Korumada TSE Standartları
advertisement
5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Korumada TSE Standartları Hasan Böke, Başak İpekoğlu İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Fakültesi, Mimari Restorasyon Bölümü, 35430 Urla / İZMİR [email protected]; [email protected]; Özet Taşınmaz kültür varlıkları, yapısal ve malzeme özelliklerine, içinde bulundukları iklim koşullarına, bozulmuşluk durumlarına ve yapılan müdahalelere bağlı olarak farklı koruma sorunları gösterirler. Bu sorunların belirlenmesi ve bunlara bağlı olarak doğru koruma müdahalelerinin yapılabilmesi ancak bilimsel standartlara uygun çalışma yöntemleri ile gerçekleşebilir. 2001 yılında Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN), kültür varlıklarını koruma çalışmalarında bilimsel standartlara uygun çalışma yöntemlerininin kullanılması amacıyla bir standardizasyon oluşturma çalışmasını başlatmıştır. Bu çalışmaların sonucunda, taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili 15 basılı ve hazırlanmakta olan 10 standart oluşturulmuştur. Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) üyesi olan Türk Standartları Enstitüsü (TSE); basılı olan standartları, yürürlüğe koymuş durumdadır. Bu bildirinin amacı, yürürlüğe giren koruma standartlarının tanıtılması ve bunların koruma projelerinde uygulanması için yapılması gereken çalışmaların sunulmasıdır. Avrupa Standardizasyon Komitesi’nce hazırlanan ve basılı olan standartlar; korumada kullanılan genel terim ve tanımlar, kültürel mirasın mevcut durumunun incelenmesi ve raporlanması, mikrokliması, ıstılmaları, tarihi yapı malzemelerinden örnek toplanması, taşların karakterizasyonu ve özgün yapı malzemelerine uyumlu yeni malzeme seçiminde yapılacak testler üzerinedir. Hazırlanmakta olan standartlar ise; harçların ve suya doygun ahşapların karakterizasyonu, tarihi yapılarda enerji verimliliği ve havalandırma, lazer ile yapılacak temizleme teknikleri, nem ölçümlerinde kullanılacak cihazlar ve yöntemler ve harçlar ile ilgili sözlük üzerinedir. Türk Standartları Enstitüsü (TSE) tarafından yayımlanan bu standartlara, koruma çalışmalarını yürüten Kültür Bakanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, belediyeler, valilikler, eğitim kurumları ve diğer ilgili tüm kurumlar uymak durumundadır. Bu bildiride, koruma alanında yürürlüğe giren ve uymakla yükümlü olduğumuz TSE standartları tanıtılmış ve bunların koruma projelerinde uygulamaya geçirilmesi için yapılması gereken çalışmalar sunulmuştur. Anahtar sözcükler: Taşınmaz kültür varlıkları, Koruma projeleri, Koruma standartları, Türk Standartları Enstitüsü (TSE), Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) 1 187 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Giriş Kültür varlıklarının sahip oldukları değerleri korumak; başta kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri olmak üzere toplumun her kesiminin temel sorumluluğudur. Bu sorumluluğun yerine getirilmesi; korumaya duyarlı toplum bilincinin geliştirilmesi, çağdaş koruma eğitiminin verilmesi, uzmanlaşmanın sağlanması, kurumlar arası karşılıklı bilgi alışverişi ve iletişiminin sağlanması, koruma sorunlarını çözmeye yönelik araştırmaların desteklenmesi ve sürekliliğinin sağlanması, koruma çalışmalarını yönlendirecek teknik kural ve standartların yönetmeliklerle belirlenmesi ve doğruluğu test edilmiş müdahale kararları ile gerçekleşebilir. Günümüzde çağdaş koruma çalışmaları, kültür varlıklarının koruma sorunlarını ortaya çıkaracak ve onlara zarar vermeyecek test yöntemlerinin geliştirilmesi, koruma çalışmalarında kullanılacak yeni malzeme ve tekniklere ait test ve uygulama kriterlerinin tanımlanması, kültür varlıklarının bakım programlarının geliştirilmesi, eserlerin kullanımlarından veya içinde bulundukları çevre kirliliğinden kaynaklanan temel sorunların belirlenmesi çalışmaları ile yürütülmektedir. Yürütülen tüm bu çalışmalar, korumanın kuramsal yaklaşımları çerçevesinde gerçekleşmektedir. Korumanın temel kuramsal yaklaşımları 1931 yılında Atina’da düzenlenen “I. Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi” sonucunda hazırlanan Atina Tüzüğü (Carta del Restauro) ve 1964 yılında Venedik’te düzenlenen “II. Uluslararası Tarihi Anıtlar Mimar ve Teknisyenleri Kongresi” sonucunda hazırlanan Venedik Tüzüğü’nde belirlenmiştir. Bu tüzükte; Anıtsal eserlerin tüm özgünlüğü ile gelecek kuşaklara aktarılması, Anıtların korunması ve koruma amaçlı onarılmasında yapının sadece bir sanat eseri olarak değil aynı zamanda bir tarihi belge olarak korunması, Onarımın uzmanlık gerektiren bir iş olduğu ve amacın; estetik ve tarihi değeri korurken özgün malzeme ve güvenilir belgelere saygı gösterilmesi, Geleneksel tekniklerin yetersiz kaldığı yerlerde bilimsel verilerle etkinliği gösterilmiş ve deneylerle saptanmış teknikler kullanılması gibi temel ilkeler bulunmaktadır. Bu ilkeler temel alınarak 1972 yılında Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi, 1975 yılında Mimari Miras Avrupa Tüzüğü ve yine 1975 yılında Amsterdam Bildirgesi, 1985 yılında Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi, 1992 yılında Avrupa Arkeolojik Mirasının Korunması Sözleşmesi, 1994 yılında Nara Özgünlük Belgesi, 1999 yılında Burra Tüzüğü, yine 1999 yılında Ahşap Tarihi Yapıların Korunması için İlkeler ve Geleneksel Mimari Miras Tüzüğü, 2003 yılında Mimari Mirasın Çözümlenmesi, Korunması ve Yapısal Restorasyonu Tüzüğü’nde çağdaş korumanın temel ilkeleri ortaya konmuştur. Türkiye’de, taşınmaz kültür varlıklarını koruma çalışmaları da, bu sözleşmeler ile 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve 1999 yılında kabul edilen 660 sayılı “Taşınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları”na ilişkin ilke kararı çerçevesinde yapılmaktadır. Bu kararda taşınmaz kültür varlıklarının proje çalışmaları aşağıdaki temel aşamaları kapsamaktadır. Bunlar; Taşınmaz kültür varlığının Belgelenmesi Analiz edilmesi Restitüsyonu ve Koruma projesinin hazırlanmasıdır. 2 188 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Tarihi yapının belgelenmesi; yapının rölövesinin hazırlanması fotoğrafik ve yazılı olarak belgelenmesi ve tarihi araştırması aşamalarını içermektedir. Analiz çalışmaları; yapının mekansal ve mimari elemanlarının incelenmesini, özgün ve değişmiş bölümlerin belirlenmesini, strüktürel sorunlarının ve malzeme bozulmalarının incelenmesini içermektedir. Restitüsyon çalışmaları; yapının belirli dönemlerdeki özgün durumuna ilişkin araştırmaları kapsamaktadır. Bu çalışma, yapıdan gelen izler, karşılaştırmalı çalışma ve tarihi araştırma sonucunda ortaya çıkmaktadır. Koruma projesi, yukarıda belirtilen çalışmalar sonucunda uygulamaya yönelik temel yaklaşım ve müdahale biçimlerini ayrıca yeni kullanımın gerektirdiği müdahalelerin ölçekli çizimler ve raporla anlatımını içermektedir. Bu projelerde, yapı malzemelerinin fiziksel, kimyasal, mineralojik, yapısal özellikleri, bozulma sorunları ve dereceleri, bunların kaynakları ve onarımlarda kullanılacak yeni malzemelerin özellikleri de ayrıntılı bir şekilde hazırlanmalıdır. Bu çalışmalar yapılmadan doğru müdahale kararlarının verilmesi mümkün değildir. Hazırlanan koruma projeleri daha sonra koruma kurullarının onayına sunulmakta ve projeler onaylandıktan sonra uygulamaya geçilmektedir. Uygulama sürecinin ilk aşaması, yapının restorasyonu ile ilgili ihale dosyalarının hazırlanmasıdır. Bu dosyaların hazırlanmasında “Eski Eser Birim Fiyat Listesi” temel alınarak maliyet belirlenmektedir. Bu belge, sayısız hatalı yöntem ve uygulanabilirliği test edilmemiş malzeme kullanımını içermektedir. Eski Eser Birim Fiyat Listesi kullanılarak belirlenen maliyetten sonra, 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu çerçevesinde uygulamayı yürütecek firma / şirket belirlenmektedir. Uygulama süreçlerinde çoğu kez koruma alanında tecrübeli olmayan şirketler işi üstlenmekte ve proje müellifleri bu firmalar tarafından uygulama süreci dışında bırakılmaktadır. Çağdaş koruma projeleri; farklı disiplinlerden oluşan bir ekibin uluslararası geçerliliği olan bilimsel standartlara uygun çalışma yöntemlerinin izlenmesi sonucunda hazırlanmaktadır. Koruma çalışmalarında genellikle dört organizasyonun standartları kullanmaktadır. Bunlar, American Society for Testing and Materials (ASTM), Building Research Establishment (BRE), Conseil Europeén pour la Normalisation (CEN) ve International Union of Laboratories and Experts in Construction Materials, Systems and Structures (RILEM) dir. Bu bildiride, Avrupa Standardizasyon Komitesince (CEN) koruma alanında hazırlanan ve Türk Standartları Enstitüsü (TSE) tarafından kabul edilerek yayımlanan standartlar tanıtılmış ve bunların Türkiye’de uygulamaya geçirilmesi için yapılması gereken çalışmalar sunulmuştur. Korumada CEN Standartları Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN), 1961 yılında Avrupa’daki ulusal standart kuruluşları tarafından kurulmuştur. Komite (CEN), elektroteknik ve telekomünikasyon alanı dışında kalan tüm ürünler için Avrupa standartlarını hazırlamaktadır. Türk Standartları Enstitüsü ise her türlü madde ve mamüller ile usul ve hizmet standartlarını yapmak amacıyla 18.11.1960 tarih ve 132 sayılı kanunla kurulmuştur. Türk Standartları 3 189 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Enstitüsü (TSE); Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) ve Avrupa Elektroteknik Standardizasyon Komitesi’ne (CENELEC) Kasım 2011 de tam üye olmuştur. TSE nin tam üyeliği nedeni ile yayınlanan bu standartlar Türkiye’de uygulanmak durumundadır. 2001 yılında Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN), taşınmaz ve taşınır kültür varlıklarını koruma çalışmalarında bilimsel standartlara uygun çalışma yöntemlerininin kullanılması amacıyla CEN/TC346 başlığı ile bir standardizasyon oluşturma çalışmasını başlatmıştır. Bu çalışmanın amacı; kültür varlıklarının korunmasında kullanılan; tanım, terminoloji, kültür varlıklarının mevcut durumlarının ve malzeme bozulmalarının tespiti, korumada kullanılacak malzemeler için yapılacak analizler / testler konusunda bir birlik sağlamak üzere standartlar oluşturmaktır. Bu standartlar aşağıdaki konu başlıklarını içermektedir. Bunlar; • Eserlerin korunması süreçlerinde kullanılan ortak Avrupa terminolojisi, • Koruma süreçleri • Eserleri oluşturan malzemelerin karakterizasyonu, bozulma süreçleri ve optimum uzun süreli korunmalarına (önleyici koruma) yönelik sistematik iş yönergeleri, • Eserlerin tanımına, bozulmalarına, bozulmuşluk durumlarına ilişkin test ve analiz metotları, • Korumada kullanılacak malzemelerin laboratuvarda ve alanda etkinliğine ve kullanım yöntemlerine ilişkin test ve analiz metotları, • Kapalı mekanda bulunan kültür varlıklarının korunma koşullarının değerlendirilmesine yönelik test ve analiz metotları, • Ahşap yapıların strüktürleri, • Tarihi yapıların enerji etkinliği, • İç ve dış iklim koşullarının belirlenmesi ve ölçümü, • Taşınabilir objelerin korunması, • Sergileme mekanları, • Taşınabilir objelerin paketlenmesi ve taşınması, • Suya doygun ahşapların korunmasıdır. Oluşturulan ve oluşturulmakta olan bu standartlar ile aşağıda sıralanan amaçlara ulaşılması beklenmektedir. Bunlar; • Korumaya yönelik yürütülen teşhis çalışmalarının daha hassas olmasının sağlanarak daha fazla sayıda eserin korunması, • Koruma metotlarının geliştirilmesi, • Koruma projelerinin sayısının artırılarak, yan ekonomik kazançların / fırsatların ve yeni iş alanlarının oluşturulmasına olanak sağlanması, • Mesleki hareketlilik ve özellikle genç korumacılar için istihdam olanaklarının artırılması, • Ortak terminoloji ile Avrupa ülkeleri arasındaki alışverişin kolaylaştırılması ve kültürel kimliklere saygının geliştirilmesidir. İlk olarak standart oluşturma çalışmaları aşağıdaki kurumlar ile başlatılmıştır: • IBN/BIN - Institut Belge de Normalisation-BELÇİKA • AFNOR - Association Française de Normalisation-FRANSA • UNI - Ente Nazionale Italiano di Unificazione-İTALYA • BSI - British Standard Institution-İNGİLTERE • AENOR - Asociación Española de Normalización-İSPANYA • NEN - Nederlands Normalisatie Instituut-HOLLANDA • NSF- Norges Stadardiseringsforbund-NORVEÇ 4 190 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu • • SNV - Schweizerische Normen-Vereinigung-İSVİÇRE CSNI - Czech Standards Institute-ÇEK CUMHURİYETİ. Bu kurumlar 5 çalışma grubu ile kültür varlıklarının korunmasına yönelik standart oluşturma çalışmalarına başlamıştır. Bunlar: 1: Genel Yönergeler ve Terminoloji grubu Bu çalışma grubu; • Terminoloji, • Koruma yönergeleri, • Eserlerin mevcut durumunun belgelenmesi ve esere yapılan ekler, • Eserlerin emniyeti ve halkın güvenliği konularındaki standartlar üzerinde çalışmaktadır. 2: Malzeme grubu Bu çalışma grubu; • Kültür varlıklarından örnek toplanması, • Malzemelerin karakterizasyonunda kullanılacak testlerin ve analizlerin tanımı, • Malzemelerin bozulmuşluk durumlarının tespitinde kullanılacak testlerin ve analizlerin tanımı, • Yapı yüzeylerinde gözlenen bozulmaların teşhisi (tanı), • Yapı strüktürlerinin teşhisi, • Boya ve resimlerin karakterizasyonu ve sınıflandırılması, • Kültürel varlıkların korunmuşluk durumunun tespiti, • Taş malzemelerinin karakterizasyonu, • Harç malzemenin karakterizasyonu, • Koruma amaçlı özgün taşa uyumlu taş seçimi konularındaki standartlar üzerinde çalışmaktadır. 3: Yöntemlerin ve Koruma Malzemelerinin Değerlendirilmesi grubu Bu çalışma grubu; • Gözenekli inorganik malzemelerin yüzey koruması - metotların ve malzemelerin değerlendirilmesi, • Sağlamlaştırıcı malzemelerinin ve metotlarının değerlendirilmesi, • Temizlik malzemelerinin ve metotlarının değerlendirilmesi, • Kazılarla açığa çıkarılan arkeolojik kalıntılarda uygulanacak koruma işlemlerinin kuralları konularındaki standartlar üzerinde çalışmaktadır. 4: Çevre grubu Bu çalışma grubu; • Çevresel koşulların özellikleri, • Çevresel parametrelerin ölçüm yönergeleri, • Eserlerin kapalı ve açık ortamda sergilenme ve saklanma koşulları, • Eserlerin iklimle olan etkileşimleri konularındaki standartlar üzerinde çalışmaktadır. 5: Taşıma ve Paketleme grubu 5 191 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Bu çalışma grubu; • Eserlerin taşınma ve paketlenme prensipleri konularındaki standartlar üzerinde çalışmıştır. Bu bildiride, 5’inci çalışma grubunun hazırladığı, eserlerin taşınma ve paketlenme prensipleri konularındaki standartlar ele alınmamıştır. Koruma Çalışmalarında Kullanılacak TSE Standartları Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN) tarafından geliştirilen ve TSE tarafından kabul edilen 15 basılı standart bulunmaktadır. Bunlardan 5 tanesi taşınmaz kültür varlıkları (Tablo 1), 10 tanesi ise test metotları (Tablo 2) ile ilgilidir. Taşınmaz Kültür Varlıkları ile ilgili Basılı Standartlar Taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili basılı 5 standart; korumanın genel terimleri ve tanımları, kültürel mirasın mevcut durumunun incelenmesi ve raporlanması, mikro klimatik çalışmalarda kullanılacak teçhizat ve yöntemler ve dini yapıların ıstılmaları üzerinedir. Bunlar (Tablo 1): 1. Temel genel terimler ve tanımlar (Main general terms and definitions) Standart, kültürel varlıkların korunması alanında kullanılan başlıca genel terimleri tanımlamaktadır. 2. Taşınmaz kültürel mirasın mevcut durumunun incelenmesi ve raporlanması (Condition survey and report of built cultural heritage) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında kullanılması gerekli olan standarttır. Standartta kültürel mirasın mevcut durumunun nasıl değerlendirileceği, belgeleneceği, kaydedileceği ve rapor edileceği belirtilmektedir. Standart, gerekli olduğunda kültürel mirasın basit ölçümlerle değerlendirilmesini de kapsamaktadır. Bu standart: a) Bakım önlemleri, araştırma ve tespitlere gerek olup olmadığının belirlenmesi; b) Hazırlık çalışmaları ve detaylı prensiplerin tanımlanması; c) Bir yapı grubu ya da bölgenin durum araştırması yapılırken karşılaştırmalı veri sağlanması amacı ile uygulanabilir. 3. Eserlerin yüzey sıcaklığı ve hava sıcaklığını ölçmek için kullanılan cihazlar ve yöntemler (Procedures and instruments for measuring temperatures of the air and the surfaces of objects) Bu standart, tarihi yapıların yine analiz aşamasında kullanılması gerekli olan standarttır. Eserlerin içinde bulundukları ortam sıcaklıklarının ve yüzey sıcaklıklarının hassas bir şekilde ölçülmesi ve bu ölçümlerde kullanılacak aletlerin özellikleri belirtilmektedir. Bu standart; çevre, yapı, koleksiyon ve benzeri objelerin bakım ve korunmasından sorumlu tüm kişilere yönelik hazırlanmıştır. 4. Havadaki nemi ve hava ile kültürel varlık arasındaki nem değişimini ölçmek için cihazlar ve yöntemler (Procedures and instruments for measuring humidity in the air and moisture exchanges between air and cultural property) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında kullanılması gerekli olan bir diğer standarttır. Standart, açık ve kapalı alanlarda havadaki nisbi nemi ölçmek için yöntem ve cihazları tanımlamaktadır. Nisbi nemin doğrudan ya da hava sıcaklığı ve yaş termometre sıcaklığı ve çiğleşme ile nasıl hesaplanabileceğini göstermektedir. Bu 6 192 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu standart, hava ile eser arasındaki nem değişiminin hassas ölçümü için öneriler içermektedir. 5. İç mekan iklimi – 1. Bölüm: Kiliseler, şapeller ve diğer ibadethanelerin ısıtılması için ilkeler (Indoor climate – Part 1: Guidelines for heating churches, chapels and other places of worship) Standart, dini yapıların koruma projesinin hazırlanması aşamasında kullanılması gerekli olan bir standarttır. Bu standart; kiliseler, şapeller, camiler, sinagoglar ve diğer ibadethaneler için uygun ısıtma sistemlerinin seçilmesinde aranılacak ilkeleri ortaya koymaktadır. Bu ilkeler, ibadethanenin boyutu ve yapısına bağlı olmaksızın çoğu yer için geçerlidir. Standart, sadece yeni ısıtma sistemlerinin kurulmasında değil, aynı zamanda eskilerinin yenilenmesinde de geçerlidir. Tablo 1. Taşınmaz Kültür Varlıkları ile ilgili Basılı Standartlar *TSE Standart başlıkları, kurumun web sitesinde yayınlandığı Türkçe çevirisidir. Bildiri metni içinde standart başlıkları gözden geçirilmiştir. Test Metotları ile ilgili Basılı Standartlar Test metotları ile ilgili basılı olan 10 standart ise; malzeme toplama metotları ve genel kurallar, malzemelerin su emme özellikleri, kuruma özellikleri, renklerinin belirlenmesi, su buharı geçirgenliği, statik temas açısının tayini, çözünür tuzların belirlenmesi ve kültür varlıklarında kullanılan doğal taşların karakterizasyonu üzerinedir. Bunlar (Tablo 2): 7 193 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu 1. Malzeme örneklerinin alımı için metodoloji - Genel kurallar (Methodology for sampling from materials of cultural property - General rules) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart, laboratuvar testleri için eserlerin malzemelerinden örnek alımına yönelik yöntem ve kriterleri, örneklerin belgelenmesini ve taşınmalarını tanımlamaktadır. Örnek alınmadan önce eserin mevcut durum raporunun (TS 16096) hazırlanmış olması gerekir. Mevcut durum raporu sonucu ortaya çıkan sorunlar ve bu sorunların çözümüne yönelik örnek alınmalıdır. Örnek alımının amaçları; a) Malzeme özelliklerinin belirlenmesi, b) Mevcut durumlarının tespiti, bozulmalarının nedenleri ve mekanizmalarının anlaşılması, c) Koruma uygulamalarına nasıl karar verileceği ve / veya değerlendirileceğidir. 2. Kültürel mirasta kullanılan doğal taşlar ve benzeri malzemelerden çözünen tuzların çıkartılması ve belirlenmesi (Extraction and determination of soluble salts in natural stone and related materials used in and from cultural heritage) Bu standart, tarihi yapıların analiz ve koruma projesinin hazırlanması aşamalarında kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart kültürel mirası oluşturan ve restorasyonlarında kullanılan doğal taş ve diğer gözenekli inorganik malzemelerde bulunan çözünür tuzların anyon ve katyonlarının nitel ve nicel analizleri için yöntemi tanımlamaktadır. Bu standartta belirlenen temel anyonlar: Clˉ, NO2ˉ , NO3ˉ, SO4˭ katyonlar ise Na+, K+, NH4+, Ca2+ , Mg2+ dır. 3. Tüp yöntemi ile su emme ölçümü (Measurement of water absorption by pipe method) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında özgün malzmelerin özelliklerini ve koruma projesinin hazırlanma aşamasında yeni kullanılacak malzemelerin özelliklerini belirlemeye yönelik olarak kullanılması gerekli olan standarttır. Standart, gözenekli inorganik malzemelerin su emme kapasitelerinin tüp yöntemi ile belirlenmesi için bir yöntem tanımlamaktadır. Bu yöntem laboratuvarda ya da sahada uygulanabilir. 4. Kılcal etkiye bağlı su emmenin belirlenmesi (Determination of water absorption by capillarity) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında özgün malzemelerin özelliklerini ve koruma projesinin hazırlanma aşamasında yeni kullanılacak malzmelerin özelliklerini belirlemeye yönelik kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart, gözenekli inorganik malzemelerin (taş, tuğla, harç vb.) kılcal su emme kapasitelerinin belirleme yöntemini tanımlamaktadır. 5. Kuruma özelliklerinin belirlenmesi (Determination of drying properties) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında özgün malzemelerinin özelliklerini ve koruma projesinin hazırlanma aşamasında yeni kullanılacak malzemelerin özelliklerini belirlemeye yönelik kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart, gözenekli inorganik malzemelerin kuruma özelliklerinin belirlenmesi için bir yöntemi tanımlamaktadır. 8 194 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu 6. Yüzeylerin renk ölçümü (Colour measurement of surfaces) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında özgün malzemelerin özelliklerini ve koruma projesinin hazırlanma aşamasında yeni kullanılacak malzemelerin özelliklerini belirlemeye yönelik kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart, gözenekli inorganik malzemelerin özgün yüzey rengini ve yüzeylerine uygulanan koruyucular sonrası olası renk değişimlerini ölçmek için bir test yöntemini tanımlamaktadır. 7. Su buharı geçirgenliğinin belirlenmesi (δp) (Determination of water vapour permeability (δp)) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında özgün malzemelerin özelliklerini ve koruma projesinin hazırlanma aşamasında yeni kullanılacak malzemelerin özelliklerini belirlemeye yönelik kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart, gözenekli inorganik malzemelerin su buharı geçirgenliklerinin belirlenmesi için bir yöntem tanımlamaktadır. 8. Statik temas açısının belirlenmesi (Determination of static contact angle) Bu standart, tarihi yapıların analiz aşamasında özgün malzemelerin özelliklerini; koruma projesinin hazırlanma aşamasında ise yeni kullanılacak malzemelerin özelliklerini belirlemeye yönelik kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart, gözenekli inorganik malzemelerin korunmasına yönelik kullanılacak su itici malzemelerin özelliklerini belirlemeye yöneliktir. Standart, aynı zamanda su itici kullanılmadan ve kullanıldıktan sonra malzeme yüzeyindeki su damlalarının statik temas açısının ölçülmesine yöneliktir. 9. Gözenekli inorganik malzemeler için yüzey koruması. Su itici malzemelerin performans değerlendirmesi için laboratuvar test yöntemleri (Surface protection for porous inorganic materials. Laboratory test methods for the evaluation of the performance of water repellent products) Bu standart, tarihi yapıların koruma projesinin hazırlanma aşamasında yeni kullanılacak malzemelerin özelliklerini belirlemeye yönelik kullanılması gerekli olan bir standarttır. Standart, gözenekli inorganik malzemelere uygulanan su itici ürünlerin performanslarının değerlendirilmesine yönelik kullanılacak laboratuvar analizini tanımlamaktadır. Bu standart, yüzey koruyucuların yaşlandırma testinden önce ve sonraki performanslarının laboratuvar testleri ile değerlendirilmesine dayanmaktadır. Bu testler, kılcal etkiye bağlı su emme ve kuruma, su buharı geçirgenliği ve renk değişimi özellikleridir. 10. Kültür varlıklarında kullanılan doğal taşların karakterizasyonu (Guidelines to characterize natural stone used in cultural heritage) Bu standart, eserden alınan sağlam ve bozulmaya uğramış taşların uygun analitik tekniklerle karakterizasyonuna yöneliktir. Standart, eserlerde kullanılan taşların mineralojik, yapısal, fiziksel, kimyasal ve mekanik özelliklerinin belirlenmesine yönelik metotları içermektedir. Bu analizlerden kullanılan taşın türü, bozulma mekanizmaları ve korunmuşluk durumları belirlenmektedir. 9 195 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Tablo 2. Test Metotları ile ilgili Basılı Standartlar *TSE Standart başlıkları, kurumun web sitesinde yayınlandığı Türkçe çevirisidir. Bildiri metni içinde standart başlıkları gözden geçirilmiştir. Hazırlanmakta olan Avrupa Standartları Hazırlanmakta olan taşınmaz kültür varlıkları ile ilgili 4 (Tablo 3), test metotları ile ilgili 5 standart (Tablo 4) bulunmaktadır. Bu standartların kabul edilme süreçleri tamamlandığında TSE tarafından basılı hale getirilecektir. 10 196 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Tablo 3. Taşınmaz Kültür Varlıkları ile ilgili Hazırlanmakta olan Standartlar Tablo 4. Test Metotları ile ilgili Hazırlanmakta olan Standartlar 11 197 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Proje Hazırlama Çalışmalarında Kullanılacak Standartlar Tarihi yapılarda gerçekleştirilecek müdahale kararlarının oluşturulması; yapının strüktürel durumu, içinde bulunduğu iklim koşulları, nem sorunu, yapıda kullanılan malzemelerin fiziksel, kimyasal, mineralojik, yapısal özellikleri, bozulma sorunları, bunların kaynakları ve onarımlarda kullanılacak yeni malzemelerin özelliklerinin bilinmesine bağlıdır. Bunlar da gerek alanda gerekse laboratuvarda disiplinler arası bir ekibin yürüteceği uluslararası geçerliliği olan bilimsel standartlara uygun çalışma yöntemleri ile gerçekleşebilir. 2001 yılından bu yana Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN), kültür varlıklarını koruma çalışmalarında bilimsel standartlara uygun çalışma yöntemlerininin kullanılması amacıyla standartlar oluşturmaktadır. Koruma projelerinin hazırlanma süreçlerinde bu standartlar kullanılmalı ve koruma kararları bunlardan elde edilen sonuçlara bağlı olarak geliştirilmelidir. Bu doğrultuda, Türk Standartları Enstitüsü tarafından yayımlanan bu standartlar, kültür varlıklarının belgelenmesi, analiz edilmesi, restitüsyonu ve koruma projesinin hazırlanmasında kullanılmalıdır (Tablo 5.1 ve Tablo 5.2). Ancak, ülkemizde hazırlanan projelerde bu standartlar göz önüne alınmamaktadır. Tarihi yapının belgelenmesi aşamasında öncelikle çalışılan tarihi yapının mevcut durumunun incelenmesi, raporlanması ve değerlendirilmesi bilimsel bir şekilde yapılmalıdır. Bunun için TSE tarafından kabul edilen ve basılı hale getirilen TS EN 16096 Condition survey and report of built cultural heritage / Taşınmaz kültürel mirasın mevcut durumunun incelenmesi ve raporlanması başlıklı standart kullanılmalıdır (Tablo 5.1). Tarihi ahşap yapıların değerlendirilmelerine yönelik CEN/TC 346/WG 10 adlı çalışma grubu standart hazırlama çalışmalarını sürdürmektedir. Bu grubun hazırlayacağı standartlar ahşap yapıların koruma projelerinin hazırlanmasında kullanılmalıdır. Tarihi binaların enerji verimliliği konusunda standart hazırlama çalışmaları sürdürülmektedir. Hazırlanacak bu standartlar doğrultusunda koruma projelerinde tarihi yapıların enerji verimlilikleri yer almalıdır.Tarihi yapıların analiz aşamasında, çalışılan yapının içinde bulunduğu iç ve dış iklim belirlenmelidir. Bu çalışma, geliştirilen iklim ile ilgili standartlar kullanılarak yapılmalıdır (Tablo 5.1). Yapının mevcut durum raporunda ortaya çıkan sorunların çözümüne yönelik olarak yapı malzemelerinin özellikleri, mevcut durumlarının tespiti, bozulmalarının nedenleri ve mekanizmaları, değerlendirilmesi ve koruma uygulamalarına nasıl karar verileceğine yönelik malzeme analizlerinin yapılması gerekmektedir. Bu amaçlara yönelik bir çalışma programı hazırlandıktan sonra yapıdan analizler için örnekler alınmalıdır. Malzeme örneklerinin alımı için EN 16085 Methodology for sampling from materials of cultural property – General rules / Malzeme örneklerinin alımı için metodoloji – Genel kurallar başlıklı standart kullanılmalıdır. Tarihi yapıda kullanılan sağlam ve bozulmaya uğramış taşların mineralojik, yapısal, fiziksel, kimyasal ve mekanik özellikleri ile bozulma mekanizmaları ve korunmuşluk durumlarının belirlenmesine yönelik olarak EN 16515 Guidelines to characterize natural stone used in cultural heritage / Kültürel mirasta kullanılan doğal taşların karakterizasyonu için ilkeler başlıklı standart kullanılmalıdır. 12 198 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Tablo 5.1. Proje Hazırlama Aşamalarında Kullanılacak Standartlar Belgeleme–Analiz Taşların ve harç, sıva ve tuğla gibi diğer gözenekli malzemelerin aynı zamanda içerdikleri çözünen tuzların da belirlenmesi önemlidir. Bu çalışma için EN 16455 Extraction and determination of soluble salts in natural stone and related materials used in and from cultural heritage / Kültürel mirasta kullanılan doğal taşlar ve benzeri malzemelerden çözünen tuzların çıkartılması ve belirlenmesi başlıklı standart kullanılmalıdır (Tablo 5.2). Yapıda kullanılan harçlar ve sıvaların özelliklerini belirlemede kullanılacak standartlar hazırlanma aşamasındadır (Characterization of mortars found in cultural heritage). Standart, kabul edildikten yapılacak harç ve sıva analizlerinde bu standart kullanılmalıdır. Özgün yapı malzemeleri ile uyumlu yeni kullanılacak malzemelerin performanslarının değerlendirilmesine yönelik yapılacak testler için ise geliştirilen 7 standart kullanılmalıdır. 13 199 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Koruma projesi hazırlanacak yapı ibadethane ise bunların ısıtılmasına yönelik seçilecek ısıtma sistemlerine ilişkin ilkeleri ortaya koyan standart kullanılmalıdır (TS EN 15759-1 Indoor climate – Part 1: Guidelines for heating churches, chapels and other places of worship / İç mekan iklimi – 1. Bölüm: Kiliseler, şapeller ve diğer ibadethanelerin ısıtılması için ilkeler). Tablo 5.2. Proje Hazırlama Aşamalarında Kullanılacak Standartlar Analiz–Restorasyon 14 200 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Ülkemizde tarihi yapıların korunmasına yönelik hazırlanan projelerde yukarıda özet olarak sıraladığımız uzun süreçleri kapsayacak çalışmalar yapılmadan koruma kararları verilmektedir. Koruma projelerinin geliştirilen standartlar kullanılarak hazırlanabilmesi için alt yapı oluşturma çalışmalarına başlamak gerekmektedir. Değerlendirme ve Sonuç Avrupa Standardizasyon Komitesi’nin (CEN) geliştirdiği ve TSE tarafından kabul edilerek yayımlanan kültür varlıklarını koruma çalışmalarında kullanılacak bilimsel standartlara kamu kurumları (Kültür Bakanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, belediyeler ve valilikler ile restorasyon çalışması yürüten diğer kurumlar), restorasyon veya koruma eğitimi veren kurumlar, müzeler, galeriler, kütüphaneler, arşivler, mimarlar, arkeologlar, sanat tarihçileri ve diğer ilgili disiplinler, kamu ve özel analiz laboratuvarları, aydınlatma firmaları, klima ve ısıtma şirketleri, taşınır eserleri taşıma ve paketleme şirketleri uymak durumundadır. Bu kapsamda, başta kamu kurum ve kuruluşları ile üniversiteler gerekli olan idari, yasal, teknik ve koruma eğitimine yönelik düzenlemelerin yapılması için çalışmaları başlatmalıdır. Öncelikle koruma projelerini hazırlayacak ekibin standartlarda belirtilen çalışmaları yürütebilecek nitelikte ve disiplinler arası bir yapıda olmasını sağlamak gereklidir. Malzemeye yönelik analizleri yapabilmek için ise, bunları yürütebilecek donanıma sahip koruma laboratuvarları oluşturulmalıdır. Bu laboratuvarlarda çalışacak uzmanların tarihi yapı koruma konusunda gerek kuramsal, gerekse teknik bilgi açısından donanımlı olması ve bu niteliklere sahip uzmanların yetiştirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, TSE standartlarının koruma projelerinde kullanılıp kullanılmadığını ve bunların koruma kararlarına nasıl aktarıldığını değerlendirebilecek niteliklere sahip koruma kurullarının oluşturulması gerekir. Bunun için koruma kurullarının yapısı, işleyişi ve karar mekanizmaları bu doğrultuda tekrar değerlendirilmelidir. Uygulama süreçlerinde, kullanılan “Eski Eser Birim Fiyat Listesi” ile çağdaş koruma çalışmalarını yürütmek mümkün değildir. Bu nedenle bunun kullanımından vazgeçilmeli ve standartlar çerçevesinde özellikleri ve uygulanabilirliği test edilmiş müdahale biçimlerine ve malzeme kullanımına geçilmelidir. Kaynaklar CEN/TC 346 Conservation of Cultural Heritage, Business Plan. http://standards.cen.eu/dyn/www/f?p=204:7:0::::FSP_ORG_ID:411453&cs=11079A55 D70F8377E3942E1C6704C7664 (Erişim: 15 Eylül 2014) Charter on the Built Vernacular Heritage 1999. http://www.international.icomos.org/charters/vernacular_e.pdf (Erişim: 04 Ağustos 2015) Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage 1972. http://whc.unesco.org/archive/convention-en.pdf (Erişim: 15 Haziran 2015) Convention for the Protection of the Architectural Heritage of Europe 1985 http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/121.htm (Erişim: 15 Haziran 2015) 15 201 5. Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu Eski Eser Birim Fiyat Eki Listesi 2015. T.C. Başbakanlık, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Daire Başkanlığı. http://www.vgm.gov.tr/indir/eskieserbirimfiyat/2015.pdf (Erişim: 15 Temmuz 2015) European Charter of the Architectural Heritage 1975. http://www.icomos.org/en/charters-and-texts/179-articles-enfrancais/ressources/charters-and-standards/170-european-charter-of-the-architecturalheritage (Erişim: 04 Ağustos 2015) European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage (Revised) 1992. http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/143.htm (Erişim: 15 Haziran 2015) Fassina V. 2008. European Technical Committee 346 - Conservation of Cultural Property – Updating of the Activity After a Three Year Period, 9th International Conference on NDT of Art, Jerusalem Israel, 25-30 May 2008. http://www.ndt.net/article/art2008/papers/174Fassina.pdf (Erişim: 15 Eylül 2014) Fassina V. 2011. Update of the Activity of CEN TC 346-Conservation of Cultural Property-after a Six Year Period, Hydrophobe VI, 6th International Conference on Water Repellent Treatment of Building Materials, Aedificatio Publishers, 247 – 254. http://www.hydrophobe.org/pdf/rome/VI_22.pdf (Erişim: 15 Eylül 2014) Fassina V. 2013. The Activity of CEN TC 346-Conservation of Cultural Heritage, Geconservación, No: 5, 8-26. http://www.ge-iic.com/ojs/index.php/revista/article/view/194 (Erişim: 15 Eylül 2014) Principles for the Preservation of Historic Timber Structures 1999. http://www.international.icomos.org/charters/wood_e.pdf (Erişim: 04 Ağustos 2015) Taşınmaz Kültür Varlıklarının Gruplandırılması, Bakım ve Onarımları - 660 No.lu İlke Kararı 1999. http://www.korumakurullari.gov.tr/Eklenti/18338,660-nolu-ilkekararipdf.pdf (Erişim: 15 Haziran 2015) The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments 1931. http://www.icomos.org/en/charters-and-texts/179-articles-enfrancais/ressources/charters-and-standards/167-the-athens-charter-for-the-restoration-ofhistoric-monuments (Erişim: 04 Ağustos 2015) The Burra Charter 1999. http://australia.icomos.org/wp-content/uploads/BURRA-CHARTER-1999_charteronly.pdf (Erişim: 04 Ağustos 2015) The Declaration of Amsterdam 1975. http://www.icomos.org/en/charters-and-texts/179-articles-enfrancais/ressources/charters-and-standards/169-the-declaration-of-amsterdam (Erişim: 04 Ağustos 2015) The Nara Document on Authenticity 1994. http://www.icomos.org/charters/nara-e.pdf (Erişim: 15 Haziran 2015) The Venice Charter 1964. http://www.icomos.org/charters/venice_e.pdf (Erişim: 15 Haziran 2015) TSE Türk Standartları Enstitüsü. https://intweb.tse.org.tr/standard/standard/standardara.aspx (Erişim: 15 Eylül 2014) 16 202
