Mete ile Meltem`in Maceraları - Rüzgar ve Fırtına

Yayınlayan: T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü
Yayın Komisyonu: Dr. Mustafa YILDIRIM, Mustafa SÖNMEZ, Ayhan DEMİRYÜREK, Emrullah BAYRAKTAR
Yazar: Elif Derya Okay • Resimleyen: Murat T. Yılmaz
Art Direktör: Muhammet Uzun • Editör: Elif Sena Bayrak • Grafik-Tasarım: V. Tarık Şimşek
Proje Müdürü : Emrullah BAYRAKTAR Baskı: ------------------Meteoroloji Genel Müdürlüğü
Adres: Meteoroloji Genel Müdürlüğü Kütükçü Alibey Caddesi No:4
06120 Kalaba - Keçiören/ANKARA
Tel: +90 312 359 75 45 Faks: +90 312 360 25 51
www.mgm.gov.tr
ISBN: xxxxxx
© Bu eserin bütün hakları T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı
Meteoroloji Genel Müdürlüğü’ne aittir. / Nisan 2016
Sevgili çocuklar,
Kainatta her şey belli bir düzen üzerine kurulmuş. Üstelik bu
düzen milyarlarca yıldır mükemmel bir şekilde, hiç bozulmadan
işliyor. Ancak gelişen sanayi ve teknolojiyle birlikte dünyanın
devam edegelen düzeni hızla bozuluyor. Bunun önüne geçebilmek,
bu bozulmayı durdurabilmek de dünyayı yakından tanımaktan
geçiyor. Bakanlığımız bünyesinde bulunan Meteoroloji İşleri
Genel Müdürlüğü, siz sevgili çocuklarımıza dünyanın en önemli
bir parçası olan hava olaylarını tanıtmak amacıyla bu kitap
serisini hazırladı. Bu güzel ve önemli hizmeti size ulaştıran
Müdürlüğümüze teşekkürlerimi sunuyorum.
Sevgilerimle,
Prof. Dr. Veysel Eroğlu
Orman ve Su İşleri Bakanı
Sevgili çocuklar,
Hava olayları, yaşımız büyük ya da küçük olsun, hepimizi bir
şekilde etkiliyor. Gündelik hayatımızda hava olaylarına uygun
şekilde küçük ya da büyük değişiklikler yapıyor, önlemler alıyoruz.
Ayrıca sağlıktan ulaşıma, çevreden tarıma kadar dünyadaki her
alan meteorolojik olaylardan bir şekilde etkileniyor. Hava olayları
sadece insanlar değil, hayvanlar, bitkiler, taş toprak üstünde bile
belli bir etkiye sahip. Bu yüzden hava tahminlerini takip etmek,
meydana gelebilecek tehlikelere karşı nasıl önlem almamız
gerektiğini bilmek de büyük önem arz ediyor.
Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü olarak sizlere bu konuda
rehberlik edecek olan bu seriyi hazırladık.
Unutmayın, daha iyi bir dünya hem biz büyüklerin, hem de siz
küçüklerin çabalarıyla mümkün olacak.
Sevgilerimle,
İsmail Güneş
Meteoroloji Genel Müdürü
M
ete ile Meltem her sabah olduğu gibi erkenden
uyanmışlar, ayakları üşümesin diye hemen terliklerini giymişlerdi.
Sırayla yüzlerini yıkamış ve anne-babalarının çoktan çaylarını
içmeye başladıkları mutfak masasına oturmuşlardı. Meltem geç
yatınca uykusunu iyi alamamıştı. Esnemekten gözlerinden yaşlar
geliyordu.
Bu durum Mete’nin gözünden kaçmadı, “Herhalde gece çınar
ağacının dallarının hışırtısından uyuyamadın” diye kardeşine takıldı.
Mete ise güneşin vurması ile kimi zaman sapsarı, kimi zaman
kızıla dönen buluttan bir battaniyeye sarıldığını hayal ederek
uyumuştu.
Kahvaltıdan sonra herkes odasına çekildi. Meltem dışarı bakmak için
pencereye doğru yaklaştı.
Dışarıdaki manzara her gün değişiyordu.
4
4
5
6
Bugünün sürprizi karşısındaydı: Çınar ağacının sarılı kırmızılı,
turunculu kahverengili yaprakları dallardaki yerlerini artık tamamen
terk etmişti.
Meltem ağacın dallarına dikkatle baktı. İşte, orada duruyordu.
Zümrüdüanka bir dala konmuş, onları bekliyordu.
Hemen kardeşine haber verdi. İkisi birlikte sıkıca giyinip dışarı
çıktılar, ağacın dibine kadar gittiler.
Zümrüdüanka’ya gülümseyerek bakıyorlardı. Zümrüdüanka
havalandı, kanatlarını çırptı, çırptı ve yine kocaman oldu.
Muhteşem güzelliğiyle onları gezdirmek için kanadını uzattı:
"Haydi,” dedi. “Ne bekliyorsunuz çocuklar, yeterince özlemediniz mi
beni?”
Mete ile Meltem bir an bile tereddüt etmeden, heyecanla kanadına
tırmanmaya başladılar. Mete:
“Olur mu hiç öyle şey? Seni çok özlüyoruz, bizim en eğlenceli
arkadaşımızsın” dedi.
Zümrüdüanka bilgece bir sesle cevap verdi:
“Madem birbirimizi bu kadar çok özledik, o zaman sıkıca tutunun da
gezip görmeye, yeni bir şeyler öğrenmeye başlayalım.”
Mete ile Meltem Zümrüdüanka’nın ışıl ışıl parlayan tüylerine
tutundular ve yolculuğa başladılar.
Zümrüdüanka çoğu zaman kanatlarını sıklıkla çırpar, öyle uçardı.
Ancak bugün farklıydı. Kanatlarını seyrek de olsa çırpmıyor, yine de
yüksekliğini kaybetmeden uçuyordu.
“Çocuklar, gördüğünüz gibi oldukça rahat bir şekilde, neredeyse hiç
enerji harcamadan gökyüzünde uçabiliyorum. Bana birisi mi yardım
ediyor sizce?”
7
7
İki kardeş birbirlerine baktılar, bir cevapları yoktu. Zümrüdüanka
devam etti:
“İsterseniz size bir bilmece sorayım. Bilmeceyi cevapladığınızda
sorumu da cevaplamış olacaksınız:
Ninemin etekleri, süpürür sokakları
İzinsiz sualsiz öylesi bir misafir
Kimi zaman sessiz, kimi zaman bir uğultu
Kapıdan penceren birden kaçar gider
Mete “Ne kadar da uzun bir bilmece” dedi.
Meltem keyifli keyifli konuştu:
“Uzun ama çok ipucu var. Bu yüzden cevap da çok basit: rüzgâr!”
“Aferin, Meltem. Çocuklar, hatırlarsanız size daha önce hava
basıncını anlatmıştım.”
“Evet, çok da iyi anlamıştık” dedi Mete gururla.
Zümrüdüanka devam etti:
“Tekrar hatırlayalım: hava ısınınca genişler ve yükselmeye başlar.
Yükselen hava kütlesi yer değiştirir, bu hareketlerle de basınç
meydana gelir. Basıncın oluşması sıcaklığa göre değiştiği gibi,
yerçekimine, yüksekliğe göre de değişebilir.
"Bakın, hava şimdi kanatlarımın altından kusursuz bir şekilde akıyor.
Yüksek basınç olan yerlerden alçak basınç olan yerlere de aynı bu
şekilde akıyor. İşte bu akan hava, rüzgârı oluşturuyor.”
Mete sordu:
“Peki bu basınç noktaları hep değişir mi?”
“Bazı basınç merkezleri mevsimden mevsime hep aynı şekilde
8
8
9
10
değişir, tüm dünyayı da etkiler. Bu merkezler arasında birtakım sabit
rüzgârlar oluşur.
"Diğer basınç merkezleri de bölgenin sıcaklığındaki değişime bağlı
olarak ortaya çıkar. Buralarda da rüzgârlar oluşur, ancak sabit
değildir.”
Meltem bir yandan Zümrüdüanka’nın dediklerini düşünürken bir
yandan da parmaklarını birbirinden ayırmış, rüzgârın parmaklarının
arasından akıp geçmesini, ne denli hızlı yol kat ettiğini hissetmeye
çalışıyordu.
Zümrüdanka, Meltem’in ne yapmaya çalıştığını anlamıştı:
“Meltemciğim, biliyor musun, rüzgârın hızını ölçen basit bir ölçü
aleti de vardır. Bu aletin üzerinde bir pervane vardır. Rüzgâr eser,
pervaneyi döndürür, pervanenin dönüş hızından rüzgârın hızı tespit
edilir.”
Mete meraklı meraklı sordu:
“Peki bu cihazın bir adı yok mu?”
“Olmaz mı? Bu cihaza anemometre demişler.”
“Biliyordum, biliyordum! Adında ‘metre’ geçtiğini biliyordum. Zaten
ne zaman bir isimde ‘metre’ geçsin, anlıyorum ki o ölçüm yapan bir
cihaz...”
Gülüştüler.
Meltem kısa bir düşündükten sonra:
“Mesela termometre,” dedi. “Sıcaklığı ölçüyor. Sonraaa... barometre!
Hava basıncını ölçüyor.”
Zümrüdüanka hafif bir gülümsedi. Sonra yeni bir soru sordu:
11
11
“Çocuklar, rüzgârın hava hareketi olduğunu öğrendiniz. Peki
havanın ne işe yaradığını biliyor musunuz?”
Mete atıldı:
“Ben biliyorum, ben biliyorum! Hava kuşları, kelebekleri, balonları,
hatta kocaman kocaman uçakları uçurur. Hava olmasaydı
bunların hiçbiri uçamazdı. Eh, adı üstünde değil mi zaten,
‘havalanamazdı.’”
Tekrar kahkahalar yükseldi. Sıra Meltem’deydi:
“Konuşamazdık da... Ne senin, ne Mete’nin, ne annemin, ne babamın,
ne bir arabanın, ne bir radyonun sesini duyabilirdik... Çünkü ses
havada yayılabiliyor. Hatta uzayda hava olmadığı için orada hiç ses
yokmuş.”
“Aferin, peki başka?”
Mete kısa bir düşündükten sonra cevap verdi:
“Arabalar da gidemezdi!”
Meltem itiraz etti:
“Olur mu öyle şey? Arabalar uçmaz ki, yerde gider.”
“Evet, yerde, tekerleklerin üstünde. Peki söyle bakalım, tekerleklerin
içinde ne var?”
Meltem biraz mahcup gülümsedi:
“Tamam, tamam, kabul. Arabalar da hava yardımıyla giderler.
"Hadi, havanın bir başka marifetini de ben söyleyeyim. Hava çiçek
tozlarını taşır. Esen bir rüzgâr bir çiçek tozunu alıp bir başka çiçeğe
ulaştırır. Çiçekler bu şekilde çoğalır.”
Zümrüdüanka çocukların bu tatlı çekişmesini keyifle dinliyordu.
12
12
13
14
İki kardeş kendilerini o kadar kaptırmışlardı ki, nereye geldiklerinin
farkına bile varmamışlardı.
Nihayet Mete etrafına bakacak oldu. Aşağısı masmaviydi. Yine
okyanusun üzerinde uçuyorlardı. Ama uzaklarda hava maviden çok
gri görünüyordu. Oralarda bir şeyler olduğu belliydi. Heyecanla
sordu:
“Zümrüdüanka, şuraya baksana! Neler oluyor orada?”
“Endişelenmeyin çocuklar, ama bir kasırgaya yaklaşıyoruz...”
Mete ile Meltem ne yapacaklarını şaşırdılar. Zümrüdüanka
kendilerine endişelenmemeleri gerektiğini söylemişti ama işte, tam
karşılarında bir kasırga vardı ve o yöne doğru ilerliyorlardı.
Meltem atıldı:
“Peki ama neden oraya doğru gidiyoruz? Televizyonda görmüştüm,
kasırgalar tehlikeli değiller mi?”
“Evet, tehlikelilerdir, ama ben sizi koruyacağım, hiç merak etmeyin.
Bu, ilk gördüğüm kasırga değil. Okyanusun ekvatora yakın, tropikal
bölgedeki kıyılarında her sene birçok kasırga olur. Benim için çok
doğal bir şey bu...”
Belli etmek istemese de Mete de tedirgindi. Dayanamayıp sordu:
“Biz havayı, rüzgârı konuşmuyor muyduk? Neden bizi buraya
getirdin?”
“Kasırgalar rüzgârın en hızlı hallerindendir. Su üzerindeki sıcak
ve nemli hava yükselir, kasırgaları meydana getirir. Evet, özellikle
Amerika kıtasında birçok şehre zarar verir. Ama bu, dünyada iklimin,
atmosferin düzenlenmesiyle ilgili bir durum.”
Çocuklar bir şey anlayamamışlardı. Zümrüdüanka devam etti:
15
15
“Tropikal bölgeler, yani dünyanın orta kısmı yıl boyunca bol bol
güneş alır. Atmosfer sayesinde sıcaklık biriktikçe birikir. Bunun bir
şekilde dağılması gerekir. İşte bu dağılmayı kasırgalar sağlar. Aşırı
sıcak hava kütleleri kasırgalarla birlikte daha ılık yerlere taşınır. Hem
ekvator bölgesi daha da ısınmaktan kurtulur, hem de oraya göre
daha serin olan yerler biraz daha ısınır. Böylece dünyadaki sıcaklık
dengesi korunur.”
İki kardeş yine hayretler içinde kalmışlardı.
Her şeyin nasıl da hesaplanmış, nasıl da mükemmel olduğunu;
dünyanın nasıl bir düzen içinde döndüğünü bir kez daha
görmüşlerdi.
Bir müddet böyle sessizliğe gömülerek yol aldılar.
Zümrüdüanka bu sessizliği bozdu:
“Çocuklar, korkmayın. Sizi kasırganın içine götürmeyeceğim.
Az kaldı, sadece biraz daha yaklaşacağım. Bakalım kasırga size ne
getirecek?”
Kasırga bir şey mi getirecekti? İkisi de bir şey anlamadı.
Zümrüdüanka griliğe yaklaştıkça rüzgâr şiddetini arttırdı.
Kendilerine doğru esiyordu. Artık zar zor tutunuyorlardı bu
muhteşem kuşun tüylerine.
Zümrüdüanka bir sağa, bir sola gidiyor, adeta bir şey arıyordu.
Derken hızla alçaldı. Pençesiyle bir şey alır gibi yaptı ve geri dönüp
hızla uzaklaştı.
Merakla bakan çocuklara müjdeyi verdi: Kasırganın içinde kilidin bir
parçası saklıydı ve Zümrüdüanka o parçayı bulmuştu.
16
16
17
18
Mete hem kilit parçasını bulmuş olmaktan, hem de geri dönüyor
olmaktan dolayı mutluydu. Ama Meltem biraz düşünceli
görünüyordu:
“Her şey çok güzel ama yine de içim rahat değil. Gördüğümüz bu
kasırga, bizim çınar ağacını hışırdatan rüzgârdan çok farklı. Herhalde
bizim kasabamız ekvatora yakın değil, değil mi?”
“Hayır, yakın değil. Hatta Türkiye bu bölgelere epey uzak.
Ancak çocuklar, unutmayın, küresel ısınma tropikal alanları
genişletiyor. Kasırga gerçekleşmese de, dünyanın tropik olmayan
birçok yerinde de rüzgârlar giderek şiddetleniyor. Eğer dikkat
edilmezse, küresel ısınma bu hızla artmaya devam ederse daha da
şiddetlenecek.”
Mete söze karıştı:
“Evet evet! Okulda öğretmenimiz anlatmıştı, küresel ısınmayı önlemek
için israftan kaçınmalıymışız. Mesela suyu boş yere açık tutmamalı,
kıyafetlerimizi eskiyene kadar kullanmalı, çöplerimizi geri dönüşüme
göndermeli, plastik ürünleri çok tüketmemeliymişiz.”
Meltem de “Çok doğru,” dedi. “Biliyor musun, biz bunlara zaten çok
dikkat ediyoruz. Mesela babam evimize klima taktırmadı. Çünkü
klima kullananlar arttıkça gaz ve enerji kullanımı da artıyormuş.
Bunlar da küresel ısınmayı arttırıyormuş.”
Tam bu sırada Meltem’in burnunun ucuna küçük bir su damlacığı
kondu. Meltem su damlacığına bakmaya çalışırken Mete gülmeye
başladı:
“Meltem, şaşı oldun iyice, haha, gözlerin ağrıyacak, uçtu uçacak
zaten damlacık.”
Meltem de gülmeye başladı. Zümrüdüanka da onlara katıldı.
Ardından tekrar konuşmaya başladı:
19
19
“Çocuklar, su damlacığı demişken size rüzgâr ile ilgili çok önemli
bir bilgi daha vereyim, bu bilgi size yine tabiattaki her şeyin birbiri
ile nasıl da uyumlu hareket ettiğini gösterecek. Hazır mısınız,
söyleyeyim mi?”
Mete ile Meltem heyecanla ‘Hadi söyle hadi’ diye ısrarla yalvardılar
Zümrüdüanka’ya.
Zümrüdüanka keyifli bir sesle:
“Hatırlarsanız bulutları daha önce konuşmuştuk,” dedi. “Rüzgârın
bulutları ittiğinden bahsetmiştik. Ve işte yeni bilgi: Denizlerin,
bugün gördüğümüz gibi devasa büyüklükteki su parçaları olan
okyanusların ve diğer tüm suların üzerinde köpüklenme nedeniyle
hava kabarcıkları oluşur. Bilim adamları bu hava kabarcıklarına
aerosol der. Bu minik kabarcıklar rüzgârların karadan sürüklediği
hani şu evimizin her yerine dağılan tozlarla karışarak yukarıya, taaa
atmosferin yükseklerine kadar çıkarlar.”
Zümrüdüanka durdu, boğazını temizledi. Çocuklar sabırsızlandı:
“Ama en heyecanlı yerinde neden durdun ki? Sonra ne olur? Hadi,
anlatsana!”
“Tamam tamam, anlatıyorum. Rüzgâr ile birlikte yükselen hava
kabarcıkları ve tozdan oluşan küçük parçacıklar su buharı ile
birleşirler. Su buharı minik parçacıkların etrafında yoğunlaşarak
onları sarar.”
Mete şaşırmıştı:
“Yani, sahiden rüzgâr o minik hava kabarcıklarını taaa yukarıdaki
su buharcıkları ile mi buluşturuyor?”
“Sadece su buharı bir bulutun oluşması için yeterli değildir. Havada
asılı dolaşan bembeyaz bulutlar, ancak rüzgârın su buharı ve toz ile
hava kabarcığından oluşan parçacığı buluşturması ile olur. Rüzgâr
20
20
21
22
nasıl karada birçok çiçek tozunu taşıyarak bitkilerin çoğalmasını
sağlar, işte aynen öyle de tozları, hava kabarcıklarını taşıyıp
bulutların oluşmasını da sağlar.”
Bugün ne çok şey öğrenmişlerdi!
Artık çevrede tanıdık dağlar, ovalar görünmeye başlamıştı. İki kardeş
eve yaklaştıklarını anlamışlardı. Hem öğrendiklerinin mutluluğu, hem
de şaşkınlığı onları hayal dünyasına götürmüştü.
Birkaç tepe daha aştıktan sonra Zümrüdüanka inişe geçti. Karşıda
çocukların evleri duruyordu.
Zümrüdüanka çınar ağacının önüne kadar geldi, yere kondu.
Kanadını uzattı, çocuklar sırayla indiler. İkisi birden “Çok teşekkür
ederiz. Harika bir geziydi” dediler.
Zümrüdüanka bir iki kanat çırptı, küçüldü, küçüldü ve uçup gözden
kayboldu. Çocuklar da evlerinin yolunu tuttular.
O gece rüyalarında da Zümrüdüanka ile bulutların arasında dolaşıp
rüzgârı takip ettiler.
Sabah uyandıklarında ikisinin de ilk işleri pencereden dışarı bakmak
oldu. İkisi de rüzgârın evlerini sarıp sarmalamasını, yaprakları
uçurmasını görmek istiyordu.
Pencereden başlarını uzattılar. Sonra da şaşkınlıkla birbirlerine
baktılar. Çınar ağacının kuru yapraklarının yerdeki sergisi sona
ermişti. Hepsi çekip gitmişti.
Meltem Mete’ye tebessüm etti.
23
23
Mete kaşlarını kaldırarak “ninemin etekleri, süpürmüş bak sokakları”
dedi.
Bu söze ikisi de çok güldü.
Rüzgâr yaprakları bir başka yere taşırken iki kardeşin aklında aynı
soru vardı:
“Bakalım, Zümrüdüanka bir sonraki yolculukta bizi nereye
götürecek?”
24
24