Dönüm Noktaları - Hristiyan Kitaplar

DönümNoktaları
MarkA.Noll,ChuckFaroeveKenWiest
TelifHakkı/CopyrightMarkA.Noll,ChuckFaroeveKenWiest,2008
OriginallyPublishedbye-manet
E-KitapHristiyanKitaplartarafındanyapıldı.Dahafazlaücretsizkitapindirmek
içinsitemizeziyaretedin.
Türkiye'deKiliseAdresleri
2
Bukitabıniçeriğiilkolarake-manetüçaylıkKutsalKitapvetanrıbilimdergisinde
yayımlanmıştır.e-manetYazıKuruluizniylekitapolarakhristiyankitaplar.com
tarafındanderlenipücretsizindirimiçinsunulmuştur.
e-manetdergisihakkındadahaçokbilgiedinmekiçinlütfenhttps://www.emanetdergi.orgwebsitesiniziyaretedin.
BukitabıniçerikleriMarkA.Noll’unTurningPoints:DecisiveMomentsinthe
HistoryofChristianity(GrandRapids,Michigan:BakerAcademic,2001)başlıklı
kitabındanChuckFaroeveKenWiesttarafındanderlenmiştir.
TelifHakları©2003-2008MarkA.Noll,ChuckFaroeveKenWiest.TümHakları
saklıdır.İzinileKullanılmıştır.
3
İçindekiler
KiliseTarihineGirişveYeruşalim’inDüşüşü
İznikKonseyi:“NoelBabaNeredeyseAnkara’yaGelmişti”
KadıköyKonseyi:“Şizofrenbirİsamı?”
AzizBenedictus’unManastırKuralı:“ManastırHayatı”DeyipGeçmeyin
DoğuileBatıArasındakiAyrılık:BüyükBölünme
WormsMeclisi,ProtestanlığınDoğumu
YenibirAvrupa:İngilizler’inEgemenlikYasası(1534)
Wesleyler’inGetirdiğiYeniRuhsallık(1738)
FransızDevrimi:Avrupa’daHıristiyanKarşıtlığınınYayılması(1789)
4
KiliseTarihineGirişveYeruşalim’in
Düşüşü
Kilisetarihigenelliklekiliseönderlerinindinibilgisininenzayıfyönünüoluşturur.
Buyazıyla,e-manet,ABD’dekiWheatonÜniversitesi’ndekilisetarihiprofesörüolan
MarkNoll’unDönümNoktaları:HıristiyanlıkTarihindeÖnemliAnlaradlıkitabını
özetleyenbirseriyibaşlatmıştır.Adındandaanlaşılacağıgibi,Noll’unkitabı,kilise
tarihininkritikanlarınıgözlerönünesermektedir.Türkiye’dekiönderlerinkilise
tarihineilgilerininartmasını,butarihiincelerkendahacoşkuluolmalarınıvebu
malzemeyivaazlarındaveöğretilerindekullanabilmelerinidileriz.
Mezmur77:11’deAsaf,“RAB’binişlerinianacağım,evet,geçmiştekiharikalarını
anacağım”diyor.EskiAntlaşmayazarlarıTanrı’nıngeçmiştekiişlerininanılmasıve
kişiliğimizdedeğişimlereyolaçmasıgerektiğinisöylemişlerdir.Elbetteki,Tanrı’nın
işlerinianmayayönelikbubuyruk,O’nunkilisesindeyaptıklarınıdaiçermektedir!
Giriş
Kilisetarihineileilgilidir?
Matta28:18-20veElçilerinİşleri1:8bizeşuilkeleribildirmektedir:
Kilisetarihi,ikiönemliyolculuklailgilidir:Mesihadınabaşkalarınaulaşmak
amacıyladışayapacağımızyolculukvediğerinsanlarıMesih’teeğitmekiçiniçe
yapacağımızyolculuk.
Kilisetarihi,Tanrı’nınsonsuzadekhalkınınarasındaoluşuylailgilidir.
Kilisetarihinedenincelenmelidir?
TarihHıristiyanlariçinönemlidir;çünküimanımızıntemeligerçektarihiolaylardır.
İsa’nınbedenalışı,kurbanedilişiveyenidendirilişiyadaKutsalRuh’ungelişigibi
gerçektarihiolaylarolmasaydı,kilisedeolmazdı.
Kilisetarihidersleri,yorumbilimkonusundabizeyardımcıolur.KutsalYazı
üzerinesorduğumuzsorularınçoğudahaöncesorulmuşveyanıtlanmıştır.Kilisetarihi
aynızamanda“gözde”yorumlarımızhakkındabiziuyaranbirbakışaçısıkazandırır.
Kiliseninyüzyıllarsürentarihiboyunca“gözde”yorumlargelmişvegitmişve
çoğunluklayanlış,aptalca,hattatehlikeliolduklarıortayaçıkmıştır.
Kilisetarihi,biziçevreleyenkültürleveçağımızınmeseleleriyleilgilidersler
verir.Kilisetarihi,bizdenöncekilerin,KutsalRuhveTanrıSözü’nünverdiğiyetkiyle
savaş,ekonomiksistemler,biyoetik,bilimgibikonularlanasılbilgeceuğraştıklarını
gösterir.
Kilisetarihi,Hıristiyanlariçingerçekbirönemesahipolankonularıaçığaçıkarır.
5
Günümüzkilisesiatalarımızdanmirastır.Bumirasıgözardıetmeyeyadadeğiştirmeye
cüretetmedenönce,imanlıatalarımızınnasılvenedenkiliseyibuşekilde
biçimlendirdikleriniöğrenmemizgerekir.
Tarihiboyuncakiliseniniçinedüştüğükorkunçhatalarbizealçakgönüllülüğü
öğretiyor.Kilisetarihinde,hattabutarihinenbüyükkahramanlarınınyaşamındabile,
yüzleşemeyeceğimizgünahyoktur.Bencillik,şehvet,isyan,korkaklık,hattacinayetve
güçtutkusu,kilisetarihinilekelemiştir.Bulekeligeçmişingerçekliğinikabuledersek,
Tanrı’nınsabrını,bağışlayıcılığınıvelütfunudahaiyigörürüz.
İlkDönümNoktası:Yeruşalim’inDüşüşü
Yahudiler,Romalılar’ınegemenliğinde,çeşitliekonomiksömürüleremaruzkalmış
veputperestyönetimaltındayaşamanınsıkıntılarınıçekmişlerdi.RomaveYahudiler
arasındakigerilim,İ.S.66yılındaRomalılarYahudiler’esavaşilanedincedoruk
noktasınaulaştı.SavaşbirkaçyılsürdüveRomaimparatoruTitus’unyönetiminde
Tapınağınyıkımıylasonaerdi.TapınakyıkıldığındaHıristiyanlığınMusevilikle
özdeşleştiğidönemdesonbuldu;Hıristiyanlıkkendiinançveuygulamalarınasahip
ayrıbirdinkonumunakavuştu.
YinedeHıristiyanlığaYahudiliktenkalankültürelmirasbirinciyüzyıl
kilisesininsorunlarınıvetartışmalarınışekillendirmişvecevaplariçindetemel
olmuştur:
1. Soru:Gerçeknedir?KiliseiçinMesih’teaçıklanantanrısalvahiydir.
2. Soru:Gerçeğinasılbilebiliriz?Gerçek,kiliseiçinEskiveYeniAntlaşmaolan
yazılıvahiydekodlanmıştır.
3. Soru:Gerçeknasıluygulanır?Gerçek,herbirikendiönderinesahipolan
topluluklariçindeuygulanır.ButopluluklarEskiAntlaşma’dançokşeyalmıştır.
Kiliseningelişmesinekatkıdabulunantarihikoşullar:
RomayönetimigüvenliğisağlamışveRomaİmparatorluğu’nunkarayoluağı
ulaşımıkolaylaştırmıştı.Bütünbunlar,müjdeninyayılmasınayardımetmiştir.
Helenistler’inortakdilivekültürü,imparatorluktakiinsanlarınbirbirlerinikolay
anlamalarınısağlamıştır.
AkdenizbölgesiboyuncaKutsalYazılarıincelemişdindarYahudiler
yaşamaktaydı.Buinsanlar,TanrıSözü’neuygunyaşamakistiyorlardı,Mesih’i
bekliyorlardıveEskiAntlaşma’dakipeygamberliklerinİsa’dagerçekleştiğine
inanıyorlardı.
Akdenizbölgesininsakinleri,mirasaldıklarıdinlerdenmemnundeğillerdi.
Butarihikoşullarkiliseyezorluklardayaşatmıştır:
Hıristiyanlar’ahemRomalılarhemdeYahudilertarafındanzulmedilmiştir.
Birçokulusunyaşadığıortamdaveçağdakilisenin,tapınmaveruhsallıklailgili
6
belirginkurallarıyoktu.Zamangeçtikçebukonudaaçıktanımlaraihtiyaçduyuldu:
Kilise,Yahudiilik'inbirdevamımıydı,yoksaYahudilik'tenfarklımıydı?Çarmıha
gerilmişbirkurtarıcıyatapınmanınanlamıneydi?
Hıristiyanlık'ınilkdönemininniteliğiüçkavramlaözetlenebilir:kanon,
piskoposlukveinancalar.
Kanon(EvrenselKutsalYazılar)
Kilisenintapınma,duaveayinkonusundaölçütlereihtiyacıvardı.Sapkınlığı
yargılamakiçindetanrıbilimselölçütlereihtiyaçvardı.
EskiAntlaşma’yıoluşturanKutsalYazılar’dansonrakutsalyazılarlistesinekabul
edilenilkkitaplar,müjdelervedahasonradaPavlus’unmektuplarıydı.İlkiki
yüzyılboyuncabulisteyealınmamışkitaplardavardı:2.Petrus,İbraniler,Yakup,
2.ve3.YuhannaveVahiy.Bukitaplarınlisteyehemendahiledilmemesinin
nedenleriçeşitliydi.Nedenlerarasındayazarlarınbilinmeyişi,kitaplarınçokkısa
oluşuveçokfazlasemboliçermelerisayılabilir.
Sapkınlığınyarattığıbaskılar,kutsalyazılistesininoluşturulmasısürecinde
önemlibirroloynamıştır.Örneğin,sapkınMarcion,bazımektuplarıyada
müjdelerikabuletmeyireddetmişti(Luka’nınbazıbölümleriylePavlus’un10
mektubunukabuletmişti).Sapkınlarlayaşananbugibiuyuşmazlıklar,kiliseyi,
hangiyazılarınkutsalolduğunakararvermeyezorladı.
Birmetninkutsalmetinolarakkabuledilmesininenönemliölçütlerindenbiri,
“elçilik”dönemineaitolupolmamasıydı.Buölçüt,belirlikişileri(onikielçive
Pavlus’unyazılarıkabuledilmiştir),tarihi(elçilerinyaşadığıtarihinötesinde
hiçbiryazıkabuledilmemiştir)veiçeriği(kabuledilmekiçinbiryazınınelçilerin
öğretisiyleuyumluolmasıgerekmiştir)kapsar.
YeniAntlaşma’nın27kitabınıdakapsayanilkliste,Athanasius'unİ.S.367’de
yazdğıbirmektuptabulunmuştur.YeniAntlaşmametni,İ.S.367yılında
Kartaca’datoplanankilisekonseyininhazırladığıbelgederesmiolarak
açıklanmıştır.
Piskoposluk
YeniAntlaşma’nınönderliktanımlarıesnektir,kilisedüzeniveidaresininçeşitli
biçimlerininkabulüneolanaktanımıştır.
Krallıkpiskoposunungörevinivurgulayankurulukilisedüzeni,ikinciyüzyılın
başlarındaIgnatius’labirlikteönemkazanmıştır.
Krallıkpiskoposunungöreviyadagerekliliğidüşüncesi,bukonuylailgilisınırlı
tarihikanıtlarındeğerlendirilmesindençok,kişinintanrıbilimselbakışaçısına
bağlıdır.Protestanlar,elçiliğinyalnızcaYeniAntlaşma’dabulunduğunu
düşünürken,KatoliklerelçiliğinhemYeniAntlaşma’dahemdepiskoposların
devamedenhizmetinde(özelliklepapalıkhizmetinde)olduğunudüşünürler.
7
İnancalar(amentü,inançakideleri)
Kilisekonseyleritarafındanbelirleneninancalardahasonratartışılacaktır.Ancak,
vaftizleilgiliinancalar,ilkdönemkilisesiiçinözet(kısa)vetemelöğretigörevi
görüyordu.Buinancalar,yalnızinananlaradoğrubiröğre-tişvermekiçindeğil,aynı
zamandakilisenininancınıyanlışöğretilerekarşıkorumakiçindeçoketkiliydi.
8
İznikKonseyi:“NoelBabaNeredeyse
Ankara’yaGelmişti”
Konsey,20Mayıs320’deİznik’tetoplandı.Konstantin’inçağrısını230piskopos
kabuletti.SiyasalgücüelindetutanbirininHıristiyanlıklailgiliişlerekarışmasıilkkez
oluyordu.Peki,konuneydi?Konu,TanrıOğlu/TanrıSözüilişkisininnasılanlaşılması
gerektiğiniveTanrı’nıntekliğiniaçığakavuşturmaktı.
İmparatorKonstantin,Hıristiyanlık’ı,imparatorluktaözlediğibirliğisağlamakiçin
etkinbiraraçolarakgörüyorduvebunedenleHıristiyanlık’ıngelişmesiiçinçokşey
yaptı.BunedenleMesih’inkişiliğiyleilgilianlaşmazlıklarısadecetanrıbilimsel
açıdanrahatsızedicigörmeklekalmadı,siyasalaçıdandaçoktehlikelisayıyordu.
KonseyiçinilkseçilenyerAnkara’ydı;amaİznikKonstantin’inaskerikarargahına
dahayakındı.İznikKonseyi’nekatılanilginçkişilerdenbiriMyra(bugünküDemre)
piskoposuNicholas(Noel)’di.Noel,dahasonralarıNoelBabadiyeanılmayabaşladı.
Konsey’deöneçıkanikikişivardı:İskenderiye’denpiskoposAriusilepiskopos
yardımcısıAthanasius.Arius’unikihayatikaygısıvardı.BirtanesiBabaTanrı’nın
mutlaküstünlüğüveyüceliğiydi;diğeriTanrı’nınbirliğiydi.Athanasiusve
yandaşlarınınkaygısıysaşuydu:KurtarıcıolarakMesih’inkişiliği,yaptıklarınıetkiler.
Mesih,Tanrıdeğilsegünahkarlarıkurtarabilirmi?
Konsey,butanrıbilimselsoruyadeğişikçözümleraradı.Yaklaşımlardanbiri,
Tanrısalüyelerinbirliğinivurgulamaktı.Bugörüşeyatkınolankatılımcılar,Tanrı’nın
“üçlüğü”,Tanrı’nınkenditasarısınıgerçekleştirirkenkendiniaçıklamakiçinseçtiği“üç
değişikbiçim”isimgelediğinisöylediler.BazıkatılımcılarsaTanrı’nınİsa’yıoğulluğa
kabulederekonu“ilahi”birdoğayakavuşturduğunusavundular.Buaçıklamalar
yetersizdi;çünküİsa’nınkişiliğinivetümüyleilahibirdoğayasahipolduğunuinkar
ediyordu.Başkabiryaklaşım,BabaveOğul’unayrılığınıvurguluyordu.
Arius,“KutsalYazılar’ısabırlavedikkatleinceleyen,İsa’yaderinbirsaygıduyan
veTanrı’yahayranlığınıherfırsattadilegetiren”biriydi.Buolumlutavrı,karşıtlarını
işiniveitirazlarınızorlaştırıyordu.Amaböylesineetkileyicibirkişiliğintanrıbilimsel
birhatayıyaymatehlikesigözardıedilemezdi.Ariusdiyorduki,“Tanrı’nınmutlak
varlığını,ebediliğini,gerçekliğini,ölümsüzlüğünü,bilgeliğinivemutlakiyiliğinikabul
ediyoruz...”.İsa’yıaşağıderecedebirvarlık,önemliamayaratılmışvegünahişlemeye
eğilimlibirikabulediyordu.“Oğulunolmadığıbirzamanvardı”sözü,ünlüdür.Arius,
İsa’yı,sadecerolüaçısındandeğil,doğasıaçısındandaBabaTanrı’nınaltında
görüyordu.
AriusdikkatinidahaçokÖzdeyişler8.Bölüm(bilgeliğinkişileştirilmesi,Mesih
olarakkabuledilmesi),Yuhanna14:28(Babayıdahaüstüngösterenayet),Luka2:52
(İsagelişiyor)veKoloseliler1:15-20(İsa’nın“ilkdoğan”diyenitelendirilmesi)gibi
ayetlerüzerindeyoğunlaştırdı.İlerisürdüğügörüşlerinsanmantığıaçısındangüçlü
görünüyordu:EğerBabaTanrıtekyaratıcıysaveherşeyiOyarattıysa,İsadabuikinci
kategorininiçindedir.Buyaklaşım,kilisetarihindevahyiinsanaklınatabikılan
yaklaşımıyansıtıyor.
9
Peki,Arianism’inbuiddialarınanasılyanıtverildi?Öncelikle“kurtuluş”un
kendineözgübirmantığıolduğuifadeedildi:EğerİsagerçektenTanrıdeğilse,İncil’de
vaatedilenkurtuluşumuduboştur,kesinliğiyoktur,tüminsanlıkiçinyetersizdirve
mükemmelolmaktanuzaktır.Aynışekilde,eğerİsaTanrıdeğilse,nasılO’nadua
edebiliriz,tapınabilirizyadaO’nunadıylavaftizedebiliriz?Athansius’untakındığı
tavırçokönemliydi.TümdünyanınHıristiyanlık’tankopup“akılcıyapaybirdinin”
kucağınadüşmeküzereolduğubirçağdaKutsalKitap’takiüçlüköğretisinitartışmaya
açıyordu.
Konsey,İsa’nın,Tanrı’nınözündenTanrıolduğunuilanetti.BabaveOğulözde
değil,roldeayrıdır.BöyleceKonseyİsa’nınTanrı’ylaaynıözdenolduğunuvurguladı.
Buanahtarifade,aralarındasadecebirharflerifarklıolanikiGrekçesözcüktenbirini
seçmekdurumunudoğurdu.Amabutekharf,“aynı”ile“benzer”sözcükleriarasındaki
farkıyaratıyordu.İsa,Oğulolmaküzereyaratılmadı;O,ebediOğul’dur.Kurtuluşumuz
içininsanbedenindedünyayageldi.
Konsey’inkararları,evrenselbirkabulgörmedi;çünkü“aynıöz”ifadesi,
benimsenmişİncilmetnindendeğildefelsefidüşüncelerdenkaynaklanmış
görünüyordu.Bununyanısıra,kilisedeüstmevkilerdeyeralmakvekimiliderlerin,
görüşlerindenkurtulmakiçinsürgünegönderilmelerikonusundasertsiyasalmanevralar
yaşandı.Athanasiusbeşkezsürgünedildi.AmaKonsey’inMesih’inuluhiyetive
üçlükleilişkisikonusundakikararıçokaçıktı.İznikKonseyi’ndekitartışmalar,insan
aklınıilahivahyinüstüneçıkarmagayretlerinindealtınıçizdi.
YineİznikKonseyi,bugündebütünşiddetiylesürüpgidenbirtartışmayıbaşlattı:
Sivilyönetimdekilerlekiliseninilişkisinasılolmalıdır?Hatırlayalım,Konstantin,
imparatorun(yanikendisinin)hersözününkutsalsayılmasınıistedi;halbukiAmbrose,
‘imparatorvazedilenTanrısözüneboyuneğensürüdekikoyunlardanbiriolmalı’
diyordu.Konseykararı,bumantığıdestekleyenbirunsurolarakkullanıldı:Eğerİsa
Baba’ylaaynıyetkiyesahipse,piskoposlardaimparatorunyetkisinesahiptir.Bu
yaklaşım,kiliseninimparatorlukiçindebirdereceyekadarözerkolmasınayolaçtı.
Bunagöredua,tapınma,KutsalYazılar’ınöğretilipvazedilmesivekutsaltörenler
(vaftiz,RabbinSofrası...)devlettenbağımsızbiçimdeyürütülürdü.
Sonuçolarak,İznikKonseyi’ninkararı,kiliseninöğretilerkonusundaKutsal
Yazılar’asadıkolmasıgerektiğinigösterdi.Amaaynıkarar,sivilyönetimledinsel
yönetimalanlarınınörtüşmesine,kiliseninsivilyönetiminservet,istikrarvebaşarı
özlemleriylekirlenmesinedenedenoldu.
10
KadıköyKonseyi:“Şizofrenbirİsa
mı?”
23Mayıs451’deDoğuRomaİmparatoruMarcian,piskoposlardanoluşan
ekümenikbirkonseytopladı.Taraflararasındasürüpgidençatışmalarısonlandırmayı
vegerçekinançilkeleriyleilgilikalıcıbiranlaşmasağlamayıumuyordu.Konsey,
İstanbulBoğazı’nınkarşıkıyısında,Marcian’nınbaşkentiolanKonstantinopolis’in
karşısındabulunanKadıköy’detoplandı.Konseye520piskoposkatıldı;bunlarındördü
hariç,hepsiDoğuRomaİmparatorluğu’ndandı.8Ekim’debaşlayıp10Kasım’akadar
artardayapılanellitoplantıdansonraKonsey,toplanmasınınamacıolanhayatisoruya
tatminedicibiryanıtgetirmeyibaşardı.Soru,kilisenindördüncüyüzyılda
gerçekleştirdiğikonseylerin(özellikle325’teİznik’teve381’deKonstantinopolis’te
toplanankonseylerin)mirasıydı.Herikikonseyindetutarlışekildeonayladığıbir
soruydu:İsa’nıntanrılığı.Yanıt,“Tanrı’danTanrı”ve“Baba’ylaaynıözesahip”.Ama
buaçıklamalaryenisorunlarayolaçtı.Eğerİsatümüyleilahibiryapıyasahipidiyse
nasılinsanolabilirdi?Veeğerİsahemilahiyapıyasahipvehemdeinsanidiyse,insan
yanıylailahiyanınasılbiraradavarolabildi?
KadıköyKonseyi’ninbusorularayanıtı,geridebıraktığımızyüzyılların
sorgulamalarınatümüyledayandı–İsa,“ikidoğayasahiptekbirkişi”ydi.
Buönemlisonuçtanönceİsa’nıninsanyanınınilahiyanıylailişkisiniaçıklamaya
yönelikdeğişikgirişimlerdebulunuldu.ÖrneğinApollinarius,İsa’nıninsanibircana
sahipolduğunukabuletmiyordu.Onagöreİsa,insanbedenindeilahicanasahipti.Bu
görüşegöreİsa’nınikideğil,tekbirdoğasıvardı.BunakarşıHataylıTheodore,
İsa’nınikidoğayasahipolduğunusöyledi.KonstantinopolispiskoposuNestorius,
Theodore’laaynıfikirdeydi;onagöreMeryemTanrı’yırahmindetaşımadı.İsa’nın
insandoğası,ilahidoğasındanayrıgörülmeliydi.İskenderiyeliKirilbunaitirazederek
Nestorius’un,ikikişiliğesahip“şizofrenik”birİsayarattığınıilerisürdü.
Butanrıbilimselkavgayıllarcasürdü;özellikleAntakyaveİskenderiyearasında.
KonstantinopolisbukavgadabirAntalya’yı,birİskenderiye’yidestekledi.Sorunu
çözmekiçin431’deEfes’teyenibirgirişimbaşlatıldı;amasonuçalınamadıveheriki
tarafdaöbürtarafıaforozetti!
SonundaRomapiskoposuI.Leo’yabaşvuruldu.RomapiskoposuolarakLeo’nun
herhangibirolaydakitutumu,Roma’nınveyaBatı’nınHıristiyanöğretisinegeleneksel
yaklaşımınıyansıtırdı.Roma’nın,yadaBatı’nındüşünceyapısısomut,pratikveyasal
birözelliktaşırkenDoğu’nundüşünceyapısısoyut,duygusalvetahminlereaçık
özellikteydi.RomadünyasıLatince’yi,Doğu’ysaGrekçe’yikullanıyordu.Beşinci
yüzyılagelindiğindeBatı’nındoktrinselformüllerebüyükönemverdiğiaçıkça
görülmeyebaşladı.Çünkübatılılarbudoktrinselformüllerintartışmaları
sonlandırdığını,çetrefilsorularayanıtverdiğinigörüyorlardı.Doğu’datamtersioldu.
Onlaragöre,doktrinselformüller,dahagenişçaplı,dahaderinvedahaanlamlı
tanrıbilimselkurgularıkışkırttı.BunedenleLeo’nun,dahaçokDoğu’yaaitveMesih’in
doğasıylailgiliolantartışmalaramüdahaleetmesi,sadecebaşkabirkanıgetirmekle
11
kalmayacaktı,kritikbirkonuyaçokfarklıbirdüşünceyapısıdagetirecekti.
Leo,440-461yıllarıarasındaRoma’dapapalıkgöreviniyürüttü.Becerisi,
ciddiyetiveKutsalKitapilekiliseyeiçtenadanmışlığınedeniyle“Büyük”lakabıyla
anılageldi.BatıHunİmparatoruAtilla’nınordusu451’deRoma’yasaldırdığında,
RomadevletyönetimindekiyetkivekararlılıkeksikliğinigörenI.Leohiçbeklemeden
imparatorAtilla’ylaateşkesvebarışgörüşmelerinibaşlattı.
Leo,Mesih’inkimliğinikonualanMesihbilim(Christology)sorunundaaçıkbir
tavırsergiledi:İsa,ikidoğayavetekbirkişiliğesahipti.Leo,İsa’nıninsanyanının,
kurtuluşumudunudoğrudanetkilediğinigösterdi:“Günahınlekeleyemediği,ölümün
mezardatutamadığıkişi,biziminsandoğamızıkendisiiçinbenimsemesiydi,günahve
ölümyenilemezdi.”Leo’nunkonuyuaçıklayışbiçimi,Mesih’inbedenselvekişiliksel
tekliğini,sahipolduğuikidoğanınfarklılığınıönemlevurguluyordu:“Butekveaynı
Mesih...birbirinekarışmayanvedeğişikliğe,ayrılığaveyabölünmüşlüğeizinvermeyen
ikidoğaylabizeaçıklandı.İkidoğaarasındakibirlik,ikisiarsındakifarklılığıasla
ortadankaldırmaz...İkikişiyebölünmüş,ayrılmışdeğiller...”
Buaçıkvekesinifade,Mesih’inkişiliğiyleilgilisorunuçözdü.Amakonuyailişkin
tartışmalaranoktayıkoyamadı.İsa’nıntekdoğayasahipolduğuinancı,Kıptikilisede
günümüzedeksürüpgeldi.KadıköyKonseyi,doktrinselsorunuönemliölçüde
hallettiysedeBatı’ylaDoğuarasındagiderekbüyüyenayrılığıortadankaldıramadı.
KadıköyKonseyi’ndekeskinleşengörüşfarklılığıvekiliseninyetkisikonusundaki
düşünceler,Batı’ylaDoğuarasında1054’tepatlakverenbüyükhizipleşmeyeyolaçtı.
KadıköyKonseyi’ndendeğerliderslerçıkarabiliriz.Bunlardanbirtanesi,Kutsal
Yazılar’ınmutlaküstünlüğünüalçakgönüllülüklekabullenmektir.KadıköyKonseyi’nin
sonuçlarıİncil’dekianatemalarıyansıtıyordu:İsa,tekvebirbütündü;heminsanhem
Tanrı’ydı,insandoğasıylailahidoğasıbirbirinekarışmıyorduvebuikidoğauyum
içindebirkişidebirleşiyordu.İşteKadıköyKonseyibunlarıövgüyelayıkbir
temkinliliklevurguladı.BeşinciyüzyılentelektüellerinitatminetmekiçinKutsal
Kitap’ınsöylemediğişeylerisöylemeyeçalışmadı.
Diğerönemlibirdersde,KutsalKitapgerçeklerinintercümeedilebileceğini
gösterdi.KadıköyKonseyi,Hıristiyaninancının,EskiAntlaşma’nınvahyiyle
biçimlenmişolanSemitikdünyadan,GrekdüşüncesiveRoma’nıngücüylebiçimlenmiş
olanHelenistikdünyayageçişiniifadeedenbirkilometretaşıdır.Teknikve
tanrıbilimselkavramlarınbirdildendiğerbirdileçevrilmesiylekalınmadı;Kutsal
Kitapgerçekleri,YahudikavramdünyasındanHelenistikkavramdünyasınadoğru
biçimdetercümeedilebildi.
Sonolarak,Mesih’ininsanyanınıntümüyleortayaçıkarılması,kilisenindüzenli
olarakiçinedüştüğübirhatayıdadüzeltiyor:Buhata,Tanrı’dayaşamladünyadayaşam
arasındakiorganikbağlantıyıgörememektir.Buhata,İsa’nıngerçekteninsanoluşunun
nelersağladığınındeğeriniküçümsemeyeyöneliktir:beden,doğalşeyler,günlükyaşam
uğraşları,sıkıntılarveacılar.İsa,dünyasalyaşamınbirparçasıolmakladünyayı
onurlandırdı.Tanrı’dakiyaşamladünyadakiyaşamınbütünlüğünügözlerönüneserdi.
KadıköyKonseyi’ninkonuyuaçıklayışbiçimi,bizebugerçeğihatırlatır.
12
AzizBenedictus’unManastırKuralı:
“ManastırHayatı”DeyipGeçmeyin
Protestanlargeneldemanastırdüzeniyleilgiliolumsuzdüşünceleresahipler.Ama
Protestanlık’ınMartinLuther’inmanastırdeneyimisonucundabaşladığınıda
unutmamakgerekir.Luther,JohnCalvin,ThomasCranmer,MennoSimonsve
Reform’undiğerönderleri,RomaKatolikKilisesi’ndenayrılmanıngerekliolduğuna
kararverdiktensonratanrıbilimleriiçinönceKutsalYazılar’dan,sonraçokgeçmeden
demanastırkeşişlerininyazılarındanyararlanmışlardır.
Manastırhayatınınetkileri,engenişveenderinşekilde,manastırdüzeninden
kaynaklananvekiliselerdehemenheryerdeHıristiyanlartarafındansaygıgören
davranışvehareketlerdegörülmüştür.KutsalKitap’ıanadilimizdeherokuduğumuzda,
keşişJerometarafındanbaşlatılmışolançevirigeleneğindenyararlandığımızı
hatırlayalım(ca.342-420).“Baba,OğulveKutsalRuh”ilahisiniterennümettiğimizde
ilahiyazankeşişlerdenGregory(ca.390-460)veClairvaux’luBernard’ıanarız.
Tanrıbilimokuyorsak,AugustinusveAqinoluThomas(ca.1225-1274)gibikeşişlere
neçokşeyborçluolduğumuzugörürüz.DeğişikHıristiyanhizmetlerininbaşarısıiçin
duaediyorsak,Patrick(ca.390-ca.460),Bonifacius(680-754),Cyrillus(826-869)ve
kardeşiMethodius(ca.815-885)veRaymondLull(ca.1233-ca.1315)gibiöncülerin
bualandakicesurgirişimlerindenbüyükdestekalırız.Kilisetarihininincelenmesinde,
büyükkatkılarıolanvesaygınbirkişiliğesahipolanBede(ca.673-735)veAssisili
Francesco’nun(1181/82-1226)izlerinerastlarız.
Bilgivebilimdemanastırdüzenininbirürünüdür.Manastırlardahemlaikhemde
dinselmetinlerinkopyalanmasıvesaklanmasıiçinözelodalarayrılmıştı.Aqinulu
Thomas’ınçalışmaları,Hıristiyanbilimadamlarınınlaikdüşüncelerecevap
vermesineyardımcıolmuştur.Thomasçıdüşüncesistemi,Kutsalyazılarıanlamaya
yarayanfelsefiyaklaşımlarınuygunolanlarınıkullanmaya,tanrıbilimeaykırıolanlarını
iseayıklamayayardımetmiştir.Keşişlerinedindiğibilgilersosyalyaşamadayansıdı:
buğdayüretimi,bataklıklarınkurutulması,büyükbaşhayvanlarınçiftleştirilip
üremesinisağlamakvesağlıkhizmetleriningeliştirilmesigibi.
ManastırdüzenihiçbirzamanmükemmelHıristiyanyaşamınınnasılsürdürülmesi
gerektiğineilişkinidealbiryanıtolmamıştır.Bununlabirlikteetkilerideasla
küçümsenmemelidir.Olumluetkileridahaçoktur.
Keşişlerinkiliseüzerindekikapsamlıetkisiçoköncesine,üçüncüyüzyılakadar
uzanır.TarihinkaydettiğiilkkeşişolanAntony,Tanrı’yıbulmakiçinailesininçiftliğini
yaklaşık270yıllarındaterkedipçölegitti.Kapadokya’dakiKilisebabalarındanbiri
olanKayseriliBasil,KutsalRuh’unÜçlük’ünbirüyesiolduğunugüçlüifadelerle
tanımlamaktabüyükemeklerioldu.Basil,370’lerdekendikorumasıaltındaki
manastırlarındüzeniiçinyenikurallargeliştirdi.Onunkalemealdığıkurallarbugüne
dekOrtodokskilisesininmanastırdüzenindekullanılagelmiştir.
4.ve5.yüzyılcivarlarındainananlararasındabaşgösterendinselyozlaşmave
düşüş,ardındanlaikliğindoğuşu,manastırhareketininyayılmasıiçiniticibirgüç
13
yaratmıştır.Bunaekolarak,birazdaşaşırtıcıbiçimde,manastırhareketikiliseninmülk
edinmebaşarısına(!)birtepkiydisanki–gücünveservetinvaizlervekiliseönderleri
üzerindekietkisinidüzeltentepkiselbiretkiydi.Manastırlar,kişilerinalçakgönüllülük,
feragat,duavehizmetüzerindeyoğunlaşmalarınayardımediyordu.
Bununlabirlikteçoğukişininüzerindeanlaştığıbirnoktavar:Manastırdüzenini
kararlılık,yararlılıkaçıdanbiçimlendirenkişi,Nursia’lı(İtalya)Benedictus’tur.
Benedictus(ca.480-ca.550)Roma’daeğitimgördü;oradahakimolanyaşamöylesine
yozlaşmıştıki,kentiterkedipSubiaco’dainzivayaçekildi.Ruhsalsezgialanında
giderekartanünüsayesindeonabaşkalarıdakatıldı.Sonundaherbirinde12’şerkeşiş
bulunan12manastırkurduğusöylenir.Manastırdüzenineyeniliklergetirmek
düşüncesiyleBenedictusünlüregula’sınıkalemealdı.Çokgeçmedenbukurallardizisi
Batı’dakimanastırlarıdüzenleyenkurallarolarakevrenselbirkabulgördü.
Benedictus’unkitabıDoğu’dadabüyüktakdirleokunmayabaşladı.Avrupa’daki
binlercemanastırcemaatiiçintemelölçühalinegeldi.
Manastırabaşkanseçimiyleilgiliaşağıdakikısaalıntı,Benedictusdüzeninin
özellikleriniyansıtmayayeterlidir:
Manastırabaşkanseçimindeizlenecekilke,herdurumdaTanrıkorkusuylayaşayan
tümcemaatinoybirliğiyleyadacemaatinengüvenilenkişilerindenoluşacakbir
topluluğunseçeceğikişiyigörevlendirmekolmalıdır.Hayatıniyitaraflarınıgörmekve
öğretiştebilgeliğesahipolmak,manastırabaşkanolacakkişininenönemliözellikleri
olmalıdır;bukişi,rütbebakımındantopluluğunenaltdüzeyindeolsabile.
Birkezmanastırınbaşınageçtiktensonra,başkan,üzerinealdığıyükünniteliğini
devamlıaklındatutmalıdır;işinkahyasıolarakkimehesapvermekzorundaolduğunu
unutmamalıdır(Luk.16:2).Amacının,kendineünsağlamakdeğil,keşişlerinyararına
çalışmakolduğunukabuletsin.Bunedenleilahiyasayıiyibilmelidir;öyleki,hemeski
hemyenişeylersunabileceğibirbilgihazinesinesahipolabilsin(Mat.13:52).Cinsel
arzulardanuzak,iyihuyluvemerhametliolmalıdır.Merhametinherzamanönyargıya
galipgelmesinemüsaadeetmelidir(Yak.2:13),öyleki,kendisinedemerhamet
edilebilsin.Hatalardannefretetmeli,amakardeşlerisevmelidir.Onları
cezalandırırkenmakulolmalı,aşırılığakaçmamalıdır;aksihaldepasısökeyimderken
kabıtahripedebilir.Güçsüzlüğünükabuletmeliveezilmişkamışıkırmamayaözen
göstermelidir(Yşa.42:3).Korkulanbirideğil,sevilenbiriolmayıözlemelidir.
Çabukheyecanlanan,sabırsız,aşırı,inatçı,kıskançyadaaşırıihtiyatlı
olmamalıdır.Bununyerinekararlarınıiyidüşünmeli,verdiğigörevindünyaylamı
Tanrı’ylamıilgiliolduğunabakmalıdır.Takdiredenveyumuşakdavrananbiriolmalı.
Herşeyiöyledüzenlemeliki,güçlülerherzamanyenibirşeylereldeetmeyi,zayıflarsa
kaçacakbirşeyolmadığınıdüşünsünler.
Bukurallarıherdurumdayerinegetirmelidir.
Protestanların,merkezinde“imanlaaklanmanın”bulunduğuinançsistemi,
kaçınılmazolarakmanastırdüzenininiyiliklerlekurtuluşuteşvikettiğiyolundabazı
sorularıgündemegetirir.Açıkçagörülüyorki,manastırdüzenindeyenilikler,ilahi
kayraya,Tanrı’nıneşsizkutsallığınaveO’naadanmışlığaduyulangüveninesini
olmuştur;tıpkıdahasonrakiyüzyıllardaProtestanlık’aesinolanilahideğerlergibi.
Amasıradanmanastırdüzenindekeşişlerinyapmayaantiçtiklerişeylerin,Tanrı
14
lütfununtemelgerçeğineulaşmayıengelleyipengellemediğinisorgulamakher
Hıristiyan’ınhakkıdır.Amaunutmamalıyızki,Protestanlıktarihide,kuralcılığabir
nevidönüşügözlerönüneseriyor;öyleki,Protestanlararasındayapılmasıdoğruveya
yanlışolanşeyler,inatçımanastırkeşişlerininyaptığıgibi,neredeyse‘lütuf
müjdesi’ninyerinialmıştı.
ManastırdüzeniyleilgiliencidditanrıbilimselsorulartümHıristiyanlar’ı
ilgilendirir:Birincisi,bedenidünyasalnimetlerdenyoksunbırakmak,gerçek
günahlılığıetkilermi?Bedenalmanın,bedenleruharasındakibağıvurguladığını
unutmayalım.Takvalığınözü,sadecebedeninasılterbiyeettiğimizdeğildir;yüreğin
eğilimleridir.
Eğerbudoğruysa,manastırdüzeniyleilgiliolarakcevaplanmasıgerekenikincibir
soruvar.KadıköyKonseyi’ndeifadesinibulan,Mesih’intambirinsanolarakbeden
alması,keşişlerinyaptığıgibidünyadaneletekkesmeyihaklıkılıyormu?Vaftizci
Yahya’nınöğrencilerinintersineİsa’nınöğrencilerigünahkarlarlaoturupkalktılar,
onlarlayiyipiçtiler.YeniAntlaşma’nınilkdörtkısmındanbiriolanYuhanna2:11’de
çokçarpıcıbirolaylakarşılaşıyoruz.Ayetteİsa’nın“yüceliğinigöstererek”suyu
şarabaçevirdiğivedüğününkesintiyeuğramadansürdüğüanlatılır.EğerTanrı’nınOğlu
bedenselzevkvedüğüneğlencesiiçinböylebirşeyyaptıysa(elbetteki,makulölçüler
içindekalmakkoşuluyla),bekarlığın,cinselilişkidenuzakkalmanınevlenmektendaha
takvacıbirdurumsağlamadığınadairaçıkbirimayasahipolduğumuzusöyleyebiliriz.
Protestanlıkaçısındanbutürgözlemleryapsakbile,geriyedönüpmanastırhayatına
birbütünolarakbakantarihçi,keşişlerinbaşlıbaşına,binyılıaşkınbirsüreyle,Kilise
içindeMesihmerkezli,onurlubirhayatsürdüklerinigörür.
15
DoğuileBatıArasındakiAyrılık:Büyük
Bölünme
İ.S.1054tarihi,DoğuileBatıHıristiyanlık’ıarasındakisonbağınkoptuğutarihi
işareteder.ButarihtenöncekiyüzyıllarboyuncaBatıileDoğuarasındakiilişkiler
sürekliinişteydi.Tartışmalıikitanrıbilimselkonu,ilişkilerinnihayetkopmasınaneden
oldu.Birincisi“filioquetartışması”ydı.Tartışmanınkonusu,KutsalRuh’unyalnız
Tanrı’danmı,yoksahemTanrı’danhemdeOğul’danmıçıkıpgeldiğisorusuydu.
(Filioque,Latince’de,“veOğul”anlamınageliyor.)İkincikonuysaMesih’intek
iradeyemiyoksaçiftiradeyemisahipolduğusorusuydu.
Buöğretiselsorunlaraynızamandaikikilise’ninyetkikonusundakifarklılıklarını
daönplanaçıkardı.BatıKilisesi,hiyerarşikbirdüzenesahipti:Kararlartepedenaşağı
doğruydu.DoğuKilisesiisekilisegörevlilerininkararlarakatılmasınamüsaade
ediyordu.FilioqueçekişmesininbaşınıKonstantinopolisPatriğiPhotiusileRoma
PiskoposuNicholasçekiyordu.BununsonucundaRomapiskoposları,Doğulu
kiliselerinönderleritarafındanyayınlanan“sahih”piskoposlarlistesinedahil
edilmediler.
EnsonundaHaçlılar,DoğuileBatıarasındakibölünmeyikesinleştirdiler.
Haçlılar’ınbaşlangıçtakiamacıKudüs’üMüslümanlar’danveözellikledeTürkler’den
kurtarmaktı.Haçlılar,MüslümanlaraçısındanbakıldığındaHıristiyanlıkadına
sürülmüşbirkaralekedir.BatıKilisesi’ninDoğu’yuistismarıdabüyükaşırılıklar
gösterir.DördüncüHaçlıSeferi(1202-1204),enkötüsüydü.“Dahaçokyağmalamave
iktidarhırsıylahareketedenVenediklitüccarlarınetkisiyle,Haçlılaramaçlarından
(İslam’lasavaşmak)sapıpKonstantinopolis’iyağmalamayagittiler”(s.140).Tarihçi
StevenRunciman,DoğuileBatıarasındakiilişkilerinbudenlitahripedilmesinin
sonuçlarınışöyletasvireder:“DoğuileBatıHıristiyanlığıarasındanefretintohumları
ekildi.BelkideRomaKilisesiileDoğu’nunbüyükkiliselerininayrılması
kaçınılmazdı;amaHaçlıhareketinintamamı,ilişkileri,birdahaaslatamir
edilemeyecekşekildetahripettiveayrılığıDoğu’nunyüreğinekazıdı.”
Ortodokslar’ıntümdünyadakisayısı140milyonunüzerindedir.Bunlarınyarısı,
RusveUkraynalıOrtodokslar’dır.RusOrtodoksları,ülkeninyöneticilerindenbüyük
zulümgördüler.BununlabirliktesonyıllardaKutsalKitap’asadıkdindarlıktaönemli
bircanlanmavemanastırüyelerininsayısındaönemlibirartışgözleniyor.Ortodoks
inancınıntemeli,öğreti(doktrin)değil,ayindüzeni,duavemanastırhayatıydıvebugün
deöyledir.Manastırhayatınınverdiğitevazuveyoksullarlaözdeşleşentutum,
yüzyıllarcaOrtodoksinananlarınınyaşamrehberioldu.Günümüzdebileonları
yirminciyüzyılınyazarıAlexanderSolzhenitsyn’inyazılarındafarkedebiliriz.
16
WormsMeclisi,ProtestanlığınDoğumu
1521’de18Nisanakşamısaat6’daMartinLuther’invaktigelmişti.Sahne,
Strasbourg’unRhineNehri’ninaşağısındaveMainz’inbirazgüneyindeyaklaşıkyedi
binsakininoturduğumütevazıbirkentolanWorms’da,oracıktahazırlanmışbir
imparatorluksalonuydu.Lutherotuzyediyaşındaydıveonbeşyıldanfazladırbir
keşişti.ŞimdiV.Charles’ınhuzurunaçıkarılmaküzereydi.Charles,İspanya’nınkralı
olmanınyanısıraikiyıldanazbirzamanönceAlmanya’nınKutsalRomaİmparatoru
(veböyleceCharlemagne’ninvarisi)seçilmişolanhenüzyirmibiryaşındabirgenç
adamdı.
Birgünönce17Nisan’daLuther,imparatorunhuzurunailkkezçıkmıştı.
İmparatorlukmahkemesihalinegetirilmişsalondakibirmasanınüzerineLuther’in
yazılarıserilmişti(öylebiryığınoluşmuştukiCharlesveyardımcılarıodaya
girdiklerindebirkişininbukadarçokşeyyazabileceğineduyduklarışüpheyidile
getirdiler).Luther,söylediklerinigerialmasıiçinWorms’açağrılmıştı.Müjde,
kilisenindoğasıveHıristiyanlık’ınsondurumuhakkındayazdıklarındabulunan
hatalarınıhalkınönündeitirafetmesiisteniyordu.Sözlerinigerialıpalmayacağıönceki
günsorulduğundaLutherbirkaçdeğişikçalışmasıolduğuşeklindekarşılıkvermişve
cevabıüzerindedüşünmekiçinbirgündahaistemişti...Luther’inburicasıkabul
edilmişti.
Şimdiiseünvegüçsahibiizleyicilerönünde“cevabınıbellikidikkatledüşünmüş”
olanLuther,kitaplarınınüçtürolduğucevabınıverdi:Bazılarıherhaldehiçbir
Hıristiyanyöneticininveyakilisegörevlisininçekilmesiniistemeyeceğikadarbasit
dindarlıkeserleriydi.İkincibirkategoripapalığıngünahlarınakarşıyöneltilmişti.
Lutherhiçkimseninokitaplarınsaldırdığıkötülüklerisavunmakisteyeceğini
düşünmüyordu.Ancaküçüncütipyazılar,kendisidekabulediyorduki,fazlasert
sayılabilecekbazıifadeleriçeriyordukibundancaymayıdüşünmeyeistekliydi;ancak
tekbirönemlişartla!TambuandaLuther,demireldivenleriniçıkarıpzincirli
bileklerinimasanınüzerinekoyup(buhareketmeydanokumakanlamınagelirdi)
şunlarısöyledi:“BunedenleTanrı’nınmerhametiylericaediyorum,saygıdeğer
majesteleri,enşanlılordlarım,üstveyaaltdüzeydenherhangibirkimse,
yapabiliyorsa,peygamberlerinvemüjdecilerinyazılarındanyolaçıkarakhatalarımı
buluportayaçıkarsın.Nezamankihatalarımbanaaçıkçagösterilir,ozamanhepsini
kabuletamamenrazıolurumvekitaplarımıdaateşeilkbenatarım!”Luther
savunmasınıböylebitirdi.
AncakLutherimparatorlukmahkemesiiçinyeterinceaçıkolmamıştı.İmparatorun
sözcüsüonutekrarsıkıştırdı.Luthersoruyugerçektenyanıtlamamıştı.Sözünden
cayacakmıydıcaymayacakmıydı?“Düzcevapver,‘dolambaçlı’(yanimuğlâk)bir
cevapdeğil!”.OzamanLuther,Avrupatarihindekienciddivekilisetarihindekien
önemlideğişikliklerdenbirinedamgasınıvuranşusözlerisöyledi:“Mademsaygıdeğer
majesteleriveenşanlılordlarımbasitbircevaparıyorlar,nedolaylınedolambaçlı
birbiçimdevereyimcevabımı.KutsalYazılar’ıntanıklığıveyanetbirsebepleikna
edilmedikçe(çünkünepapayanedesadecekonseyleregüvenirim,onlarınsıksık
17
hatayadüştüklerinivekendileriyleçeliştiğiniherkesbilmektedir),alıntıladığımKutsal
Yazılar’abağlıyımvevicdanımTanrıSözü’netutsaktır.Vicdanakarşıkoymak,ne
güvenlinededoğruolduğunagörehiçbirşeyigerialamamvealmayacağım.”
İştebusözlerleProtestanlıkdoğdu.Luther’invicdanıKutsalYazılar’ınyaşayan,
etkinsesiolan“Tanrısözüne”tutsaktı.DahasıKutsalYazılar’daaçıkçaöğretildiğini
düşündüğüşeylerinsandoğası,kurtuluşyoluveHıristiyanyaşamıüzerinegerçeklerdi;
ensadıksavunucularıolmasıgerekenokilisegörevlileritarafındançokkötüşekilde
gözdensaklanmış,hattasilinmişolduğunaeminolduğugerçekler.Onaltıncıyüzyıl
Avrupalısı’nınhayaledebileceğienyücetopluluğunönündebucoşkuluifadeyle
Protestanlık’ıntemelleriherkesingözüönündeatıldı:Protestanlarbütünotoritelerden
önceKutsalKitap’aitaatedecekti.ÇoğuProtestan’ınKutsalKitap’tabulduğuşey,
lütuflakurtuluşiletisiydi.EnazındanLuther’inKutsalYazılar’ınsayfalarındakendisi
içinkeşfetmişolduğunasağlamderecedebenzerşeyler.
Luther’inetkisi,hemkendiyaşamısüresincehemdesonrakiyıllardaçokderin
oldu.Almandiliöğrencileri,dilbilimseldehasıiçinonaşükranduymaktadır;onun
KutsalKitapçevirisiAlmancaiçinbirölçütoluşturmuştur.Ailekurumunu
inceleyenler,Luther’inevliliğinisosyaletkileşiminçağdaşbiçimleriningelişiminde
birdönümnoktasıolarakdeğerlendiriyorlar.KilisetarihçileriLuther’i,onaltıncı
yüzyılkilisesiniyenidenyapılandıraninanılmazbirlokomotifolarakgörüyorlar.Son
dereceüretkenolanLuther,yetişkinyaşamıboyuncaortalamaolaraküçhaftadabir,bir
türbilimselyazı,vaaz,dersveyaKutsalKitap’lailgilibiraçıklamayayınlamıştır.
BununlabirlikteLuther’inyaşamıçarpıcızayıflıklardasergiliyordu.Terbiyelibir
Hıristiyanmodelioluşturacakbiriolarakdüşünülemezdi.Genelliklesözünü
sakınmazdı,yazılarındavekonuşmalarındakabalığabilekaçardı.Lutherdengeli,
sağlıklıdüşünenbirkişilikolarakdahatırlanmaz.Sürekliolarakiçmücadeleler,
şüphelervebunalımlaryakasınıbırakmazdı.EnciddisideLuther,özelliklede
kendisininKutsalYazılar’danilanettiğiölçütlerkarşısındaaçıkçagünahkârdı.Ayrıca
şeffafkişiliğiyleLuther’ingösterdiğiruhsalitaatsizlikbelirtileritamamengözler
önündeydi.Batıtarihineverdiğiözelzarariseölümündensadeceüçyılönce1543’te
Luther’in,Yahudiler’inkötüvezararlıtaraflarınısertçeaçığaçıkarmasıydı.Luther
aşırısertbirdilleAlmanyöneticileriYahudiler’iülkedenatmaya,malvarlıklarının
çoğunaelkoymayavehahamlarınındersvermesiniyasaklamayaçağırdı.
SavunmasındaYahudidinöğretmenlerininProtestanlar’ıveKatolikler’iHıristiyan
inancındanuzaklaşmayaiknaetmeyeçalıştığınıduyduğuiçintanrıbilimselsebeplerle
hareketettiğisöylenebilir;ancakyayınladığıgörüşlerindekullandığıgünah
sayılabilecekderecedesertüslubu,gelmişgeçmişenacımeyveleriverenzeminin
tohumlarındanbiriniattı.
BunarağmenüzerinederinderindüşündüğüKutsalYazılar’ıniçeriğindekiiletiyi,
çarmıhagerilmişbirkurtarıcıdaodaklananmesajıanlayankişideşüphesizbugünahkâr
Luther’di.Luther’inteolojisiMesih’inçarmıhınaodaklanır.Çarmıhtansıkçasöz
etmiştir;sadeceçarmıharacılığıylaMesihanlaşılabilirveimanlılarbenmerkezciliklerinioçarmıhtabırakmalıdır.Luther,‘görkemteolojisi’adınıverdiğive
çarmıhteolojisinezıtolandüşünceyapısınakarşıdasesiniyükseltti.Luther’egöre
görkemteolojisiikietkisivardı:İlkolarak,insanlarıkendilerinegüvenmeye,bu
18
yaşamdavegelecekyaşamdagüvendeolmanıntemellerinikendibaşlarınaoluşturmak
içinçabalamayaözendirir.Bugörkemteolojisi,sinsietkisiyleinsanları,Tanrı’nın
bizimiçinyaptıklarınındeğil,bizimTanrıadınayaptıklarımızınruhsalyaşamı
yaratmaktaönemliolduğunudüşünmeyeözendiriyor.İkinciolarak,Luthergörkem
teolojisinininsanlarıkendibilgeliklerinegüvenmeyeteşvikettiğiniiddiaeder.Kadın
erkekdemeden,herkesiTanrı’yıalgılayışbiçiminedayanmaya,dünyayı
algılayışlarınınyaşamiçinyeterlibirrehberolduğunudüşünmeyeteşvikeder.İnsanları
benlik,başkaları,dünyaveTanrıhakkındainsanaklınınkeşfettiğişeylerindoğruluğa
gidenyoluaçabileceğinidüşünmeyeözendirir.
Bunakarşın,Luther’inİsa’nınçarmıhındabulduğuşeyleronuderindenşaşırtmıştı:
Küçükgörülme,alaylaramaruzkalma,ölümderecesindegüvensizlik,arkadaşlar
tarafındanterkedilme,gelecekumutlarınınçökmesi,nefretedilensuçlularlaaynı
şekildeölümegitmek,bütündünyanınveTanrı’nıngazabı.Çarmıh,acıçeken,bizim
içinacıçekenheybetli,herşeyegücüyetenTanrı’yı,Yaratıcı’yıaçıklar.Luther,
çarmıhınTanrı’nınbizimiçinölümütatmasınınkorkunçgizeminibizegösterdiğinibile
söyleyebilmişti.BedenalmışTanrı’nınölümüaracılığıyladoğrusayılabileceğimizi
bilmektenbaşkainsangünahkârlığınınderinlikleriniaçığavurandahaaçıkbiryazıyı
neredenbulabiliriz.Onedenleimanlılar,ancakkendilerindenümitlerinikestiklerinde
vegörkemteolojisiniterkettiklerindeçarmıhıbenimseyebilirler.
Lutheriçinbu,çarmıhın,tamamensevgidoluTanrı’yıtamamengizemlibirTanrı
olarakaçıkladığınadair,kanıtgerektirmeyençokönemlibirönermeydi.Oçarmıhta
yaratılışınkendisi,Yaratıcı’yıelegeçirdi;yaratılış,Yaratıcı’yımezarakoydu!O
çarmıhta,enihtişamlıyüceliklerenaşağıdandaaşağılaraindi;oçarmıhtainsaneli,
insanımeydanagetirenellerideldi!Bundandahabüyükbirgizemolamazdı.
Böylece,Luther’insürekliolaraktekrarladığıgibiçarmıh,herzamantamamen
utanılacakbirşeyolarakkalmalı.ÇarmıhYahudileriçin,Tanrı’yıahlâkigayretyoluyla
arayanherkesiçinutançtı.Lutheriçinçarmıh,insanişininhiçbirşekildeinsanlığı
başarılıkılamayacağınailişkinTanrıyargısınınaçıklanmasıydı.Hiçbirincelemeveya
çalışmainsanlığıgerçektenbilgeyapamazdı.Hiçbirinsançabasıkalıcısevinç
sağlayamazdı.Özetleçarmıh,entemelinsanputperestliğine,yanibenliğiTanrıolarak
görmeeğilimineTanrı’nınkalıcıolarak‘Hayır!’demesidir.Mesih’inçarmıhı,
insanlığı,varoluşunmerkezindesaygınbiryerekoymakiçingösterilenbütünçabaları
mahkûmetmekiçinTanrı’nınsöylediğisonsözolmuştur.
19
YenibirAvrupa:İngilizler’inEgemenlik
Yasası(1534)
KralVIII.Henry’ninkarısıAragonluCatherine,kralatahtaçıkacakerkekbirvaris
verememiştir.Bununüzerinekral,oandazatenkendisindenhamileolanvebirerkek
çocukdünyayagetireceğiniumduğuAnneBoleyn’leevlenebilmekiçinevliliğinfeshini
talepeder,ancakPapaVII.Clementbunarazıolmaz.
BuçıkmazkarşısındaVII.Henry,önündeaçıkgibigörünentekyoluseçer.Eğer
Papaboşanmasınaizinvermiyorsa,odaizinverecekbirinibulacaktır.Eğerboşanmayı
onaylayacakbirisinibulmakİngiltereKilisesi’nin“evrensel”RomaKatolik
Kilisesi’ndenkopmasıanlamınagelecekse,varsıngelsindir.
KralHenry,yeniCanterburyBaşpiskoposuolarak,boşanmayıonaylamayave
Papa’nınizniolmaksızınHenry’leAnneBoleyn’ievlendirmeyerazıolanThomas
Cranmer’iatar.Henry’nintalepleriüzerineİngiltereParlamentosuRoma’yaödenen
kilisevergilerininbundanböyledoğrudankrallığaödenmesinekararverir.Bunun
ardındansıra,İngiltere’dekikiliseninstatüsünüdeğiştirecekolanbiryasagelmiştir.
Bu,kralakiliseninbaşıolmayetkisiniveren“EgemenlikYasası”dır.İngiltereKilisesi
artıkRoma’yabağlıdeğildir.Yalnızcaİngilizler’e(yadaenazındanİngiltereKralı’na)
aittir.
CanterburyBaşpiskoposuveİngiltereParlamentosu’nunyardımlarıylaHenry’nin
önayakolduğuRoma’dankopuşsüreci,Hıristiyanlıktarihindeönemlibirdönüm
noktasınısimgeler.Ancakbudönümnoktası,İznikKonseyiyadaWormsKraliyet
Meclisi(DietofWorms)gibibirteolojikönemesahipoluşundanilerigelmez.
Henry’ninaldığıbukarar,İngiltere’yietkilediğiiçinHıristiyanlıküzerinegenelbiretki
bırakmıştır.BuetkiAvrupaHıristiyanlığı’ndakilisetarihininçokönemlibirdönüm
noktasıoluşturanyenivegüçlübireğilimenedenolmuştur.
Buolaydansonra,ProtestanReformu’nunikincievresisırasındaAvrupa’dayerel
merkezli,kendineözgüveulusalHıristiyanlıkbiçimibaşgöstermiştir.İngiltere’nin
1534’tekiEgemenlikYasası’nadek,Avrupabölgelerigiderekartansayıdakendi
Hıristiyaninançbiçimlerinioluşturuyorlardı.Modernanlamdahoşgörüyüyadadinsel
çoğulculuğudesteklemiyorlardı,fakatevrenselKatolikKilisesi’neküçükölçekte
alternatifoluşturmaktaydılar.Bugelişme,Batı’dakiHıristiyanlık’ınçehresinisonsuza
dekdeğiştirecekti.
Bukiliseparçalanmalarınakatkıdabulunansosyal,düşünsel,ekonomikvesiyasal
etkenlerdevardı.Siyasalyetkiler,kraliyetailelerivehanedanlıklaretrafındagiderek
dahafazlatoplandı.Alınanpekçokkararbirgrubununtarafınıdiğerlerinegöredaha
çoktutacakbiçimdeulusalcıydı.Ekonomikdalgalanmalargruplararasındaöfkeyarattı
vefinansalgüçdinselgücedenksayılmayabaşlandı.Düşünselalandamatbaa
makinesininicadı,yazılıedebiyatınkolaycabasılıpyayılmasınayolaçtı.Antik
metinleredönmearzusu,Ortaçağgeleneklerinibasitçekabuletmeyeolanisteksizlikle
dengelendi.Bueğilimlerintümü,Avrupa’daçeşitliProtestanakımlarınortaya
çıkmasınakatkısağladı.
20
BudönemdePapalık,siyasalvedinselyetkiyesahipolabilmekiçinikiyadabazen
üçrakippapaarasındasüregelenrekabetleryüzündenzordurumdakalırdı.Büyük
Bölünmeolarakbilinenbudönemde,rakipkardinalokullarıRoma,Avignonvebaşka
yerlerdekendipapalarınıseçtiler.Papalıkyetkiyarışı,kiliseiçerisindegeçicişeylerin
yüceltilereksonsuzadekkalıcıdeğerleringiderekhafifealınmasınayolaçtı.Katolik
Kilisesi’ninönderliğindesiyasalgücün,zenginliğin,hanedanlıketkisininvekişisel
çıkarlarınikiyüzyıldanuzunbirsüresürekliönplandatutulmasıgiderektümkiliseyi
etkilemeyebaşladı.Enbüyüksorun,Hıristiyanlıkyaşamıiçintemelteşkileden
sorularınsürekligözardıedilmesiydi:Kurtulmakiçinneyapmalıyım?Güvenilirdinsel
otoritehangisidir?Kiliseninruhsalihtiyaçlarıdünyadakiyaşamsalihtiyaçlarlanasıl
dengelenmelidir?Kiliseninbusorunlaradeğinmemesi,kilisenintemelinintamamen
başıboşbırakıldığıanlamınageliyordu.
Bununaksine,Protestanlar’ınilkkuşağıbutemelsorularayanıtvermeuğraşıyla
neredeyseteksesyükseltiyordu:
Kurtuluş,günahkârlarıaklamakiçinMesih’inyaptığıeylemaracılığıylaetkin
olanTanrı’nınlütfunaolanimanlagelir.
TekotoriteKutsalYazılar’dır.
Kilise,tümükâhinrolüüstlenenvebarışısağlayanlarolarakhizmeteden
imanlılartopluluğudur.
İlkreformcularkiliseiçindeçalıştılar.LutherveZwingli,kiliseyiiçeriden
yenilemegayretindeydiler.Buçabalar,1540’larınsonlarınadeksürdü.Ancakortaya
çıkansonuçilginçti.GeneldetekbirkişiüzerineodaklanmışyerelProtestanakımları
ortayaçıkmıştı.Almanya’daLuther,İsviçre’deCalvin,İskoçya’daKnox.Reformcular,
Katoliklik’edairyanlışlar,KutsalKitap’ınrolü,imanlaaklanmavetümimanlıların
kâhinliğikonularıhakkındaaynıdüşüncedeydiler.Protestaninancınıntemeliaynı
olmasınakarşın,buinancınnasılyürütüleceğikonusundafarklılıklarvardı.Örneğin,
kiliseiçerisindesekülerotoriteninrolübirbölünmekonusuydu.Bazılarıseküler
otoriteninkilisemeselelerindebirrolüolmasınaizinverirken,Anabaptistlergibi
bazılarıbunahiçmüsaadeetmediler.BirbaşkaanlaşmazlıknoktasıRab’bin
Sofrası’nındoğasıüzerineydi.Bazılarıekmekvekâseyisimgeselgörürken,bazıları
Mesih’inbedeniningerçektenekmektebulunduğunainanıyordu.Diğerfarklılıklar
arasındavaftizveRab’binSofrasıtörenlerinekiminkatılabileceği,vaftizdensonra
günahlarınbağışlanmasıiçinnegerektiği,kilisedenetürmüziklerçalınmasıgerektiği,
Hıristiyanlar’ınaskerlikyapıpyapmayacaklarıvb.sayılabilir.
Protestanlararasındakiçoksayıdakifarklılıklar,onaltıncıyüzyılboyunca
Anabaptistler’ekarşıProtestanlarcauygulananşiddetinüzücügerçekliğinerağmen,çok
nadirolaraktopyekünbiröğretiselkavgayadönüştü.
Protestanlararasındagörülenfarklar,enyoğunbiçimdekiliseninkendisiüzerinde
yoğunlaşmıştı.“Kilisenedir?”sorusunaverilencevaplarınçoğalması,önceki1500yıl
boyuncaverilentekcevaplakeskinbirayrılığıtemsilediyordu.VIII.Henry’nin
İngiltere’dekurduğuyenikilisevediğerProtestanbölgelervekiliselerartıkPapa’ya
boyuneğmiyorlardı.Avrupa’dakibuçokluProtestanlıkgerçekliği,birgüntekbir
bölgedefarklımezheplerimeydanaçıkaracakbüyükölçüdefarklıbirdinselortamı
işaretediyordu.
21
Böylece,Protestanlık’ınyükselişibirleşikBatıkilisesininsonunusimgeliyor.
Evrenselkiliseyebağlılıkyerineulusabağlılığageçmekleherhangibirkilisenin
rehberliğinireddedendüşüncebiçimlerigelişmeyebaşladı.Birtaraftan,herbiriyerel
bağlamınasıkıcabağlıçokluProtestanakımlarınortayaçıkışı,ruhsaluyanışınbölgesel
olarakgüçkazandığıveyüreklerinAvrupa’nınKatolikbölgelerinekıyasladaha
derindençalkalanacağıortamlaryaratırken,diğertaraftan,evrenselkiliseninkaybıyla
birlikteinsanlarıngelenekselotoritedenkurtulupkendiiradelerivedüşünceleriyle
eylemegeçmelerinedeniyledinibölünmelerAvrupa’nınsekülerleşmesürecinide
hızlandırmıştır.
VIII.Henry’ninEgemenlikYasası,tümçağlardaolduğugibiReformasyonsırasında
dakiliseyapılanmasındakikurumsaldeğişikliklerinyanısırabireylerinkalıcıruhsal
katkılarıeşliğindegerçekleştiğinihatırlatır.Henry’ninbaşpiskoposuThomas
Cranmer’i(1489-1556)elealırsak,HenryşüphesizonuKraliyet’insadıkbir
hizmetkârıolarakgörüyordu.KatolikyandaşlarıiseonuntekGerçekKilise’yeihanet
edenbirdüşmanolduğunudüşünüyorlardı.AteşliProtestanlar,KatolikKraliçeMary
tarafındanateşteyakılarakidamedilmecezasıkarşısındagösterdiğicesaretiçinonu
övmüşlerdi.AncakCranmer’inyaşadığızamandanbuyanakuşaklarboyuncayaptığı
etki,kendihazırladığıAnglikanDuaKitabı’ndasüregelmiştir.Cranmer’inbestelediği
birlikduası,onaltıncıyüzyıldaBatıKilisesi’nibölenolaylarhakkındakibuyazıiçin
uygunbirkapanıştır:
EyTanrımız,TekKurtarıcımız,EsenlikÖnderimizveRabbimizİsaMesih’in
Babası:yaşadığımızüzücübölünmelernedeniyleiçindebulunduğumuztehlikeleri
yüreklerimizdeduymalütfunubizever.Hernefreti,önyargıyıvebizitanrısalbirlikve
uyumdanalıkoyanherşeyibizdenuzaklaştır;öylekitekbeden,tekRuhveçağrımızdan
gelentekumut,tekRab,tekiman,tekvaftiz,hepimizintekTanrısıveBabasıvardırve
böylecebundansonratekyürektevetekruhta,gerçeğinveesenliğin,imanınve
sevgininkutsalbağındabirleşelimvetekakıldanvetekağızdanseniyüceltelim:
RabbimizİsaMesihadıyla.Amin.
22
Wesleyler’inGetirdiğiYeniRuhsallık
(1738)
2Nisan1739Pazartesigünüİngiltere’ninyoksullimankentiBristol’dekötüyaşam
koşullarınıprotestoedenayaklanmalarbaşgösterdi;busıradayabancıbiradamgarip
birşeyyaptı.Oldukçakısavezayıfolanbuadamdurdurulmasıimkânsızbirgüçle
dolmuşgibihareketegeçti.BirAnglikanrahibininoğluolanbuadamınkendisidebir
Anglikanrahibiydi.Aynızamandaçokazkişininüniversiteyegittiğiböylebirdönemde
Oxford’tanmezunolmuştu.
Pekiyapmaküzereolduğugaripşeyneydi?Vaazvermek!Pekibuolaynedenbu
kadargaripolsundu?Odönemdeveoyerde,toplumvedinhayatıhakkındaherşeysıkı
kurallarabağlanmıştı.Mutlakdinselkabullerdenbiridevaazlarınancakpazargünleri
vekiliselerdeverilebilmesiydi.Bunundışındakiherşeytahrikedicivefanatikbir
eylemsayılırdı.Kiliseduvarlarıdışındaaçıkhavadavaazvermekduyulmuşşey
değildi.Böylebirşeyinolması,bölücülükolarakgörülürdü.
AncakNisanayınınoPazartesigünütümHıristiyanlıktarihiiçin,özellikle
Protestangörüşiçerisinde,yeniveçokönemlibirolaygerçekleşecekti.Konuşmacı
JohnWesley’di(1703-91).İncil'iyoksullaraduyurmakuğruna,kendidisiplinli
yaşamınıdahidüzenleyentoplumsalgelenekleribozmayarazıydı.Wesley,dahasonra
günlüğündebuolayışöyleanlatır:“ÖğledensonrasaatdörtteTanrı'yaitaatetmeye
kararverdimvekentinyakınındakiküçükbirtepeüzerindenyaklaşık3000kişiyehitap
ederekkurtuluşunsevindiricihaberinianayollardapaylaştım.”
BuçokönemliadımıatarkenJohnWesleyyalnızdeğildi,zirailahiyazankardeşi
Charles(1707-88)herzamanonungirişimlerinintambirdestekçisiydi.Bazı
bakımlardanWesleykardeşler,Protestanlıkakımınınbaşlamasınınüzerindengeçeniki
yüzyılınardındanReform’untemelmesajınınenetkilisavunucularıoldular.
ReformgerçekleriWesleyleriçinyaşayangerçekliklerdi.Bizzatkendilerininiman
tanıklıklarınınayrıntılarıReform’aolanbağlılıklarınıaçıkçagösterir.17Mayıs
1738’deCharlesWesleyvebirarkadaşıLuther’inGalatyalılarKitabıüzerineyazdığı
biryorumunubirlikteokumayabaşladılar.“Soylubiçimdeimanladolu”cildini
buldular.DörtgünsonraCharlesWesleynihayetşöylededi:“ŞimdikendimiTanrı’yla
barışmışbuldumveMesih’ihakikatensevdiğimedairbirumutlasevindim”.John’a
gelince,iyilikyapmakkonusundaki“metodik”yaklaşımınınciddiyetininherkesçe
bilinmesinerağmen,busıkıntılırahiphâlâgünahlarınınTanrıtarafındanMesih’te
bağışlanmışolduğunungüvencesinesahipdeğildi.Dahasonra24Mayıs1738’de,
kardeşininLuther’inGalatyalılaryorumunuokumayabaşlamasındansadecebirhafta
sonraJohnWesley,Tanrı’nınlütfuhakkındayenibirsezgiyekavuştu.Günlüğündeki
anmayadeğersözlerdenbirişöyledir:“AkşamAldersgateSokağı’ndaisteksizcebir
toplantıyakatıldım.BirisiLuther’inRomalılarMektubu'nunönsözünüokuyordu.Saat
yaklaşıkdokuzaçeyrekkala,Mesih’eimanaracılığıylaTanrı’nınyürekteyaptığı
değişimiaçıklarken,yüreğimingaripbirşekildeısındığınıhissettim.Kurtuluşumiçin
yalnızveyalnızMesih’egüvendiğimihissettim;O’nungünahlarımısildiğivebeni
23
günahınveölümünyasasındankurtardığıgüvencesinekavuşmuştum.”
HerikiWesleydeilkProtestanlarınbildirisinihemkorudularhemdeyeniden
düzenlediler.FakatReform'uçağdaşProtestanEvangelikalinancına[not:“müjdecilik”
terimikullanırsak,“evangelism”kavramındanayrımyoktur.]dönüştürenbelkideen
önemlietken,yaptıklarıbuyenidüzenlemelerdi.Wesleyler’inProtestanlık’tayaptıkları
düzenlemeler,Britanya,AmerikaveEvangelikallerinİncil’igötürdükleriheryerde
Hıristiyanlık'ınbiçimininetbiçimdeetkilemeyedevametmektedir.Yöneticilik
yeteneğinesahipolanJohnWesley,yenilikçibirideğildivedahaçokbaşkalarının
fikirlerindenyaratıcıbiçimdeyararlanırdı:GeorgeWhitefieldveGalliHowellHarris
onunaçıkhavavaazlarınaöncülüketmişlerdi;fakatgeziciveaçıkhavamüjdeciliği
çalışmalarınıdüzenleyerekyaygınlaştıranJohnWesleyoldu.Aynışekilde
Moraviyanlar,küçükgruplarıntoplantılarınaöncülükettiler,fakatbuküçükgrupları
derneklerevefaaliyettopluluklarınadönüştürmekiçingayretleçalışanJohnWesley’di
veböyleceMetodistKilisesi’ninkurucusuoldu.Wesley,toplumdagönüllüfaaliyetleri
başlatanilkProtestandeğildi,ancakköleliğevealkolizmekarşıyürüttüğü
kampanyalarınyanısıraokulagitmeyençocuklarıneğitiminisavunmasıozamandan
beripekçokEvangelikaleilhamkaynağıoldu.
Wesley,ayrıcaProtestanmirasıüzerindeöğretiseldeğişikliklerdeyaptı.
KendisindenöncekibirçokProtestan'ınaksine,Tanrı’nın,kaybolmuşinsanlığa,lütfuyla
özgüriradesinigeriverdiğinisavunanbirArminyan’dı(yani,Arminyustaraftarıydı).
JohnveCharlesWesley,diğertaraftanbilerekişlenenvetövbeedilmeyengünahlar
yüzündenimanlılarınkurtuluşlarınıkaybedebilecekleriniilerisürdüler.Ayrıca
Hıristiyanlar'ın,“Hıristiyankusursuzluğu”olaraktarifettikleribirdüzeyeerişmekiçin
gayretgöstermelerigerektiğinisöylediler.Bununlamutlakgünahsızlığı
kastetmiyorlardı,ancakHıristiyanlar'ındüşüncede,sözdeveeylemdeherbilinçli
günahtanözgürolabileceklerinianlatıyorlardı.SonolarakWesleykardeşler,Kutsal
Ruh’lailgilikonularabüyükönemverdiler.Buöğretiselkatkılarınhiçbiriyeniolmasa
da,gelenekselProtestanöğretisindeönemlifarklılıklarıtemsilediyorlardı.
Wesley’ingerçekleştirdiğireformhareketi,“metodikKutsalKitapçalışması”
üzerineodaklandığıiçinMetodistlikolarakadlandırıldı.Buhareketinkökenleri,
Avrupa’nıngenelindedineduyulanilgininartmasınadayanır.Buhareketlenme,resmi
birdinçerçevesiiçindekaybolmuşolanözgünHıristiyanlıkgerçeğinigerigetirmeyi
hedefliyordu.Buakım,duayaveKutsalKitapçalışmagruplarınaverilenönemle
birliktegelişti.Bukişiler“Tanrısaldeneyim”inveyaşamlarındakidisiplininönemi
oldukçagüçlübiçimdevurguladılar.
GezginbirvaizolanWesley,yaşamıboyuncaatüstündebirmilyonkilometreden
fazlayolkatettivegündeortalama2adetolmaküzere40.000’inüzerindevaazverdi.
Vaazlarınıgeneldesabahınerkensaatlerindeyadagüneşbatarkenaçıkhavadave
çoğunlukladikbaşlıvealaycıinsantopluluklarönündeverdi.70yaşındansonra,gezici
vaizliğiiçinatlıarabakullanmayabaşladı.80yaşındansonrasabahınerken
saatlerindevaazvermeyibıraktı.KardeşiCharlesise10.000’inüzerindeilahiyazdı.
Wesleyler’infaaliyetleriHıristiyanlıktarihindebirdönümnoktasıdır,çünküonlar
vediğer“metodist”meslektaşlarıİngilizKilisesi’ndegözdendüşen'Tanrılütfu'
öğretisiniyenilemişlerdir.Buöğretileritoplumunherkesimine(kiliseleringözardı
24
ettiğiBristol’unişçisınıfıgibi)tazebirgüçleyaydılar.Wesleyler’inyenileme
çalışmaları,gerçekteReformProtestanlığımirasınıtemelalarakçağdaşEvangelikal
akımınınyaratıcısıoldu.
25
FransızDevrimi:Avrupa’daHıristiyan
KarşıtlığınınYayılması(1789)
Girişnotu:TarihçiBernardLewis,TheEmergenceofModernTurkey(Modern
Türkiye’ninDoğuşu)adlıkitabındaFransızdevrimininbazıtemelkavramlarıhakkında
şuyorumlardabulunur:
FransızDevrimi'ylebirlikteilkkezİslamdünyasıylaDar-ülHarb'ıbirbirinden
ayıransınırıdelen,MüslümanöndervedüşünürlerarasındakabulgörenveMüslüman
toplumunherkesiminiazyadaçokbirdereceyekadaretkileyenbüyükbirdüşünce
hareketliliğinetanıkoluruz.
Batılıdüşüncelerin19.yüzyıldaİslamdünyasındaeldeettiğibaşarı,çoğukez
Batı'nınhızlıkalkınmasınaveAvrupaekonomisinin,siyasetininveennihayetinde
askerigücününİslamdünyasınınçoğunluğundaüstünlüğünükabulettirmesine
bağlanır…Ancakbuyeterlibiraçıklamadeğildir…Avrupa'nınzenginliğivegücü,
diğerBatılıdüşüncekalıplarıyerinenedenFransızDevrimi'ninbukadargenişbir
kabulgördüğünüaçıklamaz.Dahasonradandöneminvesiyasetinihtiyaçlarınagöre
değiştirilenbudüşüncelerinçekiciliğiilkolarakdahaçoksekülarizmleilişkilidir.
FransızDevrimi,entelektüeldüşüncenintamamendindışıkavramlarlaifadeedildiği
Avrupa'dakiilkbüyüksosyalayaklanmadır.SekülarizmbuhaliyleMüslümanlariçin
pekçekicideğildir,fakatHıristiyanolmayan,hattaHıristiyanlıkkarşıtıolanveönde
gelensavunucularıtarafındanHıristiyanlık'tanayrıldığıvurgulananbirBatılıhareket
içindeİslamdünyası,kendidiniinançvegeleneklerindenödünvermedenBatı
medeniyetiningücününeldeedilmesizorolansırrınıbulmayıumutedebilir.[1]
10Kasım1793'teFransa’nınenbüyükkilisesiolanNotreDameKatedrali,daha
öncegörülmemişbirmanzarayatanıkoldu.Altıyüzyıldanfazlabirsüreulusun
Hıristiyankimliğininbirsimgesiolarakhizmetetmişkatedralinadı,devriminheyecanı
içindeAklınTapınağıolarakdeğiştirilmişti.KiliseninortabölümündeGreko-Romen
motiflerlesüslükartonpiyerdenyapılmabirdağmaketiduruyordu.Özgürlüğütemsil
edenbeyazlargiyinmişbirkadın,Akılalevininönündeeğilmiş,çiçeklervebitkilerden
oluşanbirtümseğeoturmuştu.Butersineçevrilmiş“tapınmatöreni”,Fransız
Devrimi'ninHıristiyanlıkkarşıtıprogramınınenbüyüksimgelerindenolupdevrim
önderlerininkiliseninağırveyerleşikbirparçasıolduğunudüşündüklerişeyden
kurtulmaçabasınıifadeediyordu.
Devrimcilerkrallarlabirlikteazizlereyapılangöndermelerideortadankaldırmak
amacıylaParis'tebindörtyüzsokağınadınıdeğiştirdiler.Rahipler,papazlarvediğer
dingörevlilerigörevleriniterketmeyezorlandı.Fransa'nınRomaKatolikKilisesi'yle
asırlardırsürenbağlantısınıkökündensökmekiçingenelbirçabasarfedildi.
TarihçivedüşünürAlexisdeTocqueville'indahasonradanyazdığınagöre
Hıristiyanlıkdüşmanlığısınırtanımıyordu:“Fransa'da…Hıristiyanlık’aneredeyse
taşkınbirbiçimdesaldırıldıveonubirbaşkadinleyerdeğiştirmeksözkonusudeğildi.
İnsanlarıatalarınınimanındanvazgeçirmekiçintutkuluveısrarlıçabalarharcandı.
26
Fakatimanlarınıyitirmelerininardındanortayaçıkanboşluğudolduracakhiçbirşey
sağlanmadı....18.yüzyılınsonundadinselinancınhertürlüsünekarşıulusgeneline
hâkimolangüvensizliğinFransızDevrimi'ningidişatıüzerineağırbasanbiretkisi
olduğuşüphegötürmez.”
Yıllargeçtikçebirikenbirtakımetkenler,Hıristiyanlık’akarşıyapılanbusaldırıyı
doğurmuştu.1789'da,devriminhemenöncesindemevcutolangerilimlerdenbazıları
şunlardır:
1. Siyasidüzen(mutlakmonarşi)ilesiyasigerçeklik(kralıngücünüheryönden
sınırlandıranasillerinveRomaKatolikKilisesi'ningelenekselimtiyazları)
arasındakigerginlik.
2. KatolikKilisesivemonarşiningelenekselotoriteryönetimiileAydınlanma'nın
entelektüelilerigelenlerinintemsilettiğiinsanaklınadayalıyaklaşımarasındaki
entelektüelçekişme.
3. Sosyalgerilimleryüzündenaristokratlar,ticariçıkarlarasahipyükselen“orta
sınıftan”ayrıldıveherikigrupda,çokyoksulolmasınakarşınenağırvergiyükü
altındaezilengenişköylüsınıfındankoptu.
Bugerilimler1789Devrimi'ndepatlakverdi.Şaşırtıcıolanşey,devriminbaşlarda
bazıateşliProtestanlartarafındandesteklenmesiydi.Avrupa’dabututumuolumlu
karşılayıpbenimseyenduyarlıbirkitledevardı.Toplumensonundakrallar,
asilzadelervedinadamlarındanmeydanagelenazınlığınözelçıkarlarıyerinetüm
toplumuniyiliğinigözetmeilkesineyöneliyordu.
Nevarki,Fransa'dakidevrimingidişatıkısazamandailkumutlarısöndürdü.
Karışıklıklarveçalkantılarbirbiriniardıncageldi.Geleneklerdenvebabadanoğula
geçenelityönetimindenkaçmak,özgürlüğünyeşermesiyerineyenibaskıodaklarının
ortayaçıkmasınayolaçtı.Yeniyöneticilerinyönlendirdiğigelişigüzelşiddet,eşitlik
ilkesiniayaklaraltınaaldı.
20.yüzyılınşiddetdolupekçokolayınatanıkolmuşİrlandalıbirdiplomatolan
ConorCruiseO’Brien,18.yüzyıldamilliyetçilikveyaideolojiruhununbüyümesinin
doğrudangelenekseldininpahasınagerçekleştiğinigözlemler:“EskidoğaüstüTanrı
kavramısilinmeyebaşlarkenO'nunyerinialanşeyçoğuzamanAkıldeğildi.Onların
yerinedünyasalimanbildirgeleritaşıyanyenivahiylerveeskininzalimrahipve
keşişlerikadarkeyfi,küstahveyobazsavunuculargelmişti.”
Hıristiyanlıktarihinde,FransızDevrimi'ninHıristiyanlıkkarşıtıhareketiyleşekil
alandönümnoktası,AvrupaHıristiyanlığı'nındünyaHıristiyanlığıiçindekiöncü
konumunuyitirmesioldu.Hıristiyanlıkideali,yaklaşıkbinbeşyüzyılboyunca
Avrupa'daegemenolmuştu.BuçerçevedeHıristiyanlık’ınçıkarlarıileAvrupa
medeniyetininçıkarlarıaynıgerçekliğinikiayrıifadesiolarakgörülür.Fakat18.
yüzyılınsonundabuidealçokkötüyıprandı.Avrupasavaşları,“Avrupa’dabirlik”
düşüncesinibaltalamıştı.Onyedinciyüzyılınortalarındanbaşlayarak,giderekartan
sayıdakiAvrupalıentelektüellerkiliseleresaldırmak,ilahivahyingeleneksel
görüşlerinivehattaTanrı'nınvarlığınıbile(dahaönceeşigörülmemişbiradımdı)
sorgulamaküzeredoğaldünya,toplumvegeneldenesnelerindoğasıhakkındayeni
fikirlergeliştirdiler.
27
AncakkilisetarihindenasılkidahaönceHıristiyanlık’ınanayurdundayaşanan
denemelerimanınsonunugetirmediyse,19.yüzyılıngidişatıiçindegerileyenAvrupa
HıristiyanlığıdaHıristiyaninancınınçöküşüanlamınagelmedi.Hıristiyanlık’ın,
anayurduolanDoğuAkdeniz'degerilemesiyleAvrupa'dayeşermesinasıleşzamanlı
olduysa,şimdideHıristiyanAvrupa'nınçökmesiAvrupa'nınçokötesinde
Hıristiyanlık’ınbüyümesiyleaynıdönemedenkgeldi.Okyanusunkarşıkıyısındaki
KuzeyAmerika'da,BirleşikDevletlerşaşırtıcıbiçimdediriveetkinimanolaylarına
tanıkoldu.19.yüzyılınsonlarınadoğrugüçlüKatolikveProtestantoplulukların
bulunduğuKanada,BirleşikDevletleribilegeridebırakancanlılıktaHıristiyanlık
uygulamalarınatanıkoldu.Ayrıca20.yüzyılınbaşlangıcındaHıristiyanlık’ındünyanın
çeşitlibölgelerindegösterdiğibüyüme,yalnızcabiryüzyılönceaklagelmeyecek
koşullarmeydanagetirdi.BinyıldanuzunbirsüredirHıristiyaninancınınkalbiolan
AvrupaHıristiyanlığıyitipgitsede,dünyagenelindekiHıristiyanlıkayaktaydı.
[1]BernardLewis,TheEmergenceofModernTurkey(Oxford:Oxford
UniversityPress,1979),s.53-4.
28
BuKitapbeğendinizmi?
Dahafazlaücretsize-KitaplarHristiyanKitaplar.com'danindirebilirsiniz.
MarkA.Nollyazarolarakbeğendinizmi?Yazarıntümkitaplarşuradan
indirebilirsiniz.
Türkiye'deKiliseAdresleri
29
30