırmış olur. olduğunda, üzerinde çalışmak istediğiniz bir beceriyi ona gösterebilirsiniz. Sıra çocuğa geldiğinde ise onu içeren oyunlar, duruma daha hakim olmanızı sağlar ve Dilinizi Çocuğunuzun İhtiyaçlarına Göre Uyarlama çocuğunuzun odaklanmasını istediğiniz belirli bir işi Gelişimin bu aşaması özellikle eğlencelidir çünkü eğlenceli hale getirir. çocuğunuzun iletişim becerilerinde gerçekten bir ilerleme o becerinin pratiğini yapmaya itebilirsiniz. Sıra almayı görmeye başlarsınız. Bu aşamada aklınızda tutmanız Dil Modelini Ayarlama Yetişkinler, bebekler ve küçük çocuklarla daha farklı biçimde konuşurlar. Daha ince bir ses tonuyla, daha yavaş gerekenler şunlardır: • Çocuğunuzla; gördüğü, duyduğu, kokusunu aldığı ve hissettiği tüm şeylerle, yani her şeyle ilgili iletişim kurun. • Yeterli yükseklikte bir sesle, ama bir yetişkinle ve daha inişli çıkışlı bir sesle (hatta şarkı söylüyormuş konuştuğunuzdan biraz daha yavaş konuşun. Böylece gibi) konuşurlar. Buna bebek dili deriz. Tüm anne ve çocuğunuza sözlü dili işlemlemesi için daha fazla zaman babalar bunu içlerinden gelerek, doğal bir şekilde tanımış olursunuz. yaparlar. Dilde ve ses tonunda yaptığınız bu değişiklikler, çocuğunuzun söylediğiniz şeylere daha çok ilgi duymasını 13 • Çocuk küçükse, şarkı söyler gibi bir sesle konuşabilirsiniz (bebek dili). Çalışmalara göre bebekler ve küçük çocuklar, inişli çıkışlı tonlamaya sahip seslere ve kulağa melodik gelen konuşmalara özellikle ilgi göstermektedir. Çocuğunuzu kaldırırken, aynı esnada “hoop-paa” gibi sesleri hareketle eşleştirebilirsiniz. Çocuğunuzun, söylediğiniz kelimeleri o hareketle ilişkilendirmesini kolaylaştırmak için bu oyunları düzenli olarak tekrarlayın. Hareketi yaptıktan sonra bir dakika bekleyin, çocuğunuz bir kere daha yapmanızı kendiliğinden istemezse, “Hop-pa yapalım mı?” diye siz sorun ve oyunu tekrarlayın. Oyun isterken bu sesleri, hareketleri ve basit kelimeleri taklit etmesi için tanıştırmak için asla “çok erken” denebilecek bir yaş çocuğunuzu teşvik edin. yoktur. Ancak onun yaşına uygun seviyede kitap seçmeye • Sıra alarak iletişim kurmaya özen gösterin. Çocuğunuz de özen gösterin. Başlangıç için en iyileri basit karton babıldamasını bitirdikten sonra kısa bir süre bekleyin ve kitaplar ya da bez kitaplardır; zamanla daha ayrıntılı siz sıra alın. Kısa duraksamalar çocuğa sıra alması için hikayelere geçebilirsiniz. Ancak çocuk büyüdükçe basit bir fırsat yaratır. hikayeyi ve karakterleri siz de daha karmaşık hale (biraz • Çıkardığı sese göre isimlendirilen kelimelerden bol hayalgücüyle) getirebilirsiniz. miktarda kullanın (yani bir nesnenin/hayvanın/hareketin çıkardığı sesi taklit eden kelimeler, örneğin: “çuf çuf” “tik tak,” “hav hav”). Bu, çocuğunuzun ilgisini çeker ve ses ile nesne arasında ilişki kurmasını sağlar. Bazen de nesnenin ismi ile çıkardığı sesi birlikte kullanın (“Dinle, köpek ‘hav hav!’ diyor.”) • Adını söyleyerek çocuğunuzun ilgisini çekmeye çalışın. Bakarsa, söyleyecek bir şeyiniz ya da ödül anlamında bir şey hazır olsun. Seslenme oyunları kısa bir süre için iyidir, ama çocuk genellikle bakması için ilginç bir neden olmadığından daha sonra ilgisini yitirir. • Tekerlemeler ve bol hareketli şarkılar dil öğrenmek için idealdir. Şarkının ya da tekerlemenin sık sık tekrar edilmesi sayesinde bebek, tekerlemeye eşlik eden kelime ve jestleri kullanmayı öğrenecek ve hatta ilk kez şarkı söylemeye ve müzik yapmaya çalışacaktır. • Birlikte kitaplara ya da fotoğraflara bakmak, kelime ve ifadeleri tekrarlamak için fırsat yaratır. Çocuklar en sevdiği kitapların kendilerine tekrar tekrar okunmasından bıkmazlar. Bir çocuğu hikaye kitaplarıyla 14 Konuşma Öncesi Aşamadan Sonrasına Geçiş Çocuğun konuşma öncesi seslerinin genellikle bir amacı olduğundan ve velisi olarak sizin bu seslere olabildiğince olumlu tepki vermeniz gerektiğinden daha önce bahsetmiştik. Peki bunu nasıl yapacaksınız? Bu soruya, Hanen Centre (Toronto) tarafından oluşturulan bir kursta cevap verilmektedir. Bu kursta veliler, dillerini çocuklarının ihtiyaçlarına göre nasıl en iyi biçimde uyarlayabileceklerini öğrenmektedir. Bu stratejilerden konuşma öncesi düzeyde bahsetsek de, konuşma ve dil gelişiminin sonraki aşamalarında da uygulanabilirler. Hanen; velilerin, çocuklarının iletişimini etkin biçimde yönetebilmesi için “3’lü Yaklaşım”ı kullanmayı önermektedir. Bu yaklaşım şu üç madeden oluşur: Çocuğunuzun Öncülük Etmesine İzin Verin, Anı Paylaşmak için Uyum Sağlayın, ve Yeni Deneyim ve Kelimeler Ekleyin (Manolson vd., 1996). Sonraki sayfada Hanen Programı’nda uygulanan prensiplerinin bir özetini görebilirsiniz. öncülük Çocuğunuzun verin; in iz e in s e m t e nasında s e im ş i t e il i yan nü onun konunun yönü verin. in iz e in s e m çiz Yeni Deneyimler ve Kelimeler Ekleyin Çocukla etkileşime girdiğinizde, yeni bir şey ekleme ya da bir şey öğretme fırsatı da doğar. Aşina olduğu bir durumdayken sürekli aynı kelimeleri tekrarlayarak, onu dil kullanmaya başlamaya teşvik etmiş olursunuz. Ancak bir noktadan sonra dilin gelişmesi ve büyümesi gerekir, bu nedenle alıştığı oyunlara yeni deneyimler ve kelimeler eklemelisiniz. Biz buna “dili genişletmek” diyoruz. Örneğin, çocuğunuzun rahatlıkla diyebildiği bir şey varsa, ona bir-iki kelime daha ya Çocuğunuzun Öncülük Etmesine İzin Verin da fazladan bir detay ekleyebilirsiniz. Çocuğunuzun Bu, iletişim esnasında konunun yönünü onun çizmesine söylediklerine eklemeler yaparak, verdiği mesajı izin vermeniz ve, yaptığı ya da ilgilendiği şey hakkında genişletmesi için ona malzeme sağlamış olursunuz onunla konuşarak onu takip etmeniz anlamına gelir. (örneklerini sonraki sayfada görebilirsiniz) Çocuklar, ilgilerini çeken aktivitelerle ilgili dili öğrenmeye daha yatkındır. İpleri ona bıraktığınızda size belli bir Dili genişletmek, daha geniş bir kelime haznesinin ve konuya ilgisi olduğunu göstermiş olacağından, dilini daha daha kapsamlı bir dil dağarcağının oluşumu açısından da geliştirme fırsatına sahip olursunuz. Siz hayvanat çok önemlidir. Bu nedenle bu konu üzerinde daha bahçesindeki hayvanlarla ilgili bir hikaye okumak ayrıntılı durmak istiyoruz. isteyebilirsiniz. Ama çocuk daha çok evcilik oynamakla ilgileniyorsa, oyun planınızı evciliğe çevirip onun hakkında Dili Genişletmek konuşmalısınız. Çocuğunuzun dil becerilerine ve gelişim düzeyine bağlı olarak, söylediklerini farklı yollarla çeşitlendirebilirsiniz. Anı Paylaşmak için Uyum Sağlayın Bunun için, kullanacağınız dilin seviyesi, çocuğunkinden Çocuğunuz bazen kendi bildiğini okuyabilir; bu durumlarda biraz daha ileri olmalıdır. Çocuğunuz tek kelimelik onunla bağlantı kurmak ya da belli bir amaca odaklanmak ifadelerle iletişim kuruyorsa, ona uzun cümleler kurmanız gerçekten zor olabilir. Böyle durumlarda çocuğunuzla hevesini kırabilir. Tek kelimelik ifadelerle konuşuyorsa, verimli bir etkileşim kurabilmek için onun ilgilendiği siz de iki ya da üç kelimelik cümlelerle cevap verin. Bunu şeylere uyum sağlamalısınız. Yani çocuğunuzun oyun nasıl yapabileceğinizi görmek için bir sonraki sayfadaki seviyesine ve konusuna uyum sağlamaya çalışmalısınız. örneklere göz atın. Siz de onunla oynayın ve meşgul olduğu şey ne ise, onunla ilgili hoşuna giden biçimde konuşun. Sonuçta yine Çocuğunuz arabayla oynarken “bırrr” gibi sesler çıkarıyorsa amacınıza ulaşacaksınız; üstelik bu şekilde çocukla daha ya da örneklerde göreceğiniz ikinci cümle gibi bütün kolay ve işlevsel bir bağlantı kurmuş olacaksınız. bir cümle kuruyorsa, çeşitli şekillerde cevap verebilir ve çocuğunuzun söylediklerine bilgiler ekleyebilirsiniz: 15 Çocuğun dediği: Yetişkinin diyebilecekleri… Dilinizi çocuğunuzunkiyle aynı seviyeye getirmeniz ya “Bip bip. Aa-a” da o seviyeye yaklaştırmanız, sonra da konuşmanıza Onaylama: “Aa-a, bip bip” Uyum sağlama: “Eyvah. Ne oldu? daha fazla dil eklemeniz, çocuğunuza ne söylediğinizi Araban mı bozuldu?” anlama fırsatı verir ve daha fazla dil öğrenmesini sağlar. Ekleme: “Evet, lastik patladı.” Dil örneğiniz (modeliniz) basit, ama çocuğunuzun “Tamir edelim.” seviyesinden az daha ileride olursa, çocuk için erişilebilir bir hedef gibi görünür ve daha kompleks bir dile geçişini Daha büyük bir Yetişkinin diyebilecekleri… çocuğun kolaylaştırır. Dilbilgisel olarak kusursuz bir cümle kurmak gibi bir kaygınız olmasın. Özellikle çocuğun küçük yaşta diyebileceği: ya da öğrenme güçlüğü olduğu durumlarda; dilinizi “Boom! Onaylama: “Aa-aa. Vah vah, araban Araba bozuldu.” bozuldu” Uyum sağlama: “Farları ve tekerlekleri bozuldu” Ekleme: “Dur, arabayı tamir süreç boyunca, çocuk geliştikçe düzeltebilirsiniz. edeyim.” “Haydi başka araba bulalım.” “Yeni tekerlek takalım mı?” 16 “Eyvah. Ne oldu? Araban mı bozuldu?” “Bırrr. A-aa.” 3. Bölüm: Íşitmenin Gelişimi “İşitmenin gelişimi”, “konuşmanın gelişimi” ve “dil gelişimi” yardım edecektir. Ardından iletişim değerlendirmesine hakkında genellikle ayrı ayrı konularmış gibi konuşsak da, yönelik olarak MED-EL’in İşitsel Beceriler Kontrol Listesi hepsi birbiriyle yakından ilişkilidir. Hepsi birbirine bağlıdır. gelmektedir. Dinleme becerilerinin gelişimi tüm çocuklarda bilinen bir sırayı takip eder. Bu kitapçıkta hedeflediğimiz; konuşma İşitsel gelişimin çeşitli aşamalarından, belli bir sırada ve dil becerilerinin gelişimini kolaylaştırmak için dinleme gerçekleşiyorlarmış gibi bahsetsek de, çocuklar bir becerilerinin gelişimi üzerinde durmaktır. Bu nedenle, aşamada uzun süre kaldıktan sonra diğerine geçer diye dinleme becerilerini iyileştirmek amacıyla ilerleyen bir kural yoktur. Hatta genellikle saptama, ayırt etme ve sayfalarda yer alan tavsiye niteliğindeki bilgileri okurken, tanıma aşamalarının hepsi bir arada gelişiyormuş gibi olur. amacın tek başına işitsel gelişim değil, dil gelişimi Çocuğunuzun öncülüğünde farklı aktiviteler ve oyunlar olduğunu lütfen aklınızda tutun. denemekten çekinmeyin. Normal işiten bebekler ilk birkaç aydan sonra şu becerileri İşitsel Gelişimi Teşvik Eden Oyunlar edinirler: 1) belli sesleri algılamaya başlarlar (saptama); 2) Özellikle odaklanmayı gerektiren dinleme aktivitelerinde, sesler arasındaki farklılıkları algılamaya başlarlar (ayırt arka plan gürültüsünü kısıtlamak önemlidir. Radyo ya da etme); 3) sesleri tanımaya başlarlar (tanıma); ve son televizyon sesi gibi aktiviteyle çakışan gürültüler olarak, seslere anlam yüklerler (yorumlama ya da anlama). kesildiğinde ve ortam nispeten daha sessiz olduğunda, İşiten bir çocuğun bu becerileri edinmesi için en az 12 – 24 çocuğunuzun sese daha çok odaklandığını aylık bir dinleme pratiği gereklidir (Erber vd., 1976). gözlemleyebilirsiniz. Amacınız çocuğunuzun dinleme ya da işitsel becerilerini geliştirmekse, görsel ipuçları en aza Çocuğunuz; Kİ kullanmaya başladığı yaşa bağlı olarak, hala indirilmelidir. Birçok veli dinlemeye odaklı bu aktiviteler normal konuşma öncesi kronolojik yaşta olabilir ve bu esnasında çocuğun yanına oturmanın, görsel ipuçlarını en aşamadan geçiyor olabilir. Bu durumda, bulunduğu aza indirdiğini ve “yalnızca dinleme”yi artırdığını aşamadan faydalanarak işitme ve konuşma gelişimine görmektedir. doğal biçimde devam etmek çok kolaydır. Konuşma öncesi aşamaya dair tavsiyelerimizin, aşağıda yer alan erken Ses Farkındalığı işitsel gelişim ve konuşma gelişimi tavsiyeleriyle uyumlu Çocuğunuzu, sesleri fark etmeye teşvik edin. Bunu, olduğunu göreceksiniz. Çocuğunuz konuşma öncesi çocuğun seslere karşı verdiği her tepkiye heyecanlı, dönemde (kronolojik yaşa göre) ya da sonrasında implant sevinçli tepkiler vererek yapabilirsiniz. Ona dinlemesini kullanmaya başladıysa, bu durumları sizin tekrar işaret edin, sonra da duyduğunuz sesin kaynağını yaratmanız gerekebilir. Çünkü çocuğunuzun, ilerideki dil gösterin. Çocuğa, duyduğunuzun sesin neye ait olduğunu gelişiminin temelini atmada önemli rol oynayan bu erken söylemeyi unutmayın. Örneğin; “Dinle, telefonu gelişimsel dönüm noktalarından geçmesi gereklidir. duyuyorum.” Çocuğun, sizin sesinizi duyduğunu işaret Çocuğunuzun, normal işiten yaşıtlarına yetişmesini edip etmediğine dikkat edin. Gözleri büyüyor ya da size amaçlıyorsanız, bu süreç hızla ilerlemelidir. Aşağıdaki mi bakıyor? Dikkatini çekin veya duyduğunun sizin sesiniz tavsiyeler, bunu gerçekleştirmek için hem eğlenceli hem olduğunu işaret edin. Örneğin; “Evet, anneyi duydun, evet, de çocuğunuzun ilgisini çeken aktiviteler bulmanıza anne burada.” Bunu ailenin diğer üyeleriyle yapmayı ihmal 18 n Çocuğunuzu klı sesle far olabildiğince vinizin in, e tanışması iç inde vres içinde ve çe r yapın. le e m e n e d seslerle etmeyin. Babasını ya da kardeşlerini duyduğunda bunu ona Çocuğunuzun olabildiğince farklı sesle tanışması için, gösterin. evinizin içinde ve çevresinde seslerle denemeler yapın. Bir ses duyduğu anda, bir şeyin olmakta olduğunu görmesini Kendi kendine sesler üretmesi için ona bolca olanak ve/veya hissetmesini sağlayın. Ses çıkarırken aynı zamanda yaratın (kendi sesiyle ya da ses çıkaran oyuncaklar, ışığı yanıp sönen, titreşen ya da hareket eden oyuncaklar araçlarla). Çoğu küçük çocuk mutfaktaki tabak çanak, kullanabilirsiniz. Ortamda belli sesler oluştuğunda (kapı tencere kapağı ve tahta kaşıklarla oynamaya bayılır. Siz ya da telefon çaldığında), öncelikle çocuğun dikkatini bu mutfaktayken açmasına izin verebileceğiniz, yüksekte sese çekin, ardından onu sesin kaynağına götürün olmayan bir dolaba oynaması için bu parçalardan koyun. (kapıya, telefona). Bunu sık sık tekrarlayınca, çocuğunuz Çıkardıkları seslerle ilgili konuşun. Ses yüksek mi, ses ve ses kaynağı arasındaki bağlantıyı görmeye yumuşak mı? Bu şekilde çocuk ses kaynakları hakkında başlayacak ve o sesin anlamını öğrenecektir. daha çok bilgi edinebilir. 19 Sese Dikkat Verme Çocuğunuz artık daha çok sesin farkında olduğuna göre, Sesin Başlamasını ve Bitişini Fark Etme • Çocuğunuza dinlettiğiniz müziğin ritmine uygun duyduğu şeye daha uzun süre dikkatini veriyor mu? olarak, ileri-geri ya da sağa-sola sallanın. Müzik Dinleme oyunları oynamak sese dikkatini daha çok durduğunda siz de durun. Bu sayede çocuk müziğin vermesi için eğlenceli bir yoldur. de ne zaman başladığını ve durduğunu fark etmeyi • Uyuyormuş gibi yapın ve çocuk size seslendiğinde şaşırarak uyanın. Buna sırayla yapın ve konuşmayı da unutmayın: “Uyan!” “Şşş!” • Birlikte bir kapının arkasında durup birinin kapıyı çalmasını bekleyin; kapıyı yalnızca çalındığını duyunca açabilirsiniz. • Ona parmak oyunları ve “Mini Mini Bir Kuş” gibi basit öğrenecektir. • Müzik çalarken yerinizde tempo tutun ya da dans edin, müzik kesilince de hareketsiz kalın ya da yere oturun. Aktiviteye dil de ekleyin: “Aa, müzik durdu!” “Ne oldu?” “Müzik bitti.” • Birbirinin aynı iki boş kap bulun; boş krem kutusu ya şarkılar öğretin. Küçük çocuklar böyle oyunlara da başka bir plastik kap olabilir. Birinin içine birkaç bayılırlar, ayrıca dikkatlerini müziğe daha uzun süre madeni para koyup diğerini boş bırakın. İkisini de ayrı verirler. • Çocuğunuz evde farklı nesnelerle ses çıkarırken siz de ona eşlik edin. Birlikte oynamak sese olan dikkatini artıracaktır. • Belli bir ritimle asker gibi yerinizde sayın ya da yürüyün; çocuğunuz davul çalarken ritme uygun biçimde sağa-sola sallanın ya da hareket edin; aynı ayrı sallayın. Çocuğunuz, birinden ses çıkarken diğerinden çıkmadığını fark ediyor mu diye onu izleyin. Sonra kutuları açarak dolu olandan ses çıktığını, boş olandan çıkmadığını anlaması için içlerini gösterin. Bu aktivite esnasında da konuşmayı ihmal etmeyin. • Sesinizle hayvan ve taşıt sesleri çıkarın. Çocuğun, şekilde siz davul çalarken onun da ritme uygun sizin sesinizle birlikte oyuncağını hareket ettirmesini hareket etmesini sağlayın. sağlayın. Sesiniz kesilince de oyuncağını durdurmasını sağlayın. Seslerin dışında normal kelimeler kullanmaya Ses Kaynağını Bulma da özen gösterin. Örneğin, “Aferin, araba durdu.” Çocuğunuz seslerin farkına vardığında, nereden geldiklerini arasa da kaynağı bulamayabilir. Bilateral Bir Ses Kaynağını Tanımlama implant kullanan çocuklar sesin kaynağını, tek taraflı Çocuğunuz artık sesin kaynağına dönebilecek ya da implant kullananlardan daha kolay tespit eder. • Sese dikkat çekin, neyin sesi olduğunu söyleyin, ya da çocuğu sesin kaynağına götürün. • Onu sesin kaynağını bulması için oyunlar oynamaya teşvik edin. Örneğin saklambaç oynayın. Kardeşi ya da başka bir yetişkin saklanarak bir ses çıkarsın ya da çocuğun ismini söylesin. Başlarda çocuğunuza sesin kaynağını bulmada yardım etmeniz gerekebilir. Bu, herkesin sıra alarak ebe olabileceği eğlenceli bir oyundur. • Birinin kapıya vurmasını ya da kapı zilini çalmasını sağlayın. Çocuğa dinlemesini işaret edin. “Ne duyuyorum?” ya da “Dinle, biri kapıda. Kim olabilir?” deyin ve kapıya gidin. 20 nereden geldiğini bulabilecek aşamaya gelmiş olabilir. • Çocuğun tanımladığı ses kaynağıyla ilgili yorum yaparak bu beceriyi güçlendirebilirsiniz. Mesela çocuk sesinizi duyup döndüğünde “Aferin sana, anneyi duydun.” diyebilirsiniz. • Çocuğunuzun, duyduğu şeyi size söylemesi için onu teşvik edin. Duyduğu şeyi gösterebilirsiniz ya da “_____ i duydum” veya “Onu duydum” diyebilirsiniz. • Kardeşlerin sırayla birbirinin ismini söylediği, ismi söylenen kardeşin de uygun şekilde yanıt verdiği bir oyun oynayın. Çocuğunuzun ismi söylendiğinde, sesin hangi kardeşinden geldiğini bulmasını sağlayın. Oink, oink Sesleri ya da Konuşmayı Taklit Etme Çocuğunuzla sesleri taklit etme ve sıra alma konusunda alıştırmalar yaptınız. Şimdi sıra, çocuğun babıldama ya da diğer konuşmaya benzer sesleri (uzun ya da kısa hece dizileri halinde) taklit etmeye çalışmasına geldi. • Bir aynanın önüne oturarak bir uzun, bir kısa hece dizileri söyleyerek, çocuğunuzun bu heceleri taklit etmesini eğlenceli biçimde sağlayabilirsiniz. Çocuğun halihazırda söyleyebildiği sesleri kullanın; “babababa” ve “ba” ya da “ma” gibi. Arada komik yüzük ifadeleri yapmak da çocuğun ilgisini sürdürmeye yardım edecektir. • Masaya kağıt, keçeli kalem, pastel boya ya da parmak Sesin ya da Konuşmanın Şiddetini Taklit Etme boyası koyun. “A” dendiği zaman nokta, “Aaaaaaa” Bu beceriye sahip çocuklar, seslerinin şiddetini duruma şeklinde devamlı bir sesle, sürekli yol, vb. çizmesini göre ayarlamada daha iyidir. Gerek normal işiten, gerekse sağlayın. Susunca çizmeyi bırakıp, bekletin. Önce siz işitme engelli olup da Kİ kullanan çoğu çocuk, bazen “çok söyleyin, çocuk çizsin; sonra çocuk söylesin ve siz çizin. • Sırayla alıştırma yapın. Çocuk uzun ve kısa hece dizileri üretsin, ardından siz onu taklit edin. Bu şekilde alıştırma daha iyi kavranır. • Çocuğunuzun taklit edeceği sesleri çıkarmak için oyuncakları kullanın. Örneğin “biip biip biip” ve ardından yüksek” sesle konuşmaya eğilimli olur. Birçok veli de çocuğuna, daha sessiz olmayı gerektiren ortamlarda daha kısık bir ses kullanmayı öğretmek ister. • Uyandırma oyunu oynayın. Oyuncak bebeği ya da hayvanı uyandırmak için yüksek, oyuncaklar uyuyorken ise kısık ses kullanın. Çocuğunuz oyuncak hayvanlarıyla, “biip” diyerek bir arabayı itin. bebekleriyle ya da evcilik oynuyorken uygulayabileceğiniz Bir Sesin ya da Konuşmanın Perdesini Taklit Etme şeyleri kelimelerle tarif etmeyi unutmayın. harika bir oyundur. Yapmakta olduğunuz ve yapacağınız Çocuğunuzun, “Aa-aa” “Hop-pa” gibi yaygın kullanılan ifadelerdeki ya da “Tamam mı?” gibi sorulardaki incedenkalına, kalından-inceye ton değişimini yapabilmesine yönelik şöyle alıştırma yapabilirsiniz: • “Akustik vurgulama” tekniğini kullanın. Bu, ses perdesindeki iniş çıkışları daha çok vurgulayarak belirgin hale getirmek anlamına gelir. Sesinize şarkı söylüyormuş gibi, melodik bir hava da verebilirsiniz. • Bazen hafifçe sallanmak ya da jestler kullanmak • Çocuğunuzun en sevdiği aktivitelerden bazılarını, farkı göstermek için bir yüksek, bir kısık ses kullanarak yapın. • Sırayla bir siz, bir çocuğunuz; tencereye ya da davula vurarak ses çıkarın. Ayrı ayrı yüksek ve az şiddette çalmanız, çocuğa yüksek-kısık ses kavramını öğretmeye yardımcı olur. • Parmak kuklalarıyla oynayın. “Aslanı” yüksek sesle, “yılanı” da kısık sesle konuşturun. Aslanın kükremesi şiddetlidir. Yılan da sadece “ssss” diye kısık sesle tıslayabilir. çocuğunuzun bunu daha iyi anlamasına yardımcı olur. Kİ Sonra diğer tüm kuklaların ne yapacağına karar verin ve kullanan birçok küçük çocuk, ses perdesinde gereken sırayla farklı kuklaları yüksek ve kısık sesler kullanarak değişiklikleri kolaylıkla yapabilmektedir. Çocuklar “Aa-aa, canlandırın. vah vah, ooo ooo cici” gibi sık kullanılan ifadelerdeki perde değişikliklerini türlü komikliklerle yapmaktan hoşlanırlar. 22 en Hikaye okurk imleri s e r i k a t p a it k gösterin. yaratabilirsiniz. Oyun vaktinde ya da günlük işler esnasında oynayabileceğiniz, çocuğunuzun söylenenleri uygulama becerisini geliştirebilecek birçok oyun vardır. Aktivitelerde çocuğunuzun öncülük etmesine izin verin. • Doldur boşalt oyunlarını seven daha küçük çocuklar söz konusu olduğunda, bir kaba bloklar koyabilirsiniz. Ya da bir kamyona ya da kum kutusuna oyuncak koyabilirsiniz. Oyun esnasında ne yapılacağını siz söyleyin. Sıra almayı unutmayın ve bazen de çocuğun size ne yapacağınızı söylemesine izin verin. • Çiftlik hayvanlarını bir ahıra ya da yük arabasına koyun. Çocuğun Söylediklerini Düzelterek Yetişkin Modeline Benzetme Çocuk; kelimeler, ifadeler ve cümleler kullanmaya başladığında, konuşma üretiminin bir yetişkinin konuşma modeli gibi düzgün ve doğru olması istenir. Çocukları • Hayvanat bahçesinde yaşayan hayvanları bir kafese, kutuya ya da etrafı çitle çevrili bir yere koyun. • Çocuğunuzu, bir kutuya veya masaya koyması ya da itmesi için farklı kamyonlar, arabalar, uçaklar seçmeye yönlendirin. normal işiten veliler, çocuklarının konuşmalarındaki ya da • Hikaye okurken kitaptaki resimleri gösterin. dilbilgisindeki yapısal ya da telafuzla ilgili hataları • Nesneler kadar hareketlerden de bahsedin. Örneğin; düzeltirler. Düzeltilmiş hallerini de çocuğa tekrar söylerler. • Çocuğunuz “Tediye bak!” diyebilir. Siz de “Evet, kediyi gördüm.” deyin. “Kedi” sözcüğünü vurgulamaya çalışın. Çocuğunuz zamanla bu sözcüğü doğru söyleyecektir. • Atıştırma, yemek ve oyun zamanlarında “Ne istersin?” gibi genel bir soru sormak yerine, ona iki seçenek sunun. “Elma mı istersin, peynir mi?” diye sorun. Bu yöntem sayesinde çocuk yetişkin modeline odaklanmakla kalmayacak, modeli duyduktan hemen sonra kelimeyi söylemeye çalışacaktır. Çocuğunuz peynir yerine “penniy” diyorsa, “Güzel, al bakalım peynirini” diyebilirsiniz. Daha önce bahsettiğimiz “akustik vurgulama”yı da kullanmayı ihmal etmeyin (peynir “Bana hangisinin yürüdüğünü göster.” (koşmak, zıplamak, vb.) • Çocuğunuzun, giysileri katlamaya, yerlerine koymaya, makineden çıkarmaya yardım etmesini sağlayın. Bu işleri birlikte yapmak eğlenceli olabilir. • Manava ya da markete gittiğinizde elma, kraker ya da bildiği diğer şeyleri bulmaya yönlendirin. • Yemek masasını kurmaya yardım ederken, dediklerinize göre hareket etmesini sağlayın. • Çocuğun, kendine söylenenleri uygulayacağı “Yakup dedi ki” gibi oyunlar oynayın. Rol değiştirmeyi ihmal etmeyin, çocuğun da Yakup olmasına izin verin. • Birkaç boş kabı ters çevirerek altlarına birer oyuncak sözcüğünü vurgulayarak söyleyin). Sonra da birlikte koyun. Sonra kapları açın ve sakladığınız oyuncakların afiyetle yiyin. adlarını söyleyin. Sonra tekrar kapları oyuncakların üzerine kapatın ve çocuğa bir oyuncağın ismini söyleyip Basit İfade ya da Talimatlarla Çalışma onun hangi kapta olduğunu bulmasını isteyin. Artık çocuğunuz için, basit ifadelere ya da yapmasını söylediğiniz şeylere karşılık verebileceği durumlar 23 Daha Detaylı Sözleri Hatırlama ve Tekrarlama çıkarabilir ancak söylediği sözcükler anlaşılmayabilir. Daha Çocuğunuz dinlemede tecrübe kazandıkça, daha uzun sonra ilgili hareketleri taklit edip bazı önemli kelimeleri sözleri de kavramaya başlayacaktır. Bu tür sözleri takip söyleyebilir. Son olarak da şarkı ya da tekerlemeye eşlik etme becerisi, okul öncesi ortamda çocuğun daha edebilecek düzeye gelecektir. Tekrar yapmak faydalıdır. başarılı olmasına yardımcı olur. Daha önce bahsedilen Ama çocuğunuz daha çok beceri kazanıp şarkı ya da aktivitelerin hepsi, sizin vereceğiniz talimatlarla daha kelimeleri söylemeye başlayınca; repertuarına yeni şarkılar, karmaşık hale getirilerek kullanılabilir. Örneğin çocuğunuz tekerlemeler ve parmak oyunları da eklemelisiniz. Bu çamaşırları türüne göre ayırmanıza yardım etmek aktiviteler, daha uzun bilgi dizilerini akılda tutabilmek için istediğinde, siz de daha fazla günlük dil kullanarak durumu işitsel hafızanın gelişmesine yardımcı olur. değerlendirebilirsiniz. Mesela: “Çamaşırları ayıralım. Bütün çorapları bir araya koyalım. Lütfen babanın büyük beyaz Arka Plan Gürültüsünde Çalışma çoraplarını getirir misin?” Ayrıca çocuktan, “büyük mavi Arka plan gürültüsü dinleme açısından zorluk yaratsa da, uçak” ile “küçük kırmızı uçağı” bulmasını isteyebilirsiniz. bazen gürültülü bir ortamda dinleme alıştırması yapmak da önemlidir. Dünya seslerle dolu bir yerdir ve çocuğunuzun Tekerlemeler ya da Şarkılar gürültü içinde mümkün olduğunca iyi duyabilmesi için, Çocuk gelişirken, şarkı ve tekerlemeler söylemeye, parmak sık sık böyle ortamlarda alıştırma yapmalısınız. Dinleme oyunları oynamaya devam etmek önemlidir. Çocuğunuzun aktiviteleriniz için sık sık gürültülü bir yere gidin ya da bu aktivitelere yönelik becerileri, büyük olasılıkla belli radyoyu açın. Ancak genel olarak aktivitelerin çoğunu bir sırayı takip ederek gelişecektir. Çocuk ilk başta sessiz ortamda yapmak gerektiğini unutmayın. şarkının ya da tekerlemenin tonlamasına uygun sesler 24 25 4. Bölüm: Konuşma ve Dil Edinimi Konuşma ve dil gelişimine katkıda bulunmak için, çocuğun gelişim düzeyine uygun oyunlar, kitaplar, oyuncaklar ve aktiviteler seçin ve yaptığınız her şeyle ilgili konuşun. Ne kadar çok konuşursanız, o kadar iyidir. Çocuğun dili anlaması ve dil üretmesi, dildeki şu işlemlerin nasıl yapıldığını çözdüğünü gösterir: kelimelerin dizilişi, olumsuz cümle yapma, soru kalıpları ve karmaşık cümleler kurma (“ve”, “ama”, “çünkü”, vb. kelimeler kullanarak). Yani cümleleri uzamakla kalmaz, yapısal olarak daha uygulamayı ve kullandıkları kelime haznesini geliştirmeyi Konuşma ve dil gelişimini teşvik etmenin ipuçları öğrenir. Bunu teşvik etmek için, çocuk geliştikçe sizin de Çocuğunuzun yaptığı şeyi ya da neler hissettiğini ona tarif daha karmaşık bir dil kullanmanız önemlidir. Kelime edin. Bu şekilde dil ve o olay arasında bağlantı kurmayı haznenizi sınırlı tutmayın; aynı şey için farklı kelimeler öğrenir. Bu da dili anlamasına yardımcı olur. Kendi dil kullanın ancak çocuğun dikkatini ya da ilgisini modelinizi, çocuğun dil seviyesine göre ayarlayın. Önceki kaybetmemeye de özen gösterin. bölümde anlatılan Hanen’in 3’lü yaklaşımını unutmayın. Çocuklar büyüdükçe, konuşma üretimi becerileri İlgi duyduğu kitapları seçebilmesine izin verin. Onunla (artikülasyon da denir) de gelişir. Belli bir yaşa kadar bazı konuşurken ya da ona bir şey okurken, önemli kelimeleri karmaşık bir hal alır. Çocuklar dilbilgisi kurallarını artikülasyon hatalarının olması normaldir, ancak bunların veya kavramları vurgulayın. Önemli bir şey dedikten sonra çocuk büyüdükçe düzelmesi beklenir. Başlarda, söylemeye duraksamanız, çocuğa duyduğu şeyi sindirme zamanı verir. çalıştığı bir kelime anlaşılır olmayabilir. Konuşması Çocuklar bazen aynı şeyi yalnızca defalarca duyarak bile geliştikçe, velilerine ve diğer aile üyelerine daha anlaşılır bir şeyler öğrenirler. Bazen bulundukları ortamda gelecektir, ancak yabancılar için hala anlaşılır olmayabilir. konuşulan dili “tesadüfen” duyarak da bir şeyler Çocuğun konuşmasının anlaşılırlığı zamanla artar. Normal öğrenirler. işiten çoğu çocuğun konuşması, yaklaşık üç yaşına geldiklerinde herkes tarafından anlaşılır hale gelir. Kİ • “Yakup dedi ki” gibi bir oyun esnasında, “üzerinde, atında, yanında” ya da “içinde” gibi kelimeleri kullanan çocukların kulağa doğal gelen bir konuşmaya vurgulamak yararlı olacaktır. Örneğin “Yakup dedi ki; sahip olması içinse, kendi konuşmalarını sizinkiyle topu kutunun İÇİNE koy” ya da “ÜZERİNE koy”, “masanın karşılaştırmayı, artikülasyonlarını ve telafuzlarını sizin ALTINA koy”, vs. diyebilirsiniz. konuşmanızı örnek alarak düzeltmeyi öğrenmeleri gerekir. 26 Gördüğünüz üzere, İşitsel Gelişimi Teşvik Eden Oyunlar başlığı altında önerilen aktiviteler, aslında dil gelişimini de teşvik eden oyunlar ve aktivitelerdir. Kİ kullanan çocuklar, bu bütüncül yaklaşım sayesinde dil öğrenebilmekte ve yetkin biçimde iletişim kurabilmektedir. Sosyal-Pragmatik Beceriler Dil, karşılıklı konuşmada tarafların etkileşime girmesini sağlayan bir araçtır. Peki başarılı bir etkileşim için hangi • Dil gelişimini teşvik etmek için ev eşyalarını beceriler gereklidir? Dil becerisi, birkaç kelime bilip onları kullanabilirsiniz. Örneğin bir kişi odadaki bir eşyayı tarif bir araya getirmekten daha fazlasıdır. Sadece ağızdan edebilir, diğerleri de sorular sorarak eşyayı bulmaya doğru sesleri çıkarabilmek de değildir. Çocukların da dili çalışır ve ipucu sağlamış olur. Çocuğunuz eşyaya gerektiği gibi kullanmayı öğrenmesi gereklidir. İyi iletişim yaklaştığında “Sıcak!”, eşyadan uzaklaştığındaysa kuran biri, belli durumlarda ne söyleneceğini, o durumlarda “Soğuk!” diyebilirsiniz.. • Çocukluğunu çeşitli ve zengin deneyimlerle geçirmesini sağlayın. Hayvanat bahçelerine, marketlere ve parklara kelimelerin iletişimdeki fonksiyonunu bilir. Örneğin; selamlama, itiraz etme, bilgi verme, ilgi isteme, bilgi isteme, vb. Kendi kültürüne ya da toplumuna uygun olan yapacağınız geziler kelime haznesini artırma fırsatı kelimeleri ve dilin iletişim öğelerini kullanmayı öğrenir. sağlar ve evde karşılaşamayabileceği dil yapılarını Örneğin birçok kültürde öğretmene ismiyle hitap etmek stimüle eder. Yaptığınız her şey hakkında konuşun. uygun değildir, genelde ünvanıyla hitap edilir. • İlk kelimesini söylediğinde, ona daha çok kelime ve kelime kombinasyonu kullanarak devam etme fırsatı verin. Bunlar kısa zamanda cümlelere dönüşür. Konuşma öncesi dönemde çocuğa aşıladığınız sıra alma becerisi, bu aşamada devreye girer. Siz bir şeyle ilgili yorum yaptıktan sonra duraksayın ve çocuğa sözlü olarak cevap vermesi için zaman tanıyın. Konuyla ilgili konuşmaya devam ederken arada sorular sorarak, kullandığı dili daha da çeşitlendirmeye, büyütmeye teşvik edin. • Soru zarflarını ve zamirlerini kullanmaktan korkmayın (kim, ne, nerede, ne zaman, neden, hangisi). Başlarda doğru yanıtlamazsa ya da hiç yanıtlamazsa, ona örnek olarak doğru yanıtı siz söyleyin. Cevabı yalnızca evet/ hayır olan sorular sormaktan mümkün mertebe kaçının. 27 5. Bölüm: Haydi Anaokula! Şimdi Ne Olacak? Bu bölümde, velilere okul ortamıyla ilgili karar vermelerinde (normal işiten çocukların öğrenmesi gereken bilgilerin yardımcı olacak bazı fikirler sunuyoruz. Bazı veliler, aynısı) ve sosyal anlamda mutlu olmalarıdır. Bu nedenle; çocuklarını okula başlamadan önce gönderebilecekleri özel özellikle işitme engelli bir çocuk normal okula gönderilmek bir anaokulunu, kreş, oyun grupları ya da çocuk yuvalarını istendiğinde, muhtemel ek öğrenme güçlüklerinin bir an kendi kendilerine bulabilmektedir. Ancak çocuk için önce tespit edilmesi son derece önemlidir. Bunlar en iyi, eğitimsel, sosyal açıdan ve destek açısından en iyi ortamı çocuğunuzla çalışan uzmanlarla birlikte alınabilecek bilip seçebilmek kolay değildir. kararlardır. Anaokul Seçmek Sınıfta Arka Plan Gürültüsü İletişim yöntemlerini, dil öncesi konuşma ve dil gelişimiyle Normal işiten insanlar bile arka plan gürültüsü (örneğin ilgili bölümlerde ele aldığımız için, bu bölümde çocuğunuz bir partide) varken, konuşmacı uzaktayken (tur rehberini, için hangi anaokulunun uygun olacağına nasıl karar grubun en arkasından anlamaya çalışmak), ya da akustiği verebileceğiniz üzerinde duracağız. kötü olan bir ortamdayken (alışveriş merkezi, cami, vs.) konuşmayı anlamada zorlanır. İşitme engelli kişi için bu Ülkemizde işitme engelli çocuklar, düzenli olarak bir özel daha büyük bir sorun oluşturur ve işitme cihazları ve eğitim ve rehabilitasyon merkezine gitmeye ve yoğun koklear implantlar bu sorunu tamamen çözemez. Bu bireysel eğitim almaya mutlaka yönlendirilmektedir. Çocuk cihazlardaki mikrofonlar, ortamdaki arka plan gürültüsü implantlıysa, özellikle ebeveynleriyle birlikte aile eğitimi ve yankı dahil olmak üzere genellikle tüm sesi alır. Bu ses de almalıdır. Özel eğitime ilaveten, yaşına bağlı olarak bir işitme cihazı ya da Kİ tarafından işlemlenir, ancak sesteki anaokulu veya kreşe yarım gün de olsa gitmeleri tavsiye rahatsız edici öğeler de tamamen ya da kısmen edilmektedir. işlemlenmiş ve işitilmiş olur. Anaokulu konusunda iyi bir karar vermek için; velilerin, Okulda ortamdan kaynaklanan bu tür zorluklar; yere halı hem çocuk hem de aile açısından resmin tamamına döşeme ve pencerelerin yansıtıcı yüzeylerinin kapanması bakarak tüm olasılıkları değerlendirmesi önemlidir. için perde ya da stor perde takma gibi, sesin emilmesi için Okul seçiminin sadece bir kere yapılmadığını, yıllar Sesi yansıtan büyük duvarlar için duvar levhaları, afiş, geçtikçe yeniden değerlendirilmesi gereken bir karar tablo, vb. kullanmak bu sorunları azaltabilir. Bunun olduğunu unutmamak da önemlidir. dışında, bütün sınıfı kapsayacak şekilde (hoparlör sınıfta yapılabilecek değişikliklerle kısmen giderilebilir. aracılığıyla) ekstra amplifikasyon sistemleri kurulabilir ya Normal anaokulları; her çocuk açısından, özellikle de da bireysel olarak (FM sistemi, infrared sistemi, telecoil) işitme engelli ya da ek engeli olan çocuklar için faydalı ya amplifikasyon sağlanabilir. Çocukların bu sistemleri da uygun olmayabilir. Normal okullardaki programlar, kullanabilmesi için, öğretmenlerinin de bir mikrofon ve türlerine bağlı olarak, çocukların zorlanmasına ya da aşırı aktarıcı takması gereklidir. Çocuğunuzun sınıfının işitsel uyarılmasına neden olabilir. Bu çocuklar için amaçlanan; ortamıyla ilgili kaygılarınız varsa, öneriler için çocuğun rahat hissetmeleri, ihtiyacı olan bilgileri öğrenmeleri odyoloğuyla iletişime geçin. 28 aha Íyi MED-EL’in D BRIDGE Íletişim için .medel.com w w w a ın m a r prog atabilirsiniz. z ö g n e d in s adre Little Listeners kitapçığını, Kİ kullanan çocuklara yönelik Daha fazla destek için lütfen www.medel.com adresindeki destek ve eğitim olanaklarıyla ilgili yardımcı bir kaynak Daha İyi İletişim için Bridge programına bir göz atın ya da olarak görmenizi umuyoruz. Kİ kullanan bir çocuğun velisi size en yakın MED-EL ofisi ile iletişime geçin. ya da bir uzman olarak faydalanabileceğiniz daha pek çok kaynak mevcuttur. Bu kitapçığın amacı, çocuğunuzun gelişimini teşvik edecek temel bilgi ve öneriler sağlamaktır. 29 Referanslar Geers, A., Moog, J., Biedenstein, J., Brenner, C., & Hayes, Anderson, I., Weichbold, V., D’Haese, P., Szuchnik, J., H. (2009). Spoken language scores of children using Quevedo, M. S., Martin, J., et al. (2003). Cochlear cochlear implants compared to normal hearing age-mates implantation in children under the age of two – What do at school entry. J Deaf Stud Deaf Educ, 1, 1-15. the outcomes show us? Int J Pediatr Otorhinolaryngol, 68, 425-431. Geers, A., Nichols, J. G., & Sedey, A. L. (2003). Language skills of children with early cochlear De Raeve, L. (2010).A longitudinal study on auditory implantation. Ear Hear, 24, 46S-58S. perception and speech intelligibility in deaf children implanted younger than 18 months as compared to Hayes, H., Geers, A., Treiman, R., & Moog, J. (2009). children implanted at later ages. Otol Neurotol, 31 (8), Receptive vocabulary development in deaf children with 1261-1267. cochlear implants: achievement in an intensive auditoryoral educational setting. Ear Hear, 26, 132-164. De Raeve, L., Spaai, G., Huysmans, E., de Gooijer, K., Bammens, M., Croux, E., & Tuyls, L. (2008). Begeleiden Kirk, K. I., Miyamoto, R. T., Lento, C. L., Ying, E., O’Neill, T., van jonge dove kinderen met een cochleair implantaat: Fears, B. (2002). Effects of age at implantation in young informatie en tips voor ouders en begeleiders. Koninklijk children. Ann Otol Rhinol Laryngol, 111, 69-73. Instituut voor Doven en Spraakgestoorden (KIDS), Hasselt (B) – Nederlandse Stichting voor het Dove en Manolson, Ward, and Dodington, (1995). You Make The Slechthorende Kind (NSDSK), Amsterdam (NL) – Difference. Parent Guidebook. Retrieved from: Onafhankelijk Informatiecentrum over Cochleaire http://www.hanen.org/web/Portals/0/YMTDBROCHURE.pdf. Implantatie (ONICI), Zonhoven (B). May-Mederake B. Kuehn H. Vogel A. Keilmann A. Bohnert Erber, N. P., & Alencewicz, C. N. (1976). Audiologic A. Mueller S. Witt G. Neumann K. Hey C. Stroele A. evaluation of deaf children. J Speech Hear Dis, 41, Streitberger C. Carnio S. Zorowka P. Nekahm-Heis D. 256-267. Esser-Leyding B. Brachmaier J. Coninx F. (2010) Evaluation of auditory development in infants and toddlers who Francis, H., Koch, M., Wyatt, J., & Niparko, J. (1999). received cochlear implants under the age of 24 months Trends in educational placement and cost-benefit with the LittlEARS® Auditory Questionnaire. In J Pediatr considerations in children with cochlear implants. Arch Otorhinolaryngol. Otolaryngol Head Neck Surg, 125, 499-505. Nicholas, J., & Geers, A. (2007). Will they catch up? The Geers, A., & Brenner, C. (2003). Background and role of age at cochlear implantation in the spoken educational characteristics of prelingually deaf children language development of children with severe-profound implanted by five years of age. EarHear, 24, 2S-14S. hearing loss. J Speech Lang Hear Res, 50, 1048-1062. 30 Nikopoulos, T., O´Donoghue, G., Archbold, S. (1999). Sharma, A., Dorman, M. & Kral, A. (2005). The influence Age at implantation: its importance in pediatric cochlear of a sensitive period on central auditory development in implantation. Laryngoscope, 109(4), 595-599. children with unilateral and bilateral cochlear implants. Hear Res, 203, 134-143. Osberger, M. (1997). Cochlear implantation in children under the age of two years: candidacy considerations. Sharma, A., Dorman, M. F., Kral, A. (2005). The influence Otolaryngol Head Neck Surg, 117, 145-149. of a sensitivity period on central auditory development in children with unilateral and bilateral cochlear implants. Osberger, M., Zimmerman-Phillips, S., & Koch, D. B. Hear Res, 203, 134-143. (2002). Cochlear implant candidacy and performance trends in children. Ann Otol Rhinol Laryngol, 111, 62-65. Svirsky, M., Su-Wooi, T., & Neuburger, H. (2004). Sharma, A., Dorman, M., Spahr, A., & Todd, N. W. (2002). congenitally, profoundly deaf children as a function of age Early cochlear implantation in children allows normal at cochlear implantation. Audiol Neurootol, 9, 224-233. Development of language and speech perception in development of central auditory pathways. Ann Otol Rhinol Larnygol, 111, 38-41. Tait M., Nikolopoulos T., Archbold, S., & O’Donoghue, G. (2001). Video analysis of preverbal communication behaviours: use and reliability. Deafness & Education In, 3(1), 38-43. 31 MED-EL GmbH Niederlassung Wien [email protected] MED-EL UK Head Office [email protected] MED-EL China Office [email protected] MED-EL Deutschland GmbH [email protected] MED-EL UK London Office [email protected] MED-EL Thailand [email protected] MED-EL Deutschland GmbH Büro Berlin [email protected] MED-EL Corporation, USA [email protected] MED-EL Malaysia [email protected] MED-EL Latino America S.R.L. [email protected] MED-EL Singapore [email protected] MED-EL Colombia S.A.S. [email protected] MED-EL Indonesia [email protected] MED-EL Mexico [email protected] MED-EL Korea [email protected] VIBRANT MED-EL Hearing Technology France [email protected] MED-EL Middle East FZE [email protected] MED-EL Vietnam [email protected] MED-EL BE [email protected] MED-EL India Private Ltd [email protected] MED-EL Japan Co., Ltd [email protected] MED-EL GmbH Sucursal España [email protected] MED-EL Hong Kong Asia Pacific Headquarters [email protected] MED-EL Liaison Office Australasia [email protected] MED-EL Deutschland GmbH Office Helsinki [email protected] MED-EL Unità Locale Italiana [email protected] MED-EL GmbH Sucursal em Portugal [email protected] MED-EL UK Ltd MED-EL Philippines HQ [email protected] medel.com 23866 2.0 MED-EL Medical Electronics Fürstenweg 77a┃6020 Innsbruck, Austria┃[email protected] 32
