Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber
advertisement
BMA ve Commonwealth Medical Trust Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber Haziran 2007 Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber • Judith Asher • Danielle Hamm • Julian Sheather British Medical Association BMA House, Tavistock Square, London, WC1H 9JP Commonwealth Medical Trust BMA House, Tavistock Square, London WC1H 9JP International Federation of Health and Human Rights Organisations C/O Netherlands Institute of Human Rights, Janskerkhof 3, 3512 BK Utrecht, The Netherlands Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 1 Bu kitapçık, Toplum Sağlığı Araştırma ve Geliştirme Merkezi’nin “sağlık hakkı” konusundaki çalışmalarının bir parçası olarak Türkçe’ye çevrilmiş ve size ulaştırılmıştır. Türkçe çeviri için yeniden tasarım Mücahid Zengin tarafından yapılmıştır. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 2 Teşekkür Bu kılavuzun müsveddesini gözden geçirmek için bol bol zaman ayırdıklarından dolayı aşağıdaki kişi ve kuruluşlara teşekkür etmek isteriz: International Federation of Health and Human Rights Organisations (IFHHRO), Judith R Bueno de Mesquita ve BM Sağlık Hakkı Özel Raportörü’nün Essex Üniversitesi’ndeki takımı. BMA’nın 2006-7 yılları Tıp Etiği Komitesi. Bu kitapçık BMA’nın Department for International Development (DfID) ile olan stratejik hibe anlaşmasının bir parçası olarak gerçekleştirilmiştir. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 3 Bu rehberin amacı Mümkün olan en yüksek bedensel ve ruhsal sağlığa sahip olma hakkı uluslararası hukukla korunmuş temel bir insan hakkıdır. Bu kitapçık bu hakkın sağlık çalışanları ve onların örgütleri için ne anlama geldiğini ortaya koyuyor. Sağlık hakkı hukuksal temellere dayanmakla birlikte bu kitapçık hukuk hakkında değildir. Sağlık çalışanlarının ve onların meslek örgütlerinin gündelik çalışmalarında sağlık hakkı pratik anlamını ve önemini göstermektedir. Halihazırdaki sağlık uygulamalarına dayanan somut örnekler sunmaktadır. Sağlık çalışanlarının çoğu zaten sağlık hakkını teşvik edecek biçimde çalışmalarını yürütmektedir. Sağlık hakkı anlayışını geliştirmek farklı bir çalışma biçimini benimsemeyi gerektirmiyor. Sağlık hakkı is sağlık çalışanlarının gündelik uygulamalarını evrensel olarak kabul edilmiş bir değerler çerçevesine yerleştiren pratik bir araçtır. Sağlık hakkı hükümetlerden ellerinde olmayan kaynakları sağlık hizmetlerinin gerçekleştirilmesine adamalarını istemez. Sadece insanların sağlığını etkileyen kararları verenlerin – ister sağlık çalışanları, ister özel şirketler, isterse de kamu kurumları olsunlar– sağlığı geliştirmelerini ve korumalarını, kararlarının etkilerini anlamalarını ve haklılıklarını ortaya koymalarını ister. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 4 SAĞLIK HAKKI NEDİR? ‘Sağlıklı olma’ hakkı değil Sağlık hakkı sağlıklı olma hakkı değildir. Devlet yurttaşlarını örneğin genetik hastalıkların olumsuz etkileri, bireysel yatkınlıklar ya da sağlıksız yaşam biçimlerini benimseme gibi sağlığı bozan ya da onları engelli kılan tüm olası nedenlerden koruma sağlayamaz. Sağlık hakkı her hastalık ya da engellilik için sınırsız tıbbi bakım alma hakkı da değildir. Sağlık hakkı iyi sağlık için gerekli tesislere ve şartlara ulaşma, bunları kullanma hakkıdır. Bu haklar iki ana kısma ayrılabilir: sağlık hizmetleri ile ilgili olanlar ve güvenli su, gıda, sanitasyon ve barınma gibi sağlığı etkileyen genel yaşam şartları ile ilgili olanlar. Daha açıkçası, sağlık hakkı sağlık hizmetlerini ve sağlığın belirleyicilerini kuşatan etkili ve 1 entegre bir sağlık sistemi hakkı olarak anlaşılabilir. Geniş bir sağlık kavramı Sağlık hakkı hem sağlık hizmetlerinin hem de sosyal şartların 2 sağlığın önemli bölümleri olduğunu kabul eder. Bunlar toplumsal cinsiyet, yaş farklılıkları ve kaynakların dağıtımı, kötü hijyen şartları yanı sıra şiddet ve silahlı çatışmalar gibi sağlığa zarar verebilen olaylar gibi faktörleri içerir. Sağlık hakkı, gıda, barınma, eğitim ve güvenli çalışma koşulları hakları gibi diğer insan haklarıyla ilişkilidir. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 5 “Sağlığa insan hakları yaklaşımı” ne demektir? İnsan hakları özellikle dezavantajlı bireylerle ve gruplarla ilgilenir. Örneğin Birleşik Krallık bağlamında, ruh sağlığı sorunları olanlar, sığınmacılar ve gözaltında tutulanlar gibi ayrımcılığa maruz kalabilecek kişilerin ihtiyaçlarını dile getirirler. Bağışıklama programlarını ele alın. İnsan hakları çerçevesinde bağışıklıma çocuklar için basit bir tıbbi gereklilik ve sağduyulu bir halk sağlığı önemli değil, tüm çocukların hakkıdır ve hükümetlerin bu bakımdan yükümlülükleri vardır. O halde, bir hükümet geçerliliği kabul gören çok önemli bir neden olmaksızın, mali şartları öne sürerek bağışıklama programında kısıtlamalara gidemez. Hak sahibi, bahsettiğimiz konuda çocuk, odak noktasıdır. İnsan hakları yaklaşımı en fazla ihtiyacı olanlara gerekli kaynakların verilmesini garanti altına alır. Kamu fonlarının kırsal kesimde yaşayanlar ya da savunmasız gruplar en alt düzeyde sağlık hizmeti standardından dahi yoksun bırakılırken büyük şehirlerde daha fazla hastane yapmak için ya da sadece kentli nüfusun ve varlıklı kişilerin yararlanabileceği elektif işlemler için gerekli pahalı aletlerin alınması için kullanılıp kullanılmadığını ortaya koyar. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 6 Kadın sünneti Kadın sünneti sağlıklı kadın cinsel organlarının bir kısmının alınmasını ya da değiştirilmesini içeren bir grup uygulamaya verilen genel bir isimdir. Kadın sünneti kanama, tetanos, septisemi hatta ölüm gibi yakın ve uzak dönem sağlık risklerine yol açabilen son derece ağrılı bir işlemdir. Kadın sünneti uygulaması kadınların sağlık hakkının açıkça ihlal edilmesidir. Uzun dönemde cinsel ve üreme sorunlarına yol açabilir ve doğum sırasında ölümleri arttırdığı gösterilmiştir. Kadın sünneti, bazen yeni doğanlara ya da evlenecek kadınlara uygulansa da, tipik olarak 4-15 yaşlarındaki kızlara uygulanmaktadır. İşlem genellikle steril olmayan şartlarda ve herhangi bir anestezi yapılmadan uygulanmaktadır. Bazıları sağlık risklerinin azaltılması için kadın sünnetinin anestezi altında, steril şartlarda doktorlarca yapılmasını öne sürerler. Bu uygulama insan haklarının açıkça ihlalidir ve işleme sağlık çalışanlarının katılması bu zararlı ve suç oluşturan eylemi yasal hale getirebilir. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 7 Sağlık hakkının ana unsurları Hesap verebilirlik Sağlık hakkını uluslararası insan hakları antlaşmalarını imzalayarak kabul eden bir devlet yurttaşlarının yanısıra uluslararası topluluğa da yükümlülüklerini yerine getirdiği konusunda hesap vermeyi taahhüt etmiş demektir. Katılım Karar verme süreçlerine katılım hakkı tüm insan haklarının yol gösterici ilkelerinden biridir. Sağlığa insan hakları yaklaşımı iyi sağlık hizmetlerinin ancak ve ancak insanların onların tasarlanmasına ve sunulmasına katılmasıyla başarılabileceğini vurgular. Toplum katılımının ihtiyaçların daha etkili biçimde karşılanma ihtimalini arttırdığı ve böylece daha sağlıklı bir topluma oluşmasına katkıda bulunduğu gösterilmiştir. Katılım sağlık sisteminin dezavantajlı grupların özel sağlık ihtiyaçlarına cevap verebilmesini garanti altına 3 alınmasına yardımcı olur. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 8 Ruh sağlığı Sağlık hakkı ruhsal ve bedensel sağlık arasında fark görmez. Bunların her ikisi de insanın iyilik hali için vazgeçilmezdir. Ancak gerçek yaşamda bu sıklıkla göz ardı edilir. Ruh hastalıklarının önemli sosyal ve ekonomik yük getirmesine rağmen, ruh sağlığı için yapılanlar bedensel sağlıktan sonra gelir ve ona göre çok azdır. Ruhsal hastalığı olan bireyler sıklıkla bir çok adaletsizliğe, damgalanmaya ve marjinalleştirmeye maruz kalırlar. Dünyanın bir çok yerinde, ruhsal bozuklukları olanların özgürlükleri orantısız biçimde kısıtlanmaktadır. Kaynaklar olmadığında, acımasız kısıtlama kullanılır. Sağlık hakkının gerçekleştirilmesi ruh hastalarına yapılan ayrımcılığı her düzeyde reddetmek anlamına gelir. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 9 Sağlık hizmetlerinin standartları Sağlık hakkı sağlık servisleri için dört temel standardı şart 4 koşar: mevcudiyet, erişilebilirlik, kabul edilebilirlik ve kalite. Mevcudiyet, ülkenin kalkınma ve ekonomik durumu hesaba katıldığında halk sağlığı ve sağlık bakımı kuruluşlarının yeterli sayıda olmasını gerektirir. Sağlık sistemi herkes için erişilebilir olmalıdır. Erişilebilirlik üst üste binen dört boyuttan oluşur: • Ayrımcılık yapmama: sağlık kuruluşları,malzemeleri ve servisleri herkes için, özellikle de en korunmasızlar için erişilibilir olmalıdır. • Fiziksel erişilebilirlik: sağlık kuruluşları,malzemeleri ve servisleri toplumun bütün kesimlerinin fiziksel olarak güvenle ulaşabileceği konumda olmalıdır. • Ekonomik erişilebilirlik (ödenebilirilik): sağlık hizmetlerinin bedelini herkes ödeyebilmelidir. • Bilgiye erişim: sağlıkla ilgili konularda bilgi arama, alma, açıklama haklarını içerir. Örneğin; hükümetler gençlerin yansız olarak sunulan cinsel ve üreme sağlığı eğitimine ve bilgilerine ulaşmalarını garantilemelidir. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 10 Kabul edilebilirlik sağlık servislerinin etik ve kültürel olarak uygun olmasını gerektirir. Yani bireylerin, azınlıkların, toplulukların haklarını saygılı ve toplumsal cinsiyete ve hayat döngüsü ihtiyaçlarına duyarlı olmaları gerekir. Kalite sağlık servislerinin bilimsel ve tıbbi olarak uygun ve en yüksek kalitede olmalarını gerektirir. Sağlık hakkını yürürlüğe koymanın “bedel”i Çoğu hükümetler sağlık hakkının yerine getirilmesinin pahalı olduğunu ileri sürerler. Ancak bu iş büyük oranda mevcut kaynakların mümkün olduğunca etkili olarak dağıtılması ve insanların ayrımcılığın sağlığa olan kötü etkilerine maruz bırakılmamasından ibarettir. Ufak bir sağlık bütçesiyle bile, örneğin, ülkeler yoksulların, korunmasızların ve diğer dezavantajlı grupların hizmetlere ulaşımını arttıran sağlık sistemleri kurabilirler. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 11 Sri Lanka örneği Sağlık hakkını yerine getirme sadece parayla ilgili bir şey değildir. ‘Az gelişmiş’ ülke statüsünde olmasına rağmen, Sri Lanka aynı düzeyde geliri olan diğer ülkelerden daha az harcama yaparak sağlık, beslenme ve aile planlaması alanlarında oldukça etkileyici sonuçlar aldı. Aynı bölgede yaşam beklentisi sadece 61 yıl iken, Sri Lanka’da 73 yıldır. Bebek ölüm oranı 1,000 doğumda 16 civarında, doğurganlık aşağı yukarı ölüm oranı düzeyinde ve yıllık nüfus artış hızı % 1’dir ve daha da azalmaktadır. Anne ölüm oranı, 100,000 canlı doğumda 30 ile kişi başına düşen milli geliri benzer olan ülkelerin çok altındadır. Sağlık sistemlerinde, eğitimde, ve bilgilendirmede hedeflenmiş yatırımlar ve marjinalize gruplara odaklanma etkili olduğunu göstermiştir. Sağlık hakkı bir ülkenin ne kadar para harcadığıyla değil, bu parayı nasıl harcadığıyla ilgilidir. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 12 SAĞLIK HAKKI SAĞLIK ÇALIŞANLARI ve ONLARIN MESLEK KURULUŞLARI İÇİN NE ANLAMA GELMEKTEDİR? Meslek birlikleri çok çeşitli örgütlerden oluşmaktadır. Aynı şekilde sağlık çalışanları da çok çeşitli bağlamlarda çalışmaktadırlar ve rolleri de etkinlikleri de farklı olmaktadır. Burada özetlenen şeylerin hepsi tüm sağlık çalışanlarına ya da tüm mesleki kuruluşlara uygulanamayabilir. Bazen sağlık çalışanları için kalkınma ya da sağlık alanında faaliyet gösteren yardım kuruluşlarıyla ya da diğer hükümet dışı kuruluşlarla çalışmak insan hakları açısından daha yararlı olabilir. Aşağıda sıralanan önerilerin bazıları hemen uygulanabilir olmakla beraber diğerleri sadece ilham vermekle kalabilir. Her halükarda sağlık çalışanları insan haklarıyla ilişkili konularla gündelik klinik pratik işlerden ulusal ve uluslararası düzeylerde sağlık politikalarının biçimlendirilmesine katılmaya kadar çok değişik bağlamlarda karşılaşmaktadırlar. Mesleki uygulamalara insan hakları-temelli yaklaşım İnsan hakları hem hükümetlere hem de hükümet için çalışanlara görevler yükler. Kamu sağlık kuruluşlarında çalışan sağlık çalışanları sağlık hakkının gerçekleştirilmesi konusunda doğrudan sorumluluk sahibidir. Sağlık Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 13 çalışanlarının çoğu için sağlık hakkı konusundaki yükümlülüklerini yerine getirmenin en etkili yolu hastalarının onurlarına saygı duyacak biçimde mümkün olan en yüksek bakım ve tedavi standartlarını sağlamalarını garantilemektir. Bu, birbirleriyle ilişkili olan şu faktörleri içerir: • Tüm hastalara ayrımcılık yapmadan dürüst, nazik ve saygılı olmak • Mesleki becerileri mümkün olan en yüksek düzeyde tutmak • Hastaların otonomi ve haysiyetlerine ve kendileriyle ilgili karar verme haklarına saygı duymak • Hastaların karar vermelerine yardımcı olmak için ayrımcılık yapmaksızın en güncel ve geçerli bilgileri sağlamak • Hasta mahremiyetine saygı duymak • Hastalara en yüksek etik standartlara uygun davranmak Bununla birlikte, sağlık çalışanlarının doğrudan katılımını da içeren çok çeşitli insan hakları suistimalleri vardır. Bunlar: bazı işkence biçimleri, ölüm cezasının uygulanması, acımasız ve insanlık dışı bedensel cezalandırmaları kolaylaştırma, zorla besleme, istek dışı sedasyon uygulama, yasadışı organ ticareti, kadın sünneti ve diğer zararlı geleneksel uygulamalar, zorla kısırlaştırma ve diğer cebri üreme sağlığı 5 uygulamalarıdır. İnsan denekler üzerindeki, özellikle de korumasız grupların üyesi olan bireyleri içeren, bilimsel deneyler insan hakları ihlali olasılığını yüksek olduğu bir diğer alandır. Tıbbi Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 14 araştırmalar ve klinik denemeler is kesinlikle iyilik için bir güç olmakla birlikte, kötüye kullanılmaları mümkündür ve dikkatle yaklaşılarak geçerli ulusal ve uluslararası etik kodlara uyulduğu garantilenmelidir. Bazı mesleki kuruluşlar ve bazı tıp akademisyenleri, tıp eğitimi müfredatını etkileyebilecek pozisyonlarda bulunabilirler. Bu kişiler mümkünse insan hakları eğitimini teşvik etmeye çalışmalı ve şunları yapmalıdır: • Tıp etiği ve insan hakları konusunda uygun dersler içerip içermedikleri açısından tıp fakültelerinin ve sağlık çalışanlarının eğitildikleri diğer okulların müfredatını ve meslek uygulamak için diplomaları onaylayan kurumların şart koştuğu eğitim kriterlerini inceleyin; • Meslek örgütleriyle ve diploma veren kurumlarla birlikte sağlık çalışanlarının tüm düzeylerdeki eğitimlerinde etik ve sağlık hizmetlerine insan hakları yaklaşımının benimsenmesini savunun; • Tıp müfredatı içine, sağlık hakkının mevzuattaki çerçevesi hakkında bir bölüm yerleştirin. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 15 İyi iletişimin önemi Sağlık çalışanlarının kahir ekseriyeti için, hastalarının sağlık hakkından yararlanmaları için hemen yapabilecekleri en önemli etki onlara mümkün olan en yüksek standartta bakım sunmaktır. Bunun temel parçalarından biri iyi iletişimdir. Hastaların haysiyetlerine saygı duymak onların birey olduklarını kabul ederek, onları herhangi bir rahatsızlığa ya da hastalığa sahip varlıklar olarak değil “insan” olarak görerek dinlemeyi ve cevap vermeyi gerektirir. Özellikle hasta ve stres altındayken insanların bilgi ihtiyaçlarının, aldıkları bilgiyi özümseme yetenlerinin farklı farklı olduğunu anlamak ve buna saygı duymak demektir. İletişim yetenekleri bozulan kişilere özel önem verilmelidir. Sağlık çalışanları hastaları dinlemeye vakit ayırırsalar, korku ve endişelerini sempatik bir biçimde tartışırsalar ve destekleyici ve şefkatli bir davranışla geçerli bilgileri iletirseler, tedavi sonuçları daha başarılı olur, hasta memnuniyeti de artar. Bu evrensel bir deneyimdir. İnsan hakları tüm insanların onurunu ve bütünlüğünü korumaya ve geliştirmeye çalışır. Sağlık çalışanları ve hastaları arasındaki ilişki bağlamında bu iyi iletişimi zorunlu kılar. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 16 Başkalarınca yapılan insan hakları ihlallerine tepki verme Bazı sağlık çalışanlarının hükümetler, ordu ya da adli infaz görevlileri ya da hapishane personeli gibi kamu otoritelerinin davranışlarıyla ilgili hassas bilgilere ulaşma ayrıcalığı vardır. Bu insan haklarını geliştirmek için değerli bir fırsat sağlar. Mümkünse, meslek örgütleri sağlık çalışanlarının belirledikleri ve belgeledikler bilgilere dikkat çekebilecekleri kanalların farkında olmalarını sağlamak için çalışmalıdırlar. Bu açıdan, örneğin, ombudsmanlık kurumları, ulusal insan hakları kurumları, BM’nin antlaşmalarla ilgili rapor hazırlayan organ sistemi ve BM Özel Raportörlerinin çalışmalarına 6 aşinalık gereklidir. Hastalarla ilgili mahrem bilgiler konusunda gerekli saygı daima gösterilmelidir. Sağlık çalışanları gündelik uygulamaları sırasında, sağlık hakkını ihlal eden sistemli ya da rasgele ayrımcılık kanıtlarıyla da karşılaşabilirler. Bu tür ayrımcılık biçimleri belgelenmeli ve uygun otoritelere bildirilmelidir. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 17 Sağlık sistemlerinin idaresine ve sağlık politikalarının biçimlenmesine katılıma insan hakları-temelli yaklaşım Bazı sağlık çalışanları, gerek bireysel gerekse meslek örgütlerinin üyesi olarak, sağlık hizmetlerinin organizasyonunda ya da sunumunda danışman olarak çalışırlar. Mümkün olduğunda, sağlık çalışanlarının bu hizmetlerin insan haklarına saygılı biçimde verilmesini garantilemek üzere hükümetlerle birlikte çalışmaları önemlidir. Bunu hükümetler nezdinde hem ortak hem de gözlemci olarak yapabiliriler. Yapılacak işler arasında mevcut mevzuatı, politikaları ve uygulamaları gözden geçirmek ve ulusal düzeyde sağlık politikalarının biçimlenmesine yardım etmek de bulunmalıdır. Aynı biçimde, sağlık çalışanları insan hakları anlaşmalarının gözlemlenmesi sürecine, BM organlarına sunulan hükümet raporlarına katkıda bulunarak ya da gölge rapor hazırlayarak ya da böyle bir rapora 7 katkıda bulunarak değerli girdiler sağlayabilirler. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 18 İngiltere’de yaşla ilgili ayrımcılık – sağlık hakkı yaklaşımı Yetenek, deneyim ya da eğitim ve yetişme durumu gibi faktörler dikkate alınmaksızın bir kişiye yaşı nedeniyle yanlı davranmaya yaşlı karşıtlığı denir. Hem yaşlıların hem de gençlerin iyilik hali önünde büyük bir engel olabilir. Yaş ayrımcılığı cinsiyetçilik, ırkçılık, homofobi ve dinsel ayrımcılık gibi öteki önyargılar kadar zararlıdır. Yaşla ilgili ayrımcılık böylesi önyargıların yasaları, politikaları ve uygulamaları etkilemesine izin verildiğinde ortaya çıkar. Sağlıkta doğrudan yaşla ilgili ayrımcılık yaşlı insanlar hizmetlere klinik kanıtlarla desteklenmeyen engellerle karşılaştıklarında ortaya çıkar . Sıklıkla yaşla ilgili ayrımcılık açık politikalarla değil yaşlılara karşı negatif tavırlarla ifade edilir. Bunu ortaya koymak ve yok etmek zordur. Yaşla ilgili ayrımcılık şu yollarla ortadan kaldırılabilir: Sağlık çalışanları: • ‘Bireyi görme’ –yaş stereotipleri yaşlı hastaların birey olarak görülmesini engellemesin. • İyi iletişim – hastaları dinleyin, görüşlerini iyice anlatmaları için zaman ve “izin” verin. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 19 • Hastalardan geri bildirim alın – hizmet sunumu ve idaresinin her düzeyinde hasta geri bildirimi ve katılımı sağlanmalıdır. Sağlık yöneticileri: • İyi uygulama standartlarına bağlı kalın –ulusal iyi uygulama standartlarının yürürlüğe konmasını ve gerçekleştirilmesini garantileyin. • Eğitim – çalışanlar ayrımcılığın farkında olma eğitimi almalıdır. Ulusal Tabip Birlikleri (UTBler): • Mesleki standartlar – UTBler klinik ve etik uygulamaların en yüksek standartta yerine getirildiğini garantilemek için çalışmalıdır. • Tıp eğitimi – UTBler tıp etiğinin ve insan haklarının tıp müfredatının çekirdek parçalarından biri haline gelmesi ve yaşla ilgili ayrımcılığın tıp eğitiminin her düzeyinde özellikle dile getirilmesi için çalışmalıdır. • Etkileme – UTBler ayrımcılığın kanunla yasaklanması hükümetler nezdinde lobi faaliyetleri yürütmelidirler. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 20 SAĞLIK HAKKI HÜKÜMETLER İÇİN NE İFADE EDER? Sağlık hakkı konusuyla ilgili sağlık çalışanlarının bu hakkın hükümetlere şart koştuğu yükümlülüklere de aşina olmaları gerekir. Sağlık hakkı, tüm insan hakları gibi, hükümetlere üç düzeyde yükümlülük yükler. Bunlar saygı duyma, koruma ve yerine getirme yükümlülükleridir. Saygı duyma yükümlülüğü devletin eylemleriyle sağlık 8 hakkını ihlal etmemesi anlamına gelir. • Devlet mahkumlar, göz altına alınanlar, azınlıklar, sığınmacılar ve yasadışı göçmenler de dahil olmak üzere herkesin eşit sağlık hizmeti almasını engellemekten ya da sınırlamaktan kaçınmalıdır; • Devlet, cinsel sağlık eğitimi ve bilgisi de dahil olmak üzere sağlıkla ilişkili doğru bilgileri sansürlemekten, elinde tutmaktan ya da yanlış yorumlamaktan kaçınmalıdır. Koruma yükümlülüğü devletin sağlık hakkının başkalarınca ihlal edilmesini önleme görevini belirtir. Üçüncü şahısların sağlık hakkını ihlal etmemesin, ya da engellemesini önlemek için önlem alınmalıdır. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 21 • Hükümet üçüncü şahıslarca tıbbi ekipman ve ilaçların pazarlanmasını kontrol edecek sistemler getirmeli ve uygulamalıdır; • Hükümet tıbbi personel ve diğer sağlık çalışanlarının belirlenmiş uygun eğitim, beceri ve etik davranış kodu standartlarını sağladığını garantilemelidir. Yerine getirme yükümlülüğü hükümetlerin haklardan yararlanmayı garantilemesi anlamına gelmektedir. • Hükümet sağlık kuruluşları, malzemeleri ve hizmetleri bakımından mevcut olan dengesizlikleri düzeltmeye odaklanmalıdır. Örneğin, devlet ülkenin en yoksun kalmış bölgelerine, özellikle yoksullara ve başka biçimlerde korunmasız ve dezavantajlı gruplara, yeterli kamu kaynağı ayırmalıdır. • Hükümet sağlığa yararlı davranışları teşvik etmeli ve uygun bilginin yayılmasını garanti etmelidir. Hemen ve tedricen yerine getirilmesi gereken yükümlülükler Ülkeler arasında farklılıklar olması nedeniyle, sağlık hakkının tam olarak gerçekleştirilebilmesi için gereken zaman ve kaynaklar da değişiklikler gösterir. Sağlık hakkının yürürlüğe konabilmesi için en uygun yöntemler de bir ülkeden diğerine değişir. Uluslararası hukuk devletlere çeşitli yükümlülükler Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 22 getirmekle birlikte, her hükümet bu yükümlülükleri yerine getirmek için hangi önlemlerin daha uygun olduğunu kendisi belirlemelidir. Ancak, belli bir noktadan sonra aynı temel minimum standartlar her yerde geçerlidir. Bunlar hemen yerine getirilmesi gereken yükümlülüklerdir. Hükümetlerin sağlık hakkını tedricen ileriye götürecek politikaları yürürlüğe koyma zorunluluğu da vardır. Daha fazla kaynak sağlandıkça hükümetler sorumluluklarının daha fazlasını yerine getirmelidirler. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 23 Doğu Cape’de antiretovirallere kapsamlı erişim Güney Afrika’nın kırsal kesiminde, özellikle şehirlerden uzak alanlarda, sağlık çalışanlarının süreğen biçimde yetersiz olmasının antiretroviral ilaç tedavisi uygulanmasında büyük bir engel olduğu belirlendi. Sınır Tanımayan Doktorlar adlı yardım örgütüyle çalışan hükümet, Güney Afrika’nın en yoksul ve en uzak yerlerinde dahi kaliteden taviz vermeksizin antiretroviral tedaviye erişimi sağladı. Antiretroviral tedavi bir çok erişim noktasında test etme ve tedavi amacıyla klinik düzeyde sağlandı. Hizmetlerin yakınlığının ve kabul edilebilirliğinin sağlanması insanların tedavi programlarına çok daha çabuk katılmalarını garantilediği için başarılı klinik sonuçlar elde edildi ve mükemmel hasta koruması sağlandı. Sağlık hizmeti sunan kuruluşların kamuya ait olması ve katılımcılık sağlık hizmetlerinin kalitesini arttırmaya yardımcı oldu. Kaynakların ve sorumlulukların tedricen Sağlık Bakanlığı’na devredilmesi süreci sonunda Sınır Tanımayan 9 Doktorlar Lusikisiki’den çekilmeye başladılar. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 24 Temel Yükümlülükler Temel yükümlülükler bütün insanların, en azından, onurlu bir biçimde yaşayabilecekleri şartların sağlandığının, sağlıklarını desteklemek için gerekli temel yaşam koşullarına sahip olmalarının ve kaçınılabilir mortaliteden uzak olmalarının garantilenmesini amaçlar. Temel yükümlülükler hemen ve etkili önlemler gerektirir ve tedricen yürürlüğe konmaları söz konusu değildir. Sağlık hizmeti olarak, hükümetler şunları sağlamalıdır: • belli başlı enfeksiyon hastalıklarına karşı bağışıklama; • epidemik ve endemik hastalıkları önlemek, tedavi etmek ve kontrol altında tutmak için önlemler; • DSÖ Temel İlaçlar Eylem Planı’nda tanımlanan ilaçları sağlama; • üreme, anne (doğum öncesi ve doğum sonrası) ve çocuk sağlığı hizmetleri; 10 • Alma-Ata Bildirgesi’nde tanımlanan temel sağlık hizmeti; • sağlık kuruluşlarına ayrımcılığa uğramadan erişim; • tüm sağlık tesislerinin, malzemelerinin ve hizmetlerinin hakkaniyetli dağılımı. Sağlığın altta yatan belirleyicileri konusunda, hükümetler şunları sağlamalıdır: • açlığa ve malnütrisyona maruz kalmamalarını garantilemek için uygun, nütrisyonel açıdan yeterli ve güvenli minimum miktarda gıdaya erişim; ve Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 25 • yeterli, güvenli ve içilebilir suyla birlikte temel barınmaya, konut ve sanitasyona erişim. Sağlık eğitimi ve bilgilenme konusunda hükümetler şunları sağlamalıdır: • toplumda ana sağlık sorunları hakkında, önleme ve kontrol yöntemleri dahil, eğitim ve bilgiye erişim; ve • tıp mensupları ve diğer sağlık çalışanları için, sağlık ve insan hakları eğitimi dahil, uygun eğitim. Ayrıca hükümetler bir ulusal halk sağlığı stratejisi ve eylem planı, benimsemeli ve yürürlüğe koymalıdır. Sağlık hakkından kaynaklanan uluslararası yükümlülükler Uluslararası insan hakları hukuku devletlerin sorumluluğunun uluslararası yardım ve işbirliği’ni içerdiğini 11 açıkça ortaya koymaktadır. Hükümet yükümlülüklerini mevcut kaynaklarla yerine getiremiyorsa, uluslararası topluluk, örneğin kalkınma yardımına katkıda bulunarak ya da sorumlu ticaret politikaları izleyerek sorumluluk almalıdır. Kaynakların mevcudiyetine bağlı olarak, gelişmiş ülkeler kaynakları kıt ülkelerde temel sağlık tesislerine, malzemelerine ve hizmetlerine erişimi geliştirmeli, ihtiyaç 12 halinde gerekli yardımı sağlamalıdır. Tüm uluslararası yardım ve işbirliği durumlarında öncelik sağlık hakkından Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 26 kaynaklanan çekirdek yükümlülükler ‘in gerçekleştirilmesine verilmelidir . Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 27 ÖZET: Sağlığa insan hakları yaklaşımının temel sonuçları • Hükümetlerin sağlık konusunda hesap verebilirliklerinin artması; • Yoksulluk ya da diğer nedenlerle korunmasız ya da dezavantajlı durumda olan insanların sağlık ihtiyaçlarına, farklı nüfus gruplarının sağlık durumları arasındaki kabul edilemez dengesizliklerin düzeltilmesine daha fazla önem verilmesi; • Sağlık hizmetlerini ve sağlığın altında yatan belirleyicileri birlikte kapsayan, yerel ve ulusal önceliklere cevap verebilen ve herkesin erişilebildiği etkili ve entegre bir sağlık sistemi kurma ve sürdürmeye odaklanılması; • Hükümetlerin sağlık mevzuatı ve bütçe ve idari uygulamalarda geriye götürücü engeller dayatmasının durdurulması; • Hükümetlerin sağlık hakkından yararlanma için gerekli minimum standartları sağlamak için somut yükümlülükler kabul etmesi (çekirdek yükümlülükler); • Hükümetler sağlık hakkının gerçekleştirilmesi yönünde ilerleyici adımlar atma ve ilerleme sağlamak için hemen bir şeyler yapma yükümlülükleri olduğunu kabul ederler. Bunlar Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 28 ilerlemeyi gösterecek amaçları (belirteçleri) ve hedefleri ortaya koymayı da içerir; • Hükümetler, hem uluslararası yardım sağlayan hükmi şahsiyetler hem de uluslararası örgütlerin üyeleri olarak uluslararası yardım ve işbirliği konusundaki görevlerini yerine getirmelidirler; • Sağlık çalışanları dahil olmak üzere toplumun tüm üyelerinin sağlık hakkının gerçekleştirilmesi konusunda sorumlulukları vardır. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 29 Kaynaklar: 1 Hunt P. Report of the Special Rapporteur of the Commission on Human Rights on the right of everyone to the enjoyment of the highest attainable standard of physical ve mental health. Sixtysecond session of the United Nations Human Rights Commission, Agenda item 10, E/CN.4/2006/48: para 4. 2 En çok imzalanan uluslararası insan hakları antlaşmalarından biri olan Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin, sağlık bakım hakkı; yeterli gıda; içme suyu; çevre sağlığı; bilgiye erişim ve zararlı geleneksel uygulamaların yasaklanmasını içeren geniş bir sağlık hakkı görüşüne özellikle yer vermesi dikkate değerdir. 3 Hunt P. Report of the Special Rapporteur, E/CN.4/2006/48. Ibid: para 7. 4 Bkz. UN CESCR General Comment 14 The Right to the Highest Attainable Standard of Health. 5 Sağlık çalışanları için insan haklarıyla ilgili tüm bu konularda mükemmel bir kaynak bir BMA yayınıdır: Human Rights and the Medical Profession, Handbook for a changing agenda. Zed Books in association with the BMA, 2001. 6 “1979’dan beri, BM tarafından özel ülke durumlarını ya da temaları insan hakları bakış açısıyla incelemek için özel mekanizmalar oluşturuldu. BM İnsan Hakları Komisyonu belli başlı insan hakları konuları hakkında çalışmak üzere uzmanlar görevlendirdi. Bu uzmanlar şimdilerde BM insan hakları mekanizmaları ya da yetkilileri veya özel işlemler sistemi diye bilinen yapıları oluşturdu. Yetkililer, özel raportör, özel temsilci ya da bağımsız uzman gibi değişik ünvanlar taşımakla birlikte, her biri 1946’da kabul edilen “Birleşmiş Milletlerin Ayrıcalık ve Muafiyetlerine Dair Sözleşme”deki anlamıyla ‘özel görev uzmanı’ olarak kabul edilirler.” OHCHR. Seventeen frequently asked questions about UN Special Rapporteurs. http://www.un.or.th/ohchr/2007/hrs/special-procedures.htm. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 30 7 BM antlaşma gözlem işlemlerine katılım konusunda rehberlik için, bkz. : Asher J. Right to Health: A Resource Manual for NGOs. London: Commat. 2004: pp 127-141. 8 Ciddi enfeksiyon hastalıklarının salgınlarının ya da epidemilerinin kontrol altına alınması ihtiyacı gibi istisnai acil halk sağlığı durumlarında devletin saygı duyma zorunluluğu yürürlükten kaldırılabilir. Örnek olarak tedaviyi reddeden açık akciğer tüberkülozlu bir hastayı karantinaya alarak enfeksiyonun sayılmasını önleme ve halk sağlığını güvene alma verilebilir. Ancak hükümetin aldığı bu önlemler geçici olmalı ve tamamen haklı nedenlere dayanmalıdır. Tüm bu istisnalar Siracusa prensiplerine uygun olmalıdır. Bkz. : United Nations, Economic ve Social Council, U.N. Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities. Siracusa Principles on the Limitation ve Derogation of Provisions in the International Covenant on Civil ve Political Rights. E/CN.4/1985/4. 1985. 9 Achieving and sustaining universal access to antiretrovirals in rural areas: the primary health care approach to HIV services in Lusikisiki, Eastern Cape. Médicins sans Frontières: Cape Town, 2006. 10 Uluslararası Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı 1978’de Kazakistan’ın Alma-Ata şehrinde düzenlendi. Toplantı’ya Dünya Sağlık Örgüt’nün ve UNICEF’in üyesi olan tüm ülkeler katıldılar. Sonuçta yayınlanan ve temel sağlık hizmetlerinin Herkes İçin Sağlık hedefine ulaşmaktaki anahtar rolünü vurgulayan Alma-Ata Bildirgesi 20. yüzyılda halk sağlığı alanındaki en büyük dönüm noktalarından biridir. 11 Uluslararası yardım ve işbirliği çağdaş kalkınma yardımı modellerinin temelini oluşturan küresel hakkaniyet ve paylaşılmış sorumluluk prensiplerinin yansıması ve tasdik edilmesi olarak görülebilir, Binyıl Bildirgesi örneğinde olduğu gibi. 12 CESCR. Ibid: para 39. Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 31 Yararlı organizasyonlar: Hükümetlerarası Organizasyonlar African Commission on Human and Peoples’ Rights 48 Kairaba Avenue P.O. Box 673 Banjul, The Gambia Tel.: +220 4392 962 Fax.: +220 4390 764 E-mail: [email protected] www.achpr.org European Court of Human Rights 67075 Strasbourg-Cedex, France Tel.: +33-3-88 4120 18 Fax: +33-3-88 41 27 30 www.echr.coe.int Inter-American Commission on Human Rights 1889 F St., NW, Washington, D.C., USA 20006 Tel.: +1-202-458 6002 Fax: +1-202-458 3992 E-mail: [email protected] www.cidh.oas.org Office of the UN High Commissioner for Human Rights OHCHR-UNOG CH 1211 Geneva 10, Switzerland Tel.: +41-22-917 9000 Fax: +41-22-917 9022 E-mail: [email protected] www.unhchr.ch Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 32 UN Special Rapporteur on the Right to the Highest Attainable Standard of Health c/o Office of the High Commissioner for Human Rights (above) Fax: +4122 917 9003 E-mail for urgent appeals: [email protected] www.ohchr.org/english/issues/health/right/index.htm UN Voluntary Fund for Victims of Torture Secretariat of UN Voluntary Fund for Victims of Torture UNVFVT Office of the High Commissioner for Human Rights UNOG – OHCHR CH-1211 Geneva 10 Switzerland Tel.: +41 22 917 93 15 Fax: +4122 917 90 17 E-mail: [email protected] www.ohchr.org/english/about/funds/torture Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 33 STKlar ve Meslek Örgütleri Amnesty International 1 Easton St, London WC1X 0DW Tel.: +44 20 7413 5500 Fax: +44 20 7956 1157 E-mail: [email protected] www.amnesty.org Human RightsWatch 350 Fifth Avenue, 34th Floor New York, NY, 0118-3299 USA Tel.: +1-212-290 4700 Fax: +1-212-736 1300 E-mail: [email protected] www.hrw.org International Committee of the Red Cross 19 Avenue de la Paix CR 1202 Geneva, Switzerland Tel.: +41-22-734 60 01 Fax: +41-22-733 20 57 E-mail: [email protected] www.icrc.org International Federation of Health and Human Rights Organisations C/O Netherlands Institute of Human Rights Janskerkhof 3, 3512 BK Utrecht, The Netherlands Tel: +31 (0)30 253 8006 Fax: +31 (0)30 253 7168 E-mail: [email protected] www.ifhhro.org Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 34 Medical Foundation for the Care of Victims of Torture 111 Isledon Road London N7 7JW, UK Tel.: +44 20 7697 7777 Fax: +44 20 7697 7799 E-mail: through form on website www.torturecare.org.uk Physicians for Human Rights 2 Arrow Street Suite 301 Cambridge,MA 02138, USA Tel.: +1-617- 301-4200 Fax: +1-617-301-4250 E-mail: [email protected] www.phrusa.org World Health Organisation 20 Avenue Appia 1211 Geneva 27, Switzerland Tel.: +4122 791 2111 Fax: +4122 791 3111 E-mail: [email protected] www.who.int/en WorldMedical Association 13 ch. du Levant CIB - Bâtiment A 01210 Ferney-Voltaire, France Tel.: +33 4 50 40 75 75 Fax: +33 4 50 40 59 37 E-mail: [email protected] www.wma.net Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 35 Toplum Sağlığı Araştırma ve Geliştirme Merkezi Sağlık ve İnsan Hakları Dizisi No: 2 www.toplumsagligi.org BMA Medical Ethics, British Medical Association www.bma.org.uk Sağlık hakkı: sağlık çalışanları için rehber 36
