avrupa konseyi councıl of europe

COUNCIL
OF EUROPE
AVRUPA
KONSEYİ
AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ
BÜYÜK DAİRE
ŞERİFE YİĞİT – TÜRKİYE
(Başvuru no. 3976/05)
KARARIN ÖZET ÇEVİRİSİ
STRAZBURG
2 Kasım 2010
İşbu karar nihai olup, şekli düzeltmelere tabi olabilir.
USUL
Türkiye Cumhuriyeti aleyhine açılan 3976/05 no’lu davanın nedeni, Şerife Yiğit
(“başvuran”) adlı Türk vatandaşının, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne 6 Aralık 2004
tarihinde, İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına ilişkin Sözleşme’nin (“Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi’nin - AİHS”) 34. maddesi uyarınca yapmış olduğu başvurudur.
Başvuran Diyarbakır Barosu avukatlarından M.S. Tanrıkulu ve N. Kırık tarafından
temsil edilmiştir.
OLAYLAR
DAVANIN OLAYLARI
1954 doğumlu başvuran İslahiye’de ikamet etmektedir.
Başvuran, 1976 yılında çiftçi Ömer Koç (Ö.K.) ile imam nikâhı kıymış, bu
birliktelikten altı çocukları dünyaya gelmiştir. Ö.K. 10 Eylül 2002 tarihinde vefat etmiştir.
Başvuran bu tarihte imam nikâhlı eşiyle resmi nikâh hazırlıkları yaparken, Ö.K.’nin hastalığa
yakalanarak vefat ettiğini ifade etmiştir.
A. Asliye Hukuk Mahkemesi’nde görülen dava
Başvuran 11 Eylül 2003 tarihinde İslahiye Asliye Hukuk Mahkemesi’nde kendisi ve
kızı Emine adına, ÖK. ile evliliğinin resmi olarak tanınması ve kızının nüfus siciline
merhumun kızı olarak kaydedilmesi talebiyle dava açmıştır.
İslahiye Asliye Hukuk Mahkemesi, 26 Eylül 2003 tarihinde aldığı kararda, başvuranın
evliliği hakkındaki talebini reddetmiş ancak kızı Emine’nin Ö.K.’nin kızı olarak nüfus
kayıtlarına geçirilmesini kabul etmiştir. Herhangi bir temyiz başvurusu bulunmadığından, bu
kararla birlikte yargılama süreci sona ermiştir.
B. İş Mahkemesinde görülen dava
Başvuran belirlenemeyen bir tarihte, kendisi ve kızı Emine’nin merhum eşinin emekli
maaşı ile sağlık sigortasından yararlanması için Bağ-Kur Hatay İl Müdürlüğü’ne
başvurmuştur. Bağ-Kur, başvuranın talebini reddetmiştir.
20 Şubat 2003 tarihinde başvuran, İslahiye İş Mahkemesi’nde iptal davası açmıştır. Bu
mahkeme, 20 Mayıs 2003 tarihinde ratione loci görevsizlik kararı vermiş, davanın Hatay İş
Mahkemesi’nde görülmesine hükmetmiştir.
Hatay İş Mahkemesi 21 Ocak 2004 tarihli kararında İslahiye Asliye Hukuk
Mahkemesi’nin verdiği karara dayanarak ilgili şahsın Ö.K. ile olan evliliğinin geçerli
olmadığını bildirmiştir. Bu karara göre, imam nikâhı hukuken tanınmadığı için başvuran
merhumun yerine bu haklardan yararlanamaz. Mahkeme buna karşın, Bağ-Kur’un Emine ile
ilgili verdiği kararı iptal etmiştir. Dolayısıyla, Emine’nin ölen babasının emekli maaşı ile
sağlık sigortasından yararlanmasına onay vermiştir.
1
10 Şubat 2004 tarihinde başvuran davayı Yargıtay’da temyiz etmiştir. Başvuran,
medeni hal kaydında, Kerküt köyüne kayıtlı Ö.K.’nin eşi olarak yazıldığını belirtmiştir. Ö.K.
ile 1976 yılında gelenek ve göreneklere uygun olarak evlendiklerini ifade etmiştir. Bu
evlilikten altı çocuk dünyaya gelmiştir. İlk beş çocuk 1985 yılında babalarının nüfus kütüğüne
işlenmiş, ancak son çocuk olan 1990 doğumlu Emine, 2002 yılında kendi nüfus kütüğüne
kaydedilmiştir. Başvuran, altı çocuğunun aksine ölen eşinin emekli maaşı ve sağlık
sigortasından yararlanamadığının altını çizmiştir.
Başvurana 28 Haziran 2004 tarihinde tebliğ edilen 3 Haziran 2004 tarihli kararla,
Yargıtay, mahkemenin kararını onanmıştır.
HUKUK
I. HÜKÜMET’İN ÖN İTİRAZI
A. Daire’nin kararı
Hükümet Daire’ye iç hukuk yollarının tüketilmediği yönünde itiraz etmiştir. Hükümet
başvuranın İslahiye Asliye Hukuk Mahkemesi’nde ölen eşi ile evliliğinin resmi olarak
tanınması için dava açtığını ifade etmiştir. Mahkeme davayı reddetmiş, başvuran Yargıtay’da
temyiz yoluna gitmemiştir.
B. Tarafların savları
Hükümet Büyük Daire’ye sunduğu ön itirazı yinelemiştir.
Başvuran iç hukuk yollarını tükettiğini, eşinin emeklilik maaşı ve sağlık sigortasından
yararlanmak için ulusal mahkemelere başvurduğunu ancak olumsuz sonuç aldığını ileri
sürmüştür.
C. AİHM’nin değerlendirmesi
AİHM, eşinin ölümünden sonra başvuranın önce İslahiye Asliye Hukuk
Mahkemesi’ne evliliğinin resmi olarak tanınması ve kızının merhumun kız olarak
kaydedilmesi için dava açtığını gözlemler. Başvuran, peşinden, eşinin emeklilik maaşı ve
sağlık sigortasından yararlanmak için Hatay İş Mahkemesi’nde başka bir dava açmıştır.
Böylece başvuran bu haklardan yararlanamamasından şikayetçi olmakla, Hatay İş
Mahkemesi’nde, uygun ve yararlanabileceği hukuk yollarından, başarılı olamasa da,
yararlanmıştır. İş Mahkemesinin kararı Yargıtay tarafından onanmıştır.
Buna göre, Büyük Daire, Daire’nin kararına katılmaktadır. Bir başvuranın etkili ve
yeterli iç hukuk yollarından normal bir biçimde yararlanması gerektiğini, bir hukuk yolundan
yararlanılırken esasında aynı amacı güden başka bir hukuk yoluna başvurulmasının
gerekmediğini yineler (bkz. Kozacıoğlu – Türkiye [BD], 2334/03 ve Micallef – Malta [BD],
17056/06). Hükümet’in iç hukuk yollarının tüketilmediği yönündeki itirazı reddedilmelidir.
2
II. BAŞVURANIN ŞİKAYETİNİN MAHİYETİ
Büyük Daire, Daire’nin, başvuranın şikayetini, yalnız 8. madde bakımından
incelediğini gözlemler. Öte yandan, kendisine sunulan davalarda Büyük Daire’nin yargı
yetkisi Daire’nin kabuledilebilirlik kararıyla sınırlıdır (bkz. Perna - İtalya [BD], 48898/99 ve
Azinas - Kıbrıs [BD], 56679/00). Büyük Daire, çizilen sınır içinde, ele aldığı davanın tüm
hukuki veya olgusal konularını ele alabilir (bkz. Powell ve Rayner - İngiltere; Philis Yunanistan (no. 1); Guerra ve Diğerleri - İtalya (no.1) ve Scoppola - İtalya (no. 2) [BD],
10249/03).
Ayrıca davaya ilişkin olayların hukuki nitelendirilmesini yapan AİHM, başvuranların
veya hükümetlerin kendisine atfettiklerine bağlı değildir. AİHM, jura novit curia ilkesine
dayanarak, örneğin, şikayetleri, tarafların ileri sürmediği madde ya da fıkra ve hatta bir başka
hüküm açısından kabuledilebilir bulurken, bir başkası açısından kabuledilemez bulduğu
hüküm açısından re'sen incelemiştir. Bir şikayet, yalnızca ileri sürülen hukuki gerekçe ve
argümanlarla değil, ortaya koyduğu gerçek olgularla nitelendirilir (bkz. Scoppola; Powell ve
Rayner ve Guerra ve Diğerleri). AİHS’nin 43. maddesi bakımından, davanın tümü, Daire’nin
daha önce incelediği ve yeni bir kararla yeniden incelenmek üzere Büyük Daire’ye havale
edilen başvurunun tüm özelliklerini içine almaktadır (diğerlerinin yanısıra bkz. Göç – Türkiye
[BD], 365990/97). Büyük Daire mevcut davayı da aynı biçimde inceleyebilir.
Bu nedenle Büyük Daire tarafları görüş ve savunmalarını sunmaya ve AİHS’ye Ek 1
No’lu Protokol’ün 1. maddesiyle birlikte AİHS’nin 14. maddesinin uygunluğu meselesini
işaret etmeye çağırmıştır. Savunmaları ışığında, başvuranın şikayetlerinin öncelikle bu
hükümler açısından incelenmesi gerektiği kanısına varmıştır.
II. AİHS’YE EK 1 NO’LÜ PROTOKOLLE BAĞLANTILI OLARAK AİHS’NİN 14.
MADDESİNİN İHLAL EDİLDİĞİ İDDİASI
Büyük Daire’nin çağrısıyla bağlantılı olarak, başvuran ulusal mahkemelerin kendisine
merhum eşinin emekli maaşı ve sosyal sigorta hakkından yararlanma hakkı tanımamasının
AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesiyle bağlantılı olarak AİHS’nin 14. maddesini
ihlal ettiğini ileri sürmüştür.
A. AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesiyle bağlantılı olarak AİHS’nin 14.
maddesinin uygulanabilirliği
AİHS’nin 14. maddesinin, yalnızca AİHS ve Protokollerinin diğer bağımsız
hükümlerinin güvence altına aldığı hak ve özgürlüklerle ilgili olarak etkisi bulunduğu için, tek
başına bir mevcudiyeti bulunmamaktadır. 14. maddenin uygulanabilmesi için, bir davanın
olgularının, AİHS veya Protokollerinin diğer bağımsız hükümlerinin kapsamı içine girmesi
yeterlidir (bkz. Thlimmenos - Yunanistan [BD], 34369/97 ve Koua Poirrez - Fransa,
40892/98; ayrıca bkz. Fretté - Fransa, 36515/97).
AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesinin uygulanabilirliğiyle ilgili olarak,
AİHM, Stec ve Diğerleri – İngiltere ([BD], 65731/01) kararında, bu maddenin devletleri
sosyal güvenlik veya emeklilik planını devreye sokma yükümlülüğüne sokmadığına
hükmetmiştir. Öte yandan Yüksek Sözleşmeci Devlet için, - yardımların öncelikli ödemesi
için koşullu olsun ya da olmasın - sosyal yardım hakkı olarak ödeme yapılmasını sağlayan bir
mevzuat yürürlükteyse, o mevzuat, koşullarını yerine getiren kimseler için AİHS’ye Ek 1
3
No’lu Protokol’ün 1. maddesi çerçevesine giren bir çıkar meydana getirir biçiminde
değerlendirilmelidir.
Mevcut davada başvuran, vefat eden eşine bağlı olarak dul ve yetim aylığı ile sosyal
sigorta yardımlarından, kendisine göre dini nikâh kıymış bir kadın olduğu için, 14. madde
kapsamında ayrımcılık yapılmak suretiyle mahrum bırakıldığından şikayetçi olmuştur.
AİHM, ulusal sosyal güvenlik mevzuatı uyarınca, yalnızca Medeni Kanun’a göre
evlenmiş kimselerin ölmüş eşlerinin sosyal sigorta haklarından faydalanabileceklerini
kaydeder. Ayrıca, Medeni Kanun ile Borçlar Kanunu’nun ilgili hükümlerinde belirtildiği
şekliyle hukuki ehliyete ilişkin genel hukuka dayalı ulusal mahkemelerin içtihadına göre,
emekli aylığı ve sosyal sigorta haklarının, resmi nikâhı olmayan dul eşe ödenemeyeceğini
gözlemler. Öte yandan AİHM, AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesinin hiçbir sosyal
sigorta ödemesi alma hakkını içermemesine karşılık, bir devletin yardım planı oluşturmaya
karar vermesi halinde, bunu 14. maddeyle uyumlu biçimde yapması gerektiği yönündeki
kendi içtihadına işaret eder (bkz. Stec ve Diğerleri). Bu davada başvuran, vefat eden eşine
bağlı emekli aylığı ve sosyal sigorta haklarından AİHS’nin 14. maddesi kapsamındaki ayrımcı
gerekçelerle yararlanamadığından şikayetçi olmuştur.
Sonuç olarak bu davada AİHS’nin 14. maddesi, AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1.
maddesine bağlı olarak ihlal edilmiştir.
B. AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesine bağlı olarak AİHS’nin 14.
maddesiyle uygunluk
1. Tarafların savları
(a) Hükümet
Hükümet, AİHS’nin 12. maddesiyle uyumlu evlilik düzenlemesinin Devlet’in takdir
yetkisine girdiğini işaret etmekle başlamıştır. Resmi nikâh Medeni Kanun’un hükümlerinde
açıkça tanımlanmıştır. Yalnız resmi nikâh yapan kimseler ilgili haklardan yararlanabilir.
Başvuranın Hatay İş Mahkemesi’ne, vefat eden eşinin sosyal sigorta haklarından yararlanmak
için yaptığı başvurunun resmi nikâh olmadığı gerekçesiyle reddedilmesinin sebebi budur. Dul
aylığı ve sosyal sigorta haklarına sahip olma hakkı, mirasa ilişkin Medeni Kanun’da
öngörülen hükümler tarafından yönetilmez. Ulusal sosyal sigorta mevzuatına göre, resmi
nikâhlı eşlerden hayatta kalanı, çocuklarıyla beraber bu haktan yararlanabilir.
Hükümet, Anayasa’da yer alan laiklik ilkesinin önemini vurgulamıştır. Hukuki
sonuçlar dini kuralların uygulanmasına bağlanamaz. Yasama organının amacı dini nikâhı
önlemek ve toplumun en temel taşı olan aileyi korumaktır. Laik bir devlet olarak Türkiye dini
nikâhı tanımamaktadır. Erkeğin yerine kadının çalıştığı benzer durumda, kadının ölümü
durumunda erkeğe dul ve yetim aylığı ya da ile sosyal sigorta yardımı bağlanmaz. Dini nikâh
erkekle mukayese edildiğinde kadını dezavantajlı bir konuma koyar. Ayrımcılığı önlemek ve
erkekle kadına aynı hakları sağlamak için, yasalar resmi nikâhın dini nikâhtan önce
kıyılmasını gerektirmiştir. Resmi nikâhı şart koşan yasalar, evlenme hakkına herhangi bir
kısıtlama getirmemiştir, yasama organı da beraber yaşayan insanları Medeni Kanun’a uygun
olarak evlenmeye zorunlu tutamaz.
4
Hükümet’in savında, ulusal makamların, başvuranı, benzer durumdaki diğer
kimselerle karşılaştırıldığında ayrımcı muameleye tabi tutmadığı belirtilmiştir. Sağ kalan
tarafın ölenin varisi olarak aylık veya sosyal sigorta yardımı alması için, iç hukukta, “sağ
kalan partner” ya da “sağ kalan hayat arkadaşı” başlıklı hiçbir hüküm bulunmamaktadır. Dini
nikâh ile resmi nikâh arasındaki temel fark, dini nikâhın yasalarca tanınmamasıdır. Dini
nikâhlar kayıt altına alınmaz. Bu birlikteliğe adım atmak isteyen kimse, resmi nikâh yaptıktan
sonra, bunu yapmakta özgürdür. Türk Ceza Kanunu’nun 230. maddesi resmi nikâhtan önce
dini nikâh yapılıp bunun resmi törenle kutlanmasını ceza gerektiren suç kapsamına almıştır.
Bu maddenin amacı, kadını çokeşliliğe karşı korumaktır. Dini nikâhlar yasal olarak
değerlendirilseydi, bir erkeğin dört kadınla evlenebilmesi gibi, buna bağlı tüm dini sonuçların
kabul edilmesi gerekecekti. Bunu önlemenin tek yolu, resmi nikâhı teşvik etmek ve dini
nikâhla ilgili yasal haklar tanımamaktır. Diğer bir yasal sav, resmi nikâha dayanan babalık
karinesi ilkesi, dini nikâhın aleyhindedir. Ayrıca, bir çocuğun babası tarafından tanınması,
babanın dini nikâh düzenlemesini gerektirmez. Başvuranın, eşinin vefat etmesi durumunda
dul aylığı ve sosyal sigorta yardımına hak kazanmasını teminat altına almak için resmi nikâh
yapma olanağı vardı.
Son olarak, Hükümet, özel hukuka göre tazminat talep etmekle kamu hukukuna göre
dul aylığı ve sosyal sigorta haklarından yararlanma başvurusunda bulunmak arasında ayrım
yapılması gerektiğini belirtmiştir. Kamu hukukuna göre, bu haklardan yararlanma hakkının
tanınması hukuki bir ilişkinin bulunmasını gerektirir. Dini nikâh tanınmadığı için, başvuran,
hukuken, eşinden ötürü dul aylığı veya sosyal sigorta yardımı talep edemez. Dini nikâhla
yaşayan kimselere bu hakların verilmesi, dini nikâhı teşvik etmeye eşdeğer olur. İç hukuka
göre, tazminat davası açılması, sözkonusu kimseler arasında bağ olmasına bağlı değildir.
Mahkemeler vefat eden kişiye bakan nişanlı ya da yakın arkadaş veyahut kişinin vefatı sonucu
gelirini kaybeden kimselere tazminat ödenmesine hükmedebilir ancak Türk hukuku böyle
durumlarda, dini ya da resmi nikâh olduğuna bakılmaksızın tazminat ödenmesine
hükmedilmesini öngörür.
(b) Başvuran
Duruşma sırasında, başvuran, bu konuda açıkça şikayette bulunmadan, kendisi dini
nikâh sonucu dünyaya gelmiş olduğundan, adının 15 Ekim 2002 tarihine dek medeni hal
kaydına işlenmediğini ifade etmiştir. Kaydın bahsedilen tarihe kadar gerçekleşmemesi, Ö.K.
ile resmi nikâh yapamamasının nedeniydi. Gelenek göreneklere göre evlenmiş bir kadın
olarak, eşinin vefatı üzerine sunduğu sosyal sigorta hakkı talebini, ulusal mahkemelerin, resmi
nikâhları olmaması nedeniyle reddettiğini belirtmiştir.
Başvuran, başvurusunu, dini nikâhın tanınması veya çokeşliliğe yönelme eğilimi
olarak değerlendirmemiştir. Medeni Kanun dini nikâhı, resmi nikâhtan sonra yapılması
halinde tanımıştır. Başvuranın Medeni Kanun’un ilgili hükmünden haberi vardı ancak bunun
etkililiğine ilişkin şüpheleri bulunuyordu. Başvurana göre, dini nikâh Türkiye’nin sosyal bir
gerçeğiydi. Ayrıca kendi durumu, evlilik dışı doğan çocukların nüfus işlemlerinin yapılması
amacıyla düzenli olarak çıkarılan af kanunlarına dayanarak düzenlenebilirdi.
Duruşma sırasında başvuran, kendi tıbbi masraflarını, yasal hakkı olmadığı için eşinin
sayesinde değil kendisi ödeyerek karşıladığını ifade etmiştir.
2. AİHM’nin değerlendirmesi
5
(a) İlgili genel kurallar
AİHM’nin yerleşik içtihadına göre, ayrımcılık, tarafsız ve makul bir gerekçe
olmaksızın nispeten benzer koşullardaki kişilere farklı davranmak anlamına gelir (bkz. D.H.
ve Diğerleri - Çek Cumhuriyeti [BD], 57325/00). Farklı muamelenin, meşru bir amaç
güdülmüyorsa veya kullanılan araçlar ile gerçekleştirilmek istenen amaç arasında makul bir
ilgi yoksa, tarafsız ve makul bir gerekçesi yoktur (bkz. Larkos - Kıbrıs [BD], 29515/95).
AİHS’nin hükümleri, ilke olarak, Yüksek Sözleşmeci Devletlerin, belirli bir sınıf veya
gruptan oluşan bireylere, farklı muamelenin, sonuçlarının, bütün olarak, yasal sınıf veya grup
için AİHS ve Protokolleri kapsamında haklı gösterilebilecek olması halinde, diğerlerinden
farklı muamele edilmesini sağlayan yasama tedbirleri yoluyla genel politika tasarılarını
çıkarmalarının önüne geçmez (bkz. mutatis mutandis, Ždanoka – Letonya [BD], 58278/00).
Başka bir deyişle, 14. madde, farklı olgusal koşulların tarafsız olarak
değerlendirmesine dayanan, kamu çıkarına dayalı olarak toplumun çıkarlarını koruyan ve
AİHS’nin teminat altına aldığı hak ve özgürlüklere saygı gösterilmesi arasında adil denge
sağlayan muamele farklılıklarının önüne geçmez (bkz. Ünal Tekeli - Türkiye, 29865).
AİHS’nin teminat altına aldığı haklardan yararlanılmasında ayrımcılığa uğramama
hakkı, devletlerin tarafsız ve makul bir gerekçeleri olmadan, durumları gözle görülür derecede
farklı olan kimselere farklı muamelede bulunmadığında da ihlal edilmektedir (bkz.
Thlimmenos).
Yüksek Sözleşmeci Devletler, kanunda benzer durumlardaki farklılıkların farklı bir
muameleyi haklı gösterip göstermeyeceği veya ne dereceye kadar haklı göstereceğinin
belirlenmesinde belirli bir takdir payını kullanmaktadırlar (bkz. Marckx - Belçika; Abdulaziz,
Cabales ve Balkandali - İngiltere ve Stubbings ve Diğerleri - İngiltere). Bu pay devletin, mali
kaynaklarıyla yakından ilintili olan genel mali, ekonomik ve sosyal tedbirlerinin
uygulanmasında daha geniştir (Burden - İngiltere [BD], 13378/05 ve Petrov - Bulgaristan,
15197/02). Öte yandan, nihayetinde, sözkonusu davanın koşulları ışığında, bu tür tedbirlerin
devletin AİHS ve Protokolleri kapsamındaki yükümlülükleriyle uyumlu olup olmadığına
karar vermek AİHM’ye düşer (bkz. James ve Diğerleri - İngiltere ve National & Provincial
Building Society, Leeds Permanent Building Society and Yorkshire Building Society İngiltere).
Bu çerçevede ispat külfetiyle ilgili olarak AİHM, başvuranın muamelede bir farka
işaret etmesi halinde, bunu haklı göstermenin Hükümet’e düştüğü sonucuna varmıştır (bkz.
D.H. ve Diğerleri; Timishev - Rusya, 55762/00 ve 55974/00 ve Chassagnou ve Diğerleri Fransa [BD], 25088/94, 28331/95 ve 28443/95).
AİHS’nin 12. maddesiyle ilişkili olarak, AİHM, zaten evliliğin bu kuruma giren
kimselere özel bir konum ve haklar verdiği görüşünün geniş ölçüde kabul gördüğü sonucuna
varmıştır (bkz. Burden ve Shackell - İngiltere, 45851/99). Evliliğin korunması, ilk olarak, evli
ve evli olmayan çiftler arasında farklı muameleyi haklı çıkarabilecek kadar önemli ve makul
bir nedendir (bkz. Quintana Zapata - İspanya). Evlilik, bu kavramı, beraber yaşayan bir erkek
ile kadının durumundan büyük ölçüde ayıran hak ve yükümlülükler bütünüdür (bkz. Nylund Finlandiya, 27110/95 ve Lindsay - İngiltere, 11089/84). Dolayısıyla, devletlerin, özellikle de
vergilendirme, aylıklar ve sosyal sigorta hakları gibi mali politikalar ve sosyal politika
konularına giren sorunlarda, evli ve evli olmayan çiftlere farklı muamelede bulunma
konusunda belirli bir takdir payı bulunmaktadır (bkz. mutatis mutandis, Burden).
6
(b) Yukarıdaki ilkelerin mevcut davaya uygulanması
(i)
Bir evliliğin dini ya da resmi nikâhla sürdürülüyor olmasının 14. maddenin
yasakladığı ayrımcılığın kaynağı olup olamayacağı
Mevcut davada, başvuran, yasalar karşısında evli olmamasına karşılık, eşiyle yirmi altı
yıl boyunca tekeşli ilişki yaşayıp, altı çocuk dünyaya getirmiştir. Hatay İş Mahkemesi’nin
kararına göre, başvuranın, eşinden ötürü dul aylığı alma ve sosyal sigorta haklarından
yararlanma talebi, resmi nikâhı olmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir. Kendisi de dini nikâh
sonucu dünyaya gelen başvuranın doğduğunda kaydının yapılmaması bu sonucu değiştirmez.
Başvuran kendi durumunun, resmi nikâhlı bir dulunkiyle aynı olduğu kanısındadır.
Sözkonusu yardımlardan yararlanmak için gereken tüm hukuki koşulları, nikâhının resmi
değil de dini olması dışında, yerine getirmiştir.
Hükümet ulusal mahkemelerin başvuranı benzer durumdaki diğer kişilerle
karşılaştırıldığında ayrımcı muameleye tabi tutmadığını iddia etmiş, özellikle, dini kurallara
göre evlenmiş olan başvuranın durumunun, Medeni Kanun uyarınca evli bir kadınınkiyle
benzer tutulamayacağını öngörmüştür. Ulusal mahkemelerin sözkonusu yardımların
başvurana verilmesini reddetmesi hukuka dayanmaktadır, bunun iki gerekçesi bulunmaktadır:
özellikle çokeşlilikle mücadele etme çabaları yoluyla kadının korunması ve laiklik ilkesi.
Buna göre AİHM’nin, - dini ya da resmi olsun - bir evliliğin niteliğinin 14. maddenin
yasakladığı ayrımcılığa sebep olup olamayacağını incelemesi gerekmektedir.
Bu bakımdan AİHM, 14. maddenin, teminat altına alınan hak ve özgürlükler
kapsamında, temeli ya da sebebi olarak bireyleri veya grupları birbirlerinden ayırt edilebilir
kılan kişisel özellikleri (“statü”) baz alan ayrımcı muameleyi yasakladığına işaret eder (bkz.
Kjeldsen, Busk Madsen ve Pedersen - Danimarka). Sözkonusu özellikler 14. maddede
sıralanmıştır.
Öte yandan, bu hükümde belirtilen liste, açıklayıcı olup, “herhangi başka bir durum
bakımından” ifadesinden de anlaşılacağı gibi, ayrıntılı değildir (bkz. Engel ve Diğerleri Hollanda; James ve Diğerleri ve Luczak - Polonya, 77782/01). Ayrıca, 14. maddenin
yasakladığı ayrımcılık “başka bir durum” nedeniyle de gerçekleşebilir. Bir evliliğin niteliği ister dini ister resmi olsun - 14. maddenin öngördüğü ayrımcılığa yol açabilecek sebepler
listesinde belirtilmediği için, AİHM’nin, bunun, “başka bir durum” kapsamına girip
girmeyeceğini incelemesi gerekir.
AİHM, bu bakımdan, önceki davalarda, evlilik dışı doğan çocukların, muameledeki
farkın yalnızca evlilik dışı doğan çocuğun gayrimeşru “statüsüne” dayanması nedeniyle, resmi
nikâh sonucu doğan çocuklarla karşılaştırıldığında ayrımcılığa uğradıklarına karar vermiştir
(diğerlerinin yanı sıra bkz. Marckx; Mazurek - Fransa, 34406/97 ve Inze - Avusturya). AİHM,
çocuklarla ilgili haklardan yaralanılması talebinin, yalnızca çocuğun gayrimeşru olması
sebebiyle reddedilmesinin ayrımcılık olduğuna karar verirken, benzer bir gerekçeye
dayanmıştır (örneğin bkz. Şahin - Almanya [BD], 30943/96). Benzer biçimde, AİHM, iki
ebeveyn arasında evlilik bağı olmamasının kişisel “statü”nün 14. maddenin yasakladığı
ayrımcılığa sebep olabilecek taraflarından biri olduğu kanısına varır.
7
Bu değerlendirmeler, mutatis mutandis, başvuranın sözkonusu yardımlarla ilgili olarak
maruz kaldığı muameledeki farklılığın yalnızca eşiyle yaptığı evliliğin resmi olmaması
olduğu göz önünde bulundurulduğunda, mevcut dava için de geçerlidir.
(ii)
Muameledeki farklılık için tarafsız ve makul bir gerekçe bulunup bulunmadığı
(α) Meşru amaç
AİHM, artık, sözkonusu muameledeki farklılığın meşru bir amaç güdüp gütmediğini
tespit etmelidir. Bu bağlamda, Türkiye’de laiklik ilkesinin önemini de göz önünde
bulundurarak, Türkiye’nin, 1926 yılında, tüm dini nikâhlar için ön koşul olarak resmi nikâhı
şart koşan Medeni Kanun’u kabul ederek, kadını erkekle karşılaştırıldığında bağımlı ve aşağı
konuma getirip, açık biçimde dezavantajlı konuma koyan evlilik geleneğini sonlandırmayı
amaçladığını kaydeder. Aynı sebeple, özellikle boşanma ve miras konularıyla ilintili olarak
medeni halklardan yararlanmada cinsiyet eşitliği ilkesini getirmiş ve çokeşliliği yasaklamıştır.
Medeni Kanun’da evlilik, örneğin evlilik için asgari yaş şartı konulması ve kadınlar için bir
dizi hak ve yükümlülüklerin (özellikle boşanma veya kocanın vefatı durumunda)
getirilmesiyle, özellikle kadınları koruma amaçlıdır.
Yukarıdakiler ışığında, AİHM, sözkonusu muameledeki farklılığın öncelikle kamu
düzeni ile başkalarının hak ve özgürlüklerini koruma yönündeki meşru amacı güttüğünü kabul
eder.
(β) Kullanılan araçlar ile gerçekleştirilmek istenen amaç arasındaki makul orantılılık
ilişkisi
Makul bir orantılılık ilişkisi olup olmadığı sorusuyla ilgili olarak, başvuranın resmi
nikâhlı olmaması ve bu durumunu devam ettirmesinin, kendisi aleyhinde hukuki sonuçlar
doğurduğu kaydedilmelidir. Bu yüzden, eşinin vefatı nedeniyle dul aylığı ile sosyal sigorta
hakkı kazanmasını sağlayacak varis statüsüne sahip olamamıştır. Başvuran, duruşmada, eşi
sağken kendi tedavi masraflarını kendisinin ödediğine, eşinin ise emeklilik için Bağkur’a
sigorta primlerini yatırdığına işaret etmiştir.
Öte yandan AİHM, başvuranın durumunun farkında olduğunu, eşinin vefatı halinde
yardımlara hak kazanabilmesi için ilişkisini Medeni Kanun’a uygun hale getirmesi gerektiğini
bildiğini kaydeder. Medeni Kanun’a göre resmi nikâhın geçerli olması ve üçüncü taraflar ile
devlet arasında etkisinin olabilmesi için bağlayıcı hukuki evrakların düzenlenmesi
gerekmektedir. Dolayısıyla resmi nikâh töreninin kapanışında, evli çifte aile cüzdanı verilir.
Medeni Kanun aile cüzdanı olmadan dini nikâhın kıyılamayacağını açıkça ifade eder. Resmi
nikâhın bu üstünlüğünün kabul görmesi için, Savunmacı Devlet, resmi nikâh kıydırmadan
dini nikâh kıydıran kimselere cezai yaptırım uygular. Yasama organı tarafından tanınmış olan
bir makam olan Diyanet İşleri Bakanlığı, açıkça, imamlardan, evlenmeye niyetli çiftin nikâh
memuru önünde resmi nikâh kıydırdığını teyit etmesini ister.
Bu dava, bu nedenle, AİHM’nin, İspanyol makamların - Roma toplumunun bir üyesi
olarak Roma geleneklerine uygun biçimde evlenen - başvuranı partnerinin “karısı” olarak
tanıdığını gözlemlediği Muñoz Díaz - İspanya (49151/07) davasından açıkça ayırt edilir.
Sözkonusu kadın ile ailesine aile cüzdanı verilmiş ve geniş aile statüsü tanınmıştır; annenin,
eş olarak, altı çocuğuyla beraber sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı bulunuyordu. Bu
nedenle AİHM, başvuranın, makamların, statüsünü resmi olarak tanımasıyla onayladığı
evliliğinin geçerliliğine ilişkin hüsnüniyetinin, başvurana dul aylığını almaya hak kazanma
8
yönünde haklı bir beklenti verdiği görüşündedir. Son olarak, başvuran Roma gelenek ve
göreneklerine göre evlendiği zaman, İspanya’da, din değiştirmenin ya da başka bir inanışa
geçmenin önceden haber verildiği durumlar dışında, Katolik Kilisesi’nin usulüne göre
evlenmek dışında bir olasılık mümkün değildi.
Muñoz Díaz davasındaki durumun aksine, bu davadaki başvuran, eşinin haklarından
ötürü dul aylığı ile sosyal sigorta yardımları alma yönünde haklı bir beklentisi olduğunu
savunamaz. Ayrıca resmi nikâhı düzenleyen bağımsız ve resmi koşulları öngören kurallar açık
ve ulaşılabilirdir, resmi nikâh kıyma düzenlemeleri kolay anlaşılırdır, ilgili kimselere
haddinden fazla yük yüklemez. Aksi takdirde başvuran geçinemezdi. Bundan ötesi,
başvuranın resmi nikâh kıyacak kadar uzun zamanı - yirmi altı yıl - vardı. Bu nedenle,
başvuranın, durumunu uyumlu hale getirmek için sarf ettiği iddia edilen çabalarının idari
prosedürlerin hantal ve yavaş işleyişi yüzünden engellendiği savı haklı değildir. Medeni hal
kaydının, evlilik dışı doğan çocuklarlarla ilgili olarak çıkarılan af kanunları temel alınarak
kendi arzusuyla durumunu düzenleyip düzenlemeyeceği konusunda, AİHM, devletin resmi
nikâhı AİHS’nin 12. maddesiyle uyumlu olarak düzenleyebilir olduğunu ancak bunun yargı
yetkisi içinde bulunan kimselerden resmi nikâh kıymalarını isteyeceği anlamına gelmediğini
kaydeder. AİHM ayrıca, Hükümet gibi, sözkonusu af yasasının dini nikâh düzenleme amacı
gütmediğini, hukuken tanınmayan ilişkilerden veya evlilik dışı doğan çocukların durumunu
iyileştirme amaçlı olduğunu kaydeder.
Bu hususlar ışığında, AİHM, bahse konu muamele farklılığı ile güdülen meşru amaç
arasında makul bir orantılılık ilişkisi bulunduğu sonucuna varır. Bu nedenle sözkonusu
muamele farkı için tarafsız ve makul bir gerekçe bulunmaktadır.
Buna göre AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesiyle beraber alındığında 14.
madde ihlal edilmemiştir.
IV. AİHS’NİN 8. MADDESİNİN İHLAL EDİLDİĞİ İDDİASI
AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesiyle beraber alındığında AİHS’nin 14.
maddesi kapsamındaki aynı şikayete dayanarak, başvuran ayrıca AİHS’nin 8. maddesi
çerçevesinde, aile hayatına saygı gösterilmesi hakkının ihlal edildiğini iddia etmiştir.
A. Daire kararı
Daire mevcut davanın 8. madde kapsamında “aile hayatı”na ilişkin olduğunu
kaydetmiştir. Şikayet konusu muamele farklılığı meşru bir amaç gütmek, tarafsız olmak ve
geleneksel ailenin korunmasının evlilik bağına bağlı olması gibi makul sebeplere dayandığı
için bu hükmün ihlal edilmediğine karar vermiştir.
B. Tarafların savları
Hükümet, Daire’nin vardığı kararı kabul etmiştir, 8. maddenin Yüksek Sözleşmeci
Devletlere resmi nikâh kıymadan beraber yaşayan çiftler için özel bir usul benimseme
yükümlülüğü getirmediği görüşündedir.
Başvuran iddialarını yinelemiştir.
C. AİHM’nin değerlendirmesi
9
1. Mevcut davada “aile hayatı” olup olmadığı
8. madde, aile hayatına saygı gösterilmesi hakkının teminatını vererek, ailenin
varlığını gerektirir. ‘Aile hayatının’ var olup olmadığı aslında, yakın kişisel bağların
uygulamada da gerçekten var olmasına bağlı olan bir muammadır (bkz. K. ve T. - Finlandiya
[BD], 25702/94).
8. madde “meşru” ailenin olduğu gibi, “gayrimeşru” ailenin “aile hayatı” için de
geçerlidir (bkz. Marckx ve Johnston ve Diğerleri - İrlanda). “Aile” kavramı, yalnızca evliliğe
dayalı ilişkilerle sınırlı olmayıp, tarafların evlilik dışı biçimde beraber yaşadığı diğer de facto
“aile” bağlarını da kapsayabilir (bkz. Keegan - İrlanda ve Al-Nashif - Bulgaristan, 50963/99).
Böyle bir ilişkiden doğmuş bir çocuk, doğduğu andan itibaren o “aile”nin hukuken (ipso jure)
parçasıdır. Yani çocukla ebeveynleri arasında aile hayatına eşdeğer bir bağ bulunmaktadır
(bkz. Elsholz - Almanya [BD], 25735/94).
Ayrıca, yakın akrabalar arasındaki mirasçılık ve mülkiyet hakkının karşılıksız devri
konularının da aile hayatıyla çok yakından bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır. Aile hayatı,
örneğin çocukların eğitimi çerçevesinde, yalnızca sosyal, ahlaki ya da kültürel ilişkileri
kapsamaz; diğerlerinin yanı sıra, nafaka yükümlülüğü ile Yüksek Sözleşmeci Devletlerin
çoğunluğunun iç hukuk sistemlerinde yer tutan tereke üzerinde saklı pay tesis edilmesi gibi
yükümlülüklerin gösterdiği üzere maddi türden menfaatleri de kapsar. Miras hakları genelde
miras bırakanın vefatına kadar, yani aile hayatı değişikliğe uğrayana veya sona erene dek
kullanılmazken, bu durum, vefattan önce bu tür haklara sonuç bağlanamayacağı anlamına
gelmez: terekenin taksimi, ileride gerçekleşecek bir mirasçılık durumu için bir vasiyetname
düzenlenmesi veya bağış yoluyla yapılabilmektedir. Hatta uygulamada sıklıkla bu yollara
başvurulur; bu nedenle, aile hayatının hiçe sayılamayacak bir özelliğini temsil eder (bkz.
Marckx ve Merger ve Cros - Fransa, 68864/01).
Ek olarak, bir ilişkinin “aile hayatı” olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceğine
karar verirken, çiftin beraber yaşaması, ilişkilerinin süresi ve çocukları olup olmadığı gibi
birkaç etken önemlidir (bkz. X, Y ve Z – İngiltere ve Kroon ve Diğerleri - Hollanda).
Daire’nin mevcut davaya ilişkin kararında AİHS’nin 8. maddesinin uygulanabilir
olduğu kararına Büyük Daire tamamen katılmaktadır.
2. Başvuranın “aile hayatına” saygı gösterilmesi hakkı
Bu nedenle AİHM, mevcut davanın özel koşullarında, Devlet’in resmi nikâha dini
nikâhtan farklı, özel bir statü verme seçiminin AİHS’nin 8. Maddesi çerçevesinde başvuranın
“aile hayatına” müdahale edilmesiyle sonuçlanıp sonuçlanmadığını tespit etmelidir. Bunu,
AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesiyle beraber alındığında AİHS’nin 14. maddesiyle
ilişkili olarak benimsediği gerekçe ışığında tespit edecektir.
Bu bakımdan, 8. maddenin asıl amacının bireyi kamu makamlarının gelişigüzel
müdahalelerine karşı korumak olduğu yinelenmelidir. Ek olarak, aile hayatına etkili “saygı
gösterilmesi”ne özgü pozitif yükümlülükler olabilir. Her iki bağlamda da, bireyin ve bütün
olarak toplumun rekabet halindeki çıkarlarıyla arasındaki adil denge dikkate alınmalıdır,
ayrıca her iki bağlamda da Devletin belirli bir takdir yetkisi olduğu kabul edilir (bkz.
Hokkanen - Finlandiya). Ayrıca, Devlet’in planladığı ve demokratik bir toplumda görüşlerin
makul biçimde büyük ölçüde farklılaşabildiği ekonomik, mali ve sosyal politikalar
10
çerçevesinde, bu takdir yetkisi ister istemez daha geniştir (bkz. mutatis mutandis, James ve
Diğerleri). Bu durum bu dava için de geçerlidir.
Başvuran ise, partneriyle beraber dini nikâh kıyıp aile kurmayı seçmiştir. Başvuran ve
Ö.K. aile olarak huzur içinde, aile hayatlarına ulusal makamların herhangi bir müdahalesi
olmadan yaşamışlardır. Bu nedenle, dini nikâhı tercih edip resmi nikâh kıymamaları
karşısında, başvuranın 8. madde amaçları doğrultusunda etkili bir aile hayatı yaşamasına
engel teşkil edecek herhangi - idari ya da cezai - bir cezaya maruz kalmamışlardır. Bu nedenle
AİHM, Devlet’in aile hayatına müdahale ettiği yönünde bir bulguya rastlamamıştır.
Buna göre, AİHM, 8. maddenin Devlet’e dini nikâhı tanıma yükümlülüğü getirdiği
biçiminde yorumlanamayacağı görüşündedir. Bu bakımdan, Daire’nin yaptığı gibi, 8.
maddenin Devlet’ten evli olmayan çiftler için özel düzenlemeler getirmesini istemediğini
işaret etmek önemlidir. Bu nedenle başvuranın varis statüsünde olmaması, Medeni Kanun’un
mirasla ilgili hükümleriyle ve ulusal sosyal sigorta mevzuatıyla uyumlu olarak, 8.madde
kapsamındaki haklarının ihlal edildiği anlamına gelmemektedir.
Sonuç olarak, AİHS’nin 8. maddesi ihlal edilmemiştir.
AİHM BU GEREKÇELERE DAYANARAK, OYBİRLİĞİYLE
1. Hükümet’in ön itirazının reddedilmesine;
2. AİHS’ye Ek 1 No’lu Protokol’ün 1. maddesiyle beraber alındığında AİHS’nin 14.
maddesinin ihlal edilmediğine;
3. AİHS’nin 8. maddesinin ihlal edilmediğine
KARAR VERMİŞTİR.
İşbu karar İngilizce ve Fransızca olarak, İnsan Hakları Binası’nda yapılan açık
duruşmada 2 Kasım 2010 tarihinde hazırlanmıştır.
Vincent Berger
Hukuk Danışmanı
Jean-Paul Costa
Başkan
AİHS’nin 45. maddesinin 2. fıkrası ile Mahkeme İç Tüzüğü’nün 74. maddesinin 2.
fıkrasına göre Yargıç Rozakis ile Kovler’in ayrık görüşleri bu karara eklidir.
J.-P.C.
V.B.
11