Naslar Işığı Altında Kutsal Geceler
advertisement
Naslar Işığı Altında Kutsal Geceler İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ......................................................................................... I ÖNSÖZ.................................................................................................... IV GİRİŞ ........................................................................................................ 1 KUTSAL VE KUTSALLIK ................................................................................................................2 DİNSEL GELENEKLERDE KUTSALLIK ........................................................................................6 KAVRAMLARIN LİNGUİSTİK AÇISINDAN İNCELENMESİ ..... 7 I. MEVLİD KAVRAMI .......................................................................................................................7 A. Lügatte Mevlid Kavramı .............................................................................................................7 B. Istılahta Mevlid Kavramı ............................................................................................................8 C. Kur'an'da Mevlid Kavramı .........................................................................................................8 1. Doğurmak Manasında:........................................................................................................................... 8 2. Çocuk Edinmek Manasında: .................................................................................................................. 8 3. Evlat Anlamında: ................................................................................................................................... 8 4. Baba Anlamında: ................................................................................................................................... 8 II. REGAİB KAVRAMI ......................................................................................................................8 A. Lügatte Regâib Kavramı.............................................................................................................8 C. Kur'an'da Regâib Kavramı.........................................................................................................9 1. Yüz çevirmek manasında:...................................................................................................................... 9 2. Arzu etmek manasında: ......................................................................................................................... 9 3. Rağbet etmek manasında ..................................................................................................................... 11 4. Umut etmek manasında ....................................................................................................................... 11 5. Yönelmek Manasında .......................................................................................................................... 11 III. İSRÂ VE Mİ'RAC KAVRAMI .................................................................................................... 11 A. Lügatte İsrâ ve Mi'rac Kavramı ............................................................................................... 11 1. Lügatte İsrâ Kavramı ........................................................................................................................... 11 2. Lügatte Mi'rac Kavramı ....................................................................................................................... 12 B. Istılahta İsrâ ve Mi'rac Kavramı .............................................................................................. 12 1. Istılahta İsrâ Kavramı .......................................................................................................................... 12 2. Istılahta Mi'rac Kavramı ...................................................................................................................... 13 C. Kur'an'da İsrâ Kavramı ...........................................................................................................13 1. Alıp-götürmek Manasında ................................................................................................................... 13 2. Yürümek Manasında............................................................................................................................ 13 3. Geçip Gitmek Manasında .................................................................................................................... 13 4. Su Arkı Manasında .............................................................................................................................. 14 D. Kur'an'da Mi'rac Kavramı .......................................................................................................14 1. Yükseğe Çıkmak Manasında ............................................................................................................... 14 2.Topal Anlamında .................................................................................................................................. 14 3. Merdiven Anlamında ........................................................................................................................... 14 IV. BERAT KAVRAMI .................................................................................................................... 14 A. Lügatte Berat Kavramı .............................................................................................................14 B. Istılahta Berat Kavramı ............................................................................................................16 C. Kur'an'da Berat Kavramı .........................................................................................................16 1. Ültimatom (bildiri) anlamında ............................................................................................................. 16 2. Uzak olma anlamında .......................................................................................................................... 17 3. Suçsuzluk, masumiyet anlamında ........................................................................................................ 17 4. Temize çıkarma anlamında .................................................................................................................. 17 V. KADİR KAVRAMI ...................................................................................................................... 19 A. Lügatte Kadir Kavramı.............................................................................................................19 B. Istılahta Kadir Kavramı ...........................................................................................................21 C. Kur'an'da Kadir Kavramı .........................................................................................................23 1. Ölçü Anlamında................................................................................................................................... 23 2. Takdir Etme Anlamında ...................................................................................................................... 24 3. Kader Anlamında................................................................................................................................. 25 4. Güç yetirme Anlamında ....................................................................................................................... 25 5. Miktar Anlamında................................................................................................................................ 25 6. Daraltmak Anlamında .......................................................................................................................... 25 7. Tanıma Anlamında .............................................................................................................................. 25 8. Sıkıştırmak Anlamında ........................................................................................................................ 25 BİRİNCİ BÖLÜM ................................................................................. 23 I. MEVLİD KANDİLİ ....................................................................................................................... 23 A. TARİHÇESİ .............................................................................................................................. 23 B. ÂYET VE HADİSLERDE MEVLİD KANDİLİ ..........................................................................24 II. REGÂİB GECESİ ......................................................................................................................... 25 A. TARİHÇESİ .............................................................................................................................. 25 B. ÂYET VE HADİSLERDE REGÂİB GECESİ ............................................................................25 III. İSRÂ VE Mİ'RAC OLAYI .......................................................................................................... 26 A. TARİHCESİ .............................................................................................................................. 26 1. Zamanı ................................................................................................................................................. 26 2. Yolculuk Şekli ..................................................................................................................................... 28 B. ÂYETLERDE İSRÂ VE Mİ'RAC ............................................................................................... 30 C. HADİSLERDE İSRÂ VE Mİ'RAC ............................................................................................. 31 1. İsrâ Olayının Meydana Geliş Şekli ...................................................................................................... 39 2. İsrâ Ve Mi'rac Olayı Ruhen Gerçekleşmiş Olabilir mi ........................................................................ 42 V. BERAT GECESİ ........................................................................................................................... 44 A. TARİHÇESİ .............................................................................................................................. 44 B. ÂYETLERDE BERAT GECESİ .................................................................................................46 B. HADİSLERDE BERAT GECESİ .............................................................................................. 47 V. KADİR GECESİ ........................................................................................................................... 51 A TARİHÇESİ ............................................................................................................................... 51 B. ÂYETLERDE KADİR GECESİ .................................................................................................56 C. HADİSLERDE KADİR GECESİ .............................................................................................. 59 İKİNCİ BÖLÜM .................................................................................... 61 TOPLUMA YANSIMASI VE GÜNÜMÜZ UYGULAMALARINDA KUTSAL GECELER ......... 61 I. MEVLİD KANDİLİ ....................................................................................................................... 61 A. Topluma Yansıması: .................................................................................................................61 1. Sahabe Döneminde .............................................................................................................................. 61 2. Fatımîler Döneminde ........................................................................................................................... 62 3. Eyyûbîler Döneminde .......................................................................................................................... 64 4. Memlükler Döneminde ........................................................................................................................ 66 5. Kuzey Afrika'da ................................................................................................................................... 66 6. Osmanlılar Döneminde ........................................................................................................................ 67 7. Edebiyatta ............................................................................................................................................ 69 B. Günümüz Uygulamalarında .....................................................................................................70 II. REGÂİB GECESİ ......................................................................................................................... 71 A. Topluma Yansıması ..................................................................................................................71 B. Günümüz Uygulamalarında .....................................................................................................72 III. İSRÂ VE Mİ'RAC........................................................................................................................ 73 A. Topluma Yansıması: .................................................................................................................73 B. Günümüz Uygulamalarında .....................................................................................................76 IV. BERAT GECESİ ......................................................................................................................... 77 A. Topluma Yansıması ..................................................................................................................77 B. Günümüz Uygulamalarında: ....................................................................................................78 V. KADİR GECESİ ........................................................................................................................... 79 A. Topluma Yansıması ..................................................................................................................80 B. Günümüz Uygulamalarında .....................................................................................................84 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................ 87 KUTSAL GECELERİN KUTSİYETİNİN BAĞLAYICILIĞI ......................................................... 87 II I. MEVLİD KANDİLİ ....................................................................................................................... 87 II. REGÂİB GECESİ ......................................................................................................................... 88 III. İSRÂ VE Mİ'RAC GECESİ ......................................................................................................... 88 IV. BERAT GECESİ ......................................................................................................................... 89 V. KADİR GECESİ ........................................................................................................................... 91 Kadir Gecesinin Bağlayıcılık Sebepleri ........................................................................................92 1. Hadisi Şerifler:..................................................................................................................................... 92 2. Bu Gece Hakkında Zikrin Faziletine dair Rivayetler ........................................................................... 93 3. Bir Gecelik Amele Bin Aylık Ecir Verilmesi: ..................................................................................... 94 4. Ayetin Müjde ve Tehdit İfade Etmesi .................................................................................................. 96 SONUÇ.................................................................................................... 98 KAYNAKÇA ........................................................................................ 100 III ÖNSÖZ Bütün dinlerin kendilerine has bir takım inanç, ibadet ve kutsallık anlayışları vardır. Bu anlayış çerçevesinde inanç sahipleri dinî hayatlarını şekillendirirler. İslam dininde de kendine has birtakım kutsal zaman ve mekânları vardır. Bunlar İslamın vazgeçilmez değerleri, nişaneleri ve olmazsa olmazlarındandır. İslam dini mensupları bu değerlerin dışında bir takım şeylere de kutsallık yüklemişlerdir. İslamda kutsallık atfedilen değerlerden bir kısmı da kutsal gecelerdir. Bu geceler hakikaten İslamın kutsallık verdiği geceler midir yoksa mensuplarının kutsallaştırdığı geceler midir? Bu bağlamda kutsal gecelerin nasslar ışığı altında kutsiyetinin araştırılıp; dinen kutsallıklarının bulunup bulunmadığının ortaya konması gerekir. Zira İslam kültüründe ve Müslümanların inanç anlayışında bu gecelerin çok önemli bir yeri vardır. Gerek kültürel gerekse de atfedilen kutsiyet açısından bu konunun nasslara dayanıp dayanmadığını, tarihi gelişimini ve topluma yansıma şekillerini tespit etmek amacıyla bu konuyu çalışmayı tercih ettik. Konuyu araştırıp incelerken öncelikle bu gecelerin tarihçesini ortaya koymaya çalıştık. Daha sonra âyet ve hadislerden bir dayanaklarının bulunup bulunmadığını; eğer varsa İslam âlimlerinin ilgili âyet ve hadisleri nasıl değerlendirdiklerini tespit etmeye gayret ettik. Kutsiyet atfedilen bu gecelerin tarihi süreç içerisinde hangisinin kimler tarafından ne şekilde ve ne zaman kutlanıldığını belirlemeye özen gösterdik. Bunun yanında toplumun bu gecelere bakışını, bu gecelerin toplum üzerindeki etkisini inceledik Ayrıca günümüze kadar gelenekselleşerek nasıl geldiğini ve ne şekilde kutlandığını, dini perspektiften bakarak nasıl kutlanılması gerektiğini ve dindeki yerini belirlemeye calıştık. Bunlara ilaveten bu gecelerin kutsaliyetini ve kutlanmasının dinî boyutunu, hüküm açısından bağlayıcılığını açıklamaya çalıştık. Din ve toplum açısından fevkalede öneme haiz olan bu konunun araştırılması ve incelenmesi süresince bize sağlamış olduğu imkân ve vermiş olduğu destekten dolayı müdürümüz Sayın Zeki Yavuzyılmaz'a; konunun yeterli kaynaklardan yoksun, din ve toplum açısından hassas olması nedeniyle çalışmalarımıza rehberlik eden, yönlendiren ve olayları değerlendirmede daha geniş perspektiften bakmamıza yardımcı IV olan danışman hocam Sayın Enver Osman Kaan'a teşekkür eder, daha sonra ki yapacağımız çalışmalarımızda da aynı şekilde yardımlarını temenni ederim. Ali ÇEBİ TRABZON - 2007 V KISALTMALAR An. : Ansiklopedi a.s. : Aleyhisselam b. : İbn c. : Cilt Der. : Dergisi DİA : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Fak. : Fakültesi h. : Hicri Hz. : Hazreti İst. : İstanbul mad. : Maddesi MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı MÜİVY : Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları Ö. : Ölümü r.a. : Radiyellahü anh : Radiyellahü anha r.anh. s. : Sayfa s.a.v. : Sallallahu aleyhi vesellem Tef. : Tefsiri VI TKDAV : Türkiye Ekonomik ve Kültürel Dayanıima Vakfı trc. : Terceme tsz. : Tarihsiz vb. : Ve benzer. vd. : Ve devamı Vak. : Vakfı yay. : yayınları VII GİRİŞ Zaman ve mekânlar bütün kıymet ve kutsiyetini, hakikatte Allah’ın dilemesinden alırlar. Bu İlâhî dileme ise varlıklar için birçok maslahat ve hikmetler içerir. Ayrıca o zaman dilimlerinde gerçekleşen mühim olaylar ve o mekânları dolduranlar, içinde bulundukları zaman ve mekâna değer kazandırırlar. Zaman dilimlerinin kutsiyeti, Müslümanlara sonsuz feyiz ve bereketin inmesi için birer vesile olur. İslam geleneğinde kutsal geceler diye bilinen, kutlanan ve Müslümanlarca mübarek sayılan beş gece vardır. Bu geceler: Recep ayının ilk cuma gecesine rastlayan Regâib gecesi; yine recep ayının 27'sine rastlayan Mi'rac gecesi; Şaban ayının 15'ine rastlayan Berat gecesi; Kur'ân'ın indiği gece olarak kabul edilen Kadir gecesidir. Bu geceler, halk dilinde üç aylar diye bilinen Recep, Şaban ve Ramazan aylarındadırlar. Bunlara ilave olarak; Rebiü'l-evvel ayının 12'sine rastlayan Peygamber Efendimizin doğum gecesi de Mevlid gecesidir. İfade edilen gecelerin kutlanma tarihleri kamerî takvime göre olup, o geceden sonra gelen güne aittir. Osmanlı padişahı II. Selim döneminde (1566–1574), camiler aydınlatılıp minarelerde kandiller yakılarak bu geceler kutlandığı için bu gecelere kandil geceleri de denmiştir.1 Bu kutsal geceler zikrettiğimiz şekilde isim olarak anıldığı gibi bazen Arapça "leyl" (gece) kelimesi eklenerek; leyle-i Kadir, leyle-i Berat… Şeklinde de ifade edilmektedir. Bu anlayışla her sene "Kandil Geceleri" adı altında "kutsal veya mübarek" olarak ifade edilen bu geceler; Mü'minler tarafından yüz yıllardır kutlana gelmektedir. Artık bu "Kutsal geceler" İslâm’ın nişaneleri haline gelmiştir. Toplumda hususi kıymet ve özellik arz etmektedirler. Bundan dolayı bu gecelerin kutsallığı Kur'an ve Sünnet ışığı altında ele alınıp incelenmesi gerekir. Ancak tez konumuz olan bu "Kutsal Geceleri" tarihi, dinî, sosyal ve kültürel açıdan ortaya koymadan önce, bu geceler için kullanılmakta olan kutsal kavramının izah edilmesi gerekir. 1 İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. 24, s.300. KUTSAL VE KUTSALLIK Türkçe'de kudsiyet, Arapça'da "temiz ve pak olmak" anlamındaki kuds kelimesinden alınmıştır. Aynı kökten gelen takdis "kutsallık nisbet etme", bundan türeyen mukaddes de "kutsallık nisbet edilmiş" manasına gelir. Kutsal, tabiatüstü bir güçte ve onunla temas sonucunda bazı varlıklarda bulunduğuna inanılan aşkın nitelik anlamında bir terimdir. Herhangi bir din içerisindeki unsurları, birbirine bağlayarak o dinin bütünlüğünü sağlayan veya kuşatan en temel öge olup, din bilimlerinin ana konularındandır. Din bilimlerinin genel tanımına göre kutsal, politeizmden monoteizme kadar bütün din bilimlerinin özünü oluşturur. (kim demiş) Kutsalı belirleyen en önemli unsur kişinin, kaynağı tabiatüstü sayılan varlığa sevgi ve korkuya dayalı bir duygu ile bağlanma eylemidir. Bundan dolayı Kutsal, çiğnenmemesi gereken bir olgu ve saygı duyulan bir varlıktır. Bu duyguyu sağlayacak olan da dünyevi ve uhrevi müeyyidelerdir.2 Kutsal, üzerinde oldukça farklı fikirlerin üretildiği bir kavramdır. Literatür incelendiğinde, tüm dinleri ve gelenekleri kapsayacak şekilde bir tanımın yapılamadığı görülmektedir. Kutsal kavramını, özellikle ilahî dinlerin öncesinde ve sonrasında araştıran dinler tarihçisi Philippe Borgeaud'un da belirttiği gibi, bu kavram özellikle bir isim olmaktan çok bir sıfat olarak kullanılmaktadır. Geçmiş medeniyetlerde bir takım şeylerin yüceliğine inanılarak onlara kutsiyet atfedilmekteydi. Mesela, Tevrat'ın Levililer bölümünde (19/2) "Kutsal olun, zira tanrınız ben Yahova, kutsalım" gibi bir ifade geçmektedir. Borgeaud, buradaki kutsallığın, hem tanrısal durum dolayısıyla mükemmelliği, hem de çok tanrılı kişilerden ayrılmayı ifade ettiğini söyler.3 İslam geleneğinde ise kutsallık; Müslümanların, İslâm öncesindeki inançlarının da etkisiyle günlük yaşantılarında görülmektedir. Ragıp el-İsfehanî, Müfredât'ında kutsal kavramına; "ilahî temizleme" anlamının yanında el-Arz, el-Mukaddes, cennet ve şeriat gibi anlamlar da yüklemektedir. Zira kutsal (kuds) olanın, kutsal olandan elde 2 İslam Ansiklopedisi, c.XXVI, s.495 3 İslâmî Araştırmalar Dergisi, TEKDAV, Ankara, 2005, c.XVII, sayı 3, s.315. 2 edildiğini belirtmektedir. Aslında kutsalın bir anlamda dinle özdeşleştirildiğini ima etmektedir. Tanrı dışındaki kutsal kabul edilen varlıklar için; "kutsalla ilişkili ya da ilintisel kutsal" denebilir.4 Genel olarak tüm dinî geleneklerde ve İslâm geleneğinde, Tanrı dışındaki kutsal kabul edilen varlıklar "kutsalla ilişkili" temel prensibine rağmen tarihte, farklı algılamalar ve uygulamalar neticesinde kutsallaştırıldığı görülmektedir. Dolayısıyla kutsal kavramı, aslî manasının dışında da kullanılır olmuştur. Dinlerde kutsal, ilişkili olduğu fenomenlere bağlı olarak dört kısma ayrılır. 1. Kutsal mekânlar: Bazı coğrafyalar "tabu" çerçevesinde korunmuş kutsal mekânlar olup onlarla temas özel ritüelleri gerektirir. Bu mekânlarda bulunmak kişiye dünyevi veya uhrevi imtiyazlar kazandırır. Hac mekânları, tapınaklar gibi. 2. Kutsal zamanlar: Yılın belli dönemlerini kapsayan özel periyotlardır. Bu özel zamanlar modern terminolojide, "bayram" şeklinde ifade edilmekte olup özel ritüelleri gerekli kılar. 3. Kutsal varlıklar: Başta Tanrı olmak olmak üzere doğaüstü olduğuna inanılan varlık türleridir. Bu varlıklar kutsallıklarını uhrevi güçlerinden alırlar. 4. Kutsal nesneler: Tabiatüstü güç taşıdıkları gerekçesiyle başta asâ türleri, taşlar, kutular gibi çeşitli nesneler pek çok kültürde kutsal sayılır. Bunların olağanüstü güçler taşıdığına inanılır; onlara temas özel ritüelleri gerektirir.5 Kutsala ilişkin tecrübe, genellikle mesel ya da sembollerle ifade edilir. Yine de meseller ya da semboller; dilden yani insanın yaşadığı dünyadan ödünç alınmıştır. Yani soyut bir şeyde var olan ‘kutsal’ı insanlar; kendileri açısından kutsal olan soyutu, daha anlaşılabilir kılmak veya kendilerini, kutsallığı kendisinde var olan soyuta yaklaştırabilmek amacıyla kutsallığı somut bir şekle veya somut bir şeye dönüştürmektedirler. Bu, kutsal-dil ilişkisi göz ardı edildiğinde sembolün sembol olma özelliği kaybolur ve sembol bir ikona; yani bir şeye götüren bir imaj olmaktan çıkıp kelime (kutsal)nin asıl anlamında somut bir şeye (puta) dönüşür. Dolayısıyla putperestlik aslında, kutsalla ilişkili objenin değer kazanması ve aracıların bizatihi 4 İslâmî Araştırmalar Der., c.XVIII, sayı 3, s.315. 5 İslam Ansiklopedisi, c.XXVI, s.496. 3 kutsal kabul edilmesiyle ortaya çıkmaktadır. Bu durum, Kur'an-ı Kerimde "…Onlara, bizi sadece Allah'a yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz, derler…"6 âyetiyle ifade edilmektedir. Bu mantalitenin sonucunda insan, zaman, mekân, eşya vs. bütünden ayrı bir biçimde kutsallaşabilmektedir ki, bu aslında zihnin bir yanılsamasıdır ve gelişmemiş bir düşüncedir. Zaten bu anlamın dışına çıkıldığında, kutsal kabul edilen şeylerin ve varlıkların zaman ve mekâna göre değiştiğini de görmekteyiz. Bu da onların nihai anlamda kutsal değil, kutsalla ilintisel bir bağa sahip olan 'şeyler' olduklarını gösterir.7 Batıda, kutsal kavram üzerinde duran kişilerin başında gelen Emile Durkheim, bir şeydeki kutsallığın kendi varlığından dolayı değil, kendisine dışarıdan yansıtıldığını söyler. Zira dinsel güç, grup esinli bir duygudur, bilincin dışına yansıtılır ve nesnelleştirilir. Onların nesnelleştirilmesi için belirli bir nesnede sabitlenirler ki, böylelikle o obje kutsallaşır. Zaten kendisine göre kutsal, genel olarak toplumun yaratısıdır. Ayrıca o, kutsalın bulaşıcı bir yapısı olduğunu söyler.8 İslam düşüncesi açısından mutlak anlamda tek kutsal olan, Allah'tır. Kur’an’da "Onun hiçbir dengi yoktrur" ayetiyle Allah’ın tek kutsal olduğu net bir şekilde ortaya konmuştur. O'nun dışında “mukaddes” kabul edilenler de (ilintisel kutsallar), tümüyle anlaşılmaz ve din içinde temellendirilmeyecek şekilde tabusal bir karaktere sahip de değildir. İslâm ve onun kitabı Kur'ân, zamana değil, zaman içinde cereyan eden olaylara değer verir. Kutsallık zamanda değil, onda meydana gelen ve insanlıktan yana rahmet kapılarını açan olaylardadır. Çünkü zaman kavramı izafîdir. Hem bizim için hakiki zaman biyolojik anlamda geliştiğimiz devredir. Diğer zaman bölümleri; yani yıla, aya, güne, saate göre ayarlamamız ve bölmemiz sun'idir. Böyle olmasaydı, Ramazan ayında farz olan ve yaz mevsimine rastlayan orucu her sene yaz mevsiminde tutmamız; nisan ya da haziran ayında sabaha karşı doğan Peygamber (s.a.v.) Efendimizin doğum gecesini her yıl aynı ay ve günde kutlamamız gerekirdi. Ama İslâm, zamanı değil olayın hatırlanmasını ve değerlendirilmesini emreder.9 6 7 8 9 Kur'an-ı Kerim, ez-Zümer, 33/3. İslâmî Araştırmalar Dergisi, c.XVIII, sayı 3, s.314. İslâmî Araştırmalar Dergisi, c.XVIII, sayı 3, s.315. Celal, Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yay., İst.,tsz., c.VII, s.3460. 4 Zaman açısından örnek verecek olursak; tüm toplumsal önemine rağmen, Cuma namazı hakkında Kur'an'da: "Namaz bitince yeryüzüne dağılın…"10 ifadesiyle Cuma günü, hayatın içine sokulurken İslam âlimleri tarafından da Cuma gününün (oruç tutarak vb.) kutsallaştırılması önlenmeye çalışılmıştır.11 Kutsallığa bir de mekânsal açıdan örnek verecek olursak; Hz. Peygamber'in: "Yeryüzünün kendisine mescit kılındığı…"12 ifadesiyle, tamamen ayrık ve kopuk bir mabet düşüncesini reddetmiş ve önceki ümmetlerin mabet anlayışından kendi ümmetinin mabet anlayışının farklılığını ortaya koymuştur. Bu açıdan bakıldığında mabetlerin kutsal değil, ilintisel kutsal oldukları ortaya çıkmaktadır. Yahudilik'te mutlak kutsal olan, Tanrı Yahve ve O'nunla temas halindeki fenomenlerdir. Bütün nesnelerin Tanrıya nisbetle kutsallık kazanmasına en iyi örnek ahid sandığı verilebilir. Hrıstiyanlık'ta ise, Yeni Ahid'e göre Allah'ın kutsallığının yanında Îsâ da "Allah'ın mukaddesi"dir.13 Hrıstıyan kültürünün ortaya koyduğu kutsallık anlayışında kutsal kişilerin mabetlerde ve ayinlerde kullandığı eşyalar da kutsanmıştır. Örneğin kutsal bir kâse, tamire vb. yerlere gönderilmeden önce özel bir seremoniyle kutsallığından arındırılması söylenir.14 Bu tür örnekleri farklı şekillerde farklı dinlerde çoğaltmak mümkündür. Kur'an'ın herkes tarafından okunmak ve anlaşılmak üzere indirildiği gerçeğine rağmen yine de İslâm geleneğinin içerisinde kimi eğilimler belki aşırı bir saygı sâikiyle Kur'an'ın, kimi zaman dokunulmazlık kisvesiyle insanlardan uzaklaştırmış olduklarını hatta indirildiği dil olan Arapça'nın bile kutsallaştırıldığını müşahede etmekteyiz. Bir anlamda kutsal anlayışı, dinin algılanış biçimi ve dine yaklaşım şeklidir. Diğer tüm parametreleri etkiler. Dolayısıyla kutsal, dinî tutumu belirleyen aktif bir ilkedir.15 10 Cum'a 62/10. 11 İslâmî Araştırmalar Der., c.XVIII, sayı 3, s.317. 12 el- Buhari, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil, Sahîh-I Buhârî, Çağrı Yay., İstanbul 1992, Teyemmüm, c.VII, bab 1, s.186. 13 İslam Ansiklopedisi, c.XXVI, s.496. 14 İslâmî Araştırmalar Der., c.XVIII, sayı 3, s.318. 15 İslâmî Araştırmalar Der., c.XVIII, sayı 3, s.318. 5 DİNSEL GELENEKLERDE KUTSALLIK İslam kültüründe birçok şeyin kutsallaştırılmasına rağmen gerçek anlamıyla kutsal kavramına Allah'tan başka bir karşılık bulunamamıştır. Zira Allah'tan başka kutsal kabul edilenler, yine Allah ile ilişkilendirilen şeylerdir. Genel olarak dinsel geleneklerde, kutsala bağlılık; kutsal olarak tanımlamakta ve bu anlayışla kutlanmaktadır. Dinsel geleneklerin benimsediği kutsal zamanlar, geçmişte olağanüstü bir olay, efsane veya dinî bir argüman ya da çok özel bir gün olabilir ve devrevî olarak tekrarlanabilir. Edward T. Hall, kutsala ilişkin kavramların bir kültürün kimliğini oluşturan inançlar ve değerler çekirdeğine ait olduğunu söyler. Dolayısıyla kutsala ilişkin yaklaşımların inanışlarla ve hayata ilişkin bakış açılarıyla sıkıca ilişkili olduğu söylenebilir.16 Din felsefecisi M. Melsin ise dinî törenin esas fonksiyonunun sembolik bazı kutsal olayları, dindar insana hatırlatmak olduğunu, dindar insanın bu törenler esnasındaki fiillerini düzenlediğini, daha kutsal bir hayat uğruna tarihsel hayatından vazgeçmeye çalışmadığını söyler. İnsan ona göre, böylece kutsala daha çok yaklaştırılabilir. Dinler, genel olarak zamanın belirli bölümünü dikkate almaktadır. Bunlar genellikle yüzyıl, yıl, gün, hafta, saat vs. olarak karşımıza çıkmaktadır. Fakat bunların kutsaliyeti, dinsel kültürlere göre farklılık arz eder. İlkel dinlerde yaratmanın bir yıl sürdüğü anlayışı, Hristiyanlıkta, haftanın özel bir öneme haiz olması bu farklılıklara örnek olarak gösterilebilir, fakat benzer bir vurguyu, Kur'an'da görememekteyiz.17 Diğer yandan, bir kişinin doğumu, erginleşmesi gibi, bir aşamadan diğer bir aşamaya geçişi ve ölümü de, genel olarak dinler tarafından kutlanır ki, İslam kültüründeki Akîka kurbanı bu bağlamda örnek verilebilir. Ortak bir din dili çerçevesindeki kutsal anlayışının uzantıları bağlamında, Eliade'in İfade ettiği "başlangıçların mükemmelliğine özlem" mefhumunu İslam kültüründeki Asr-ı Saadet ve ilk üç asır (hayru'l-kurûn karnî…) terimleriyle 16 İslâmî Araştırmalar Dergisi, c.XVIII, sayı 3, s.305. 17 İslâmî Araştırmalar Dergisi, c.XVIII, sayı 3, s.312. 6 ilişkilendirebiliriz. İslam kültürünün, zaten var olan kutsal kavramını kullandığını görmekteyiz. Fakat bu kavram, ilkel dinlerde olduğu gibi yaşamı bölen ve zamanı sekteye uğratan bir olağanüstülük içermediği gibi, ehli kitapta olduğu gibi de aşırı paganistik izlerde taşımaz. Örneğin Kur'an'ın indirildiği geceyle ilgili olarak Kur'an'da "…Biz Onu mübarek bir gecede indirdik…"18 İfadesinde "mübarek gece" kavramı kullanılmaktadır. Fakat Kur'ân üslubundan, o özel zamandan ziyade Kur'an'ın indirilişinin ön plana çıkarılmakta olduğunu anlamaktayız. Bu takdirde o özel zaman herhangi bir olağan üstülülük ifade etmemektedir. Gaye, zaman içerisinde herhangi özel bir zaman oluşturmak değil; insanın Allah bilincini canlı tutmak, insanı iyi davranışlara yönlendirmek ve motive etmektir.19 Zaten dinlerinde asıl gayesi budur. Kutsal kavramını kısaca değerlendirdikten sonra şimdi kutsal geceleri detaylı bir şekilde inceleyebiliriz. KAVRAMLARIN LİNGUİSTİK AÇISINDAN İNCELENMESİ I. MEVLİD KAVRAMI A. Lügatte Mevlid Kavramı Mevlid, Arapça bir kelime olup, velede fiilinin mastarıdır. Doğurmak, bir şey meydana getirmek ve ortaya çıkarmak manalarına gelir. İsim olarak kullanıldığında çocuk, evlat, erkek çocuk, genç, soy sop anlamları içerir.20 Mevlid kavramı, Arap dilinde mimli mastar, ismi zaman ve ismi mekân olmak üzere üç farklı manada kullanılır. Bu manalar doğum-doğmak, doğum zamanı-doğum tarihi ve doğum yeridir. Bu üç mânâ Türkçede de aynı şekilde kullanılmaktadır. Meselâ "Mevlidü'n-Nebî" tamlaması, Hem Hz. Peygamberin doğumunu, hem doğum tarihini, hem de doğum yeri olan Mekke'deki evini ifade eder. 18 Duhân 44/3. 19 İslâmî Araştırmalar, c.XVIII, sayı 3, s.312 vd. 20 Mutçalı, Serdar, Arapça Türkçe Sözlük, Dağarcık Yay., İst., 1995, s.1010. 7 B. Istılahta Mevlid Kavramı Istılah olarak Mevlid, Hz. Peygamberin doğum gecesine verilen isimdir. Ayrıca İslam edebiyatı ve sanatında Hz. Peygamberin doğum yıl dönümünde yapılan törenlere de bu isim verilmektedir.21 Daha sonraları Mevlid yeni doğan çocuklar, yaş günleri, ölümler, hacca ve askere uğurlamalar vb. sevinç ve keder günlerinde uygulanagelmektedir. C. Kur'an'da Mevlid Kavramı 1. Doğurmak Manasında: "Allah doğurdu (velede) diyorlar. Onlar şüphesiz yalancıdırlar. "22 2. Çocuk Edinmek Manasında: " 'Allah çocuk edindi ' ( veleden) dediler. Hâşâ! O, münezzehtir."23 3. Evlat Anlamında: Ve dediler ki: Biz malca ve evlatça (evladen) daha çoğuz, biz azaba uğratılacak da değiliz.24 4. Baba Anlamında: "Ey İnsanlar! Rabbinize karşı gelmekten sakının. Ne babanın (vâlidün) evladı, ne evladın babası namına bir şey ödeyemeyeceği günden çekinin…"25 II. REGAİB KAVRAMI A. Lügatte Regâib Kavramı Regâib, Arapça bir kelime olup "ragabe" kökünden gelmektedir. "Ragabe", kelime olarak, herhangi bir şeyi istemek, dilemek, arzulamak, hasretini çekmek ona 21 İslam An., c.XXIX, s.475. 22 Sâffât 37/152. 23 Bakara 2/116. 24 Sebe 34/35. 25 Lokman 31/33. 8 karşı meyletmek ve onu elde etmek için çaba sarf etmek demektir. "Ragîb" kelimesi ise, "ragabe"'den türemiş olan bir isimdir ve kendisine rağbet edilen, arzulanan, talep edilen şey demektir. Müennesi, "ragîbe"dir. "ragîbe"nin çoğulu da "regâib"tir.26 Yine kelime olarak Regâib; "çokça rağbet edilen, nefis, kıymetli, değerli, ihsan" manalarına gelen ragîbe kelimesinin çoğuludur. B. Istılahta Regâib Kavramı Hicrî takvime göre, Kameri aylardan yedinci ay olan Recep ayının ilk Cuma gecesine verilen isimdir. Türkçe'de kandil geceleri diye nitelendirilen kutsal gecelerden biridir. Regaib Gecesi denilince: "Çok lütuf ve ihsanla dolu, kıymeti ve değeri büyük, çok iyi değerlendirilmesi gereken gece" mânâsı anlaşılır.27 Bu gecede ihsan ve ikramlar beklendiği için bu isimle zikredilmiştir. Zira rahmet ve bereketin sağnak sağnak ineceğine inanılır. C. Kur'an'da Regâib Kavramı Regâib kelimesi Kur'an'da geçmemektedir. Ancak "rağabe"den türemiş olan çeşitli kelimeler, Kur'an'da sekiz yerde geçmekte olup, farklı versiyonlarıyla ve farklı anlamlarıyla kullanılmaktadır. 1. Yüz çevirmek manasında: "İbrahim'in dininden kendini bilmezlerden başka kim yüz çevirir (yerğabu) ? Andolsun ki, biz onu dünyada (elçi) seçtik, şüphesiz o ahirette de iyilerdendir." 28 "(Babası:) Ey İbrahim! Dedi, sen benim tanrılarımdan yüz mü çeviriyorsun (rağıbun)?..." 29 2. Arzu etmek manasında: "…Kitap'ta, kendileri için yazılmışı (mirası) vermeyip nikâhlamayı arzu ettiğiniz (terğabûn) yetim kadınlar… "30 26 Şamil İslâm An., Şamil Yayınevi, İstanbul, 1990, c.V, s.240. 27 Ömer Nasuhi, Bilmen, Büyük İslam İlmihali, Bilmen Yayınevi, İst. 1990, s.187. 28 Bakara 2/130. 29 Meryem 19/46. 30 Nisa 4/127. 9 "Belki Rabbimiz bize bunun yerine daha iyisini verir. Çünkü biz (artık) Rabbimizi (O'nun hoşnutluğunu) arzuluyoruz (râğıbûn)."31 31 Kalem 68/32. 10 3. Rağbet etmek manasında: "...Biz yalnız Allah'a rağbet edenleriz (râğıbûn)" deselerdi (daha iyi olurdu)."32 "Medine halkına ve onların çevresinde bulunan bedevî Araplara Resûlüllah'ın emrine muhalif davranmaları ve kendisinin bizzat katlandığı zahmete onların da katlanmaya rağbet etmemeleri (la yerğabu) yaraşmaz…"33 4. Umut etmek manasında: "…Onlar (bütün bu Peygamberler), hayır işlerinde koşuşurlar, umarak (rağaben) ve korkarak bize yalvarırlardı; onlar, bize karşı derin saygı içindeydiler." 34 5. Yönelmek Manasında: "Yalnız Rabbine yönel (irğab)"35 III. İSRÂ VE Mİ'RAC KAVRAMI A. Lügatte İsrâ ve Mi'rac Kavramı: 1. Lügatte İsrâ Kavramı Bu kavram birden çok manaya geldiği için üzerinde birçok görüş ileri sürülmüştür. Bir görüşe göre lügat olarak isrâ, sürâ kökünden gelir ve gece yürütmek manasına gelir. Sürâ ise, gece yürümek demektir. Yine bu kökten gelen serâ ve esrâ gece yürüdü anlamı içerir. Bir başka görüşe göre; "serâ-yesrî-esrî" den değil, geniş yer anlamındaki "serât" kökünden gelir. Bu taktirde âyet; Allah Teâla'nın, kulunu yüksek bir yerden götürdüğünü ifade etmiş olur. Bazılarına göre de esrâ, yükseklik anlamındaki "serv" kökünden gelir. Bu durumda da âyette Allah’ın, kulunu gecenin bir vaktinde yükselttiği anlatılmış olur.36 Başka bir görüşe göre de isrâ kavramı "sery" kökünden türemiş, gece 32 Tevbe 9/59. 33 Tevbe 9/120. 34 Enbiya 21/ 90. 35 İnşirah 94/8. 36 Süleyman, Ateş, Kur'an Ansiklopedisi, Kuba, İst., 1997, c.X, s.304. 11 yürüyüşü demektir. "Esrâ" kelimesi beraberinde zamanını da içerdiği37 için âyetin manası gecenin bir bölümünde yürümek şeklinde anlaşılmalıdır. "İsra" kelimesi gece yürüyüşü manasına geldiği için Leys, gecenin ilk saatlerinde yürümek ile ilgili olarak Esra fiilinin kullanıldığını, gecenin sonunda yürümek ile ilgili olarak da sera fiilinin kullanıldığını söylemektedir. Cumhura göre bu kelime ism-i fail olduğu için umum ifade eder ve ne geceye ne de gündüze tahsisi yoktur.38 Dilciler de, hem "esrâ", hem de "serâ" fiilinin aynı manaya geldiğini söylemişlerdir.39 2. Lügatte Mi'rac Kavramı: "Mi'rac" kelimesi Arapçada yükseğe çıkmak anlamına gelen "urûc" kelimesinden türetilmiş olup, sözlükte "yükselme, yükseğe çıkma aracı, merdiven" demektir. Hz. Peygamber (s.a.v.) bu olayı anlatırken, "yükseğe çıkarıldım" ifadesini kullandığı için olay mi'rac adıyla anıla gelmiştir.40 İsra ve Mi'rac kavramlarını birlikte zikrettiğimizde; Hz. Peygamber (s.a.v)'in Mekke'deki Mescid-İ Haram'dan Kudüs'teki Mescid-i Aksâ'ya götürülmesi şeklinde gerçekleşen olağan üstü olay; İslâmî kaynaklarda, metindeki ilgili fiilin mastarı olan ve "geceleyin yürüme, gece yolculuğu" anlamına gelen isrâ kelimesiyle anılır. Mescid-i Aksâ'dan sonraki yolculuğun, "göklere yükseltilme" safhasının da dâhil olduğu ve Mi'rac'ın tamamını kapsayan ''yükselme, yukarı tırmanma" anlamındaki urûc kökünden türetilen ve "yükselme vasıtası, aleti" manasına gelen mi'râc kelimesiyle ifade edilir.41 B. Istılahta İsrâ ve Mi'rac Kavramı: 1. Istılahta İsrâ Kavramı Allah Teâla'nın emriyle Hz. Peygamber (s.a.v.)’in ruhen ve bedenen, Burak isimli semavî bir binite binerek Cebrail (a.s.)'le birlikte Mekke’deki Mescid-i Haram’dan 37 Seyit, Kutup, Fî Zilali-l Kur'an, Hikmet Yay., İstanbul, tsz., c.IX, s.285. 38 Ali, Arslan, Büyük Kur’an Tefsiri, İst., 1984., c.X, s.292. 39 Fahru-r, Râzî, Tefsîru’l Kebir, Beyrut, Dâru İhyai-t Türâsi'l- Arabî, Beyrut, 1999, c.VII, s.29. 40 İbrahim Kâfi, Dönmez, İslam İnanç İbadet Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, M. Ü. İ. V. Y. İst. 1997, c. III, s.356. 41 Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur'an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri, Ankara, 2004, c.III, s.402. 12 Kudüs’teki Mescid- i Aksâ (Beytü’l-Makdis)'e kadar yapmış olduğu gece yolculuğuna isrâ denilir. İsrâ, gece yürümek veya yürütmek olduğuna göre, âyette ayrıca "geceleyin" kelimesinin getirilmesi, bu yürütme olayının, bütün gece değil, sadece gecenin bir parçasında olduğunu belirtir. Eğer bu kelime olmasaydı, sanki yürütmenin, bütün geceyi kapsadığı anlaşılabilirdi. Oysa bu kelime, olayın çok kısa bir zamanda olup bittiğini anlatır.42 2. Istılahta Mi'rac Kavramı: Terim olarak Mi'rac, hicretten bir yıl ya da on yedi ay önce Receb ayının yirmi yedinci gecesi (isrâ gecesi), Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Beytü'l-Makdis'ten Melek Cebrail'in eşliğinde madde âleminin son sınırı olan Sidretü'l-Münteha'ya, oradan da mâna âlemine yükselmesi ve esrar perdelerinin kaldırılarak en kutsal huzura kabul edilmesi olayıdır.43 Bu kavramdan, İslâm dünyasında ve edebiyatında Resûlüllah (s.a.v.)'in hayatında yer alan büyük olaylardan biri anlaşılır. Çeşitli dinlere mensup âlimler, bununla ilgili çeşitli terimler kullanmışlardır: Allah ile bir olmak (Coomunion), Allah'ın insanın bedenine (hâşâ) girmesi (Incarnation),44 vb. C. Kur'an'da İsrâ Kavramı 1. Alıp-götürmek Manasında "…Kulunu Mescid-i Haram'dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa'ya götüren (esrâ) Allah noksan sıfatlardan münezzehtir…"45 2. Yürümek Manasında "…Sen gecenin bir kısmında ailenle (yola çıkıp) yürü (esri)…"46 3. Geçip Gitmek Manasında 42 Kur'an, Ansiklopedisi, c.10, s.304. 43 Celal, Yıldırım, c.VII, s. 3460. 44 Muhammed, Hamidullah, İslam Peygamberi, Ankara, 2003, s.129. 45 İsrâ 17/1. 46 Hûd 11/81. 13 "Geçip gittiği (yesri) zaman geceye (yemin olsun)" 47 4. Su Arkı Manasında "…'Tasalanma! Rabbin senin alt yanında bir su arkı (seriyyen) vücuda getirmiştir."48 D. Kur'an'da Mi'rac Kavramı 1. Yükseğe Çıkmak Manasında "Melekler ve Ruh, oraya, (dünya senesi ile) elli bin yıl olan bir günde yükselip çıkar (te'rucu)".49 2.Topal Anlamında "Âmâya güçlük yoktur; topala (e'raci) güçlük yoktuk; hastaya zorluk yoktur…"50 3. Merdiven Anlamında "…Rahmanı inkâr edenlerin evlerinin tavanlarını ve çıkacakları merdivenleri (meâric) gümüşten yapardık".51 IV. BERAT KAVRAMI A. Lügatte Berat Kavramı “Berâet” sözlükte, muaf, özgür olma, masumluk, suçsuzluk, izin, ruhsat gibi manalar içerir. Bablara aktarıldığında ise; tef-îl babında; "berrae" şeklinde kullanıldığında suç, ayıp ve günahtan temizlenmek veya arıtmak; istif’al babında; “istebrae” şeklinde kullanıldığında, bir şeyi tedavi etmek, sağlığına kavuşturmak, kendini bir şeyden kurtarmak; tefa’ûl babında; teberrae şeklinde kullanıldığında ise, bir 47 Fecr 89/4. 48 Meryem 19/24. 49 Meâric 70/4. 50 Nur 24/61. 51 Zuhruf 43/33. 14 zandan ve suçlamadan temizlenmek, masum ve suçsuz olduğunu beyan etmek ve berat etmek manalarını ifade eder.52 Beraet kelimesinin aslı "berae" fiilinden kabül edilirse; berae, sözlükte yaratmak anlamına gelir. Ayrıca hastalık, ayıp ve kusur türünden olup, insana hoş gelmeyen şeylerden kurtulmak demektir. Aynı fiil "min" harfi ceriyle (-den’ ekiyle) kullanıldığı zaman, ilgiyi kesmek, uzaklaşmak manalarına gelir. Aynı kökten gelen "Teberi" ise, uzaklaşmak, beri olmak, aklamak demektir.53 "Berâet" kelimesinin aslı "Berie" fiilinden alınırsa ve bu fiil, "min" harfi ceriyle kullanılırsa; suç, ayıp, kusur, kabahatten uzak olmak, arınmak, temizlenmek, hastalıktan kurtulmak ve iyileşmek manalarına gelir. "Berat kavramı, Arapça berâeberâet kelimesinin Türkçe'deki kullanılışı olup; beri olma, aklanma, temiz ve suçsuz çıkmak demektir.54 Berâet, "iki şey arasında ilişki olmaması, kişinin bir yükümlülükten kurtulması veya yükümlülüğünün bulunmaması" anlamına gelir. Allah'ın affı ve bağışlaması ile günah yükünden kurtulacağı umularak bu geceye Berat gecesi denmiştir. Berat gecesi için Arapça eserlerde "şabanın ortasındaki gece", "mübarek gece" ve "sak (belge) gecesi" manalarına gelen terkipler kullanılmaktadır.55 Aynı kökten gelen "istibra" da temizlenmek, bir "istibra" denilir. Türkçe’de dernek ve benzeri kuruluşların hesaplarının incelenmesinden sonra, gerek hesap raporlarının gerekse faaliyet raporlarının aklanmasına da aynı kökten gelen "ibra" denilir.56 Bu fiilin fail (özne) ismi olan ‘Bâri’, Allah’ın güzel isimlerinden biridir. Bunun anlamı, yaratan, örneği ve modeli olmadan icat eden demektir. "Bâri" aynı zamanda yaratılmışla ra benzemekten beri olan, uzak olan manasına da gelir. Bu ismin bir başka anlamı da, yarattıklarını temiz ve her türlü kirden uzak yaratan, kendisi her türlü kirden 52 Mutcalı, s.47. 53 Şamil İslam An., c. I, s.225 54 İslâm İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış An., c.III, s.357. 55 İslam An., c.V, s.475. 56 Şamil İslâm An., c.V, s.225. 15 ve noksanlıktan uzak olduğu gibi, yarattıklarını da noksanlıktan uzak yaratan demektir.57 B. Istılahta Berat Kavramı Şaban'ın on beşinci gecesinde, tövbe eden mü'minlerin, Allah'ın af ve bağışlamasına mazhar olacağı ve günah yükünden kurtulacağı umularak bu geceye Berat gecesi denmiştir. Bu geceye Berat isminin dışında; manen verimli, feyizli, bereketli ve kutsi bir gece olduğu için Mübarek Gece; iyi değerlendirildiği takdirde Allah tarafından günahlardan arınma ve suçlardan temize çıkma imkânı verildiği için Sâk (Berâat, Ferman, Kurtuluş Belgesi) Gecesi; Lütfü ihsanı aşkın, af ve merhameti engin olan; Allah’ın ikram ve iltifatlarına erişildiği için de "Rahmet Gecesi" denilmiştir.58 Kelimenin diplomaside kullanılan mânâsı vardır ki, Ebû Bekri Râzi bunu açıklayarak "Ahkâmı Kur'an'da" der ki: "Berâet, dostluk antlaşmasının kesilmesi, dokunulmazlığın kaldırılması ve sağlanmış olan güvencenin sona erdirilmesidir." 59 C. Kur'an'da Berat Kavramı Bu kavram Kur'an-ı Kerim ve hadislerde farklı versiyonları ve farklı anlamlarıyla yer almaktadır. Beratın Kur'an'da diğer anlamları üzerinde çeşitli görüşler olmakla beraber bunun bir ilişki kesmek, dokunulmazlığın kalmaması manasında olduğu görüşü ağırlık kazanmıştır. Aynı ifadenin kısaltılmışı olan "berâ", değişik şekillerde uyardıktan, ikaz ve uyarılardan sonra, uzaklaşmak, kurtulmak gibi manalar içerir. İster "bera", isterse "Beraet" şeklinde söyleyelim, bunun bir ültimatom, bir uzaklaşış ve bildiri olduğu açıktır. Bu, bir anlaşma halinin sona erdiğini karşı tarafa bildirmedir. Yapılan anlaşmadan uzak olunduğunu açıklamadır. 1. Ültimatom (bildiri) anlamında: 57 Şamil, İslâm An., c.V, s.226. 58 İbrahim, Canan, Kütübü Sitte, Akçağ yay., Ankara, 1992, c.III, s.288. 59 Ebû Bekir er-Razi,el-Cessas, Ahkâmü’l-Kur'an, Beyrut, 1985, c.IV, s.264. 16 "(Bu), müşriklerden kendileriyle anlaşma imzaladıklarınıza Allah ve Rasûlünden kesin bir ihtardır (berâeün) ( ya da ‘ber’ olma bildirisidir)."60 2. Uzak olma anlamında: a) "Ve büyük Hac günü, Allah ve Rasûlünden insanlara duyuru: Kesin olarak Allah, müşriklerden uzaktır (berîun). O’nun elçisi de..."61 b) "Güneşi doğarken görünce: "Budur Rabbim, bu daha büyük!" dedi. (O da) batınca dedi ki: "Ey kavmim, ben sizin (Allah'a) ortak koştuğunuz şeylerden uzağım (berîun)."62 c) "İşte o zaman kendilerine uyulup, arkalarından gidilenler, uyanlardan hızla uzaklaşırlar (teberrae); azabı görmüş nihayet, aralarındaki bağlar kopup parçalanmıştır."63 d) "Kötü kadınlar, kötü erkeklere; kötü erkekler kötü kadınlara; iyi kadınlar iyi erkeklere; iyi erkekler de iyi kadınlara mahsustur. Bunlar onların söyledikleri çirkin şeylerden uzaktırlar müberriûne).64 3. Suçsuzluk, masumiyet anlamında; a) "Kim bir hata, ya da günah işler de sonra onu bir suçsuzun (berîen) üstüne atarsa, muhakkak ki büyük bir iftira ve açık bir günah yüklenmiş olur."65 4. Temize çıkarma anlamında: a) "Ey inananlar, şu kimseler gibi olmayın ki, Musa'ya eziyet ettiler de Allah onu onların dediklerinden temize çıkardı (berrae); o, Allah yanında vecih (gözde, itibarlı bir kul) idi."66 b) "Ben nefsimi temize çıkarmam (überriü). Çünkü nefis, daima kötülüğü emredicidir. Meğer Rabbimin esirgediği bir nefis ola. Rabbim bağışlayandır, esirgeyendir."67 60 Tevbe 9/1. 61 Tevbe 9/3. 62 Enam 6/78. 63 Bakara 1/166. 64 Nur 24/26. 65 Nisa 4/ 112. 66 Ahzab 33/69. 17 67 Yusuf 12/53. 18 V. KADİR KAVRAMI A. Lügatte Kadir Kavramı Sözlükte kadir (kadir) kelimesi kudret, hüküm, yücelik, değer, şan ve şeref, mertebe, takdir, bir şeyin diğerine uygunluğu ve aynı ölçüde olması gibi anlamlara gelir.68 Yine "kadr" kelimesi sözlükte "güç, hüküm, takdir, şeref, ululuk" gibi anlamlara gelir. Özellikle Kur'an'ın bu gecede indirilmesinin geceyi şereflendirdiğini ve kadrini yücelttiğini ifade etmek üzere ona bu isim verilmiştir. Bu sure inmeden önce gecenin böyle bir ismi yoktu.69 "el-Kadru" "Kadera- yekdiru" ifadelerinin mastarıdır. "Kadran" ki, bununla, Allah Teâlâ'nın, onaylayıp yürürlüğe koyduğu şeyler kastedilmektedir. Çünkü Cenâb-ı Hak, "İnnâ külle şey’in bikaderin" "Muhakkak ki biz, her şeyi bir takdir ile yarattık..."70 buyurmaktadır. El-Kaderu ile el-Kadru, aynı anlamdadır. Ancak ne var ki, sükûn ile olanı mastar, fetha ile olanı ise isimdir. Vahidî şöyle der: "Arapça'da elKadru, takdir anlamındadır. Takdir ise, bir şeyi, ne fazla ne de eksik olmaksızın, başka bir şeyin dengi kılmak, onun misli kılmaktır."71 Yine bu kavram (kadr), "Bedr" kalıbında olup sözlükte miktar, meblâğ, güç, takat gibi manalara delâlet eder. Çoğulu "akdar"dır. Dal harfinin üstünüyle telaffuz edilen "kader" ise, takdir manasınadır. "Kaderallâhu zâlike" denilince, takdir ve taksim-i rızık anlamına, "Allah (cc) o rızkı (veya eceli) takdir ve taksim etti" demektir. "Kadr'in bununla beraber bir yandan da zenginlik, genişlik, birtakım imkânlara sahiplik manasına da geldiği vâkıdir. "Kadr" ve "kader": Kaza, hüküm, takdir ve taksim manalarına gelmektedir ki bu, daha çok Cenâb-ı Hakk'ın hazırladığı zuhurattaki hüküm ve kazası demektir. İlim adamları ise, kader ile kaza arasında fark bulunduğuna değinerek her biri için şöyle bir tanımda bulunmuşlardır: 68 İslâm An., c.XXIV, s.124. 69 Kur'an Yolu Meal ve Tefsiri, c.5, s.604. 70 Kamer 54/49. 71 Fahrettin, Râzî, c.XI, s.228. 19 Kader: Cenâb-ı Hakk'ın, umuru (olacak olayları), henüz meydana gelmeden ezelî ilmiyle tesbit ve takdir etmesidir. Kaza: Cenâb-ı Hakk'ın tesbit ve takdir ettiğini -vakti ve saati gelince-infaz ile yokluktan fiil alanına çıkarmasıdır.72 Birinci ve ikinci tarif çerçevesinde "bedr" kalıbında olan ve âyette yer alan "kadr" ismi, olaylar, hükümler, rızıklar ve ecellerin takdirine ve taksimine yönelik bir anlam taşımaktadır. Öyle ki. Kadir Gecesi'nden bir sonraki Kadir Gecesi'ne kadar ezelde ilâhî takdir tablosunda yer alan olaylar ve tesbitler görevli kılınan meleklere bildirilmekte ve ilâhî programlanmaya göre fiilî alanda gerçekleşmesi hükmedilmektedir. Ayrıca bu gecede işlenen sâlih amellerin Allah yanında ayrı bir yeri ve değeri, fazilet ve sevabı söz konusu olduğundan ona "Kadir" ismi verilmiştir. Bazı ilim adamlarına göre ise, bu geceye "kadr" denilmesinin sebebi: Bu gecenin diğer gecelere karşı azamet ve üstünlük arz etmesidir. Nitekim "falan adamın hükümdarın yanında kadri vardır" denilince, onun değeri, şerefi, İzzet ve itibarı vardır demektir. Diğer bir yoruma göre, Kadir Gecesi'nde yeryüzü meleklerle dolup daraldığından dolayı ona bu ismin verilmesi takdir edilmiştir.73 Başka bir açıklamaya göre de; kadir, fiilinin mastarı olarak esası, güç yetirmek demek olup, hüküm, hayâ, takdir, şeref ve azamet, baskı yapmak manalarına gelir. Râzî der ki, kadr ve kader birdir. Ancak sükûn ile mastar, üstün ile isimdir. Kadir gecesi denilmesinde de tefsirciler bu manalardan her birine göre birkaç vecih beyan etmişlerdir. 1. İbnü Cerir'in Mücahid'den naklettiğine göre; hüküm gecesi demektir ki: "Biz O'nu mübarek bir gecede indirdik. Çünkü biz uyarıcıyız. (O gecede) Her hikmetli emir onda ayırt edilir."74 Buyrulduğu üzere her hikmetli emrin, yani ilâhî takdirde hükmedilmiş işlerin yahut birçok işlere hükmeden büyük muhkem emirlerin fark edildiği, ayırt olunduğu mübarek gece demektir. Kader ve kaza biri diğerinin manasına da kullanıldığı için bazıları kaza, bazıları da hüküm diye ifade etmişlerdir. Bunu bir sene zarfındaki eceller ve rızklar gibi 72 İlmin Işığı Altında Kur'an Tefsiri, c.XIII, s.6919. 73 İlmin Işığı Altında Kur'an Tefsiri, c.XIII, s.6920. 74 Duhan 44/3–4. 20 işlerin kazası diye kayıtlayarak tarif etmek bazı rivayete dayanarak yayılmış ise de "Her hikmetli emir"den açıkça anlaşılan yalnız bir sene ile kayıtlanmış değil, birçok senelere, asırlara ve devirlere ilgisi olan mühim ve büyük işlerdir. Kadir gecesinin asıl kıymeti de böyle feyzi içeren hikmetli emirlerin yerine getirildiği hüküm ve kaza gecesi olmasındadır. 2. Zührî'den rivayet edildiği üzere Kadir, bizim de kadir ve haysiyet tabir ettiğimiz üzere şeref ve azamet manasına olmasıdır ki, azamet ve şeref gecesi demek olur. Çünkü "Bin aydan hayırlıdır." 3. Tazyik (sıkıştırmak, daraltmak) manasına olmasıdır ki, tazyik gecesi demek olur. Zira o gece inen meleklere yer dar gelir denilmiştir. Bu bize şunu ifade eder ki büyük, şerefli olayların ortaya çıkmasının sonundaki hayır ve selâmetin yüceliği oranında büyük bir şiddet ve tazyik ile ilgilidir. Nitekim Kur'ân'ın inişi de meleğin şiddetli baskını ile başlamıştı. Şu halde Kadir gecesinde bu üç mananın üçü de var demektir. Bu sûrede "Kadir gecesi" unvanının üç defa zikredilmiş olması da buna bir işarettir.75 B. Istılahta Kadir Kavramı Dinî literatürde, "leyyletü'l Kadr" şeklinde Kur'an'-ı Kerim'in indirildiği gecenin adı olarak kullanılır. Kur'ân-ı Kerim’in Levh-Mahfuz’dan dünya semasına toptan indirilip Cebrail (a.s.) tarafından, Peygamberimiz (s.a.s.)’e ilk vahyin getirildiği ve hikmetli işlerin ayrıldığı, belirlendiği, açıklandığı, mübarek, feyizli geceye verilen addır. Ekseri görüşe göre Ramazan ayı'nın son on gününün tek günlerinden birinde bulunduğu kabul edilen, İslâm'ın da en kutsal ve faziletli gece olarak değerlendirdiği ve Kadir suresinin de, içerisinde Kadir gecesi bulunmayan bin aydan daha hayırlı olarak zikrettiği gece Kadir Gecesi olarak tanımlanmaktadır. Âlimler, bu geceye, neden Kadir gecesi denildiği hususunda ihtilaf ederek şu izahları yapmışlardır: 75 Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dinî Kur’an Dili, Feza Yayınevi, İstanbul, tsz.,c.IX, s.336. 21 1) Bu gece, işlerin ve hükümlerin takdir edildiği gecedir. Nitekim Ata, İbn Abbas'ın şöyle dediğini rivayet etmektedir: "Allah Teâlâ, bu yıl içinde yağmur, rızk, diriltme, öldürme vs. gibi olabilecek şeyleri, gelecek yılın bu gecesine kadar takdir eder." hadisinin bir benzeri de, Cenâb-ı Hakk'ın, "Her hikmetli iş nezdimizde bir emir ile o zaman ayrılır..."76 âyetidir. Ancak Allah'ın takdiri, bu gecede meydana geliyor değildir. Çünkü Cenâb-ı Hak, olabilecek her şeyi; ta gökleri ve yeri yaratmazdan önce, ezelde takdir etmiştir. Tam aksine bu ifadeyle, "bunları, Levh-i Mahfuza yazmaları sebebiyle; takdir edilen bütün bu işlerin o gecede meleklere açıklanması" kastedilmiştir ki bu görüş, bütün ulemanın tercih ettiği bir görüştür.77 Cevap olarak burada üç şey bahis konusu edilmektedir. Birincisi emirlerin takdiri, yani miktarlarının tayini ve vakitleri emredilmektedir. Bu da ezeldedir. İkincisi, o takdirleri meleklere açıklamaktadır. Yani Levh-i Mahfuz'da yazılır. Bu, Şaban'ın 15. gecesinde olur. Üçüncüsü, o takdir edilenlerin tespiti birtakım nüshalarda yapılır ve idare eden meleklere teslim edilir. Mesela rızıklar bitkiler, yağmurların nüshaları Mikâil'e, harp, rüzgâr, asker, zelzeleler, yıldırımların düşmesi, yerin batması, Cebrail'e verilir. Amel nüshaları İsrafil'e verilir. Musibetlerin nüshaları da ölüm meleği olan Azrail'e verilir. İşte bu Kadr gecesinde olur.78 2) Zührî'nin şöyle dediği nakledilmektedir: "Leyletu’l-kadri" ifadesi, azamet ve şeref sahibi gece, manasına gelip, bu ifade Arabların, "Falancanın, falanca nezdinde kıymet ve şerefi vardır" manasındaki "Lifulânin kadru ınde fulânin" ifadesine dayanır. Bunun delili ise, C. Hakk'ın, "Kadir gecesi, bin aydan hayırlıdır"79 beyanıdır. Sonra, bu, şu iki manaya gelebilir: a) Bu kıymet ve şeref, fail ile ilgilidir. Yani, "Kim o gecede, taatta bulunursa, kıymetli ve şerefli olur..." demektir. b) Bu, fiil ile ilgilidir. Yani, "O gecede yapılan taatların kadr-u kıymetleri daha fazladır..." demektir. Ebû Bekir el-Verrak'ın şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Bu geceye Kadir gecesi denilmesi, o gecede kıymetli bir kitabın kıymetli bir meleğin lisanı üzere, 76 Duhan 44/4. 77 Tefsîru’l Kebir, c.XI, s.228. 78 Büyük Kur’an Tefsiri, c.XVI, s.105. 79 Kadir 97/3. 22 kıymetli bir ümmete inmiş olmasındandır. Belki de Cenâb-ı Hak, "Kadr" lafzını, bu sûrede, işte bu sebepten dolayı üç kez tekrar etmiştir." 3) Leyle-i Kadir, "Darlık gecesi" anlamındadır. Halil bin Ahmed, "Kadir Gecesi'nin manası daraltma gecesidir" der. Yani "kadere aleyhi" maddesinden alınmıştır. Buna daraltma gecesi denilmesinin sebebi o gecede inen melekleri istiab etmekte yeryüzünün daralmasıdır.80 Bu geceye Kadir gecesi denilmesi şeref ve kıymetinden dolayıdır. Çünkü: a) Kur'ân-ı Kerim bu gecede inmeye başlamıştır. b) Bu gecedeki ibadet, içerisinde Kadir gecesi bulunmayan bin ayda yapılan ibadetten daha faziletlidir. c) Gelecek bir seneye kadar cereyan edecek olan her türlü hadiseler Allah Teâlâ'nın ezelî kaza ve takdiri ile ilgili meleklere bu gece bildirilir. d) Bu gecede yeryüzüne Cebrail ( a.s.) ve çok sayıda melek iner. e) Bu gece tanyerinin ağarmasına kadar esenliktir, her türlü kötülükten uzaktır. Yeryüzüne inen melekler uğradıkları her mü'mine selam verirler. Âlûsî'nin kaydettiği üzere; Sofiyye ıstılahında Kadir gecesi, Allah yolunu tutanın, sevilen Hakk'a oranla kıymet ve mertebesini tanıyacağı özel bir tecelliye erdiği gecedir ki, o gece hak yolcusunun aynı toplantıya ve marifette yetişkinler makamına ilk girdiği vaktidir.81 Bazıları da" Bu gecede kıymet sahibi melekler yeryüzüne indiğinden dolayı bu ismi almıştır" demişlerdir.82 C. Kur'an'da Kadir Kavramı 1. Ölçü Anlamında "Her şeyin hazineleri yalnız bizim yanımızdadır. Biz ancak onu belli bir ölçü ile (bikaderin) indiririz." 83 80 Tefsîru’l Kebir, c.XI, s.228 vd. 81 Hak Dinî Kur’an Dili c.IX, s.338. 82 Büyük Kur’an Tefsiri, c.XVI, s.106. 83 Hicr 15/21. 23 2. Takdir Etme Anlamında "…Bunun için yıllarca Medyen halkı arasında kaldın. Sonra takdire (kaderin) göre (bu makama) geldin ey Mûsâ!" 84 84 Tâhâ 20/479. 24 3. Kader Anlamında "…Allah'ın emri mutlaka yerine gelecek, yazılmış bir kader (mekdûrâ)dir." 85 4. Güç yetirme Anlamında "De ki: içinizdekini gizleseniz de açığa vursanız da Allah onu bilir. Göklerde ve yerde olanları da bilir. Allah her şeye kadir (kadîrun)dir."86 5. Miktar Anlamında "…Sonra bütün işler sizin saya geldiklerinize göre bin yıl tutan (mikdâruhu) bir günde O'nun nezdine çıkar."87 6. Daraltmak Anlamında "Onu imtihan edip rızkını daralttığında (kader) ise 'Rabbim beni önemsemedi' der."88 7. Tanıma Anlamında "Onlar hakkıyla Allah'ı tanıyıp (kaderû) bilemediler"89 8. Sıkıştırmak Anlamında "…o öfkeli bir halde geçip gitmişti; bizim kendisini asla sıkıştırmayacağımızı (nekdira) zannetmişti…"90 85 Ahzab 33/38. 86 Al-i İmran 3/29. 87 Secde 32/5. 88 Fecr 89/16. 89 Zümer 39/67. 90 Enbiya 21/87. 25 BİRİNCİ BÖLÜM I. MEVLİD KANDİLİ A. TARİHÇESİ Mevlid Kandili Resûlüllah (s.a.v.)'in doğumuna binaen doğum yıl dönümlerinde kutlanan bir gecedir. Dolayısıyla tarihi Resûlüllah'ın doğduğu geceye dayanmaktadır. Bu gecenin kutlanabilmesi için Mevlid kandilinin bina edildiği Peygamber (s.a.v.) Efendimizin doğduğı geceyi iyi tesbit etmek gerekir. Çünkü yapılacak olan kutlama ve törenler bu gecenin kutsaliyetine inanılarak yapılmaktadır İslam tarihçilerinin çoğunluğua göre Peygamberimiz Efendimiz, Fil vakası denilen olayın meydana geldiği yıl doğmuştur. Bu konuda görüş ayrılığı yoktur. Ancak Araplarda nesi (kameri ile şemsi seneyi birbirine denk getirme metodu) geleneğini göz önüne alanlara göre bu tarih milâdî 569, diğerlerine göre ise, 570 veya 571'dir. Genellikle kabul edilen görüşe göre de Rebîü'levvel ayının 12'sinde Pazartesi günü sabaha karşı veya gündüz dünyaya teşrif ettikleri ifade edilmektedir. Bu tarihin milâdî takvime göre 20 Nisana denk geldiği hesap edilmiştir. İbn-i Abbas'tan rivayet edildiğine göre "Hz. Peygamber (s.a.v.) pazartesi günü doğdu. Pazertesi günü Peygamber oldu. Pazertesi günü vefat etti. Mekke'den Medine'ye hicret için pazertesi günü yola çıktı. Medine'ye pazartesi günü geldi. Hacerü'l-Esved-i pazertesi günü kaldırdı."1 Bu hadise dayanılarak da Hz. Peygamberin Pazartesi günü doğduğu belirtilmiştir. Mevlid kavramı, mücerret olarak kullanıldığında, sadece Hz. Peygamber'in doğumunu ifade eder. Hz. İsa'nın doğumuna "milad" denildiği gibi, Hz. Muhammed'in doğumuna da "mevlid" denmektedir. Bu kelime, hem Türkçe'de, hem de Arapça'da zamanla Hz. Peygamber'in doğum yıl dönümlerini, bu yıl dönümlerinde yapılan merasim ve kutlamaları, bu merasimlerde okunan ve Hz. Peygamber'in doğumunu anlatan eserleri ifade için de kullanılır olmuştur. Kelimenin bu anlam için "mevlüt veya mevlûd" şeklinde telaffuzu ve imlası doğru değildir. Zira "Mevlûd" yeni doğan 1Taberanî, Ebi'l Kasım Süleyman ibn Ahmed, el Mü'cemü'l-Kebîr, Dârü'l-İhyai't-Türasi'l Arabî, Beyrut, 1983, c.XI, s,70. demektir.2 Hz. Peygamber'le ilgili asıl kullanımı yanında zamanla tasavvuf çevrelerinde; Mısır başta olmak üzere Arap dünyasında, velilerin doğum yıldönümlerini de kapsayacak şekilde bir anlam kazanmıştır. B. ÂYET VE HADİSLERDE MEVLİD KANDİLİ Kur'an'ı Kerim'de Resûlüllah'ın doğumu ve doğum tarihi hakkında veya doğumuna binaen kutlanan Mevlid Kandili ile ilgili ne bir âyet ne de hadis külliyatında herhangi bir hadis mevcuttur. Kur'an'ı Kerim'de Resûlüllah ile ilgili zikredilen âyetler, daha çok beşeri ve Peygamberlik yönü ile ilgilidir. Bu âyet ve hadislerden bir kaçını zikredecek olursak: "Andolsun size kendinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir. O, size çok düşkün, mü'minlere karşı çok şefkatli ve merhametlidir." 3 "Peygamber mü'minlere kendi canlarından daha yakındır…"4 "Andolsun ki, Rasûlüllah, sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayı uman ve Allah'ı çok zikredenler için güzel bir örnektir."5 "(Rasûlüm !) Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik."6 "Biz seni bütün insanlara ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik; fakat insanların çoğu bunu bilmezler."7 "Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim."8 "Ben devirden devire aileden aileye intikal eden Âdemoğulları soylarının en temizinden naklolundum"9 2 Kutlu Doğum Haftası, Diyanet Vak., Yay. Ankara, 1990, s.39. 3 Tevbe 9/128. 4 Ahzab 33/6. 5 Ahzap 33/21. 6 Enbiya 21/107. 7 Sebe 34/28. 8 Malik, b. Enes, Muvatta, Çağrı Yayınları, İst., 1992, Hüsnül Huluk, 7. 9 Buhari, c.9, s.272. 24 II. REGÂİB GECESİ A. TARİHÇESİ Halk dilinde üç aylar olarak bilinen ayların ilki ve hicri yedinci ay olan Recep ayının ilk Cuma gecesi Regâib gecesidir. Recep ayı kameri bir aydır. İlk Cuma gecesi ayın kaçıncı gününe denk geleceği belli değildir. Gün olarak sabit bir tarihi yoktur. Bazı eserlerde bu gece Resûlüllah (s.a.v.)'ın, annesinin rahmine düştüğü gece olarak ifade edilmekte ve bu olaya dayandırılmaktadır. Bu rivayetler güvenilir nakli delillerle sabit olmamıştır. Ayrıca Receb’in ilk günleriyle Rebiü’l-evvel ayının on ikisi arasındaki süre tabii doğum süresinden az olduğu için mantıki açıdan da doğru bulunmamıştır. Yine bu geceyi delillendirmek için bazıları da "bu gece annesinin hamileliğini anladığı gecedir" demişlerse de bunu doğrulayan bir rivayet de yoktur.10 Gelenekselleşmiş ancak dayanaktan yoksun bir bilgiyle Türkiye'de ve birçok İslâm ülkelerinde Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'in babası Abdullah'ın evlendiği geceye, Regâib gecesi ismi verilmektedir. Bu geceye bu şekilde bir dayanak bulmak doğru değildir. Zira böyle delillendirmek, Resûlüllah (s.a.v.)'ın erken doğduğu anlamına gelir ki, bu da bir Peygamber için noksanlık ve kusurdur. Zira Rebîülevvel ayı ile Recep ayı arasında yedi ay vardır. Hernekadar temelendirilmeye çalışılsa da hakkındaki bilgiler kesin olmadığı için tarihçesi sağlam değildir. B. ÂYET VE HADİSLERDE REGÂİB GECESİ Kur'an-ı Kerim'de Regâib gecesi ile ilgili ne bir âyet ne de hadis külliyatında herhangi bir hadis mevcuttur. Hernekadar Resûlüllah (s.a.s)'in Receb'in ilk perşembe gününü oruçla geçirdiği ve gecesini de, bu geceye mahsus olmak üzere on iki rekât namaz kıldığı rivayet edilse de bu rivayetlerin herhangi bir dayanağı yoktur. Çünkü bu namazın kılınması, fıkıh âlimleri arasında ihtilaf konusu olmuş ve Âlimlerin ekseriyetinin görüşü böyle bir namazın olmadığı yönündedir. Zira Müslümanlar arasında, Regâib gecesinde on iki rekât namaz kılma alışkanlığı, ilk kez on ikinci yüzyılın başlarında görülmüştür. Dolayısıyla bu gece nassa dayanmamaktadır. 10 Şamil İslâm An., c.V, s. 240. 25 III. İSRÂ VE Mİ'RAC OLAYI A. TARİHCESİ Kur'an-ı Kerim'de birçok peygambere verilen mucizelerden söz edilir. Bu mucizeler peygamberlerin değil Cenâb-ı Allah'ın fiilidir, peygamberlerine bir lütuf ve ihsanıdır. Peygamberlere mucizeler verilmesi birçok hikmet içermesinin yanı sıra, Yüce Allah tarafından o peygamberin taltif edilmesi anlamı da taşır. Hz. Muhammed (s.a.v.)'e de ilahi bir lütuf olarak verilen birçok mucizeler vardır. Bunların en önemlisi Kur'an-ı Kerim'dir ve daimi bir mucizedir. Ayrıca Resûlüllah (s.a.v.)'ın zaman zaman gösterdiği veya kendisine gösterildiği mucizeler vardır. Bu mucizelerden biri de özellikle Ebû Talib ve Hz. Hatice'nin vefatlarından sonra müşriklerin eza ve cefalarını arttırdıkları döneme rastlayan İsrâ ve Mi'rac mucizesidir. İsrâ ve Mi'rac mucizesi beraberinde başka mucizelerin de bulunduğu bir mucizedir. C. Hak: "Ona ayetlerimizi gösterelim diye"11 ifadesiyle bu mucizelere dikkat çekmiştir. İsrâ ve Mi'rac ile ilgili olarak Hz. Peygamber (s.a.v.)'den nakledilen hadislerde yer alan bilgiler ve Kur'an âyetlerinin konuya ışık tutan delaletleri farklı yorumlara açık olduğu için, İsrâ ve Mi'rac'ın tarihi, nasıl cereyan ettiği hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. 1. Zamanı Öncelikle şunu belirtelim ki bu olay, bütün hadis kitaplarında ayrıntılarıyla anlatılmış, İslâm'ın ulaştığı her yerde sahabilerden rivayet edilmiştir. Bundan dolayı mütevâtir bir mahiyet arz eder. İsrâ ve Mi'rac olayının vakti hususunda da çok farklı rivayetler vardır. Bu rivayetlerden birine göre peygamberlikten önce vuku bulmuştur. Bir başka rivayete göre peygamberlikten on beş ay sonra meydana gelmiştir. Zira bu tarih, Necm Sûresi'nin iniş tarihine denk gelse de; İsrâ Sûres'inin iniş tarihine denk gelmez. Çünkü İsrâ Sûres'nin, Mekke döneminin ortalarına doğru indiği rivayet edilmektedir. Başka bir rivayete göre ise peygamberlikten beş yıl sonra gerçekleşmiştir. Bu tarih, İsrâ Sûresi'nin iniş tarihine denk gelse de Necm Sûresi'nin inişinden çok sonradır. Çünkü Necm Sûresi, 11 İsrâ 17/1. 26 bu tarihten çok önce inmiş olan ilk sûrelerdendir. Kimi rivayete göre de İsrâ ve Mi'râc, peygamberlikten beş yıl önce olmuştur ki bu tarih, hiçbir sûrenin iniş tarihine uymaz. İki olayın, peygamberlikten bir yıl önce olduğunu söyleyen çok garîb bir rivayet de vardır.12 Nevevî, İsrâ olayının nübüvvetten 10 yıl 3 ay sonra vuku bulduğunu söylemektedir. El-Fetevâ'da, nübüvvetin 5 veya 6. yılında vuku bulduğu belirtilmektedir. Şifa'nın şerhinde, İsrâ olayının nübüvvetin 12. yılında meydana geldiği kesin bir şekilde tespit edilmiştir. İbn-i Hazm, bu hususta icma olduğunu söyleyerek, Fetevâ'daki görüşü kabul etmiştir. Şöyle ki: "Hz. Hatice beş vakit namaz kılmadı ve hicretten 3 yıl önce vefat etti."13 Keşşaf sahibi ise, Enes (r.a.) ve Hz. Hüseyin'den bunun, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in, peygamber olmasından önce vuku bulduğunu nakletmiştir.14 Yukarıda zikredilen ihtilafların yanında Mi'rac'ın Resûlüllah'ın hayatında bir defa mı yoksa birden fazla mı vuku bulduğu hususunda da farklı görüşler bulunmakla birlikte; İslam bilginlerinin çoğunluğuna göre bir defa meydana gelmiştir. Âlimler, bu gecenin hangi gece olduğu hususunda da ihtilaf etmişlerdir. Mukâtil, o gecenin, hicret'ten bir yıl önceki bir gece olduğunu söylemiştir. Tercih edilen görüşe göre Mi'rac hicretten önce peygamberliğin 13. yılında (m.622) recep ayının 26'sını 27'sine bağlayan gece meydana gelmiştir. Hicretten 18 ay önce peygamberliğin 12. yılında Ramazan ayının 17'sinde, hicretten bir yıl önce 17 rebiülevvelde, yine hicretten 6 ay önce Ramazan ayında meydana geldiğine dair rivayetler de vardır. Bazıları "Ramazan" bazıları "Şevval" ayında vuku bulduğunu söylemişlerdir. İbn-i Mulakkı'nin, Vakîdi'nin rivayetinden naklettiğine göre, İsrâ cumartesi günü, ayın 27. gecesinde vuku bulmuştur. En sahih görüş, "İsrâ'nın pazartesi gecesi olmasıdır. " İbn'ul Münzir de bu görüşe katılmıştır.15 12 Zemahşeri, Ebû Kasım Carullah Muhammed b. Umer b. Muhammed, el-Keşşaf an Hakaikı't-Tenzîl ve Uyûnü'l- Ekavil fî Vücûhi't-Te'vîl, Daru-l Kütübi-l İlmiye, Beyrut 2003, 2/437. 13 Kurtubî, Abdullah, Muhammed b. Ahmed el- Ensarî', el-Camiu li Ahkâmi'l Kur'an, Dârul Ehyai'tTürrâsi-l Arabî, Beyrut, 1985, c.X, s.211. 14 Tefsîru’l Kebir, c.VII, s.292. 15 Âlusî, Ebu'l Fadl Şihabuddin Seyyid Muhammed, Rûhu'l Meânî, Dâru'l Fükir, Beyrut, 1997, c.XI, s.122. 27 2. Yolculuk Şekli İsrâ ve Mi'rac hadisesindeki yolculuğun ne şekilde gerçekleştiği hususunda âlimler ihtilaf etmişlerdir. Bu konuda Ebû Cafer et-Taberî, şöyle demektedir: "Bizim katımızda doğru olan görüş şudur: Allah Teâlâ, kulu Muhammed (s.a.v.)'i Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksâ'ya kullarına nasıl haber vermişse öyle götürmüştür. Nitekim bu husustaki rivayetler, birbirlerini teyit etmektedir. Yani Allah Teâlâ, Hz. Peygamber'i "Burak'a bindirerek onu Mescid-i Aksâ'ya götürmüştür. Çünkü Resûlüllah (s.a.v.) olayın başlangıcını anlatırken…"sonra bana katırdan küçük, merkepten büyük bir binek getirildi, gözün görebildiği en son noktaya kadar adım atabilecek evsaftaydı. Ona Beyt'ul-Makdis'e gelinceye kadar bindim, daha sonra onu, peygamberlerin bineklerini bağladıkları halkaya bağladım ve sonra mescide girdim."16 şeklinde ifade etmiştir. 17 Buharî ve diğer hadis kitaplarında sahih rivayetlerle rivayet edildiği üzere, Hz. Peygamber (s.a.v) Burak ile Beytü'l-Makdis'e vardıktan sonra oradaki büyük ve sert kayadan göğe çıkarıldı.18 Bazıları göğe yükselmenin de "Burak" üzerinde meydana geldiğini söylemişler ise de, gerçek olan şudur: Mescid-i Aksâ'ya kadar İsrâ (gece yolculuğu) Burak ile olmuş; ondan sonra mi'rac, asansör kurulmuştur.19 Ebu Sa'îd-i Hudrî'den rivayet olunduğu üzere Resûlüllah buyurmuştur ki: "Beytü'l-Makdis'te olanları bitirdiğim zaman Mi'rac getirildi ki, ben ondan güzel bir şey görmedim. Ve o, odur ki, ölünüz can çekişme vaktinde gözlerini ona diker. Arkadaşım, beni, onun içinde kapılardan bir kapıya ulaşıncaya kadar çıkardı ki, ona "Koruyucu melekler kapısı"20 denir. Koruyucular kapısı, gök koruyucularının beklediği dünya göğü kapısıdır. Nitekim bu konuda "Ve onu, her kovulmuş şeytandan koruduk"21 buyrulmuştur. Ebû Said-i Hüdrî'nin başka bir rivayetinde de şu detaylı açıklama vardır: "Sonra Mi'rac getirildi; insanların ruhu onda göğe yükselir baktım ki, gördüğüm 16 Müslim, b. el-Hacca, el-Camiu's-Sahih, Çağrı Yayınları, İst., 1982, İman: 259. 17 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X, s.29. 18 Hak Dinî Kur’an Dili, c.V s.274 vd. 19 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X, s.29. 20 Taberi, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir, Câmiu'l-Beyan an Te'vîli Âyi'l-Kur'an, Dârü-l Fikir, Beyrut, 1999, c.8, s.12. 21 Hicr15/17. 28 şeylerin en güzeli; görmez misin ölmek üzere olan kimse, ona nasıl gözünü diker? Bunun üzerine dünya göğü kapısına kadar yükseltildik.22 Kütüb-i Sitte ve diğer hadis kitaplarında Mi'rac hadislerinin birçok rivayetleri vardır. Bu hadislerde dünya göğüne kadar yükselmenin Mi'rac ile ilgili olduğu açıkça belirtilmiş, daha ilerisi ise muhtemeldir. el-Alâî, tefsirinden Âlûsî'nin naklettiğine göre o, şöyle demektedir: "Hz. Peygamber'in (s.a.v.) isrâ gecesinde beş bineği vardı. Birincisi, Burak'tı ve Hz. Peygamber (s.a.v.) ona Beyt'ul-Makdis'e kadar binmişti. İkincisi, Mi'rac'tı onunla birinci semaya kadar yolculuk yapmıştı. Üçüncüsü, yedinci semaya kadar yolculuk yaptığı meleklerin kanatları, dördüncüsü, yedinci semadan Sidret'ulMuntehâ'ya kadar yolculuk yaptığı Cebrail (a.s.)'in kanadı, beşincisi ise, Sidret'ulMünteha'dan Kab-ı Kavseyni'ye kadar yolculuk yaptığı Refref'lerdir."23 Gerçi Allah'ın kudretine göre bu vasıtalara gerek yoktur. Yüce Allah'ın dilediğini bir anda herhangi bir yere ulaştırmaya gücü yeter. Fakat bütün bunlar, ayetlerini göstermek ve ikramını ortaya koymak cümlesinden sayılır. Zira C. Hak bu gerçeği; "Ona bazı ayetlerimizi göstermek için, gece yolculuğuna çıkarttık."24 Mi'rac'a çıkarmak için de "Gerçekten Rabbinin varlığının en büyük âyetlerini görmüştür."25 şeklinde ortaya koymuştur. Bazı müfessirlere göre, Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksâ'ya kadarki mesafede sadece Burak vardı. Mescid-i Aksâ'dan Allah'ın izin verdiği yere kadarki mesafe için de Mi'rac vardı. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in çıkılacak on noktası vardı. Yedisi gökler, sekizincisi, Sidret'ül-Muntehâ, dokuzuncusu, kalemlerin seslerinin işitildiği Müstevâ, onuncusu ise, Arş'tı. En doğrusunu Allah bilir.26 Ahmed Mustafa el-Merağî ise tefsirinde, İsrâ ve Mi'rac ile ilgili olarak şunları söylemektedir: "Bu ayette ( İsrâ 1) zikredilen sadece İsrâ olayıdır. Mi'rac olayı ise burada söz konusu olmayıp, Necm süresinde geçmektedir."27 22 Haris, b. Ebî Usame, Beğiyyefu Bahis an Zevaidi Müsnedi Haris, Medine, 1992,c.1 s.170. 23 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X, s.25. 24 İsra, 17/1. 25 Necm, 53/18. 26 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X, s.25. 27 Büyük Kur’an Tefsiri, s.27. 29 B. ÂYETLERDE İSRÂ VE Mİ'RAC Resûlüllah (s.a.v.)'ın peygamber olmasıyla birlikte putperestler, Müslümanlar üzerinde artarak devam eden baskılar kurdular. Peygamber ailesiyle az sayıdaki Müslümanlara karşı üç yıl süren ekonomik ve sosyal boykot uyguladılar. Bu boykotun ardından da kısa aralıklarla eşi Hz. Hatice ile amcası ve hamisi Ebû Talib'i kaybetmesi, Resulullah (s.a.v.)'i derinden sarsmış ve üzmüştü. İsrâ ve Mi'rac hadisesine gelinceye kadar Resûlüllah (s.a.v.)'in çektiği bu sıkıntı ve üzüntüleri; Allah Teâlâ, bir bakıma Resûlünü hem teselli etmek hem de sabır ve tahammülü dolayısıyla ödüllendirmek için yüceliklerin zirvesinde bir izzet ve şerefe ulaştırmak istemiştir.28 Kur'an-ı Kerim'de İsrâ olayını ortaya koyan sadece İsrâ sûresinin 1. âyetidir. Necm sûresinin ilk âyetleri ise, Mi'rac olayına işaret etmektedir. İsrâ süresinde bu konu ile ilgili geçen âyette C. Hakk: "Bir gece kendisine âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye kulunu Mescid-i Haram'dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksâ'ya götüren Allah noksan sıfatlardan münezzehtir…"29 buyurmuştur. Necm süresinde geçen âyetler ise şöyledir: "Çünkü onu güçlü kuvvetli ve üstün yaratılışlı biri (Cebrail) öğretti. Sonra en yüksek ufukta iken asıl şekliyle doğruldu." "Sonra (Muhammed'e) yaklaştı, derken daha da yaklaştı. O kadar ki (birleştirilmiş) iki yay kadar, hatta daha da yakın oldu." "Bunun üzerine Allah (cc), kuluna vahyini bildirdi. (Gözleriyle) gördüğünü kalbi yalanlamadı." "Onun gördükleri hakkında şimdi kendisi ile tartışacak mısınız?" "Andolsun onu, Sidretü'l-Müntehâ'nın yanında önceden bir defa daha görmüştü." "Cennetü'l-Me'va da onun yanındadır." "Sidre'yi kaplayan kaplamıştı." 28 Kur'an Yolu, c.3, s.402. 29 İsrâ, 17/1. 30 "Gözü kaymadı ve sınırı aşmadı." "Andolsun o, Rabbinin en büyük âyetlerinden bir kısmını gördü." 30 C. HADİSLERDE İSRÂ VE Mİ'RAC Âyetlerde zikredilen İsrâ ve Mi'rac hadisesi, bu olayın mahiyeti hakkında bize detaylı bilgi vermemektedir. Zira bu olayın büyük bir kısmı, gaiple ilgilidir. Dolayısıyla bu bilgi daha ziyade hadislerden elde edilmektedir. Müfessirler, İsrâ olayı hakkında Peygamber (a.s.v)'den ve ashabından değişik senedlerle birçok hadis rivayet etmişlerdir. Bu hadislerde İsrâ'nın oluşu ve Peygamber (a.s.v)'in bu olay esnasındaki durumu anlatılır.31 Bu olay, bir rivayete göre yirmi beş başka bir rivayete göre de kırk sahabeden gelen farklı rivayetlerle anlatılmaktadır. Bu rivayetler ışığında olayın vuku buluşu ve mahiyeti şöyledir. Bir rivayete göre İsrâ olayı; Peygamberimiz, Ka'be'de Hacer-i Esved'in yanında, uyku ile uyanıklık arası bir durumda32 bir başka rivayete göre de, amcası Ebû Tâlib'in kızı Ümmü Hani'in evinde iken cereyan etmiştir. Birinci rivayete göre âyette geçen, "Mescid-i Haram" ifadesinden kastedilen, Mescid-i Haram'ın bizzat kendisi değil, çevresidir. Çünkü Hacer-i Esved, Kâbe'nin elli metre kadar dışındadır. Yine âyette geçen ve uzak mescid anlamına gelen Mescid-i Aksâ ise, çoğunluğun kanısına göre Kudüs'te bulunan Süleyman ma'bedidir. Zira Kur'ân'ın indiği dönemde burası harabe halinde idi ve Mescid-Aksâ adını taşımıyordu. Daha sonra Hz. Ömer zamanında Müslümanlar tarafından, Süleyman Ma'bedi harabesinin bir bölümü üzerinde yapılan mescide, Mescid-i Aksa denmiştir.33 Buhai, Müslim, Tirmizi ve Neseî, Enes b. Malik kanalıyla Hz. Peygamber'den şöyle rivayet etmektedirler: "Ben Hicr'de (başka bir rivayette hatimde) uyku ile uyanıklık arasında iken, bana bir zat geldi; şuramı (gırtlağının altındaki göğüs başına işaret etti) şurama kadar (göbeğine işaret etti) yardı. Kalbimi çıkardı, yıkadı, yerine koydu. Sonra bana katırdan 30 Necm, 53/5–18. 31 İzzet Derveze, et-Tefsîru’l Hadis, Ekin Yayınları, İst., 1998, s.327. 32 Buhari, Bed'ül Halk 6. 33 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X, s.11. 31 küçük, merkepten büyük bir binek getirildi. Gözün görebildiği en son noktaya kadar adım atabilecek evsaftaydı. Ona Beyt'ül-Makdis'e gelinceye kadar bindim, daha sonra Onu, peygamberlerin bineklerini bağladıkları halkaya bağladım ve sonra mescide girdim. Orada iki rekât namaz kıldıktan sonra, mescitten çıktım. Cebrail bana iki kap getirdi. Biri şarap diğeriyse süt doluydu. Ben sütü seçtim. Cebrail bana, "Sen fıtratı seçtin" dedi. Sonra beni göğe götürdü…"34 Buhari ve Müslim'de olmayıp, Acurî ve Semerkandî tarafından rivayet edilen hadislerden biri de Ebu Said el-Hudrî'den gelmektedir. "Bana bir binek getirildi. Binekten daha çok katıra benziyordu. Daima sallanan iki kulağı vardı. O peygamberlerin binmiş olduğu Burak'tı. Ona bindim ve yola çıktım. Ayakları gözlerin görebildiği en son noktaya kadar uzanıyordu. Sağımda, "Ey Muhammed! Biraz durur musun? Sana bazı sualler sorayım" diye bir ses duydum. Ben yola devam ettim, ona yönelmedim. Bu sefer solumdan gelen bir ses, Ey Muhammed! Biraz durur musun?" dedi. Ben yine yoluma devam ettim, ona yönelmedim. Sonra Önüme, dünyanın ziynetlerini takınmış ve ellerini havaya kaldırmış bir kadın çıktı ve bana, "Biraz bekler misin? Sana bir şeyler soracağım" dedi. Ona da yönelmedim. Sonunda Beyt'ül-Makdis'e geldim. Hayvandan indim. Onu peygamberlerin bineklerini bağladıkları kulpa bağladım. Sonra mescide girerek, orada iki rekât namaz kıldım. Cebrail bana; "Ey Muhammed! Ne işittin?" diye sordu. Dedim ki sağımdan, "Ey Muhammed! Biraz durur musun? Sana bazı sualler sorayım" diye bir ses işittim. Ama ben yoluma devam ettim ve ona yönelmedim. Cebrail, "O, Yahudilerin münadisiydi. Eğer durmuş olsaydın, ümmetin de Yahudileşirdi" dedi. Hz. Peygamber, sol tarafından da aynı sesi işittiğini söyleyince, Cebrail, "O da Hıristiyanların münadisiydi. Eğer dursaydın, senden sonra senin ümmetin de Hıristiyanlaşırdı" dedi. Hz. Peygamber daha sonra önüne çıkan kadından bahsetti ve ona da yönelmediğini söyledi. Cebrail, "O dünyadır. Eğer dursaydın dünyayı ahirete tercih etmiş olurdun" dedi. (Hz. Peygamber sözüne devam etti.) Sonra bana iki kap getirildi. Birinde süt, diğerinde şarap vardı. Bana denildi ki; "Al bunlardan birini iç; hangisini istiyorsun?" Ben sütü aldım ve içtim. Cebrail bana; "Sen fıtratı seçtin. Eğer şarabı seçmiş olsaydın, ümmetin senden sonra sapıtacaktı" dedi. 34 Buhari, İman: 259. 32 Sonra insanoğullarının ruhları kendisinde yücelen bir miracı bana getirdiler. Öyle ki gördüklerimin hepsinden daha iyiydi. Bakmaz mısınız, insan sekeratta iken gözünü dikip ona bakar? Böylece o bizi yücelere doğru götürdü. Birinci göğün kapısına vardığımızda Cebrail, "Kapıyı açın" dedi. "Sen kimsin?" diye sordular. O, "Ben Cebrail'im" deyince onlar, "Yanındaki kim?" diye sordular. Cebrail; "Yanımda Muhammed var" deyince onlar, "Muhammed peygamber olarak gönderildi mi?" dediler. Cebrail; "Evet, gönderildi" deyince, kapı açıldı ve bana selâm verdiler. Orada göğü koruyan meleği gördüm; ismi İsmail'di. Beraberinde yetmiş bin melek vardı. Her birinin yanında ayrıca yüz bin daha vardı."35 Enes b. Mâlik (r.a.) de İsrâ olayını şöyle anlatmaktadır: "Resûlüllah (s.a.v.) Efendimizin gece yolculuğunda, Kâbe'de uyuduğu bir sırada kendisine bu hususta vahiy inmeden önce üç melek geliyor. Onlardan biri, "hangisidir o?" diye soruyor. İkincisi, "o, onların en hayırlısıdır!" diye cevap veriyor. Üçüncüsü ise, "hayırlı olanı yakalayın" diyor. O gece Peygamber (s.a.v..) melekleri görmüyor. Diğer bir gece yine melekler geliyorlar. Peygamberin (s.a.v.) ise kalbi (onları) görüyor, gözleri uyuyor. Çünkü O'nun kalbi uyumaz. Zaten peygamberlerin gözleri uyur, ama kalpleri uyumaz. Melekler ikinci gece Onunla hiç konuşmadan kendisini alıp Zemzem Kuyusu'nun yanına götürürler. Onlardan Cibril, ilgilenerek Peygamber (A.S.) Efendimizin göğsünü yarar, içini boşaltıp kendi eliyle Zemzem dökerek yıkayıp iyice temizler; sonra altından bir leğen ve içinde altından bir tas getirir ki, bu kaplarda îman ve hikmet bulunmaktaydı. Onu, Peygamber (s.a.v.)'in, boyun damarlarına ulaşıncaya kadar (kalbine) boşaltır, göğsünü kapattıktan sonra O'nu alıp Dünya Seması'na yükseltir. Cebrail, göğün kapılarından birini çalar, Gök ehli, "Kimdir o?" diye seslenirler. "Ben Cebrail'im." der. "Yanındaki kim?" diye sorarlar; O da: "Muhammed'dir." der. Gök ehli: "0, peygamber olarak gönderildi mi?" diye sorarlar, Cibril de: "Evet." der. Gök ehli: "O'na merhaba ve hoş geldi, diyoruz" söyleyerek birbirlerini müjdelerler. Çünkü gök ehlinin, Allah'ın Muhammed (s.a.v.)'le yeryüzünde neyi murat ettiğini, kendilerine bildirmedikçe bilemezler. 35 Taberi, c. 8, s.12. 33 Birinci gökte Âdem (A.S.) ile buluşurlar, Cibril: "Bu senin baban Âdem'dir" der. Peygamberimiz (s.a.v.) Âdem'e selâm verir, O da O'nun selâmını alıp cevaplar ve "evlâdıma merhaba, hoş geldin. Ne güzel evlâtsın sen!" der. Bu arada Peygamberimiz (s.a.v.) gökte akmakta olan iki ırmak görür ve "bunlar nedir ya Cibril !" diye sorar. O da, "Nil ile Fırat'ın aslı (maddesi veya benzeri) dir" der. Böylece gökte bir süre yol aldıktan sonra üzerinde inci ve mercandan bir saray bulunan başka bir ırmağa rastlarlar. Eliyle ırmağa dokununca, onun çok güzel misk kokulu bir ırmak olduğunu görür. "Bu nedir ya Cibril !" diye sorar. O da; "Rabbinin sana hazırladığı Kevser'dir" der. Sonra Melek Cebrail, Peygamberimiz (s.a.v.)'le beraber ikinci göğe yükselirler. Birinci gökteki melekler gibi, onlar da, "bu kim?" diye sorarlar. "Ben Cibril'im" der, Onlar: "Beraberindeki kim?" diye sorarlar, Cebrail (a.s.) da "Muhammed'dir..." der. Onlar: "O, peygamber olarak gönderildi mi?" diye sorarlar, Cebrail, "Evet gönderildi" der. Melekler: "Ona merhaba, hoş geldin" derler. Sonra üçüncü göğe yükselirler. Orada da, birinci ve ikinci göklerdeki sorular sorulur. Sonra dördüncü göğe yükselirler. Aynı sorular orada da sorulur. Sonra beşinci göğe yükselirler. Orada da benzeri şeyler sorulur ve altıncı göğe yükselirler. Orada da aynı şeyler sorulur. Sonra yedinci göğe yükselirler. Orada da benzeri şeyler sorulur. Her gökte, peygamberlerden birkaç tanesi bulunmaktadır ki, Peygamberimiz (s.a.v.) onları bir bir isimleriyle zikretti. Onlardan İdris'e ikinci gökte, Harun'a dördüncü gökte, bir diğerine -ki ismini hatırlayamadım- beşinci gökte, İbrahim'e ise altıncı gökte, Musa'ya yedinci gökte rastlamıştı. Bu da Musa'nın ilâhî kelâmla üstün tutulmasının belirtisidir. Nitekim vaktiyle Musa: "Rabbim! Bir başkasını benim üzerime yükselteceğini sanmıyorum" demişti. Sonra Melek Cibril, Peygamberimiz (s.a.v.) ile beraber yedinci göğün üstüne yükselirler ki, oraları Allah'tan başkası bilmez. Tâ ki, Sidretü'l-Münteha'ya gelirler. Cebbâr olan Rabbü'l-İzzet (rahmetiyle) yaklaşır ve (kudretini, azametini) sarkıtır; öyle ki iki yay, ya da daha az bir mesafe kalır. Allah (c.c), Peygamberimiz (s.a.v.)'e bu makamda vahyettiğini vahyetmiştir ve bu arada Peygamberimizin ümmetine bir gün, bir gecede (kılınmak üzere} elli vakit namaz farz kılınmıştır. Peygamberimiz (s.a.v.) oradan inerken Musa (a.s.) ile 34 karşılaşmıştır -ki ben Musa olduğunu sanıyorum- Musa (a.s.), Ya Muhammed! Rabbin sana ne gibi ahitte bulundu" diye sorar. O da: "Bir gün, bir gecede elli vakit namaz..." diye cevap verir. Bunun üzerine Musa (a.s.), Ümmetinin buna gücü yetmez, dön de Rabbinden hafifletmesini iste!" der. Peygamber (s.a.v.), Melek Cebrail'e dönüp işaretini bekler. 0 da: "Evet, dilersen Rabbine yüksel" der. Peygamber (s.a.v.) bulunduğu yerde: "Ya Rabbî! Bunu hafiflet. Çünkü ümmetimin buna gücü yetmez" der. Allah on vakti kaldırır. Sonra Peygamberimiz (s.a.v.), Musa'ya döner -ki Musa (a.s.) olduğunu sanıyorum-, derken gide gele bu namazı beş vakte düşürür. Musa: (a.s.) yine "Ya Muhammed! Vallahi bundan daha az bir namazı İsrâil oğulları'na teklif ettim, gevşeklik ve zaaf göstererek terk ettiler. Oysa senin ümmetin beden, kalp, göz ve kulak bakımından daha kudretli değildirler. Rabbine dön de bunun hafifletilmesini iste" der. Peygamberimiz (s.a.v.), yine Cibril'e dönüp işaretini bekler; Cibril bunu uygun karşılar ve Peygamberimiz (s.a.v.) tekrar durumu Rabbine arz eder: "Ya Rabbi! Ümmetimin bedenleri, kalpleri, gözleri ve kulakları daha kuvvetli değildirler. Beş vakıt namazı hafiflet" diye istekte bulunur, bunun üzerine Cenabı Hak; — Ya Muhammedi diye seslenir. O da: — Buyur Rabbim! Emrine hazır bekliyorum, der. Allah — Artık söz benim yanımda değişmez. Bu, Ümmü'l-Kitap'ta farz kılındığı gibidir. Her iyilik on misliyle karşılık görür. Namaz, Ümmü'l-Kitap'ta elli (vakit)dir ve beş (vakit) namaz olarak sana farz kılınmıştır. Peygamber (s.a.v.), Musa'ya (a.s.) döndüğünde, Musa (a.s.) sorar: — Ne yaptın? Ya Muhammedi! O da: — Rabbim hafifletti: "Her iyilik on misliyle karşılık görür" buyurdu, diye cevap verir. Musa (a.s..) ona: — Ben bu konuda daha azıyla İsrail oğulları'nı denedim, yapamadılar, terk ettiler. Sen Rabbine dön de hafifletilmesini dile, diyerek öneride bulunur. Peygamberimiz (s.a.v.) ona şöyle der: — Ya Musa! Andolsun ki, Rabbimden utandım. Artık bu hususta istekte bulunamam. Musa (a.s.) : 35 — Öyle ise, Allah'ın ismiyle yeryüzüne in! Der. Peygamberimiz (s.a.v.) de o halden sıyrılıp kendine gelince, kendini Mescidü'l-Haram'da bulur."36 Aynı olayı Ahmed b. Hanbel yine Enes b. Mâlik (r.a.) den şöyle naklediyor: "Bana Burak getirildi. Beyaz bir hayvandı; merkepten biraz büyük, katırdan biraz küçük idi. Ön ayağını (adımım) gözünün görebildiği mesafenin sonuna kadar atıyordu. Ona bindim, Beytü'l-Makdis'e vardım. Peygamberlerin kendi bineklerini bağladıkları halkaya bağladım. İçeri girip iki rekât namaz kıldıktan sonra dışarı çıktım. Cebrail, birinde şarap, diğerinde süt dolu iki kap sundu. Ben sütü seçtim. Cebrail bana: "Fıtratı seçtin" dedikten sonra benimle birlikte Dünya göğüne yükseldi. Kapının açılmasını istedi. "Kimsin? denildi. O da "Cibril'im" dedi. "Yanındaki kim?" denildi. "Muhammed'dir" dedi. Bunun üzerine: "Ona peygamberlik gönderildi mi?" denildi. O da: "Evet gönderildi" diye cevap verdi. Kapı açıldı. Âdem (a.s.) ile karşılaştım. Bana "merhaba!" dedi ve hayır ile duada bulundu. Sonra ikinci göğe yükseldik. Aynı sorular ve cevaplar orada da tekrarlandı. Kapı açıldı. İki teyze oğlu Yahya ve İsa Peygamberlerle karşılaştım. İkisi de bana "merhaba!" deyip hayırlı duada bulundular. Sonra üçüncü göğe yükseldik. Aynı sorular soruldu, cevaplar verildi. Kapı açıldı. Yusuf Peygamberle karşılaştım. Güzelliğin yarısı ona verilmiştir. Bana "merhaba!" dedi ve hayır ile duada bulundu. Sonra dördüncü göğe yükseldik. Yine aynı sorular soruldu, cevaplar verildi. Kapı açıldı. İdris Peygamberle karşılaştım. O da bana "merhaba!" dedi ve hayır ile duâ etti. Sonra beşinci göğe yükseldik. Aynı sorular soruldu ve cevaplar verildi. Kapı açıldı. Harun Peygamberle karşılaştım. O da bana "merhaba!" dedi ve hayır ile duada bulundu. Sonra altıncı göğe yükseldik. Aynı sorular soruldu, cevaplar verildi. Kapı açıldı. Orada Musa Peygamberle karşılaştım. O da bana "merhaba!" dedi ve hayır ile duada bulundu. Sonra yedinci göğe yükseldik. Kapıda aynı sorular soruldu ve cevaplar verildi. Kapı açıldı. İbrahim Peygamberle karşılaştım; sırtını Beytü'lMa'mur'a dayamış duruyordu. Her gün yetmiş bin melek oraya giriyor, ama bir daha dönmüyorlardı. Sonra Sidretü'l-Münteha'ya yükseldik. Bu(radaki) ağacın yaprakları filkulağına, meyveleri de dağın tepesine (veya asma altına konulan pa-yendeye) benziyordu. İlâhî emirlerden (onun tecellilerinden, o meyveler) yere düşecek gibi oluyor ve rengi değişiyordu. Allah'ın hiçbir kulu onun (ağacın ve meyvesinin) 36 Buharî, Kitabu't-Tevhîd, 37. 36 güzelliğini anlatamaz. Cenâb-ı Hak, bana vahyettiğini etti ve üzerime elli vakit namaz farz kıldı." 37 Buna yakın bir üçüncü rivayeti ise, Müslim, Şeybar b. Ferûh tarikıyle nakletmiştir.38 Ahmed b. Hanbel'in Abdurrezzak tarikiyle yaptığı rivayete göre, Hz. Peygamber (s.a.v.) Efendimiz şöyle buyurmuştur: "İsrâ gecesi, Burak'ı eyerlenmiş bir halde bana getirdiler. Ağzına gem vurulmuştu. Sırtına binilmek istenince zorluk çıkarıyordu. Bunun üzerine Cibril ona: "Seni bu harekete iten nedir? Allah'a andolsun ki, sana Muhammed'den -Allah yanındadaha iyi ve kadri yüce bir kimse binmemiştir." Deyince, Burak terledi."39 Buhârî'nin, Ebû Zer (r.a.) hadisinden naklen yaptığı rivayette deniliyor ki: "Mekke'de bulunduğum bir sırada evimin damı yarıldı ve Cibril indi. Göğsümü yardı, zemzem suyu ile yıkadıktan sonra içi, hikmet ve imân dolu altından bir leğen getirdi, göğsüme boşalttı. Göğsümü kapadıktan sonra elimden tutup Dünya göğüne yükseldik. Göğün kapısına geldiğimizde, Cebrail, gök bekçisine: "Kapıyı aç!" dedi. "Kimsin?" diye sorunca, "Cibril'im" dedi. "Beraberinde kim var?" dedi. O da : "Muhammed (s.a.v.)" diye cevap verdi. "Ona peygamberlik gönderildi mi?" diye sordu. O da: "Evet..." dedi. Kapı açılıp Dünya göğünde ilerlerken, oturan bir adamla karşılaştık, sağında bir karartı, solunda da bir karartı vardı. Sağına bakınca tebessüm ediyor; soluna bakınca ağlıyordu. Beni görünce: "Salih evlâda, hayırlı peygambere merhaba!" dedi. Cibril'e: "Bu adam kim?" diye sorduğumda, "Âdem Peygamberdir. Sağındaki ve solundaki karartılar, onun zürriyetinin zerreleridir. Sağındakiler Cennet, solundakiler Cehennem ehlidirler."dedi.40 Hadîsin geriye kalan kısmı, yukarıda naklettiğimiz diğer iki hadîsteki kısımlar gibidir.41 Ebû Hüreyre (r.a.)'den rivayete göre, Resûlüllah (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Mî'râc'a çıkarıldığımda Musa (a.s.) ile karşılaştım -Ebû Hüreyre, onun özelliklerini saydı, dedi37 İbn Hanbel, Ebû Abdillah b. Ahmed, el-Müsned, Çağrı Yayınları, İst., 1992, c.3, s.148. 38 Müslim, İman: 259. 39 el-Müsned, c.I, s.21. 40 Buhari, salât,1; Müslim, iman, 263. 41 İlmin Işığı Altında Kur'an Tefsiri, c.VII, s.3452 vd. 37 ve bir de gördüm ki saçları kıvırcık olmayıp uzun boylu şenûe erkeklerine benzer birisi." Rasûlullah (s.a.v.), sözlerine şöyle devam etti: İsa ile de karşılaştım onun da özelliklerini şöyle saydı. Orta boylu yanakları kırmızı sanki hamamdan çıkmış gibi. İbrahim’i de gördüm oğullarından kendisine en çok benzeyeni benim. Bana o gece iki kap getirildi; birinde süt diğerinde de şarap vardı. Bana hangisini istersen al denildi. Bende sütü aldım ve içtim. Bunun üzerine bana fıtrata yani tabii olan şeye yönlendirildin veya fıtrata uygun olanı tercih ettin denildi. Eğer şarabı tercih etseydin ümmetin azgın olurdu." 42 Tirmizî, bu hadis için hasen sahihtir demiştir.43 Elli Vakit Namazn Beş vakte İndirilmesi Rivayeti Mi'râçla ilgili rivayetlerde beş vakit namazın ilk önce elli vakit olarak farz kılındığı; daha sonra Hz. Peygamber (s.a.v.)'in, Hz. Musa (a.s.) ile görüştükten sonra Allah (cc)'a birkaç defa dönüp yalvararak bunu beş vakte indirtiği rivayetleri doğru değildir. Çünkü bu tür rivayetler İslamın inanç sistemine ve özüne, Allah'ın ulûhiyetine aykırıdır. Bu olayda sanki Allah Teâlâ ile Hz. Peygamber (s.a.v.) arasında bir pazarlık yapılmakta; Musa (a.s.) da Allah'ın iradesinin sonucunu bilmektedir. Bu rivayetlerde Hz. Musa'nın, Hz. Peygamber'e beş vakit namazın da çok olduğunu, kendi ümmetinin bunu dahi yapamadıklarını söylediği anlatılmaktadır. Musa (a.s.)'ın bir peygamber olarak bu şekilde kendi ümmetiyle ahır zaman ümmetini kıyaslaması ve ahır zaman nebisini yönlerdirerek C. Hakk'ın verdiği hükme muhalefet etmesi şeklindeki rivayetler gerçeği yansıtmamaktadır. Ayrıca yukarda kaydettiğimiz Buhârî rivayeti, Mi'râc, henüz peygamberlik gelmezden önce vuku bulduğunu ve beş vakit namazın o zaman farz kılındığını anlatıyor. Bundan çıkan sonuç, beş vakit namazın, peygamberlik gelmezden önce, bir rü'yâ üzerine farz kılındığıdır ki anlaşılır değildir. Peygamberlikten önce herhangi bir farz sabit olamaz. Namazın farz olabilmesi için önce onu tebliğ edecek kişinin, peygamber olarak görevlendirilmiş olması gerekir. 44 Beş vakit namazın Mi'rac'da farz kılındığı rivayeti bir kanıttan yoksundur. Eğer öyle olsaydı, ondan sonra Peygamber bir süre Mekke'de, on yıl da Medine'de kaldı. Namazla ilgili vahiyler geldi. Bu vahiylerin hiçbirinde namazın beş vakit olduğu 42 Müslim, İman, 17. 43 İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, c.VII, s.3457. 44 Kur'an An., c.X, s.311. 38 belirtilmemiştir. Ancak günün başında, sonunda, gecenin bir bölümünde namaz kılınması, Allah'ın anılması emredilmiştir. Fakat beş vakit namaz hakkında kesin âyet bulunmayınca, bunu sağlam bir esasa bağlamak için beş vaktin, Mi'râc gecesinde, doğrudan (aracısız) vahiy ile farz kılındığı rivayeti ortaya atılmıştır. Kaldı ki namaz Mi'râc'dan önce de kılınırdı. Ve namazın beş vakit olduğuna dair ne Mi'râc'dan önce, ne de sonra Kur'ân'da bir açıklık yoktur. Bu husus, Hz. Peygamber'in uygulamasından anlaşılmaktadır. Kur'ân'da Mi'râc olayından da söz edilmez. İsrâ Sûresinin birinci âyetinde anlatılan, Mi'râc değil, İsrâ olayı, yani Peygamber'in göklere çıkarılması değil, Mescid-i Harâm'dan, Mescid-i Aksâ'ya yürütülmesi olayıdır. Sûrede bunun dışında bir şey söylenmiyor. Ancak aynı sûrede: "Sana gösterdiğimiz rüyâyı ve Kur'ân'da lanetlenmiş ağacı, insanları sınama (aracı) yaptık"45 buyrulmaktadır ki bundan da olayın, Peygamber'e gösterilen rûhânî bir müşahede (vizyon) olduğu anlaşılmaktadır.46 Çünkü Arapçada rüyâ, baş gözüyle değil, uykuda veya gönül gözüyle görme olayına denilir. 1. İsrâ Olayının Meydana Geliş Şekli Hz. Peygamber'in, Mekke'den Mescid-i Aksâ'ya götürülmesi anlamını taşıyan İsrâ olayının, rûhânî mi, cismânî mi yani sadece ruhla mı, yoksa hem rûh hem bedenle mi olduğu ihtilâf konusudur. Çoğunluğun kanısına göre İsrâ, hem rûh, hem bedenle olmuştur. Fakat azınlıkta kalan âlimlere göre İsrâ ruhsal bir seyahattir. Hz. Âişe'nin: "Allah'ın Elçisi'nin cesedi yerinden ayrılmadı, fakat o ruhuyla seyahat ettirildi" dediği, Muâviye'nin de: "O, Allah'tan sâdık bir rü'yâ idi", dediği rivayet edilir.47 Hasan-i Basri'ye göre İsrâ olayı, Hz. Peygamber uyku halinde iken meydana gelmiştir.48 İsrâ'nın uyku halinde meydana geldiğine dair delil, şu ayettir: "Sana gösterdiğimiz o rüyayı insanları denemek için yaptık".49 Cumhura göre bu olay; ruh ve bedenle, uyanık bir halde iken vuku bulmuştur. Böylesine fevkalâde bir olay rüya yoluyla meydana gelmiş olsaydı, bunda şaşılacak bir cihet söz konusu olmazdı. Hatta Kureyş müşrikleri, bu olay karşısında şaşkınlığa düşüp 45 İsrâ 17/60. 46 el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an, c.III, s.425. 47 İbn Kesîr, İmadüddin Ebî Fida İsmail, Tefhimü'l Kur'an Azim, Dârü'l Fikir, Betrut, 1970, 3/24. 48 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X, s.21. 49 İsra 17/60. 39 onu yalan sayma ihtiyacını bile duymazlardı. Çünkü bir insan uyku halindeyken; farklı mekânları görebildiği gibi, çok farklı mekânlarda da kendini görebilir veya gidip gelebilir. Hiç kimse de bunun muhal olduğunu öne sürmez. Nitekim âyette: "Kulunu geceleyin Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksâ'ya götüren Allah (c.c.), noksan sıfatlardan münezzehtir"50 buyrulmaktadır. Âyette "abd" (kul) tabiri bilhassa her türlü ihtimali ortadan kaldırmaktadır. Çünkü "abd" ruhla bedenin tamamına delâlet eden bir kelimedir.51 Zira Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz, Mi'rac olayı hakkında: "Rüyamda Cennet bana gösterildi, Cennet ile Cehennem bana arz olundu…"52 şeklinde gördüklerini sık sık arkadaşlarına anlattığında; herhangi bir itiraz ve yalanlamaya hiçbir zaman maruz kalmamış ve kimse bunu reddetmeyi düşünmemiştir. Çünkü rüyada o gibi olağanüstü olaylar görülebilir. Dolayısıyla Hz. Peygamber (s.a.v.)'in İsrâ ve Mi'rac'ı uyanık halde hem ruhen, hem de bedenen gerçekleştirdiği muhakkaktır. Bu rivayetlerden anlaşılıyork ki Hz. Peygamber'in İsrâ olayı, Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksâ'ya kadar uyanıklık (yakaza) halinde iken vuku bulmuştur. Bu, gözüyle gördüğü bir rüyadır. Daha sonra Hz. Peygamber'in şerefli ruhunun Mescidi Aksâ'dan yücelere çıkışı, kalbî nazarla olmuştur. Bu yüzden kâfirler ilk kısma itirazda bulunmuşlarsa da ikinci kısma itirazda bulunmamışlardır. Yani kâfirler İsrâ'ya itiraz etmişler ve fakat Mi'rac'a itiraz etmemişlerdir. 53 El- Ma'zerî'ye göre İsrâ ve Mi'râc, uyanık iken vukubulmuş, ruhsal olaylardır. İsrâ olayı bir defa olmuştur, fakat Mi'râc olayı birkaç kez vuku bulmuştur. Necm Sûresi'nde anlatılan olay ile İsrâ olayı birbirinden farklı iki olaydır. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.)'e, "Rabbinin en büyük bazı âyetleri gösterilmiştir."54 İfadesi, Mi'râc (mânâ âleminde yükselme, ruhen yüceler âlemine çıkma) olayına delalet etmektedir. Zira İsrâ olayını anlatan âyette, bu olayın ona Allah'ın büyük âyetlerinin gösterilmesi için düzenlendiği bildirilmektedir. 50 İsrâ 17/1. 51 İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, c.VII, s.3462. 52 Buhari, Mevakıt, 11; Ezan; 90. 53 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X s.23. 54 Necm 53/18. 40 Biz, Kur'ân'ın dediği biçimde Hz. Peygamber'in, Necm Sûresi'nin inişine kadar Cibril'i iki kez gördüğüne, ondan vahiy aldığına, Mekke'den Mescid-i Aksâ'ya kadar da uyanık durumda, fakat ruhsal olarak yürütüldüğüne, bu arada Allah'ın birçok âyetini gördüğüne inanırız. İsrâ sûrenin 1. âyetinin, Necm Süresi'ndeki âyetlerin, Buhârî ve Müslim'in rivayetlerinin ışığında Mi'râc olayının, İsrâ'dan ayrı ve ondan önce; İsrâ'nın ise Mekke döneminin sonlarına doğru vuku bulduğu kanâatine varmış bulunuyoruz. Bu görüşü savunan Muhammed İbn İshâk İbn Yesâr, İsrâ sûresi'nin 60'ncı âyetiyle Hz. İbrahim'in rü'yâsında: "…Yavrucuğum! Rüyada seni boğazladığımı görüyorum…"55 âyetini delîl göstermekte, peygamberlere uyanık iken olduğu gibi uykuda da vahiy geldiğini, işte bu müşahedesinin de uykuda vuku bulmuş bir müşahede olduğunu söylemektedir. Çünkü Peygamber (s.a.v.): "Benim gözlerim uyur, kalbim uyumaz."56 buyurmuştur. Onun rü'yâda gördükleri de haktır.57 Zemahşerî tefsiri Keşşafta, hem Mi'râc, hem de İsrâ olayı, ruhanî olaylardır. Bunların ruhanî olduğunu söyleyenler azınlıkta kalmasına rağmen bizce onların görüşü, âyetlerin ruhuna ve gerçeğe uygundur. Ancak bizim kanaatimize göre her iki olay da rü'yâ'da değil, Peygamber (s.a.v.) uyanık iken vuku bulmuş, ruhsal yükselmedir. Hz. Peygamber'in ruh (kalb) gözünden perdeler kalkmış, beşerî varlığından geçen, tasavvuf diliyle Allah sevgisinde kendisini yitiren Hz. Peygamber, çıkarıldığı ruhsal seyahatte ruhsal makamları dolaşmıştır. Bu ruhsal seyahati, onun bedensel seyahatine ve bedensel seyahatinnin de İsrail oğullarıyla karşılaşacağına, yani hicretine işarettir. Onun ruhsal seyahati, bedensel seyahatinden önce olmuştur. Eğer Mi'râc ve İsrâ, çoğunluğun söylediği gibi bedenle olmuşsa bunun da izahı mümkündür. Tasavvufta zikrullah ile insan cisminin nura dönüşeceğine inanılır. Yani zikirle, sevgi ile vücut, yoğunluğunu kaybedip nura dönüşebilir. Nûr, ışık demektir. Işık, saniyede üç yüz bin kilometre hıza sahiptir. İşte yoğunluğunu kaybederek nûr haline gelen insanın, birkaç saniyede dünyaları dolaşması mümkündür. Gerçeği Allah (c.c.) bilir.58 55 Sâffât 37/102. 56 Müslim, Müsâfırîn: 186; İbn Hanbel, 5/40. 57 İbn Kesîr, 3/24. 58 Keşşaf, 2/437. 41 2. İsrâ Ve Mi'rac Olayı Ruhen Gerçekleşmiş Olabilir mi? Önce şunu belirtelim ki, peygamberleri diğer insanlardan ayıran birtakım özellikleri vardır. Onları şöyle sıralayabiliriz: 1— Ruhları, dünyaya gelmeden önce ruhlar âleminde edindikleri bilgilerle donatılarak bedenlerine indirilmiştir, 2— Ruhları, kudsî âlemle temas halindedirler. 3— Ruhları ve bedenleri meleklerin nuraniyet havasını teneffüs edecek ledünnî kudrete sahiptirler. 4— Bedenleri ruhlarına tabidir; ruhları bedenlerinin uydusu değildir. 5— Melek Cebrail'in, büyük bir ruhî güçle onlara yaklaşmasıyla ruhları geniş çapta faal duruma geçerek kendilerine ayrı bir kudret bahsetmiştir. Melek Cebrail'e gelince; yukarıda da belirttiğimiz gibi, o en büyük Ruhtur, Bu ruh muazzam bir hayat ve enerji kaynağıdır. Dokunduğu yerde hayat ve kudret başlar. Son derece nuranîdir. Peygamberlerin kalplerine vahyi bu nur ile ilka eder ve kalbe inen bu nur, ruha üstün bir kudret verir ve sırası gelince bedenin ruhlaşmasına imkân tanır. Gerçek bu olunca, gerek ilâhî vahiy indiğinde, gerekse Melek Cebrail geldiğinde, Rasûlüllah (s.a.v.) Efendimizin bedeni kendi faaliyetlerini durdurup bütünüyle ruha tabi olur ve dünyadan ilgisi kesilmiş bulunurdu. Nitekim O bu inceliğe işaretle şöyle buyurmuştur: "Ben sizin gibi değilim. Allah beni yedirir ve içirir." 59 Bu hadisten de anlıyoruz ki, Peygamber (s.a.v.) Efendimizin bedeni bir bakıma ruhuna dönüşünce, maddî ihtiyaçlar ortadan kalkmakta ve ruhun yüce âlemden aldığı manevî gıda yeterli olmaktaydı. O halde İsrâ ve Mi'rac olayı hem ruhen, hem de bedenen meydana gelmiştir. Bir de büyük ruh olan Melek Cebrail'in Peygamberimize eşlik etmesini düşünürsek, yüce ruhların nasıl bir araya gelip zaman ve mekân kavramlarını aştıklarını anlamakta gecikmeyiz. 59 Buharî, savm, 49. 42 Hz. İsa'nın da göğe yükselme olayı böyle olmuş; Hz. İbrahim ateşe atılırken maddî yapısı ruhî yapısına dönüşmüş ve o sebeple ateş ruhu yakamamıştı. Sonuç olarak bu olaylar mucizelerin gerçekleştiğine delâlet etmektedirler. Allah'ın, sözünü ettiğimiz olayların gerçekleşmesiyle ilgili kudreti tecelli edince, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in bedeni bütünüyle ruhuna dönüşmüş; ateş İbrahim Peygamber'in vücuduna tesir edememiş; İsa Peygamber de ruhlaşıp maddî kayıtlardan sıyrılınca, öldürmek için evi kuşatanlar onu göremez olmuşlardır.60 Tercih edilen görüşe göre Rasûlüllah, Mi'rac'a ruh ve beden olarak çıkmıştır. Zira hadiseyi anlatan bu Sûrenin ilk kelimesi "Sübhan"dır. Ve bu kelime, fevkalade olayları anlatmak için kullanılır. Rasûlüllah'ın cismen değil de sadece ruhen gittiğini söylemek, bu kelimenin kullanılacağı nispette fevkalade bir olay değildir. Ayrıca Âyet-i Kerîmede "Geceleyin kulunu yürüttü" ifadesi yer almaktadır. Geceleyin yürümek, fiilen mesafe kat etmektir. Bu da ancak bedenle olur. "Kul" kelimesi de kişinin ruh ve bedeni için birlikte kullanılır. İnsanın sadece ruhuna kul denilmez. Buharî de dâhil sahih Hadis kitaplarında, Rasûlüllah'ın "Burak" isimli bir bineğe bindirildiği zikredilmektedir. Ruhun tek başına bineğe ihtiyacı olmadığı muhakkaktır. Ayrıca Allah Teâla "İsrâ"nın zamanını belirtmiş, geceleyin olduğunu söylemiş, yerini zikretmiş, Mescid-i Haram'dan Mescid-i Aksâ'ya kadar yüründüğünü beyan etmiş ve bunun hikmetinin de, ayetlerini ve kudretini ortaya koyan delillerini, göstermek olduğunu beyan etmiştir. Bütün bunlar göstermektedir ki, İsrâ ve Mi'rac, sadece ruhen değil, hem ruh hem de beden ile meydana gelmiştir.61 Kısaca özetlemek gerekirse cumhura göre, Hz. Peygamber Mekke'den Kudüs'e ruh ve bedeniyle birlikte, Burak'a binerek gitmiştir. Mescid'in kapısına vardığında bineğini bağlamış, mescide girmiş ve "Tahiyyat'ul-Mescid" namazı olarak iki rekât namaz kılmıştır.62 "Sidretü'l Müntehâ'dan" sonra bütün Peygamberlerle birlikte Kudüs'e dönmüş orada imam olarak onlara namaz kıldırmıştır. Sonra Kudüs'ten tekrar Burak'a binmiş, gecenin karanlığında Mekke'ye dönmüştür.63 Mi'rac ta Hz. Peygamber'e (s.a.v.) verilen hediyeler: 60 İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, c.VII, s.3460 vd.. 61 Câmiul Beyan an, c.V, s.254 vd. 62 Büyük Kur’an Tefsiri, c.X, s.29 vd. 63 Câmiul Beyan, c.V, s.258. 43 Sahih rivayetlere göre: Mi'rac gecesi Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz'e üç büyük hediye verilmiştir. 1. Bakara Sûresi'nin son kısmı, 2. Beş vakit namaz, 3 Allah'a ortak koşmadıkları halde büyük günah işleyen mü'minle-rin bağışlanacağı müjdesi. (Kul hakkı müstesna). V. BERAT GECESİ A. TARİHÇESİ Bu gecenin kutsallığını iddia edenler, bu geceyi Kur'an-ı Kerim'de: "Şüphesiz Biz onu mübarek bir gecede indirdik…"64 âyetinde ki "Mübarek Gece" ifadesine dayandırmaktadırlar. Ancak İbn-i Abbas, Katade, İbn-i Cübeyr, Mücahid, İbn-i Zeyd ve Hasan Basri: "Mübarek gece" ifadesini "Kadir Gecesi" olarak yorumlamaktadırlar. Bu konu hakkında Tefsir âlimlerinin çoğu da böyle demiştir. Âyet ve hadislerin zahirleri de bu görüşü desteklemektedir.65 Katade ve İbn-i Zeyd ise şöyle demişlerdir. "Yüce Allah Kur'ân-ı Kerim'in tamamını Kadir gecesinde Ummu'l-Kitab'tan dünya semasındaki Beytu'l-İzze'ye; daha sonra da peygamberine çeşitli gün ve geceler de yirmi üç yıllık bir zaman zarfında indirmiştir."66 Taberinin verdiği bilgiye göre ilk müfessir sahabelerden İkrime: "Mübarek geceden maksat Şaban ayının on beşinci gecesidir" demiştir. Bazı müfessirler bu rivayete bir açılım getirerek şöyle demişlerdir. Kur'an'ın bu gecede inmesinin manası, Levh-i Mahfuz'dan dünya semasına indirilmesi (inzal), Kadir Gecesinde inmesinden maksat ise peyder pey yeryüzüne indirilmeye (tenzil) başlanması demektir. Said bin Mansur, İbrahim Nehâi'den: "Kur'an cümleten Cebrail (a.s.)'in üzerine indi. Cebrail (a.s.) de onu daha sonra Resûlüllah (s.a.v.)'a getirdi." şeklinde rivayet etmektedir.67 Bu rivayet; Kur'an'ın Berat Gecesi'nde Cebrail (a.s.)'e bir defada indirildiği, Kadir Gecesi'nde ise Resûlüllah (s.a.v.)'a indirilmeye başlandığı şeklinde âyete değişik 64 Duhan 44/3. 65 Büyük Kur’an Tefsiri, c.XIV, s.225. 66 Büyük Kur’an Tefsiri, c.XIV, s.225. 67 el-Câmiu li Ahkâmil Kur'an, c.XXVI, s.126 vd. 44 bir yorum getirmiştir. Ancak Yüce Allah'ın: "Doğrusu Biz onu Kadir gecesinde indirdik"68 buyruğu dolayısı ile Kadir Gecesin'de indirildiği görüşü daha sahihtir. Katade, Vasile'den o da Peygamber (s.a.v.)'den: "İbrahim'in sahifeleri Ramazanın ilk gecesi indirildi. Tevrat, Ramazanın altıncı gecesi indirildi. Zebur, Ramazanın on ikinci gecesi indirildi. İncil, Ramazanın on sekizinci gecesi indirildi. Kur'ân ise Ramazanın yirmi dördüncü gecesinden sonraki gece indirildi."69 şeklinde rivayet etmektedir Kadı Ebu Bekr İbnu'l-Arabî bu konuda şöyle der: "İlim adamlarının çoğunluğu bu gecenin Kadir gecesi olduğunu söylemişlerdir. Onlardan bu gece Şabanın ortası gecesi olduğunu söyleyenler de vardır. Ancak bu yanlış bir görüştür. Çünkü Yüce Allah doğru ve kati olan Kitabında: "O Ramazan ayı ki, onda Kur'ân indirilmiştir"70 diye buyurarak; Kur'ân'ın indiriliş zamanının Ramazan ayında olduğunu açıkça ifade etmiş; daha sonra da bunu destekleyen şu ayetle; "Biz onu mübarek bir gecede indirdik."71 buyurmak suretiyle hangi gecede inmiş olduğunu tayin etmiştir. Kim Kur'ân'ın başka bir zamanda indiğini iddia edecek olursa, Allah (c.c.)'a karşı büyük bir iftirada bulunmuş olur.72 Bu değerlendirmeler ışığı altında Duhân sûresi'nde zikredilen âyetin, Berat Gecesinden ziyade Kadir Gecesine işaret ettiği kanatimizce daha doğrudur. Neticede âyeti bu şekilde yorumladığımızda Berat Gecesi'nin âyetten dayanağı yoktur. Aynı sûrede Yüce Allah'ın "Katımızdan bir emirle her hikmetli işe o gecede hükmedilir."73 âyeti gereğince, O mübarek gecede muhkem olan her emir tafsil edilir. Çünkü o muhkem emir meleklere gösterildikten sonra artık değişmez. Ancak âyette geçen "…o gece…" ifadesiyle hangi gecenin kastedildiği net değildir. 68 Kadir 97/1. 69 Müsned, IV, 107; Taberanî, Ebu'l Kasım Süleyman b. Ahmed, Mu'cemü'l Evsat, Dâru'l Hadis, Kahire,1997, 4/3. 70 Bakara 2/185. 71 Kadr 97/1. 72 el-Camiu li Ahkâmi'l Kur'an, c.XV, s.562. 73 Duhan 44/4. 45 B. ÂYETLERDE BERAT GECESİ Kuran-ı Kerim'de Duhân süresinde geçen "Biz onu (Kur'an-ı) mübarek bir gecede indirdik…" 74 âyeti "Berat Gecesi'ne" delil olarak gösterilmektedir. Âyette geçen "Fi leyletin mübareketin" ifadesi Kur'ân'ın çok mübarek, feyizli bir gecede indirildiği açıklanmaktadır. Ancak "mübarek gece'nin" hangi gece olduğu hakkında farklı yorumlar ve birtakım zayıf rivayetler yapılmıştır. İbn Abbas, İbn Cübeyr, Mücahid ve Hasan Basri, Katade ve İbn-i Zeyd'e göre ise, "Fî leyletin mübareketin" ifadesinden maksat "Kadir Gecesidir." Tefsir âlimlerinin çoğu da böyle demişlerdir. Kadı Ebû Bekr İbnu'l-Arabî'ye göre de, "ilim adamlarının çoğunluğu bu gecenin Kadir gecesi olduğunu söylemişlerdir." Âyet ve hadislerin zahirleri de bu görüşü desteklemektedir. Zira Yüce Allah (cc) Kitabında: "O Ramazan ayı ki, onda Kur'ân indirilmiştir…"75 diye buyurarak Kur'ân'ın indiriliş zamanının Ramazan ayında olduğunu açıkça ifade etmiş ve "Biz onu mübarek bir gecede indirdik."76 Buyurmak suretiyle de Kur'an'ın hangi gecede inmiş olduğunu tayin etmiştir. Görüldüğü üzere bu iki âyet Kur'an'ın Berat gecesinde indirildiği görüşünü reddetmektedir. İbn Abbas (r.a.) da diyor ki: — Bir sene içinde meydana gelecek ölüm, doğum, rızık, yağmur, hatta hac, Ana Kitap'tan alınıp yazılır.77 Ayrıca Kur'an'ın Kadir gecesinde indiğini destekleyen şöyle bir hadiste mevcuttur. "İbrabim'in sahifeleri Ramazan'ın ilk, Tevrat altıncı, Zebur on ikinci, İncil on sekizinci gecesi indirildi. Kur'an ise, Ramazan'ın yirmi dördüncü gecesinden sonraki gece indirildi."78 O halde Cumhura ve adı geçen ilim adamlarına göre, âyette geçen "Leyletin Mübareketin" ifadesinden maksat, "Kadir Gecesi"dir. 74 Duhan 44/3. 75 Bakara 2/185. 76 Bakara 97/1. 77 Kurtubî, c.XV, s.562 vd. 78 Müsned, 4/107. 46 Kur'an'ın "mübarek gecede" inmesinin manası, Levh-i Mahfuz'dan yeryüzüne en yakın olan göğe toptan inmesi demektir. Oradan da yirmiüç sene de peyderpey inmiştir. Kur'an birinci semada Beyt'ul-Mamur'da durur. Burası tam Kâbe hizasındadır. Bu takdirde Kur’an’ın tamamının Berat gecesi levh-i mahfuzdan dünya semasına indiği, Kadir gecesinde de ayetlerin peyderpey inmeye başladığı bir yorum ortaya çıkmaktadır. Nitekim bazı müfessirler bu görüşü benimsemişlerdir. Said bin Mansur, İbrahim Nehai'den şöyle rivayet ediyor: "Kur'an cümleten Hz. Cebrail'in üzerine indi. Cebrail de onu daha sonra Resûlüllah'a getirdi. O mübarek gecede muhkem olan her emir tafsil edilir. Çünkü o muhkem emir meleklere gösterildikten sonra artık değişmez. Ama daha Önce Levh-i Mahfuz'da iken Cenab-ı Hak dilediğini siler, dilediğini yazar.79 Bu değerlendirmeler ışığı altında, Duhân sûresi'nin 3. âyetinde geçen "mübarek gece" ifadesinin zayıf görüşlere rağmen "Berat Gecesi'" olmadığı anlaşılmaktadır. Anacak Müslümanlarca kutsal sayılmış bu gecenin kutsaliyeti; hadisler açısından incslenip hadislere dayanıp dayanmadığına bakmak gerekir. Tirmizî, Âişe (r.anha)'dan şöyle rivayet etmektedir. Buna göre Peygamber (s.a.v.) buyurdu ki: "Şüphesiz aziz ve celil olan Allah (c.c.) Şaban ayının ortası gecesinde dünya semasına iner ve Kelboğulları koyunlarının tüyleri sayısından daha fazla kimseye mağfiret buyurur."80 B. HADİSLERDE BERAT GECESİ Yüce Allah'ın onu; "mübarek" olmakla nitelendirmesi bu gecede kullarının üzerine pek çok bereketler, hayırlar ve sevab indirmesinden dolayıdır. Rasûlüllah (s.a.v.), bu geceyi Hz. Âişe validemize tanıtırken şöyle buyurmuştur: "Bu gece Şaban'ın onbeşinci gecesidir. Allah Teâlâ bu gecede, Benü Kelb kabilesinin koyunlarının tüyleri sayısınca insanları Cehennem'den kurtarır. Ancak kendisine şirk koşanların, müslümanlara karşı kin ve düşmanlık besleyenlerin, 79 Büyük Kur’an Tefsiri, c.XIV, s.225. 80 Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevde, Sünen, Çağrı Yayınları, İst., 1992, Savm: 39; İbn-i Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid, Sünen, Çağrı Yayınları, İst., 1992, İkame, 191; Müsned, VI/238. 47 akrabaları ile münasebeti kesenlerin, gururlu ve kibirlilerin, ana-babasına âsî olanların ve içki içmeye devam edenlerin yüzüne bakmaz. "81 Hz. Peygamber, "Şaban'ın ortasında ibadet ediniz, gündüz oruç tutunuz. Allah, o gece güneşin batmasıyla dünya semasında tecelli eder ve fecir doğana kadar, "Yok mu benden af isteyen onu affedeyim, yok mu benden rızık isteyen ona rızık vereyim, yok mu benden musibete uğrayan ona afiyet vereyim, yok mu böyle, yok mu şöyle!" der, buyurmuştur.82 Ancak eserlerinde bu hadislere yer veren Tirmizi ve İbn Mace, bunların sened yönünde zayıf olduğuna da işaret etmektedirler. Müslim'in Sahih'inde yer verdiği bir hadise göre; "Hz. Âişe (r.anh.) Hz. Peygamber (s.a.v.)'in bu gece (Şaban'ın 15. gecesi) Bâkî mezarlığı'nı ziyaret ettiğini söyler:" ve " Ey Âişe sen gördüğünde bana Cebrail (a.s.) geldi ve seslendi. Ben Onu senden gizledim, Ona cevap verdim. O, sen elbiseni çıkardığın için yanına girmiyordu. Uyuduğunu sandım, seni uyandırmayı doğru bulmadım, heyecana kapılmandan korktum. Cibril bana dedi ki; "Rabbin senin Bâkî Mezarlığı'na gitmeni ve onlar (orada yatanlar) için bağışlanma istemeni emrediyor." Ben; "Onlar için nasıl dua edeyim?" deyince, buyurdu ki; "Şöyle (dua et): Mü'min ve Müslimler diyarının insanları! Size selâm olsun. Allah bizden önce gidenlere ve bizden sonrakilere merhamet etsin. İnşaallah yakında bizde sizlere kavuşacağız."83 buyurmuştur. Nesâi de, Hz. Âişe'nin Peygamberimiz'i gölge gibi izlediği, ondan önce gelip yatağa girdiği, hızlı nefes alışverişinden dolayı kendini ele verdiği, bundan sonra Şaban ayının bu gecesi ile ilgili olayın aynı cümlelerle nakledildiği belirtilir.84 Hz. Peygamber (s.a.v.), bir kişiye "Sen bu ayın ortalarında oruç tuttun mu?" diye sordu. O kişi, "Hayır, tutmadım." deyince, Hz. Peygamber, şöyle buyurdu: "öyle ise, Ramazaan'dan çıkıp iftar ettiğinde (bayramdan sonra), o tutmadığın oruç yerine iki gün oruç tut." 85 buyurmuştur. Yine Peygamberden şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "Şabanın orta gecesi oldu mu o geceyi namazla ihya ediniz, gündüzünü oruç tutunuz. Çünkü Yüce Allah 81 Müsned, II/ 176. 82 İbn-i Mâce, İkâmetü's-salât, 191; Tirmizî, Sıyâm, 39. 83 Müslim, Cenâiz, 103. 84 Nesâi, Ebî Abdurrahman Ahmed b. Şu'be, Sünen, Çağrı Yayınları, İst., 1992, Emr'i bi'l-İstiğfar li'lMü'minîn, 103. 85 Müslim, Siyâm, 200. 48 güneşin batışında dünya semasına iner ve: "Yok mu mağfiret dileyen, ona mağfiret edeyim. Yok, mu bir belaya maruz olan, ona afiyet vereyim. Yok, mu rızık isteyen, ona rızık vereyim. Yok, mu şöyle, yok mu böyle olan, diye tan yeri ağarıncaya kadar söyler." 86 İnsanların bir sene içerisindeki rızıkları, zengin veya fakir olacakları ve ecelleri gibi mühim hususlar o gece içerisinde meleklere bildirilir. O geceyi ibadet ve tâatla geçirmek ve nafile namaz kılmak sevaptır. Fakat o geceye mahsus belirli bir namaz şekli yoktur. Nitekim Peygamber Efendimiz bu geceyi ibadetle geçirmiş ve Allah'a şöyle dua etmiştir: "Azabından affına, gazabından rızana sığınır, senden yine sana iltica ederim. Sana gereği gibi hamdetmekten acizim. Sen seni senâ ettiğin gibi yücesin."87 Berat gecesi Müslümanlarca kutsal gece sayılmıştır, bu gecenin diğer gecelerden farklı geçirilmesi, bu gecede daha fazla ibadet edilmesi âdet hâlini almıştır. Hz. Peygamber’in, "Allah Teâlâ -rahmetiyle- Şaban'ın on beşinci gecesi dünya semasına tecelli eder ve ana-babaya asi olanlarla Allah'a ortak koşanlar dışında Kelb kabilesi koyunlarının kılları sayısından daha fazla kişiyi bağışlar"88 buyurduğu rivayet edilmiştir. Diğer bir rivayete göre de bir kısım âlimlerin, kıblenin Kudüs’teki Mescid-i Aksa’dan Mekke’de ki Kâbe istikametine çevrilmesinin ikinci yılında Berat gecesinde vuku bulduğunu da kabul etmeleri geceye ayrı bir önem kazandırmaktadır. İbn Abbas dedi ki: "Yüce Allah dünya işlerini bir sonraki Kadir gecesine kadar hayat, ölüm ya da rızık ile ilgili hususları muhkem olarak hükme bağlar."89 Katade, Mücahid, el-Hasen ve başkaları da böyle demiştir. Bundan bedbahtlık ve mutluluk müstesnadır da denilmiştir. Çünkü bunlar hiçbir şekilde değişikliğe uğramazlar. Bu da İbn Ömer'in görüşüdür. el-Mehdevî dedi ki: Bu sözün anlamı şudur: "Yüce Allah, bütün bu hususları ezelden beri bilmekle birlikte, o sene içinde olacak şeylere dair meleklere emir verir."90 86 İbn-i Mâce, İkame, 191. 87 Münzir, Abdülazim b. Abdülkavî et-Terğib ve't-Terhib, Dârü İhyai't Türasi'l Arabî, Kahire, 1968, 2/119. 88 Tirmizî, Savm:39; İbn-i Mâce, İkame, 191. 89 el-Camiu li Ahkâmi'l Kur'an, c.XVI, s.127–142. 90 el-Camiu li Ahkâmi'l Kur'an, c.XVI, s.127–142. 49 ez-Zemahşerî dedi ki: Denildiğine göre bunların Levh-i Mahfuz'dan yazılmaya başlanması Beraet gecesindedir ve bu yazma işi Kadir gecesinde biter. Rızıklara dair bölüm Mikâil'e, savaşlara dair bölüm Cebrail'e, aynı şekilde zelzeleler, yıldırımlar ve yerin dibine geçecek kara parçaları ile ilgili bilgiler de ona verilir. Amellere dair nüsha pek büyük bir melek olan dünya semasının sorumlusu İsmail'e verilir. Musibetlere dair nüsha da ölüm meleğine verilir. Bazılarından nakledildiğine göre; amel (eden) he bir kişiye: amellerinin bereketleri verilir ve böylelikle insanlar tarafından ondan övgüyle söz edilmesi, kalplerine de onun saygısı yerleştirilir.91 el-Bahr'da Hafız Ebubekir bin Arabî: "Ecellerin bu mübarek gecede yazıldığına dair sahih olarak bir rivayet nakledilmemiştir. Ecellerin bu gece nesh edilmesi de söz konusu değildir. Bu tür nakiller manasız rivayetlerdir. Allah hakikati daha iyi bilir" der. İbn Cerir, Muğire bin Ahfeş'ten şöyle rivayet ediyor: Resûl-ü Ekrem buyurdular: "Eceller Şaban'dan Şaban'a kesinleşir, yazılır. Hatta kişi evlenir ve çocuğu dünyaya gelir. Hâlbuki o kişinin ismi ölüler arasında çıkmıştır."92 Hammad b. Seleme dedi ki: "Bize Rabia b. Gülsüm haber verdi, dedi ki: "Bir adam -ben yanında bulunuyor iken- el-Hasen'e şöyle sordu: Ey Ebû Sa'id! Senin görüşüne göre Kadir gecesi ramazanın tümünde midir? O: Evet, kendisinden başka ilah olmayan Allah adına yemin ederim ki, o ramazanın tümündedir. O kendisinde hikmetli her bir işin ayırt edildiği gecedir. Yüce Allah o gece her bir yaratmayı, eceli, rızkı ve ameli benzeri bir dahaki geceye kadar hükme bağlar."93 Kuran-ı Kerim'de Duhân süresinde geçen "Biz onu (Kur'an'ı) mübarek bir gecede indirdik…" 94 âyeti "Berat Gecesine" delil olarak gösterilmektedir. Berat gecesi ile ilgili gerek Resûlüllah gerekse ashab döneminde kutlama niteliğinde herhangi bir etkinliğe tarihi kaynaklarda rastlanılmamıştır. IX. yüzyılda yaşayan Fâkihî Mekke'de Berat Gecesinin kutlanması ile ilgili şöyle demektedir. Mekke halkı Mescidi haramda namaz kılmak, Kâbe'yi tavaf etmek ve 91 el-Camiu li Ahkâmi'l Kur'an, c.XVI, s.127-142. 92 Büyük Kur’an Tefsiri, c.XIV, s.226. 93 el-Câmi li Ahkâmi’l-Kur’an, c.XVI, s.127. 94 Duhan 44/3. 50 Kur'an okumak suretiyle geceyi ihya ederdi. Fâkihî'den üç asır sonra Mekke'yi ziyaret eden İbn Cübeyr de aynı geleneklerin devam ettiğini ifade eder. XI. yüzyılın ortalarından itibaren Şam'daki Emeviyye Camii'nde Berat gecesinde kandiller yakılmış, bunu bid'at olarak değerlendiren fetvalara rağmen bu âdet bir süre devam etmiştir. İbn Kesir, Berat gecesinde Halka tatlı dağıtma geleneğini ilk başlatan kişinin Selçuklu veziri Fahrülmülk olduğunu ifade eder.95 Kaynakların belirttiğine göre Berat gecesine ait özel bir namaz yoktur. Gazali, bu gece her rek’atında Fatiha’dan sonra on bir İhlâs okunmak suretiyle kılınacak yüz rek’at veya her rekâtında Fatiha’dan sonra yüz İhlâs okunan on rekât çok sevab olduğuna dair bir rivayet naklettiği96 İhya’ü ulûmi'd-din’deki hadislere tenkite tabii tutan Zeynüddin el-Irakı ile Nevevi bunun aslının olmadığını söylemişlerdir. Bu namazın bir bid’at olduğunu kaydeden Nevevi, bu konuda Kut'ü’l-kulüb ve İhya’ü ulümi’d-din de geçen rivayete aldanılmaması gerektiğini söylemekte Ali el-Kari bu rivayetin uydurma olduğunu belirterek Berat gecesi namazını 400 (1010) yılından sonra Kudüs’te ortaya çıktığını kaydetmektedir. Bu namazın ilk defa 448 yılında Kudüs’te Mescid-i Aksâ’da kılındığına ve zamanla yaygınlık kazanarak sünnet gibi telakki edildiğine dair bir rivayet de nakledilmektedir (Ali Mahfuz, s.288). Ancak Fakihi’nin (ö.272/885’ten sonra) Mekkeliler'in bu geceyi Mescid-i Haram’da ihya ettiklerine ve bazılarını 100 rekatlı bir namaz kıldığına dair rivayeti dikkate alınırsa bu namazın daha önceden de kılındığını söylemek mümkündür. V. KADİR GECESİ A TARİHÇESİ Allah (cc)’ın insanlara, Hz. Peygamber vasıtasıyla son hitabı ve nihai mesajı olan Kur'an'-ı indirmesi; insanlığın hidayeti için bir dönüm noktası teşkil ettiğinden, bu olayın gerçekleştiği gece çok özel bir anlam taşımaktadır.97 Zira C. Hak, sonra bu gecenin fazileti hakkında bu gecenin adını taşıyan Kadr süresini indirmiştir. Bundan dolayı İslâm'da en kutsal ve faziletli gece, olarak kabul edilir. Müslümanların kutsal 95 İslâm An., c.XXIV, s.301. 96 Gazzâli, Zeynuddin Hamid Muhammed b. Muhammed, trc. Ali Arslan, İhya’u Ulûmi’ddîn, Sentez Yayınevi, İst., 1993, c.I, s.203. 97 İslâm An., c.XXIV, s.124 vd. 51 kabul ettiği ve çok değer verdiği bu gecenin, Ramazan içerisinde hangi gece olduğunu tayin etmek gerekir. Yüce Allah'ın: "Kur'ân o ayda indirilmiştir…"98 emri Kur'an-ı Kerim'in Ramazan ayında indirildiğine dair açık bir nastır. Aynı zamanda bu, yüce Allah'ın: "HaMim. Açıkça bildiren kitaba yemin olsun ki şüphesiz biz onu müberak bir gecede", Kadir gecesinde "indirdik."99 emriyle "Muhakkak biz onu Kadir gecesinde indirdik"100 emirlerini açıklamaktadır. İşte bu âyetler, Kadir gecesinin ancak Ramazan ayında olduğunu başka bir ayda olmasının sözkonusu olmadığının delilidir. Ebu Hureyre ve bir kısım ulema bu gecenin senenin diğer ayları bir tarafa yalnızca Ramazan ayında olduğunu söylemiştir. Cumhurun kanaatine göre de Kadir gecesi, her senenin Ramazan ayındadır. Bu görüşü savunanlar; Kur'an’ın Ramazan ayı içinde indiğini ve bu gecenin Ramazan'a mahsus bir gece olduğunu ifade ederler. Delil olarak da; Cenâb-ı Hakk'ın: "Ramazan ayı ki Kur'an onda indirildi…"101 âyeti ile "Biz onu, Kadir gece'sinde indirdik..."102 âyetini gösterirler. Bu âyetlerle bir çelişkinin olmaması için, Kadir gecesinin, Ramazan'ın içinde olması gerektiğini belirtirler. 103 İbn-i Mesud'dan rivayet edildiğine göre Kadir gecesi, bu sene hangi günde ise, gelecek sene bir başka gündedir demiştir. Bir diğer görüşe göre, Kadir gecesinin bütün sene içinde gizli olduğu da söylenmiştir. Böylelikle kişi bütün geceleri ihya etmek için gayret göstersin. Ebu Hanife de senenin tümünde gizli olduğu görüşünü benimsemiştir. Onun şöyle dediği de nakledilmiştir. Bu gece kaldırılmış bulunmaktadır. Bu gece sadece bir defa olmuş ve bitmiştir. Ancak bu görüş doğru değildir. Çünkü İbn-i Ömer, kendisine gelen bir rivayete binaen şöyle demiştir: "Allah (cc) Abdu'r-Rahman'ın babasına (Abdullah b. Mesud'un künyesi) rahmet buyursun. O kadir gecesinin Ramazan ayının son on gününde olduğunu bilmeyen birisi değildir. Fakat o insanların buna bel bağlamalarını istememiştir." İbn-i Ömer, bu yorumuyla gecenin Ramazanın dışında olmadığını ifade etmiştir. 98 Bakara 2/185. 99 Duhân 44/1–3. 100 Kadir 97/1. 101 Bakara 2/185. 102 Kadir 97/1. 103 Tefsîru’l Kebir, c.II, s.228 vd. 52 İkinci ihtilaf da Kadir gecesinin muayyen olarak Ramazanın hangi gecesi olduğu hususundadır. İlim adamları konu ile ilgili farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu hususta sahabeden gelen rivayetlerde en çok ramazanın 27. gecesi öne çıkıyorsa da bu rivayetler ihtilaflı olduğundan kesinlik ifade etmemektedir. Sahabeden gelen rivayetlerin ihtilaflı olmasından dolayı ulema, Kadir gecesinin hangi gece olduğu hususunda ihtilaf etmiştir. İbn-i Rezîn ve bir kısım âlim Kadir gecesinin, Ramazanın ilk gecesi olduğunu söylemekte ve şöyle demektedirler. Vehb: "Hz. İbrahim'in Suhuf'unun, Ramazanın ilk gecesinde; Tevrat'ın da, İbrahim'in Suhuf'undan yedi yüzyıl sonra, Ramazanın altıncı gecesinde, Hz. Davud'a inen Zebur'un, Tevrat'tan beş yüz yıl sonra, Ramazan'ın on ikinci gecesinde; Hz. İsa'ya indirilen İncil'in de, Zebur'dan altı yüz yirmi yıl sonra, Ramazan'ın on sekizinde nazil olduğunu, Kur'ân'ın ise, Hz. Peygamber (s.a.v.)'e, bir seneden diğer seneye kadar olan her Kadir gecesinde indiğini, Cebrail (a.s)'in Kur'ân'ı, Beytü'l-İzze'den, yedinci kat gökten, en yakın semaya indirdiğini, böylece de Cenâb-ı Hakk'ın, Kur'ân'ı yirmi yıl, yirmi ayda inzal buyurduğunu" rivayet etmiştir. Şimdi bu ay, bu kadar yüce şeylerin kendisinde meydana geldiği bir ay olunca, hiç şüphesiz ki bu ay, son derece kıymetli, şerefli ve muazzam olmuş olur. Dolayısıyla da, bunun ilk gecesi Kadir gecesi olmuş olur." 104 el-Hasen, İbn-i İshak ve Abdullah b. ez-Zübeyr, Kadir Gecesinin Ramazanın on yedinci gecesi olduğunu söylemişler ve sabahında Bedir gazvesinin gerçekleştiği gece o gecedir, demişlerdir. Onlar bu kanaate Yüce Allah'ın: "Eğer Allah'a, Furkan günü olan o iki ordunun birbirleriyle karşılaştıkları günde kulumuza indirdiğimize inanmışsanız..."105 âyetinden hareketle ulaştıkları görülmektedir. Bu gazve de on yedinci gecenin sabahında olmuştu. Bir başka görüşe göre Kadir gecesi yirmi birinci gecedir. Şafiî (r.a) da bu görüşe meyletmiş bulunmaktadır. Buna sebeb ise Ebu Said el-Hudrî'nin rivayet ettiği İ. Malik ve başkalarının da kitablarında kaydettiği su ve çamurdan sözeden hadis-i şeriftir. Ebû Hüreyre (r.a.), Ebû Saîd (r.a.), in şöyle dediğini rivayet etmiştir: 104 Tefsîru’l Kebir, c.XI, s.228–236. 105 Enfal 8/41. 53 "Biz, Resûlüllah (s.a.v.) ile birlikte Ramazan'ın ikinci onunda itikâf etmiş bulunuyorduk. Yirminci günün sabahı olunca nevalemizi naklettik ve Resûlüllah (s.a.v.) yanımıza geldi. O bize şöyle buyurdu: "Kim itikâf etmek istiyorsa, itikâf ettiği yere dönsün. Bu gece bana (Kadir) gösterildi ve ben de su ile çamur üzerine secde ettiğimi gördüm." Resûlüllah (s.a.v.) itikâf ettiği yere dönünce gök yağmur hareketi gösterdi ve biz de yağmurlandık. Muhammed (s.a.v.)'i hak üzere gönderen zata yemin ederim ki gök o günün sonuna kadar bu hareketi gösterdi (yağmur yağdı). Mescid de gölgelik üzerinde bulunuyordu. And olsun ki, Resûlüllah (s.a.v.)'ın burnunda ve burun ucunda su ve çamur izi bulunduğunu gördüm."106 Abdullah b. Üneys (veya Enis) (r.a.) anlatıyor: "Benî Seleme mescidinde bulunuyordum ki, orada bulunanların yaşça en küçüğü idim. Onlar birara şöyle dediler: «Aranızdan kim, Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz'den Kadir Gecesi'ni sorar?" O gün Ramazan'ın 21. gününün sabahı idi. Ben de oradan çıktım ve (bir süre sonra) Resûlüllah (s.a.v.) ile karşılaştım. Ona dedim ki: "Ya Resûlellah! Benî Seleme'den bir grup adam beni size gönderdiler de sizden Kadir Gecesi'ni sormamı istediler." Bunun üzerine Resûlüllah (s.a.v.) bana sordu: — Ramazandan kaç gece oldu? — Yirmi iki gece, dedim. — İşte Kadir Gecesi bu gecedir, buyurdu. Sonra döndü ve şunu ilâve etti: Veya bundan sonraki gecedir. Şüphesiz Resûlüllah (s.a.v.) bu son sözüyle yirmiücüncü geceyi kasdediyordu."107 Kadir gecesinin Ramazanın yirmi beşinci gecesi olduğu da söylenmiştir. Çünkü Ebu Said el-Hudri'nın rivayet ettiği hadise göre Rasûlullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Siz o geceyi son on gecede, dokuz gecede, yedi gecede, beşinci gecede arayınız."108 Malik dedi ki: Dokuzuncu gece ile kastettiği (ayın) yirmi birinci gecesi, yedincisi ile kastettiği (ayın) yirmi üçüncü gecesi, beşinci gece ile kastettiği (ayın) yirmi beşinci gecesidir. Kadir gecesinin yirmi dokuzuncu gece olduğu da söylenmiştir. 106 Buhari, Leyletü'l Kadr, 2. 107 Ebû-Davud, Süleyman b. el-Eş'as Sicistanî, Sünen, Çağrı Yayınları, İst., 1992, Ramazan, 2. 108 ebû Davud, Ramazan, 3. 54 Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.)'in şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: "Kadir gecesi yirnıi dokuzuncu yahut yirmi yedinci gecedir. Meleklerin bu gece sayısı çakıl taneleri kadardır."109 Büyük çoğunluğunun kabul ettiği görüşe göre, Kadir gecesi Ramazan'ın yirmi yedinci gecesidir. Zira gecenin daha çok Ramazanın son on veya yedi gününün tekli gecelerinde aranmasına dair hadisler; gecenin tespitiyle ilgili ipuçları vermekte ve bu görüşü desteklemektedir.110 Bu Hz. Ali (r.a), Hz. Âişe, Muaviye ve Ubeyy b, Ka'b'ın görüşüdür. İbn Ömer'in rivayetine göre Resülullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Her kim Kadir gecesini araştıracak olursa, onu yirmiyedinci gecede araştırsın."111 Ubeyy b. Ka'b dedi ki: Ben Resûlülllah (s.a.v.)'ı şöyle söylerken dinledim: "Kadir gecesi yirmiyedinci gecedir."112 Ebu Bekr el-Vernik dedi ki: "Allah (cc) Ramazan ayının gecelerini bu sûrenin kelimelerine taksim etmiştir. Yirmi yedinci kelimeye ulaşınca ona işaret ederek "o" diye buyurmuştur. Aynı şekilde Kadir gecesi üç defa zikredilmiştir ve dokuz harftir. Bunların toplamı da yirmi yedi etmektedir. Yine bu görüşü destekler mahiyette Hişam b. Urve babasından rivayetle Resûlüllah (s.a.v.) şöyle buyururdu: "Kadir Gecesi'ni Ramazan'ın son on gününde arayın."113 Bu gecenin, Ramazan'ın en son gecesi olduğunu söyleyenler ise şöyle demektedirler: "Çünkü bu gece, bu aya ait taatların kendisinde tamamlandığı bir gecedir. Daha doğrusu, Ramazan'ın ilki, tıpkı Hz. Âdem (a.s.), sonu da tıpkı Hz. Muhammed (s.a.v.) gibidir. İşte bundan ötürü, bir hadiste, "Ramazanın sonunda, başından itibaren bu güne kadar, cehennemden azad edilen nefisler sayısınca, sadece, bu gecede azad edilir..." buyurulmuştur.114 Ancak sahih ve meşhur olan Kadir gecesinin, Ramazanın son on gecesinde olduğudur. Hz. Âişe (r.anh.) diyor ki:"Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz Ramazanın son on gününde (Mescide kapanıp) itikâfa girer ve şöyle buyururdu: "Kadir Gecesi'ni Ramazan'ın son on gününde arayın."115 İ. Malik, İ. Şafiî, Evzaî, Ebu Sevr ve İ.Ahmed'in görüşü bu yöndedir. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in Kadir gecesinin vaktini haber vermeye 109 Müsned, 2/519. 110 İslam Ansiklopedisi, c.XXIV, s.125. 111 Müsned, 2/27; Tayalısı, 1/257. 112 Müsned, 5/132. 113 Muvatta, İtikaf, 10. 114 Tefsîru’l Kebir, c.XI, s.228 vd. 115 Buhari, Leyletü'l Kadr, 2. 55 teşebbüs ettiği, o sırada anlaşmazlığa düşen iki sahabenin Resûlüllah (s.a.v.)'a başvurması üzerine buna fırsat bulamadığı, daha sonrada konunun zihninden silindiği bildirilir.116 İbn Abbas (r.a.), Resûlüllah (s.a.v.)'ın şöyle buyurduğunu haber vermiştir: Kadir Gecesi'nin Ramazan'ın son on gününün gecelerinden birinde olduğu ağırlık kazanmıştır. Özellikle Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz'in bu son on günü itikâfta bulunmak suretiyle değerlendirmesi bu rivayeti daha da kuvvetlendirmektedir. Nitekim Hz. Âişe (a.anh.) diyor ki: "Ramazan'ın son on günü girince Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz kalkıp geceyi ihya eder ve ev halkını uyandırır; böylece tam bir ciddiyetle ibadete yönelir ve (bunun için) kemerini sıkardı."117 Yine Hz. Âişe (r.a.nh.) diyor ki: "Resûlüllah (s.a.v.) Efendim'iz Ramazan'ın son on gününde itikatta bulunurdu ve bunu vefat edinceye kadar aksatmadan sürdürdü. Ondan sonra zevceleri (her yıl Ramazan'ın son on gününü) itikatla geçirmeğe başladılar."118 Âlimler, bu gecenin gündüzünün de gece gibi olup olmadığı hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bu cümleden olarak Şa'bi, "Evet, bu gecenin gündüzü de gecesi gibidir" demiştir. Belki de, bunun sebebi, geceleyin zikredilmesiyle gündüzlerin de anlaşılmış olmasıdır. Bir kimsenin, iki gece "itikâfa girmeyi nezretmesi halinde, bizim, bu kimseye, o iki gecenin gündüzünü de itikâfta geçirmesini gerekli görmemiz, işte bu hususa dayanır. Çünkü Cenâb-ı Hak, "Gece ile gündüzü birbiri ardınca getirendir..."119 buyurmuştur. Bu, "Gece gündüzün, gündüz de gecenin yerini tutar, onun peşinden gelir" demektir.120 B. ÂYETLERDE KADİR GECESİ Kadir Gecesi ile ilgli âyetleri nüzül sırasına göre zikrettiğimizde Kadir Gecesinin faziletinden bahseden Kadir süresi, bu konu ile ilgili ilk nazil olan 25. sûredir. Bu sûre tamamıyla Kadir Gecesiyle ilgilidir. Yüce Allah: "Doğrusu biz Kur'ân'ı 116 Buhari, Leyletü'l Kadr, 4. 117 Buhari, Leyle-i Kadr, 5; Müsned, 1/132. 118 Müsned, 5/172. 119 Furkan 25/62. 120 Tefsîru’l Kebir, c.XI, s. 228 vd. 56 Kadir gecesinde indirdik."121 Mücahid, "Kadir gecesinde," ifadesini hüküm gecesinde diye açıklamıştır. "Kadir gecesinin ne olduğunu sen bilir misin?"122 Mücahid, yine "hüküm gecesini", diye açıklamıştır. Takdir gecesi demektir. Ona bu ismin veriliş sebebi yüce Allah'ın bu gecede gelecek sene aynı geceye kadar kendi emrinden olan ölüm, ecel, rızık ve daha başka hususları dilediği şekilde takdir buyurmasıdır. Sonra bunu isleri çekip çeviren meleklere teslim eder. Bunlar dört melektir: İsrafil, Mikail, Azrail ve Cebrail (a.s.). "Kadir gecesi bin aydan hayırlıdır."123 buyruğu ile bu gecenin fazilet ve büyüklüğünü açıklamaktadır. Zamanın fazileti, o zaman içerisinde pek-çok faziletli olayların meydana gelmesi sebebi iledir. Bu gecede, benzeri bin ayda bulunmayan pekçok hayır paylaştırılır. Müfessirlerin birçoğu da şöyle demiştir: Yani bu gecede yapılan amel, içinde Kadir gecesi bulunmayan bin ayda yapılacak amelden daha hayırlıdır. Ebu'l Asiye dedi ki: " Kadir gecesi, kendisinde Kadir gecesi bulunmayan bin aydan daha hayırlıdır. "Bin ay ile Yüce Allah'ın zamanın tümünü kastettiği söylenmiştir. Çünkü Araplar bin sayısını eşya ile ilgili en ileri nokta hakkınfa kullanırlar. Nitekim Yüce Allah (cc): Onlardan herbiri kendisine bin yıl ömür verilsin ister.124 Ebu Bekr el-Verrak dedi ki: Süleyman'ın hükümdarlık süresi beşyüz ay, Zülkarneyn'in de hükümdarlık süresi beşyüz ay idi. Her ikisinin hükümdarlık süresi bin ay eder. Yüce Allah, bu geceye erişebilen kimse için işleyeceği ameli bu iki büyük hükümdarın hükümdarlıklarından daha hayırh kılmıştır.125 "Melekler ve Cebrail o gecede Rablerinin izniyle her türlü iş için inerler."126 buyurmaktadır. Semaların hepsinden ve Sidretu'1-Münteha'dan melekler aşağıya iner. Cibril'in kaldığı yer de oranın ortasıdır. Melekler yere inerler, tan yeri ağarmasına kadar insanların yaptıkları dualara âmin derler. İşte yüce Allah'ın: "Onda, melekler... iner de 121 Kadr 97/1. 122 Kadr 97/2. 123 Kadr 97/3. 124 Bakara 2/96. 125 Kurtubi, c.XIX, s.233 vd. 126 Kadr 97/4. 57 iner"127 buyruğu bunu anlatmaktadır. 128 "Ve ruh Rabblerinin izni ile..." ifadesinden kasıt, Cebrail (a.s)'dır. elKuşeyri'nin nakletıiğine göre "ruh" meleklerden bir sınıftır. Bunlar diğerlerinin koruyucuları olarak yaratılmışlardır. Bizim melekleri görmediğimiz gibi, melekler de bunları görmezler.129 İbn-i Abbas (r.a.), bu ifadeyle "Yüce Allah'ın takdir edip, bu seneden gelecek seneye kadar hükme bağladığı, verilen herbir emir ile iner" kastedilmiştir. Yüce Allah'ın: "Allah'ın emri ile onu gözetleyecek izleyicileri vardır…"130 buyruğunda olduğu gibi. "O gece, tanyerinin ağarmasına kadar bir esenliktir."131 Bunun, meleklerin bu gecede biribirlerine selâm vermeleri anlamında olduğu da söylenmiştir. Katade dedi ki: "O... bîr selâmdır." O bir hayırdır. "Tanyeri ağarıncaya" tan yerinin doğuşuna "kadar" demektir. Bu sûrenin inişi hakkında değişik rivâyetler vardır. Bunlardan biri şöyledir: İbn-i Mesud dedi ki: Hz. Peygamber (s.a.v.) İsrailoğullan arasından Allah yolunda silahlı olarak bin ay cihad eden bir adamdan sözetti. Müslümanlar bu işe hayret ettiler, özendiler. Bunun üzerine: "Doğrusu Biz onu kadir gecesinde indirdik..."132, "Kadir gecesi" bu şahsın Allah yolunda silah kuşandığı "bin aydan daha hayırlıdır."133 Başka bir rivayette de İ. Mâlik, Muvatta'da İbnu'l-Kasım ve başkalarından gelen rivayet yoluyla şöyle demekledir: Kendisine güvendiğim kişi(ler)i şöyle derken dinledim: "Resûlüllah (s.a.v.)'a kendisinden önceki ümmetlerin ömürleri gösterildi. Uzun Ömürleri boyunca başkalarının eriştiklerinin benzerine amel itibariyle ulaşamayacaktan mülahazasıyla ümmetinin (fertlerinin) ömürlerini kısa bulur gibi oldu. Yüce Allah ona Kadir gecesini verdi ve onu bin aydan daha hayırlı kıldı. Yine; "Doğrusu Biz onu kadir gecesinde indirdik. Kadir gecesini sana ne bildirdi? Kadir gecesi bin aydan hayırlıdır."134 (sûresi) 127 Kadr 97/4. 128 Kurtubi, c.XIX, s.233 vd 129 A.g.e. 130 Rad 13/11. 131 Kadir 97/5. 132 Kadir 97/1. 133 Beyhaki, Ebû BEkr Ahmed b. Hüseyin b. Ali, es-Sünenü'l- Kübra, Dârü'l Fikir,Beyrut, tsz., Siyam, 8607. 134 Kadr 97/1-3. 58 nazil oldu. 135 Konu ile ilgili ikinci olarak Duhân sûresinde zikredilen âyetler indirilmiştir. Yüce Allah (cc): "Ha-Mim. Açıkça bildiren kitaba yemin olsun ki şüphesiz biz onu müberak bir gecede", Kadir gecesinde "indirdik."136 buyurmuştur. Bu âyetler her ne kadar Berat Gecesine de yorumlansa, ağırlıklı görüş Kadir Gecesi ile ilgilidir. Üçüncü olarak da Bakara sûresinin 185. âyetidir. Yüce Allah: "Ramazan ayı ki… Kur'ân o ayda indirilmiştir…" emri hakkında eş-Şa'bî şöyle demektedir. Biz, Kur'ân'ı Kadir Gecesinde indirmeye başladık, demektir. İbn-i Abbas'a göre: Cebrail (a.s) Kur'ân'ı bir defada, toptan, Kadir gecesinde Levh-i Mahfuzdan dünya semasınadaki Beytu'i-Izze'ye: indirmiştir. Cebrail, Kur'ân'ı yazıcı meleklere yazdırmış, daha sonra da Hz. Peygamber (s.a.v.)'a kısım kısım indirmeye devam etmiştir. Kur'ân'ın ilk nazil olmaya Başlaması ile son nazil olun buyrukları arasında yirmi üç yıllık bir zaman geçmiştir. C. HADİSLERDE KADİR GECESİ Kadir Gecesi ile ilgili rivayet edilen birçok hadisin varid olduğunu görmekteyiz. Gece, bu hadisler ışığında değerlendirildiğinde şu bilgilere ulaşılır. Bir rivayette Resûlüllah (s.a.v) "Kim inanarak ve karşılığını yalnız Cenâb-ı Hak'tan bekleyerek Kadir Gecesi kalkıp ibadet ederse, geçmiş günahları (kul hakkı hariç olmak üzere) bağışlanır."137 Bir başka rivayette "Her kim Kadir gecesinin (mükâfatına) inanarak, (ecrini) umarak namaz kılmakla (vesair ibadetlerle) ihya ederse, onun geçmiş (küçük) günahları affolunur."138 buyurmuştur. Âişe (r.anh.) dedi ki: Ey Allah'ın Resulü! Eğer Kadir gecesine denk gelirsem ne diyeyim? diye sordum. Şöyle buyurdu: " Allah'ım, şüphesiz ki Sen çok affedicisin, affetmeyi seversin, 135 Muvatta, 1/321. 136 Duhân 44/1-3. 137 Buhari, İman, 25; Savm, 6. 138 Buhari, Leyletü'l Kadr, 1. 59 beni de affet, de"139 diye buyurdu. Said b. el-Müseyyeb'in şöyle dediği nakledilmektedir: "Kadir gecesi yatsı namazında (cemaatle birlikte) hazır bulunan kimse o geceden kendi payına düşeni almış olur."140 Kadir gecesinin hangi gece olduğu kesin olarak bilinmemekle beraber genellikle Ramazan'ın yirmi yedinci gecesinde olduğu tercih edilmiştir. Hz. Peygamber (s.a.v.) bunun kesinlikle hangi gece olduğunu belirtmemiş, ancak; "Siz Kadir gecesini Ramazan'ın son on günü içerisindeki tek rakamlı gecelerde arayınız" 141 buyurmuştur. 139 Tirmizî, Daavat, 84. 140 Muvatta, İtikaf, 16. 141 Buhari, Leyletü'l Kadir, 3; Müslim, Siyam, 216. 60 İKİNCİ BÖLÜM TOPLUMA YANSIMASI VE GÜNÜMÜZ UYGULAMALARINDA KUTSAL GECELER I. MEVLİD KANDİLİ A. Topluma Yansıması: Müslüman toplumların hayatlarında yer tutan geleneklerden birisi Mevlid merasimidir. Kökünü tarihten alan ve zamanla yenilenen âdetlerle her an canlılığını korumaktadır. Hiç şüphe yoktur ki, inanan bir insan için dünyanın en önemli ve büyük olayı, Peygamber Efendimizin dünyayı şereflendirmiş olmasıdır. İnsanlığın doğuşundan beri gelen bu müjdenin, insanlığa sunduğu mutluluğun maddi ve manevi boyutları tahmin edilemeyecek kadar engin ve zengindir. Böyle bir mübarek doğumun madde ve madde ötesi âlemlerde meydana getirdiği etki ve değişim hala güncelliğini korumaktadır. Yeryüzüne numune-i imtisal olarak gönderilen Hz. Muhammed (s.a.v.), ebedi risaletin sahibi ve iki cihan serveri eşsiz bir şahsiyettir. Onu hatırlama ve anmanın, örnek alma ve modellendirmenin yollarından biri de doğum yıl dönümünü kutlamaktır. Bu da halkın dinî hislerini ortaya koymasına neden olmaktadır. Zira bu kutlama ile ilgili merasim, etkinlik ve şenlikler; Müslümanların, Peygamberimize besledikleri samimi bir sevginin tezahürü olarak ortaya çıkmıştır. Bizlere bir ufuk açması açısından tarihi süreçte Peygamberimizin doğum yıl dönümü nasıl kutlanmış; topluma nasıl yansımış bunu kaynaklarıyla ortaya koymak gerekir. 1. Sahabe Döneminde Hz. Peygamber'in sağlığında, -günümüzde olduğu gibi- ne kendisi, ne de sahabe tarafından doğum yıldönümü kutlanmamıştır. Zira onun varlığı ve risalet görevi; böyle bir uygulamanın yapılmasına mani idi. Zaten buna da gerek yoktu. Hulefâ-yi Râşidîn Dönemiyle Emevî ve Abbasî devirlerinde de herhangi bir mevlid merasimi veya bu maksatla şu veya bu şekilde bir kutlama yapılmamıştır. Yine de bu dönemlerde ve özellikle x. yüzyılın ortalarından itibaren Hz. Peygamberin doğum günü ile ilgili saygı ve kutlama ifade eden davranışlara dair münferit haberlere kaynaklarda rastlanmaktadır.1 Hulefâ-yi Râşidîn Döneminin ilk iki halifesi zamanında fetih hareketleriyle uğraşılması, son iki halife döneminde ise iç karışıklıkların hüküm sürmesi, Emevî ve Abbasî devirlerinde de, Rasûlüllah soyuna destek anlamına gelecek olması sebebiyle böyle bir kutlamaya şartlar uygun değildi. Bu dönemler dini, siyasi ve içtimai olarak göz önünde bulundurulursa; böyle bir geleneğin niçin başlatılamamış olduğu daha iyi anlaşılmış olur. Her ne kadar herhangi bir kutlama yapılmasa da; Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Mekke'de Sûk el-Leyl'de bulunan doğduğu eve mü'minler hürmet gösterir; Medine'deki Ravza-i Mutahhara denilen mezarından sonra bu evi de ziyaret ederlerdi. Bu ziyaretlerin sayısı, Rebîulevvel'in 12'sinde biraz daha artmaktaydı. Bu hürmetin bir devamı ve yeni bir tezahürü olarak, Abbasi Halifesi Harunü-r- Reşîd (hilafeti 786–809)'in annesi el-Hayzûrân (ö.789), bu evi mescit haline getirmiştir.2 Hz. Peygamberin doğum günü gibi, hicret ve vefat günleri de pazartesiye rastladığından dolayı dindarlar, bu günde nafile oruç tutarlardı. Fakat bugüne mahsus devamlı veya yılda bir herhangi bir merasim veya ibadet yapıldığı bilinmemektedir.3 2. Fatımîler Döneminde Kahireli tarih ve coğrafya bilgini Makrîzî (1364 -1442)'nin ifade ettiğine göre; İslâm dünyasında, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in doğum yıldönümü kutlamaları ilk defa; şiiİsmaili mezhebinden olan Şii Fatımîler (910–1171) devrinin sonlarına doğru Muiz Lidînillâh döneminden (972–975) itibaren resmen kutlanmaya Kahire'de başlanmıştır. Önceleri yalnız Rebîülevvel ayının on ikisinde yapılan bu toplantılar; Hz. Peygamber (s.a.v.)'in soyundan geldiklerini iddia eden şiiiler tarafından, Hz. Ali (r.a.) ve Fatıma (r.anha.)'in doğum günlerinde de tertiplenmiştir.4 Bunun yanında Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve o günkü halifenin mevlidleriyle (mevâlidi sitte) recep, şaban ve ramazan aylarındaki 1 İslam An., c.XXIX, s.475. 2 İbni Kesir, c.I, s.200. 3 Kutlu Doğum Haftası, s.40. 4 A.g.e. 62 kandiller, ramazan ve kurban bayramlarıyla diğer bazı kutlamalar bu dönemde zengin bir şölen geleneği oluşturmuştur.5 Fatımîler zamanındaki törenlerde önceden gerekli hazırlıklar yapılır, Rebiü'levvel ayının 12. gününde sabahtan başlamak üzere öğleye kadar 300 tepsi helva kâdılkudât ve dâidduât başta olmak üzere kurrâ, hatipler ve diğer görevlilere dağıtılırdı. Halifenin öğle namazını kılmasının ardından kâdılkudât ve diğer görevliler topluca Ezher Camii'ne gider, burada hatim okunduktan sonra "manzara" adı verilen tören yerine geçerlerdi. Kahire valisi düzeni sağlamak üzere önceden yerini alırdı. Halife de maiyetiyle birlikte gelir, önce kâdılkudâtı, ardından sâhibülbâbı ve daha sonra diğerlerini selamlardı. Tören Kur'an tilâvetiyle başlar; ardından sırasıyla Enver (Hâkim), Ezher ve Akmer Camileri hatipleri birer hutbe okuyup halife için dua ederlerdi. Bu sırada Kur'an tilaveti devam ederdi. Hutbelerden sonra halife törendekileri tekrar selamlayınca resmi kutlama tamamlanmış olurdu. Bu kutlamaların, üst düzey görevlilerin katıldığı bir devlet töreni çerçevesinde yapıldığı ve halkın geniş bir katılımının olmadığı anlaşılmaktadır. Özellikle Sünnî çoğunluğun kutlamalara iştirak etmediği bilinmektedir. Fatımîler zamanında Hz. Peygamber'in ve Ehl-i beyt'in doğum yıldönümlerinin kutlanması, dinî hassasiyet yanında siyasî meşruiyet açısından da önem taşımaktaydı. Halifeler üzerinde geniş nüfuzu bulanan ve yönetime hâkim olan Bedr el Cemâlî'den sonra onun yerine vezir olan oğlu Efdal, halife Müstâl'î-Billâh zamanında (1094–1101) Hz. Hasan ve Hüseyin'in mevlitleri dışındaki dört mevlidi yasaklamıştı. Ancak Efdal'in ölümüyle vezirliğe gelen Me'mûn el-Batâihî Âmir-Biahkâmillâh devrinde 517 (1123) yılında bu törenleri tekrar başlatmıştı.6 Fatımîler'in böyle bir tören yapmaları, Selçukluların zuhuruna kadar, hâkim oldukları İslam dünyasında, politik bir gösteri olarak yorumlanmıştır. Ayrıca şia ideolojisini yaymak olduğu da aşikârdır. Hatta Hz. Peygamber için düzenlenen törenler bunların gerisinde kalmıştır.7 5 İslam An., c.XXIX s.475. 6 İslam An., c.XXIX, s.475. 7 Kutlu Doğum Haftası, s.40. 63 3. Eyyûbîler Döneminde Eyyûbîler zamanında birçok bayram ve tören kaldırıldığından, mevlide de özen gösterilmediği ve halkın bunu evlerinde kutladığı anlaşılmaktadır. Bağdatlı bilgin İbnü'l Cevzî 'nin anlattığına göre, XI. yüzyılda Bağdat yakınlarındaki Ukbera kasabası halkı, ilk defa Mevlid Kandilini kutlamış; daha sonra Bağdat'ta kutlanan Mevlid Kandili'nde ise, Dicle üzerinde mumlarla donatılmış kayık donanmaları tertip edilmiş, şehir sokakları büyük boy mumlarla aydınlatılmıştı. Halk tarafından tertip edilen şenliklere halife ve devlet erkânı da katılırdı. Fakat bu şenliklerde resmi bir mahiyet yoktu. Eğlencelik ve seyir niteliği ağır basan bu kutlamalarda, Kahire'ye mukabele sâikinin yanı sıra, Hıristiyanların Hz. İsa için yaptıkları doğum günü kutlamalarının da bir tesiri olduğu düşünülebilir. Suriyeli tarih ve coğrafya bilgini Ebu'l Fida, (1273–1331) Irak Şiilerinin de Kahire'de yapılan Şii törenlerini benimsemeleri üzerine, Sünnîlerde Hz. Peygamberin doğum gecesini kutlamaya başladıklarını ve böylece mevlid alaylarının her iki mezhep mensupları tarafından da kutlandığını söylemektedir.8 Sünnî Müslümanlarda Mevlid merasimleri, sistematik bir şekilde ilk defa hicri 604 (1207–1208) yılında, Selahaddin Eyyübî'nin kayınbiraderi ve Erbil Atabeği Melik Muzafferüddin Kökbörü (1190–1233) tarafından tertiplenmiştir. Bu merasimler, bütün halkı kapsayacak bir şekilde düzenlenirdi. Erbilli tarihçi İbn-i Hallikan (1211- 1282) 'ın anlattığına göre, Mevlid törenleri için çok önceden hazırlık yapılmaya başlanırdı. Bağdat, Musul, Cezire, Sincar, Nusaybin ve İran gibi yakın ve uzak çevrelerden birçok fakih, sûfî, vaiz ve hafızlarla her türlü marifet sahipleri, Muharrem ayından başlayarak rebîü'levvel ayının ilk günlerine kadar Erbil'e gelirlerdi. Ulema ve tasavvuf ehlinin ileri gelenleri bu törenlerde hazır bulunur; Kökbörü, kendilerine hil'atler giydirir ve hediyeler verirdi. Sûfîler de öğle vaktinden fecre kadar zikir ve sema gösterileri düzenlerdi. Sona eren kutlamaların ardından misafirler, memleketlerine dönmeye başlardı.9 8 Kutlu Doğum Haftası, s.40. 9 İslam An., c.XXIX, s.475. 64 Nitekim çok büyük masraflarla düzenlediği bu tören ve şenlikler, bütün İslam dünyasında geniş ve derin etkiler bırakmış, Mısırdan başlayarak Kuzey Afrika boyunca bütün Akdeniz İslam ülkelerine, Mekke'ye, Hindistan'a ve Türkistan'a doğru yayılmıştır. Bu muhteşem kutlamalar, bütün Sünnî İslam dünyasını birleştiren kültür ve sosyal birlik hadisesi olmuştur. Kahire'deki Fatımî mevlidleri tamamen unutulmuş; böyle bir gelenek Fatımîlerde devam etmemiştir. Tarihte Kökbörü mevlitlerinin başlangıç sayılması bu yüzdendir.10 Kökböri zamanındaki kutlamaların Fâtımîler’den farklı olarak kutlandığı, uzun bir zaman dilimine yayıldığı, halkın geniş katılımıyla gerçekleştiği ve merasimlerde özellikle tarikat mensuplarının rolünün bulunduğu görülmektedir. Ebû Şâme elMakdisî, kutlamasını ilk önce Musullu sûfî Ömer b. Muhammed el- Mellâ'ın kendi zaviyesinde yaptığını, Kökbörü'nün de bunu örnek alarak mevlid törenlerini başlattığını belirtir. Erbil'de XIII. Yüzyılın başlarında düzenlenen törenler; tarih içerisinde yerine oturtulduğunda, yıkıcı akımlara karşı, bir yandan siyasi ve askeri sahada, bir yandan da ilim, sanat, kültür, ideoloji cephesinde yürütülen zaruri bir mücadelenin parçası olarak değerlendirmek gerekir. Çünkü Kökbörü, Şii törenlerine karşılık Bağdat'ta Sünnîlerce tertiplenmekte olan Mevlidün-Nebi törenlerini devamlı, sistemli ve daha muhteşem hale getirerek Büveyhi ve Fatımîler'den kalan bütün menfi izleri silmek istemiştir.11 Endülüslü seyyah İbn-i Cübeyr, hicri 579'da (1183) Mekke'de gördüklerini anlatırken Rasül-i Ekrem'in doğum yıldönümünde doğduğu evin ziyarete açıldığını belirtir. Daha sonra, değişikliğe uğrayarak, Mekke'de de mevlid merasimleri tertiplenmeye başlanmıştır 12 Mekke ve Medine'den sonra mevlid merasimleri, İslam coğrafyasının her tarafında birbirinden farklı şekillerde tertiplenmeye başlanmış ve bu, bugüne kadar sürekliliğini korumuştur. 10 Kutlu Doğum Haftası, s.40. 11 Kutlu Doğum Haftası, s.40. 12 Köksal, Asım, İslam Tarihi, İst., 1998, s.50. 65 4. Memlükler Döneminde Memlükler döneminde Mısır'da mevlid kutlamaları bütün ihtişamıyla devam etmiştir. Rebî'ü'levvel ayının girişinden itibaren başlatılan kutlamalar sırasında donanma mensupları tarafından Kahire Kalesi'nde kurulan tören çadırı en güzel kumaşlardan yapılır, içine değerli yaygılar serilirdi. Mevlid günü ikindi namazından sonra Mısır Abbasî halifesi, dört mezhebin baş kadıları, ilim ve tasavvuf ehli, emirler ve kumandanlar, devlet adamları, halkın ileri gelenleri, komşu ülkelerden gelen temsilciler kaleye gelerek tören çadırındaki yerlerini alırlardı. Önce Kur'an tilâvet edilir, ardından vaazlar verilirdi. Sultana tebrikler sunulur, o da devlet ricaline, ulema ve tasavvuf ehline hil'at ve hediyeler verir, muhtaçlara da sadaka dağıtılırdı. Memlükler'den itibaren başta Ahmet el- Bedevî ve İbrahim ed-Desûki gibi bölgenin tanınmış velileri olmak üzere diğer önde gelen şahsiyetlerin doğum yıl dönümleri için de mevlid terimi kullanılmaya başlanılmıştır. Çoğunun ölüm tarihi bilinmediğinden bu mevlid törenlerinin önemli bir kısmı velilerin ölüm yıl dönümünde yapılırdı. Evliya Çelebi, başta Ahmet el- Bedevî İbrahim ed-Desûki, İbrahim Gülşenî ve İ. Şafiî'nin mevlidleri olmak üzere birçok mevlid hakkında bilgi vermektedir.13 Eski ihtişamını ve resmi desteğini kaybetmiş olsa da bu mevlid törenleri günümüzde de devam etmektedir. 5. Kuzey Afrika'da İlk Müslümanlardan bir kısmının Mekke'deki müşriklerin şerrinden kurtulmak için Habeşistan'a sığınmış olmaları ve Necaşi'nin Müslüman olması İslam önemli bir dönüm noktasıdır. Hulefayi Raşidin dönemindeki Kuzey Afrika'daki fetih hareketleri de İslam medeniyetinin bu kıtaya yerleşmesine neden olmuştur. Kuzey Afrika'da önceleri mevlid kutlama âdeti yokken bunlar ilk defa kadı ve muhaddis Ebu'l-Abbas Ahmet b. Muhammed b. Hüseyin es-Sebtî el- Azefî (Ö. 633/1236) tarafından halkın Hıristiyan bayramları kutlamasını önlemek amacıyla icra başlanmıştır. Bu devirde özel bir ilgi gösterilen uygulama zamanla Kuzey Afrika ve Endülüs'te yaygınlık kazanmış, hükümdarlar ve yöneticiler mevlid kutlamalarına büyük önem vermiştir. 13 İslam Ansiklopedisi, Mevlid mad. 66 Fas'ta ilk defa Meriniler döneminde (690/1291) Sultan Yusuf b. Yakup elMerîni zamanında, Tunus'ta Hafsiler Devleti'nin kuruluşundan hemen sonra kutlanmaya başlanmıştır. Makkari, Merînî hükümdarı Ebû İnân (1348–1358) tarafından her yıl mevlid kutlamaları yapıldığını, Cezayir'de Abdülvâdîler (Zeyyânîler) hükümdarı ll. Ebû Hammû Mûsâ b. Yûsuf'tan (1359–1389) söz edilirken onun zamanında ve daha önce Mağrib ve Endülüs hükümdarlarının mevlid kutlamalarına özen gösterdiklerini kaydetmektedir.14 Ancak Ahmet el-Mansur'un başşehir Merakeş'te mevlidi, Eyyûbîler döneminde Erbil'de yapıldığı gibi görkemli törenlerle kutladığı, bu konuda Osmanlılara özendiği ve hatta soyundan geldiklerini söyledikleri ifade edilmektedir. Hatta Hz. Peygamberin mevlidine onlardan daha çok önem verdiğini göstermeye çalıştığı, Ebû Hammû'nun da kutlamaları son derece gösterişli tören ve eğlencelerle yaptığı, kendisinin her yıl Rasûlüllah'ı öven ve ilk defa bu törenler sırasında okunan bir kaside yazdığı bilinmektedir. Fatımîlerde olduğu gibi Fas'taki Sa'dîler ve Alevîler gibi şerif sülalesinden gelen hükümdarlar için de, mevlid kutlamaları aynı zamanda siyasî bir saygınlık unsuruydu. Mevlid kutlamaları, Malikî fukahasının sert muhalefeti sebebiyle Tunus'ta Hafsîler sarayında Fasta'kinden yaklaşık bir asır sonra Sultan Ebû Fâris Abdülaziz elMütevekkil devrinde (1394–1434) yapılabilmiştir. Özellikle Tunus'ta Osmanlı hâkimiyetindeki son beyli olan Hüseyniler zamanında Osmanlılar örnek alınarak mevlid bir devlet törenine dönüştürülmüştür. Tunus'ta Fransız işgali döneminde bu kutlamalar devam etmiştir.15 6. Osmanlılar Döneminde Osmanlılar'da daha önce saray, konak, tekkelerde hususi mahiyette yapılan mevlid merasimleri, ilk defa III. Murat zamanında, (1574–1595) 1588'de resmen imparatorluk teşrifatında (protokolünde) yer aldı ve halk nazarında bayram mahiyeti kazandı. Merasimler, belirlenmiş teşrifat kaidelerine uygun olarak sarayda tertiplenir, ayrıca, önceleri Ayasofya Camii'nde, sonraları ise Sultan Ahmed Camii'nde yapılan merasimlere, devlet erkânıyla birlikte halk da katılırdı İstanbul'da halka açık mevlid 14 Diyanet İlmi Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed, s.562. 15 İslam, An., c.XXIX, s.477. 67 alayları, II. Beyazıt devrinden itibaren Kara Mustafa Paşa Merasimlerin resmileşmesinden sonra da bu dergâhtaki kutlamalar devam etmiştir. Bu merasimlerde, önce müezzin tarafından Kur'an-ı Kerim okunur, bunun peşinden de vaazlar verilirdi. Daha sonra mevlithan kürsüye çıkar ve bir bölüm okuduktan sonra iner hediyesini alır ve ikinci mevlithan kürsüye çıkarak, okumaya devam eder ve belirlenmiş kaideler çerçevesinde mevlid kutlamaları son bulurdu. Balkanlar'ın fethi ile birlikte bu coğrafyada da mevlid törenleri yapılmaya başlanmıştı. Zira Saraybosna'daki Gazi Hüsrev Bey camii'nin hicri 938 (1531) tarihli vakfiyesinde mevlid için yılda üç yüz dirhem tahsisat ayrıldığı görülmekte, bölgedeki diğer camilere ait vakfiyelerde veya şahsî vasiyet namelerde de benzeri kayıtlara rastlanmaktadır. II. Mahmut ve Tanzimat'tan sonra, devrin anlayışı içinde mevlid alaylarına yeni unsurlar da ilave edilmiş; geliş ve gidişinde askeri merasim ve resmigeçit yaptırmak, beş vakit harp gemilerinden ve tophaneden top attırmak, minarelerin, sarayların ve resmi binaların donatılıp aydınlatılması gibi. Ayrıca II. Mahmut zamanında Mekke'de de resmi bir mevlit töreni tertiplenmeye başlanmıştı.1910 da, mevlid resmi bayram haline getirildi. Mevlit alayları Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar devam etmiştir.16 Eyüp Sabri Paşa'nın kaydettiğine göre Rebîü'levvelin 12'si Nedinede resmi tatil olup kaleden toplar atılır ve o gün dükkânlar açılmazdı. İnsanlar birbirlerini tebrik eder, bu gece Mescid-i Nebevî 'de ihya edilirdi. Sabaha karşı Bâb-ı Nisâ önünde toplanılır, hatipler okuma ve duayı tamamladıktan sonra; halka yapılan ikramdan sonra merasim dağılırdı. Mevlid kutlaması 1910 yılından itibaren Osmanlı Devleti'nde resmî bayramlara dâhil edildi ise de Cumhuriyeti ilanından sonra kaldırılmıştır. Günümüzde mevlid, Suudi Arabistan hariç Kuzey Afrika'dan Endonezya'ya kadar İslam ülkesinde -bazılarında resmî, bazılarında gayri resmi olarak- yaygın biçimde kutlanmaktadır.17 16 Kutlu Doğum Haftası, s.48. 17 İslam An., c.XXIX, s.477. 68 7. Edebiyatta Müslümanların kendisini anmaktan en çok mutluluk duyacakları kişi elbette Resûlüllah'tır. Bu anlayışla Hz. Peygamber (s.a.v.)'i öven ilk şiirler, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in sağlığında Ka'b b. Züheyr'in Banat Suâd, Busîrî'nin Bürde ve Hamziyesi'dir. Arapça'da bunlara sayısız nazireler yazılmıştır.18 Mevlid kutlamaları sırasında Rasûl-i Ekrem'in doğumunu anlatan, bu vesileyle methini de içeren ve genel olarak "mevlid", Kuzey Afrika'da ise "mevlidiyye" olarak anılan şiirlerin okunması gelenek halini almıştır.19 Resûlüllah (s.a.v.)'in doğumunu ve hayatını medh ve sena eden, "Mevlid" adını taşıyan çok eser kaleme alınmıştır. Bu eserler daha sonra, mevlid merasimlerinde, mevlithanlar tarafından teganni ile okunmaya başlanmıştır. Bunların Türkçede en meşhur olanı Süleyman Çelebi'nin Vesiletü'n- Necât adındaki mevlididir. Fakat Süleyman Çelebi hakkında kaynaklarda pek fazla bir bilgi yoktur. Onun, Yıldırım Beyazıt zamanında Divan-ı Hümayun Hocası olduğu, sonra da Bursa Ulu Camii'ne imam tayin edildiği bilinmektedir. Ancak Süleyman Çelebi’nin "Vesîletü-Necat" adıyla Bursa’da 1409’da yazdığı ve kısaca mevlid diye bilinen bu manzumesi tarih boyunca halk tarafından; özellikle de mevlid gecelerinde okunması ve dinlenmesi canlılığını koruyan bir gelenek olmuştur. İstanbul kütüphanelerinde bulunan Mevlid nüshaları arasındaki farklardan, Süleyman Çelebi'nin kaleme almış olduğu mevlidin bir hayli değiştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Arap ve Türk edebiyatında mevlid türü eserler iyice yer etmiş olmasına rağmen, İran edebiyatında bu tür bir eser kaleme alınmamıştır. İlk zamanlar, sırf Resûlüllah (s.a.v.)'in doğduğu zaman ve sadece camilerde okunan mevlid, sonraları para karşılığında hanendeler tarafından rast gele zamanlarda okunur olmuştur. Kandil gecelerinde, ölülerin ardından; kırkıncı, elli ikinci gecelerinde, sene-i devriyelerinde de mevlitler okunmaya başlanmıştır. Bugün temamen gayri resmi olmakla beraber, her seviyedeki mevlit törenleri, dinî ve millî kültürümüzün bir parçası ve sosyal hayatımızın vazgeçilmez tabiî bir müessesi halini almıştır. Mevlid, tek başına bir kültür unsuru değil, birçok kültür unsurlarını bünyesinde toplayan bir kültür 18 Kutlu Doğum Haftası, s.46. 19 İslâm Ansiklopedisi c.XXIX, s.477. 69 kopleksi, bir kültür karmaşığıdır. Sosyal dokuya derinlemesine ve genişlemesine nüfuz etmiş, kök salmıştır. Mevlid metinlerini kaleme alanlar, hiç bir zaman hanendeler tarafından camilerde, makamlı bir şekilde, ibadet yapıyor süsü verilerek türkü, şarkı söyler gibi okunmasını akıllarına getirmemişler; yalnızca Peygamber'e olan aşırı sevgileri onları, onun hatırasını canlı tutmak için bu tür eserleri yazmaya sevk etmiştir. Değişik vesilelerle mevlid okutma âdetinin İslam dininin ilke ve hükümleriyle bağdaşmayan bazı anlayış ve uygulamaların yaygınlaşmasına yol açması, dikkat edilmesi gereken bir husustur. Her halükârda mevlid geceleri Resûlüllah (s.a.v)'a bağlılığın tazelenmesi, onun genç kuşaklara gerektiği biçimde tanıtılması ve rahmet Peygamberine layık bir ümmet olma muhasebesinin yapılması açısından Müslümanlar tarafından iyi değerlendirilmesi gereken güzel birer vesile sayılmalıdır. Mevlid, Türkler ve bütün Müslümanlar arasında çok köklü bir gelenek halindedir. Mevlid merasimleri mukaddesattan sayılmaktadır.20 Mevlit kutlamaları ve mevlit merasimleri, Erbil Atabegi Muzafferüddin Kökbörü'den başlayarak 781 yıl, Vesîletü'n-Necât'ın yazılış tarihinden başlayarak 580 yıllık bir Türk ve Türkiye âdetidir. B. Günümüz Uygulamalarında Zamanımızda mevlid kutlamaları birçok İslam ülkesinde devlet düzeyinde gerçekleştirilmekte, ülkemizde de bu amaçla özel programlar uygulanmaktadır. Evrensel olan İslâm düşüncesini, bir elçi olarak Hz. Muhammed'in insanlığa getirdiği yüce değerleri günümüz şartlarını da dikkate alarak insanlığa doğru bir şekilde ulaştırmak amacıyla Diyanet İşleri Başkanlığı ve T. Diyanet Vakfı işbirliği ile Kutlu Doğum Haftası proğramları 20 Nisan 1989 tarihinden itibaren resmi kutlanmaya başlanmıştır. Peygamberimiz’in doğumunu tes’id amacıyla bir haftayı "Kutlu Doğum Haftası" ilan eden Diyanet İşleri Başkanlığı ve Türkiye Diyanet Vakfı bu münasebetle "Kutlu Doğum" adı altında çok yönlü etkinliklerle bu tarihi gelenek kutlanmaktadır. Bu gelenek Balkanlar ve Türk Cumhuriyeterine yayılmaya başlamıştır. Hatta Avrupa ve din görevlisi gönderilen diğer ülkelerde kısmen de olsa kutlanmaktadır.. 20 İslâm An., c.XXIX, s.477. 70 Ülkemizde bu amaçla çeşitli etkinlikler düzenlemekte ve İlahiyat fakültaleriyle işbirliği yapılmaktadır. Yapılan bu etkinlikleri cami içi ve cami dışı etkinlikler şeklinde ayırmak mümkündür. Cami içerisinde yapılan etkinlikler; belirlenen hafta içerisinde İslamı ve Resûlüllah'ı konu alan vaazlar verilmekte, hutbeler okunmakta halkın İslama ve Resûlüllah'a olan sevgisi artırılmaya çalışılmaktadır. Hz. Peyganber (s.a.v.)'in doğum devriyesi olan gece halkın ilgisini çekecek proğramlar görevlilerin organizesinde yapılmakta, Mevlid merasimleri düzenlenmekte, Kur'an-ı Kerim okunmakta, onu öven kaside ve mersiyeler söylenmekte, şiirler seslendirilmektedir. Cemaatla topluca dua yapılmakta, salâtü selam getirilmektedir. Bu proğramlar esnasında veya sonunda daha önce hazırlanan veya satın alınan yiyecek maddeleri cemaate dağıtılmaktadır. Cami dışında yapılan etkinlikler; gerek başkanlıkça gerek müftülüklerce gerekse de ilahiyat fakültelerince düzenlenen konferanslar ve panellerde hafta ile ilgili bilgi verilmektedir. Yazılı ve görsel basında makale ve proğramlar yapılmaktadır. Bu proğramlara delet erkânından temsilciler de katılmaktadır. Büyük şehirlerde otellerde konuşmalar yapılmakta, tasavvuf musikisi konserleri tertiplenmektedir. Bu şekilde halkın dikkatini çekme ve kutlamaları cami dışına taşıma gayretleri sergilenmektedir. Sevgi peygamberi adı altında güller dağıtılmakta insanlara örnek bir model sunumluktadır. Bu çalışmalara ilave olarak kadın ve çocuklara yönelik tanıtıcı ve öğretici aynı zamanda teşvik edici proğramlar hazırlanmakra, gerek İmam-Hatip gerekse Kur'an Kursu öğrencileri arasında dinî ve kültürel yarışmalar düzenlenmektedir. Şekli olarak camiler ışıklandırılmakta, minarelerin ışıkları yakılmakta ve mahya çekilmekte, caddelere kutlama ve dikkat çekici afişler aslmaktadır. Halk bu gece adına helva, lokma ve kandil simidi yapıp dağıtmaktadır. Çocuklara yönelik şeker ve lokum türü yiyecekler dağıtılarak ilgileri çekilmeye çalışılmaktadır. II. REGÂİB GECESİ A. Topluma Yansıması 71 Kutsal gecelerin, Müslümanlar indinde manevi değeri çok büyüktür. Psikolojik ve ruhî olarak bu gecelere Regâib gecesiyle başlanılır. Çünkü Ramazan ayının ilk müjdecisi ve habercisidir. Regaib gecesi diğer mübarek gecelerden farklı olarak hakkında doğrudan bir bilgi bulunmayan bir gecedir. Receb ayının ilk Cuma gecesi olması sebebiyle, ibadet, taat ve hayırlı işlerle değerlendirilmesi için daha bir özen gösterilmesi tavsiye edilen bir gecedir. Regaib gecesi ne Resûlüllah zamanında ne sahabi ne de onlardan sonraki dönemlerde kutlanmıştır. Konuyla ilgili yapılan araştırmalarda kutlanmasına hicri 480 tarihinden itibaren başlandığı belirtilmektedir. Ancak bunun nasıl ve neşekilde başladığı ise bilinmemektedir. Buna rağmen o tarihten itibaren kutlanması günümüze kadar gelenekselleşerek devam etmiştir. Özellikle bu gelenek Türkler arasında yaygındır. Diğer Müslüman ülkelerce kutlanmamaktadır. Leyle-i Regâib münasebetiyle Anadolu'da halk arasında; toplumsal bir hava ve İslamın özüne uygun bir gelenek oluşturulmuştur. Her evde lokma dökmek, pişi denilen bir nevi gözleme, kandil simidi ve şekerlemeleri yapmak âdet haline gelmiştir. Hazırlanan bu yiyecekler eşe dosta hediye edilir, fakirlere ve muhtaçlara dağıtılır toplumdaki İslam şuuru ve sevgisi canlı tutulmaya calışılmıştır. Daha sonraları bu gecede ibadet ve duada bulunma, geceyi kutlama âdeti zamanla halk arasında yerleşmiş ve gelenek halini almıştır. 21 Görüldüğü üzere bu gecenin tarihi süreçte topluma yansıması ile ilgili detaylı bir bilgi bulunmamaktadır. B. Günümüz Uygulamalarında Günümüzde Regaib gecesinin diğer Müslüman ülkelerde kutlanılmadığı görülmektedir. Ülkemizde ise özellikle camilerde kutlanmaktadır. Camilerin dışında bu gece ile ilgili herhangi bir proğram yapılmamaktadır. Ülkemizde yerleşen bu âdet Balkan ve Türkî Cumhuriyetlerinde ayrıca devletimizin din görevlisi olarak göndediği ülkelerde de kısmen kutlanmaktadır. Müslümanlar arasında üç aylar ayrı bir öneme haizdir. Regaib gecesi üç ayların başlangıç gecesi gibidir. Gece öncesindeki Cuma günü camilerde üç aylar ve Reegaib gecesi vaaz ve hutbelerde cemaate bilgi verilir. Bu gece Müslümanlar indinde kutsal 21 Şamil İslâm An., İsrâ mad. 72 kabul edilmesi nedeniyle gündüzleri oruçlu geçirilir. Gecede camilerde mevlid veya tevhid merasimleri düzenlenir ve merasimler televizyonlardan da yayınlanır. Bu merasimlerde Kur'an-ı Kerim'den aşır veya Yâsîn sûresi tilavet edilmekte, Mevlitten birkaç bahis okunur veya tevhid yayılır, ilâhi ve kasideler söylenir. Bu şekilde Müslümanların camiye ve cemaate gelmesi, manevi gücü artırılmaya ve ibadet şevki verilmeye çalışılır. Bu merasimlerde önceden hazırlanan birtakım yiyecekler özellikle çocuk ve gençlerin ilgisini çekecek şeyler dağıtılır. Proğramın sonunda cemaatle dua yapılır. Bu geceye mahsus bir namaz çeşiti yoktur; bu konuda nakledilen rivayetlerin asılsız olduğu belirlenmiştir. Ancak nafile ve kaza namazları kılınır, ferdi olarak Kur'an-ı Kerim okunu, tevbe ve istiğfarda bulunulur, çokca dua ve zikir yapılır. Camii proğramlarının yanıda halk evde bu gece adına helva, lokma ve kandil simidi yapıp dağıtır. Çocuklara yönelik şeker ve lokum türü yiyecekler alınıp dağıtılarak ilgileri çekilip geleneğin devam etmesine çalışılır. Yoksullara farklı şekillerde yardım eli uzatılır. Ayrıca eş dost arasında sözlü ve mesajlı kandil kutlamaları yapılır. Halk nezdinde çok önemli yeri olan üç ayların başlangıcı olması ve Receb ayının ilk Cuma gecesine denk gelmesi nedeniyle şekli olarak camiler ışıklandırılır, minarelerin ışıkları yakılır ve mahyalar çekilir, caddelere kutlama ve dikkat çekici afişler asılır. III. İSRÂ VE Mİ'RAC A. Topluma Yansıması: İsrâ ve Mi'rac olayının topluma ilk yansıması bu geceye dair haber halk arasında özellikle de Müşriklerce duyulunca, Mekkeli'lerden bazı önemli kişiler soluğu Hz. Ebû Bekir Sıddîk'ın (r.a.) yanında aldılar ve: "Ya Ebâ Bekir! Arkadaşın Muhammed hakkında ne dersin? O bir gece içinde Beytü'l-Makdis'e gidip geldiğini iddia ediyormuş!" Hz. Ebû Bekir (r.a.) onlara: "Bunu Hz. Muhammed (s.a.v.) mi söyledi?" diye sordu. Onlar da: "Evet, O dedi" diye cevap verdiklerinde; Hz. Ebû Bekir (r.a.): "Eğer O söylemişse, mutlaka doğrudur ve ben de şehadet ederim…" diyerek Peygamber'e olan inancının şüphe götürmez olduğunu ortaya koydu. "Nasıl olur?" diyerek şaşkınlık 73 gösterenlere: "O, bundan fazlasını da söylese yine de Onu gök haberlerinden dolayı tasdik ederim!" diye cevap verdi.22 Hz. Ebû Bekir, bu olayda Resûlüllah (s.a.v.)'a bağlılığın en güzel örneğini sergilemiştir. Bu gecenin topluma ilk yansıması bu şekilde olmuştur. Resûlüllah (s.a.v.)'in anlattıklarını kabul edemeyen ve bu büyük mucizeyi kavrayamayan Müşriklerden Kureyşliler'in içinde, Beyt'ul-Makdis'i (Kudüs'ü) bilenler vardı. "Peki" dediler: "Mademki sen Kudüs'e gittin; o halde bize Kudüs'ün özelliklerini anlat", Câbir b. Abdullah (r.a.)'dan bir rivâyete göre, Resûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Kureyş benim bir gece içerisinde Kudüs’e gidip geldiğime inanmayınca Ka'benin Hicr denilen bölgesinde ayağa kalktım, Allah (cc) o anda Beyt-i Makdis'i gözümün önüne açıverdi de ona bakarak onun alametlerini kendilerine bildirmeye başlaşladım.23 Onlar "Muhammed bu hususta isabet etti" dedikten sonra, "Bizce mühim olan deve kervanımızdan bize haber ver, peki, onları da gördün mü?" diye sordular. Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle dedi: "Evet, ben filan kabileye ait kervanın yanından geçtim, kervan er-Ravga denilen yerdeydi ve hatta develerini kaybetmişler, onları arıyorlardı. Onların yüklerinin arasında su dolu bir çanak vardı. Ben de susamıştım. Onu alarak suyu içtim ve olduğu gibi tekrar yerine koydum. Döndükleri zaman kervandakilere sorun acaba, su çanakta mıydı? "Kureyşliler, "Bu bir alâmettir" dediler. Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle devam etti: "Ben filan kabilenin kervanının yanından da geçtim. Falan, falan kimseler vardı. Onların bindikleri develer benden ürktüler. O ikisine bu durumu sorun!" Kureyş, "Bu da bir alâmettir" dedi ve sonra Hz. Peygamber'e kervandaki azık ve yüklerin mahiyetlerini sordular. Kervan, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in gözünün önüne getirildi. O da onlara tüm bunların cevabım verdi: "Kervan filan gün güneşin doğusuyla birlikte gelecektir. İçinde şu şu adamlar vardır. Kervanın önünde kül renkli bir deve vardır, sırtında ise dikilmiş iki çuval bulunmaktadır."Kureyşliler, "Bu da başka bir alâmettir" diyerek o gün kervanı karşılamak üzere es-Seniyye denilen yere çıktılar. Güneşin doğuş zamanım beklediler. 22 Buhari, Menakıp, 41; Müslim, İman, 75. 23 Buhârî, Menakıb, 27; Müslim, İman, 17. 74 Güneş doğduktan sonra kervan gelmezse, peygamberi yalanlayacaklardı. İçlerinden biri, "İşte güneş doğdu" dedi. Başka biri de, "İşte kervan da geldi. Kül renkli deve önde, aralarında Muhammed'in sözünü ettiği kimseler de var dedi. Ancak onlar buna rağmen iman etmeyerek, "Bu apaçık bir sihirdir" dediler24 ve bu olaya taaccüp etmelerine rağmen kabüllenemediler. İsrâ ve Mi'rac olayının ardından bu olayın seneyi devriyelerinde ne Resûlüllah zamanında ne sahabe ve tabiin zamanında ne de onlardan sonraki yakın tarihte kutlandığına dair bir bilgi yoktur. Dolayısıyla topluma kutlama anlamında ifade edilen dönemlerde bir yansıması olmamıştır. Daha sonra İsrâ Mi'rac olayının gerçekleştiği gece müslümanlarca Kadir gecesinden sonra en kutsal gece kabul edilmiş ve bu gecenin birtakım etkinliklerle ihyası gelenekselleşmiştir. İslam edebiyatı ve sanatında mi'racı konu alan ve mi'raciye diye isismlendirilen eserler kaleme alınmıştır. Mi'rac mûcizesi hemen hemen bütün Müslüman milletlerin medeniyetlerine edebiyat mûsiki hat ve kitap sanatları bakımından kuvvetle yansımıştır. Bu konudaki eserlerin daha çok İranlılar'la Türkler tarafından ortaya konulduğu, en çok eserin verildiği edebiyat alanını minyatür, hat ve kitap sanatlarının takip ettiği, mûsikınin ise sadece Osmanlılar'da Mevlid gibi bir form oluşturduğu görülmektedir. Bazı şairlerin Hz. Peygamber hakkında yazdıkları manzumelerde konuya temasları dışında Arapça eserler edebi olmaktan çok mi'racı, dinî ilimler açısından ele alan kitaplardır. İ. Gazâli'den itibaren bir kısmı Abdülkadir Geylânî, İbnü'l Arabî gibi mutasavvıfların yazdığı eserlerdir. Fars edebiyatında mi'rac edebî eserlerin konusu olarak dikkat çeker. Türk Edebiyatında ise, mi'rac Türkçe eserlerde çokça işlenmiştir. Müstakil olanların dışında siyer ve Mevlid gibi eserlerin. Muhammediye ve Garipnane gibi kitapların birer bölüme de mi'raca ayrlmıştır. Kasidelerderin nesîb kısmı, mi'rac gece meydana geldiğinden bu manaya gelen Arapça ve Farsça kelimelerle başlar ve mi'racın safha safha tasviri yapılır. Bu tasvirlerin en güzeli Mehmed Nadirî'nin miraciyesinde yerini almaktadır. Mesnevilerde ise tevhid, na't ve münacatın ardından olay anlatılır. Abdülvâsi Çelebi, 24 Buhari, Menakıp, 41; Müslim, İman, 75. 75 Abdülbâki Arif, İsmail Hakkı Bursevî'nin mi'raciyeleri bu özellikleri ortaya koyan önemli mesnevilerdir. Mi'rac ilk defa Türk edebiyatında bir motif olarak Saltuk Buğra Han Destanı'nda görülür. Zaman içerisinde belirgin özellikler kazanan mi'racnameler XV. yüzyıldan itibaren daha fazla rağbet bulmuştur. Dinî-tasavvafî manzum eserlerin içerisinde mi'rac hadisesine bir bölüm ayrılması da yine on beşinci yüzyılda yaygınlık kazanmıştır. Türk dinî mûsikisinde ise, mi'rac kandilinde mi'raciyye okuma adetinin XVIII. yüzyılda Nâyî Osman Dede'nin mi'raciyesiyle başladığı ifade edilmektedir. Nâyî Osman Dede'nin mi'raciyesi mi'rac kandilinde veya ertesi gün cami, mevlidhane ve tekkelerde icra edilirdi. Dinî mûsikide mi'rac ilahiler ayrı bir grup oluştaracak kadar zengindir. İslam ve Türk minyatür sanatında mi'rac minyatürleri ayrı bir grup teşlkil edecek zenginlikte olup daha çok mi'racname adı altında anılmaktadır. Hat sanatında da mi'racın anlatıldığı İsrâ ve Necm sûrelerinin tamamı veya bazı âyetleri, bu konudaki hadisler yahut bunların belirli bölümleri mushaflarda, cüzlerde ve levhalarda, özellikle camilerin kuşak yazılarında tezyinî unsur olarak kullanılmıştır.25 Osmanlılar döneminde, camiler kandillerle donatıldığı için; Mi'rac kandili olarak anılan geceyi izleyen gün, cami ve tekkelerde Mi'rac olayını anlatan ve Mi'raciye adı verilen şiirlerin okunması, dinleyenlere süt ikram edilmesi bir gelenek halini almıştı.26 B. Günümüz Uygulamalarında Günümüzde İsrâ ve Mi'rac gecesinin kutlanmasına gelince, Ülkemizde özellikle camilerde coşkulu bir şekilde kutlanır. Bunun dışında görsel basında İsrâ ve Mi'rac olayı ile ilgili yekililerce proğramlar yapılır. Türkî Cumhuriyetleri'nde, Balkanlar'da, Müslümanların yaşadığı Avrupa ülkelerinde bu gece kutlanır. Diğer Müslüman ülkelerde nadiren kutlandığı görülmektedir. Bu gecenin öncesindeki Cuma günü bu konu ile ilgili vaazlar verilir ve hutbeler okunur. Halkın üç aylara ve kandil gecelerine olan ilgisi ve inancı nedeniyle gündüzü oruçlu geçirilir. Gecelerinde ise, özellikle camilerde mevlid veya tevhid 25 İslam An., Mi'raciyye mad. 26 İslam An., Mi'rac mad. 76 merasimleri düzenlenir. Kur'an'dan Yâsîn sûresi veya aşri şerifler tilavet edilir. Mevlitten bahisler okunur veya tevhid yapılır. İlâhi ve kasideler okunur ve topluca dua yapılır. Bu gecenin mahiyeti hakkında cemaate bilgi verilir. Yapılacak olan bu merasimlere birkaç gün öncesinden hazırlık yapılır, birtakım yiyecekler evlerde yapılır veya satın alınarak cemaate dağıtılır. Özellikle çocuk ve gençlerin camilere çekilmesi için teşvik edici çalışmalar yapılır. Bu gecenin kutsallığına ve halkın bu gecelere verdiği öneme binaen masrafları cemaat kendisi üstlenir. Camii proğramlarının yanıda halk evde bu gece adına helva, lokma ve kandil simidi gibi yiyecekler yapıp dağıtır. Çocuklara yönelik şeker, çikolata ve lokum türü yiyecekler alınıp dağıtılır, bu şekilde ilgileri çekilerek gecenin mahiyeti onlara kavratılmaya çalışılır. Yoksullara, fakirlere farklı şekillerde yardım eli uzatılır. Görevlilerce huzur evleri çocuk yurtları Hastane ve hapishane ziyaretleri gerçekleştirilir. Ayrıca eş dost arasında sözlü ve mesajlı kandil kutlamaları yapılır. Her nekadar beş vakit namaz bu gecede hediye olarak verilmişse de, bu geceye ait bir namaz çeşidi yoktur. Ferdi olarak da bu gecede nafile ve kaza namazları kılınır, Kur'an-ı Kerim okunur, tevbe ve istiğfarda bulunulur, çokca dua ve zikir yapılarak ihya edilmeye çalışılır. Cemaatle tesbih namazı kılınır. Bazı tarikat ve cemaatlerce de farklı şekillerde kutlamalar yapılır. Camii proğramlarının yanında halk bu gece adına helva, lokma ve kandil simidi yapıp dağıtır. Çocuklara yönelik şeker ve lokum türü yiyecekler alınıp dağıtılarak ilgileri çekilmeye çalışılır. Yoksullara farklı şekillerde yardım eli uzatılır. Ayrıca eş dost kendi arasında sözlü ve mesajlı kandil kutlamaları yapar. Şekli olarak camiler ışıklandırılır, minarelerin ışıkları yakılır ve mahyalar çekilir, caddelere kutlama ve dikkat çekici afişler asılır. IV. BERAT GECESİ A. Topluma Yansıması Berat gecesinin değerlendirilmesi hakkında Hz. Peygamberin tavsiyeleri olmasına rağmen gerek onun hayatında gerekse sahabe ve tabiin döneminde kutlandığına dair herhangi bir delil yoktur. Daha sonraları Berat gecesi olduğunda 77 Mekke halkı Mescid-i Haram'da namaz kılmak, Kâbe'yi tavaf etmek ve Kur'an okumak suretiyle geceyi ihya ederdi. XI. yüzyılın ortalarından itibaren Şam'daki Emeviyye Camii'nde Berat gecesinde kandiller yakılmış, bunu bid'at olarak değerlendiren fetvalara rağmen bu âdet bir süre devam etmiştir. İbn Kesir, Berat gecesinde halka tatlı dağıtma geleneğini ilk başlatan kişinin Selçuklu Veziri Fahrülmülk olduğunu ifade etmiştir. Hz. Peygamber'in şaban ayının on beşinci gecesine ayrı bir önem vererek onu ihya ettiğine dair rivayetleri göz önüne alan bazı âlimler bu geceyi namaz kılarak, Kur'an okuyarak ve dua ederek geçirmenin sevaba vesile olacağını, ancak bu geceye mahsus olmak üzere belli bazı ibadet ve kutlama şekilleri ihdas edip âdet haline getirmenin ise dinde yeri bulunmadığını söylemişlerdir.27 Görüldüğü üzere bu gecenin topluma yansıması hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır. B. Günümüz Uygulamalarında: Üç ayların girmesiyle birlikte Müslümanların ibadete daha fazla ağırlık verdikleri görülmektedir. Berat gecesine gelinceye kadar Regaib ve Mi'rac geceleri kutlanmış, Recep ayı ibadet ve taat olarak değerlendirilmiş ve Şaban ayının ortasında kutlanan Berat gecesine ulaşılmıştır. Bu gecenin kutlanması diğer kutsal gecelerde olduğu gibi gelenek halini almıştır. Günümüzde Berat gecesinin kutlanmasına gelince, ülkemizde özellikle camilerde coşkulu bir şekilde kutlanır. Türkî Cumhuriyetleri'nde, Balkanlar'da, Müslümanların yaşadığı Avrupa ve diğer ülkelerde bu gece kutlanır. Diğer Müslüman ülkelerde ise kutlandığı görülmemektedir. Günümüzde bu gece ilgili olarak; gecenin öncesindeki cuma vaaz ve hutbelerde gecenin mahiyeti ile ilgili cemaate bilgi verilir. Hz. Peygamberin hadislerine ve bugecenin kutsaliyetine inanıldığı için gündüzleri oruçlu geçirilir. Bir rivayette Hz. Peygamber (s.a.v.), bir kişiye: "Sen bu ayın ortalarında oruç tuttun mu?" diye sordu. O kişi, "Hayır, tutmadım." deyince, Hz. Peygamber, şöyle buyurdu: "öyle ise, Ramazaan'dan çıkıp iftar 27 İslâm An., Berat mad. 78 ettiğinde (bayramdan sonra), o tutmadığın oruç yerine iki gün oruç tut." 28 buyurmuştur. İnsanların bir sene içerisindeki rızıkları, zengin veya fakir olacakları ve ecelleri gibi mühim hususlar o gece içerisinde meleklere bildirilir. O geceyi ibadet ve tâatla geçirmek ve nafile namaz kılmak sevaptır. Fakat o geceye mahsus belirli bir namaz şekli yoktur. Nitekim Peygamber Efendimiz bu geceyi ibadetle geçirmiş ve Allah'a şöyle dua etmiştir: "Azabından affına, gazabından rızana sığınır, senden yine sana iltica ederim. Sana gereği gibi hamdetmekten acizim. Sen seni senâ ettiğin gibi yücesin."29 Bu gece ile ilgili camilerin dışında yetkililerce proğramlar yapılmaz. Resmi kutlamalar düzenlenmez. Camilerde ise din görevlilerinin idaresinde mevlid veya tevhid merasimleri düzenlenir. Yâsîn sûresi veya aşri şerifler tilavet edilir. Mevlitten bahisler okunur, ilâhi ve kasideler söylenir, dualar yapılır. Cemaate hediyeler dağıtılır. Cemaatle tesbih namazı kılınır. Bazı tarikat ve cemaatlerce de farklı şekillerde kutlamalar yapılır. Bu gecede bin yıllık amellerin Allah'a havale edileceğine, rızıkların bu gecede dağıtıldığına, ölüm ve doğum olaylarının bu gecede takdir edildiğine inanıldığı için; çokça Kur'an-ı Kerim okunur, tevbe ve istiğfarda bulunulur, çokça dua ve zikir yapılır. Merasimden sonra cemaatle tesbih namazı kılınır. Fakat ibadet olarak bu geceye ait bir ibadet ve namaz çeşidi yoktur. Ancak Hz. Peygamber (s.a.v.)'in şu şekilde tavsiyeleri mevcuttur. Bir rivayete göre: "Şabanın orta gecesi oldu mu o geceyi namazla ihya ediniz, gündüzünü oruç tutunuz…."30 buyurmuştur. Bu münasebetle gerek camide gerekse evlerde nafile veya kaza namazları kılınır. Halk arasında evlerde lokma, helva ve kandil simidi gibi yiyecekler hazırlanır, şeker, çikolata, bisküvi türü şeyler satın alınır komşulara eşe dosta ikram edilir, fakirlere yoksulara dağıtılır ayrıca fakirlere, kimsesizlere, dul ve yetimlere yardım eli uzatılır. Onların gönülleri alınmaya çalışılır. Huzur evleri, çocuk yurtları, hastane ve hapishane ziyaretleri yapılır. Şekli olarak camiler ışıklandırılır, minarelerin ışıkları yakılır ve mahyalar çekilir, caddelere kutlama ve dikkat çekici afişler asılır. V. KADİR GECESİ 28 Müslim, Siyâm, 200. 29 et-Terğib, 2/119. 30 İbn-i Mâce, Siyam, 4-30. 79 A. Topluma Yansıması Kadir gecesi Kutsal olarak ifadelendirilen geceler içerisinde en önemlisidir. Bu gece, Kur'an'ın indirilmeye baslandığı ve Hz. Peygamberin peygamber olduğu gece midir yoksa hâlâ devam etmekte midir? Halil: "Bu gecenin faziletini, Kur'ân'ın kendisinde nazil oluşuna bağlayanlar, bu gecenin sona erdiğini ve onun, bir kereye mahsus olduğunu söylerler. Ama ulemanın ekserisi, bu gecenin halen devam ettiği kanaatindedirler" demektedirler. Bu görüşe göre, bu gece, sadece Ramazana mı mahsustur, yoksa Ramazanın dışında da söz konusu mudur? İbn Mes'ûd'un, "Kim bir yılı bu niyetle geçirirse, ona isabet edip o geceye rastlar..." dediği rivayet edilmiştir. İkrime (r.a.) ise bu geceyi, Cenâb-ı Hakk'ın, "Biz onu mübarek bir gecede indirdik..."31 âyetini tefsir ederken, "Berâe" (Berat) gecesi diye tefsir etmiştir. 32 İslâm kaynaklarında belirtildiğine göre Allah Teâlâ bir takım hikmetlere dayanarak Kadir gecesini ve onun dışında daha bazı şeyleri de gizli tutmuştur. Bunlar: Cuma günü içerisinde duanın kabul olacağı saat; beş vakit içerisinde Salât-ı vusta; ilâhî isimler içerisinde İsm-i Azam; bütün taatlar ve ibadetler içerisinde rızay-ı ilâhî; zaman içerisinde kıyamet ve hayat içerisinde ölümdür. Bunların gizli tutulmasından maksat mü'minlerin uyanık, dikkatli ve devamlı Allah'a ibadet ve taat içerisinde olmalarını sağlamaktır. Mü'minler bu geceyi gaflet içerisinde geçirmemeli, ibadet ve taatle değerlendirmelidir. Kadir gecesinin belirlenmesinin hikmeti üzerinde duran âlimler, bu durumun gecenin feyzinden istifade etmek için daha uygun olduğunu söylemişlerdir. Zira Kadir gecesinin bildirilmesi halinde Müslümanlar sadece o geceyi ihya etmekle yetinebilirlerdi. Hâlbuki kısmi belirsizlik sayesinde müminlerin Kadir gecesi ümidiyle bütün ramazan gecelerini ibadet şuuru içerisinde geçirmeleri söz konusudur. Ayrıca Kadir gecesinin bildirilmemesi yoluyla Müslümanların bilerek ona saygısızlık göstermeleri veya tazimde aşırıya kaçmaları önlenmiş olur.33 Kadir gecesinin Kur’an-ı Kerim ve hadislerde ifadesini bulan önemi, bu gecede yapılan ibadet ve duaların kabul edileceğine, bu geceyi ihya edenlerin günahlarının bağışlanacağına dair Hz. Peygamber’in açıklamaları, Müslüman 31 Duhan 44/3. 32 Muvatta, İtikaf, 16. 33 İslâm An., Kadir mad. 80 toplumlarda ve özellikle Osmanlılarda Kadir gecesinin diğer gecelere göre daha büyük ilgi görmesine neden olmuştur. Ayrıca sosyal hayata yansımasına, örf ve adetlerin zenginleşmesine vesile olmuştur. "Kadir gecesinde doğmak", "Annesi onu Kadir gecesinde doğurmuş" gibi deyimlerle Kadir gecesinde doğmuş çocuklara Kadir veya Kadriye adlarının konması da bu geceye verilen önemi gösterir.34 Said bin Müseyyeb, El-Muhtar'da: "Kim Kadir Gecesi'nin yatsı namazında hazır bulunur ve cemaate katılırsa o geceden payını almış olur." Böyle bir şey rey ile söylenilmediği için, bu mutlaka Resûl-ü Ekrem'den veya sahabilerden işitilmiştir" demektedir. Ubeydullah bin Amr bin Rebi der ki, Allah'ın Resûlü şöyle buyurdu: "Kim akşam ve yatsı namazlarını Kadir Gecesi'nde cemaatla kılarsa o kesinlikle Kadir Gecesi'nden olan payını elde etmiştir" (Salebi)35. Bu rivayetten anlaşılıyor ki; Kadir gecesi Resûlüllah zamanında tören ve benzeri hazırlıklar olmaksızın sade bir şekilde cemaatleşerek kutlanıyordu. Hülefâi Raşidin döneminde de aynı şekilde kutlanmıştır. Zira farklı kutlandığına dair herhangi bir rivayet yoktur. Kadir gecesi özel ibadet ve duaları, bunlarla ilgili donanımları, teşrifat ve merasimleriyle Osmanlı toplum hayatında zengin bir gelenek oluşturmuştur. Ramazanla başlayan hatimlerin, Kadir gecesinden önce tamamlanması ve o gece duasının yapılmasına dikkat edilmiş, değişik camilerde hafızlar ve duahanlar tarafından sanatkârane ifadelerle duada bulunma, âdet haline gelmiştir. Büyük camilerde bu duaların sabah namazına kadar devam ettiği bildirilmektedir. Bunun yanında camii ve tekkelerde vaaz ve irşatta bulunulur, bunlara halktan başka ulema, meşayih ve devlet ileri gelenleri de katılırdı.36 Kadir gecesinden nasibini almak isteyenlerin yatsı namazını cemaatle kılmalarının yeterli olduğuna dair rivayetler, padişahların bu gecede yatsı ve teravih namazlarıyla Osmanlı kroniklerinde “Kadir namazı” adıyla anılan tesbih namazını, selâtin camilerinden birinde halkla beraber kılmalarına vesile olmuştur. Bu durum 34 İslâm An., Kadir mad. 35 Büyük Kur’an Tefsiri c.16, s.99. 36 İslâm An., Kadir mad. 81 Osmanlı teşrifatında, padişah ve saray halkıyla devlet erkânının, iftardan sonra Kadir kutlamalarının yapılacağı camiye giderken geçeceği güzergâhta “kadir alayı” adıyla bir merasim düzenlemesine de sebep olmuştur. Bundan dolayı alayın geçeceği güzergâh önceden tamir edilir, fenerler, çarkıfelekler, kandiller ve meşalelerle donatılarak aydınlatırlar, binalar elden geçirilip boyanırdı. Güzergâhın uygun yerlerinde halkın alayı seyredebilmesi için oturma yerleri yapılır, bilhassa harem arabalarıyla gelecek olanlar ve diplomatlar için özel alanlar ayrılırdı.37 Kadir gecesini ihya, fetihten itibaren önceleri Ayasofya’da, daha sonraları padişahın arzularına göre belirlenen bir selâtin camisinde düzenlenirdi. Buna göre hünkâr, imamı ve müezzinleri de törenlerin yapıldığı camilerde halkın karşısına çıkarlar, bu ise şehirde ayrı bir heyecana sebep olurdu. Büyük kalabalıkların katılımıyla gerçekleşen bu merasimler, güzel sesli imamların her rek’atı farklı makamda kıldırdıkları teravih ve Kadir namazları, müezzinler cumhur müezzinliği tarzıyla ve rek’at aralarında okudukları “elveda” nakaratlı kadir ve ramazan geceleri ilahileriyle bir musiki ziyafetine dönüşürdü. Yaz mevsimine rastlayan Ramazanlarda padişah ve devlet erkânı sahil saraylarda kaldıkları için önce deniz yoluyla Topkapı Sarayı’na gelinir, burada iftar edildikten sonra, başta Ayasofya olmak üzere Sultan Ahmed, Beyazıt, Fatih, Süleymaniye, Eyüp Sultan gibi camilere gidilirdi. Tayyar Zâde Ata Bey, Târihi’n de bizzat şahit olduğu bu alaylar ve Kadir gecesinin Ayasofya camii’nde ihyası hakkında bilgi vermektedir. XlX. yüzyılda, artık Beşiktaş, Dolmabahçe gibi sahil saraylarda oturan padişahlar, bölgede oturan Kılıç Ali Paşa, Nusretiye, Dolmabahçe ve Yıldız camilerine gittiklerinden alay da bu saraylarla camiler arasında ki güzergâhta düzenlenirdi. Kadir gecesi kutlamalarında Ayasofya Camii etrafında adeta özel bir folklor ve gelenek oluşmuştur. Fatih Sultan Mehmed zamanında başlayan ve müzeye çevrilişine kadar beş asra yakın bir süre Ayasofya Camii’nde düzenlenen Kadir gecesi kutlamaları, İslam dünyasında hiçbir camiye nasip olmayan bir ihtişamla yapıla gelmiştir. Ayasofya’nın Kadir gecesi bakımından önemli bir özelliği de İstanbul’daki sefirlerden 37 İslâm An.,Kadir mad.. 82 başlayarak pek çok yabancının buradaki kutlamaları takip edebilmesine imkân verilmesidir. Bu uygulamanın ne zaman başladığı tespit edilememiştir. Minarelere Kadir gecesine has mahya çekilmesi, tek minareli camilere "kaftan giydirme" denilen uygulama, Osmanlı ülkesinin Ortadoğu ve Mısır gibi bölgelerinde minarelerde kandil yakılarak bayrak çekilmesi, camilerin iç mekânlarının bu gece daha özenle aydınlatılması, İstanbul’a ait bir özellik olarak mihrap üstünde iç mahya kurulması da bu geceye ait uygulamalardandır.38 Divan edebiyatında Kadir gecesi, kasidelerin dua kısımlarıyla ramazâniyye, bayramiyye, rubaî ve tuyuğlara yansımıştır. Ayrıca divan şiirinde "leyle-i Kadir, şeb-i Kadir, şâm-ı Kadir" gibi terkiplerde gerçek ve mecaz anlamlarıyla ve cinas, tevriye, îhâm, îhâm-ı tenasüp gibi edebi sanatlarla zengin bir kullanım alanı vardır. Gökten rahmet ve bereketini sabaha kadar yağdığını anlatmak için "nür-i Kadir, nür-ı şeb-i Kadir": sevgilinin yerini ifade için "saray-ı Kadir, Kûşe-i Kadir" sevgiliye kavuşma için "Kadr-i visal, Kadr-i vasl" gibi terkipler kullanılmıştır Yeni edebiyatta ise müstakil dinî manzumeler yanında ramazan ve kandillerle ilgili şiirlerde işlenmiştir. 39 Kadir gecesi özel ibadet ve duaları, bunlarla ilgili donanımları, teşrifat ve merasimleri ile Osmanlı toplum hayatında zengin bir gelenek oluşrturmuştur. Ramazanla başlayan hatimlerin kadir gecesinden önce tamamlanması ve o gece duasının yapılmasına dikkat edilmiş, değişik camilerde hafızlar ve duahanlar tarafından sanatkârane ifadelerle duada bulunma adet haline gelmiştir. Büyük camilerde bu duaların sabah namazına kadar devam ettiği bilinmektedir. Bunu yanında cami ve tekkelerde vaaz ve irşadda bulunulur, bunlara halktan başka ulema ve meşayih ve devlet ileri gelenleri de katılırdı. Kadir gecesinden nasibini almak isteyenlerin yatsı namazını cemaatle kılmalarının yeterli olduğuna dair rivayetler, padişahların bu gece yatsı ve teravih namazlarıyla Osmanlı kroniklerinde "kadir namazı" adıyla anılan tesbih namazını selâtin camilerinden birinde halkla bereaber kılmalarına vesile olmuştur. Bu durum Osmanlı teşrifatında, padişah ve saray halkıyla devlet erkânının iftardan sonra Kadir kutlamalarının yapılacağı camiye giderken geçeceği güzergâhta" kadir alayı" 38 İslâm An., Kadir mad. 39 İslâm An. Kadir mad. 83 adıyla bir merasim yürüyüşü düzenlenmesine de sebeb olmuştur. Kadir gecesini ihya merasimleri fetihten itibaren önceleri Ayasofya'da daha sonraları ise padişahın arzusuna göre selâtin camisinde düzenlenirdi. XVI. yy.dan bu yana gerçekleştirildiği anlaşilan bu kutlamalar hakkında bilhassa XIX. ve XX. yüzyıl kaynaklarında ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Buna göre, hünkâr imamı ve müezzinleri de törenlerin yapıldığı camilerde halkın karşısına çıkarlardı. Büyük kalabalıkların katılımıyla gerçekleşen bu merasimler, güzel sesli imamların her rekâtı farklı bir makamda kıldırdıkları teravih ve kadir namazları, müezzinlerin cumhur müezzinliği tarzıyla ve rekât aralarında okudukları "elveda" nakaratlı ramazan ve Kadir gecesi ilahileriyle bir müzik şölenine dönüşürdü. Kadir gecesi kutlamalarında Ayasofya Camii etrafında adeta özel bir folklar ve gelenek oluşmuştur. Fatih Sultan Mehmed zamanından başlayarak müzeye çevrilişine kadar beş asra yakın bir süre Ayasofya Camii' nde düzenlenlenen kadir gecesi kutlamaları, İslam dünyasında hiçbir camiye nasip olmayan bir ihtişamla yapılagelmiştir. Ayasofya'nın Kadir gecesi bakımından önemli bir özelliği de İstanbul'daki sefirlerden başalayarak pek çok yabancının buradaki kutlamaları takip edemesine imkân verilmesidir. Minarelere Kadir gecesine has mahyalar çekilmesi, tek minareli camilere "kaftan giydirme" denilen uygulama, Osmanlı ülkesinin Ortadoğu ve Mısır gibi bölgelerinde minarelerde kandil yakılarak bayrak çekilmesi, camilerin iç mekânlarının bu gece daha özenle aydınlatılması, İstanbul'a ait bir özellik olarak mihrap üstünde iç mahya kurulması da bu geceye ait uygulamalar arasındadır. B. Günümüz Uygulamalarında Ramzanla birlikte Müslümanların ibadete daha fazla ağırlık verdikleri görülmektedir. Kadir gecesine gelinceye kadar Regaib, Mi'rac ve Berat geceleri kutlanmış, Recep ve Şaban ayları ihya edilmiş; Ramazanla birlikle oruç tutma, hatim yapma, teravih namazı kılma ve hayır hasenatta bulunma gibi daha birçok ibadet yapılarak Kadir gecesine ulaşılmıştır. Bu gecenin fazileti naslarda yerini aldığı için Müslümanlarca en kutsal gece olarak kabul edilmiştir. Bu gecenin kutlanması için Peygamber Efendimizin tavsiyeleri mevcuttur. Bir rivayette Resûlüllah (s.a.v) "Kim 84 inanarak ve karşılığını yalnız Cenâb-ı Hak'tan bekleyerek Kadir Gecesi kalkıp ibadet ederse, geçmiş günahları (kul hakkı hariç olmak üzere) bağışlanır."40 Bir başka rivayette "Her kim Kadir gecesinin (mükâfatına) inanarak, (ecrini) umarak namaz kılmakla (vesair ibadetlerle) ihya ederse, onun geçmiş (küçük) günahları affolunur."41 buyurmuştur. Âişe (r.anh.) dedi ki: Ey Allah'ın Resulü! Eğer Kadir gecesine denk gelirsem ne diyeyim? diye sordum. Şöyle buyurdu: " Allah'ım, şüphesiz ki Sen çok affedicisin, affetmeyi seversin, beni de affet, de"42 diye buyurdu. Said b. el-Müseyyeb'in şöyle dediği nakledilmektedir: "Kadir gecesi yatsı namazında (cemaatle birlikte) hazır bulunan kimse o geceden kendi payına düşeni almış olur."43 Peygamberimizin bu tavsiyelerine rağmen kendi zamanında ve sahabe döneminde sade bir ibadet şekli ile kutlanmış daha sonraları ise kutlandığına dair bir bilgi mevcut değildir. Günümüzde ise ülkemizde coşkulu bir şekilde ayrıca Türkî Cumhuriyetlerinde, Balkanlarda, Avrupa ve diğer Müslüman ülkelerde farklı şekillerde kutlanmaktadır. Bu geceyi de kutlamak diğer kutsal gecelerde olduğu gibi gelenek haline gelmiştir. Cuma vaaz ve hutbelerinde gecenin mahiyeti ve fazileti ile ilgili cemaate bilgi verilir. Radyo ve televizyon proğramları yapılır. Bazı dernek ve kuruluşlarca konferaslar düzenlenir. Konu ile ilgili makaleler yazılır. D. Başkanlığınca özel proğramlar hazırlanır. Yetkililerce huzur evleri, çocuk yurtları, hastane ve hapishane ziyaretleri yapılır. Fakirlere yoksulara dağıtılır kimsesizlere, dul ve yetimlere yardım eli uzatılır. Çocuklar sevindirilir. Gecelerinde ise, Ramazan boyunca okunan hatimler bu gecede tamamlanarak duası yapılır. Camilerde din görevlilerinin organizesinde cemaat adına mevlid veya tevhid merasimleri düzenlenir. Kur'an-ı Kerim tilavet edilir. Mevlitten bahisler okunur veya tevhid yapılır, ilâhi ve kasideler söylenir, tevbe ve istiğfarda bulunulur, salâtü 40 Buhari, İman, 25; Savm 6. 41 Buhari, 2/709; Müslim, 1/523; Tirmizi, 3/67. 42 Tirmizî, Daavat, 84. 43 Muvatta, İtikaf, 16. 85 selamlar getirilir. çokca dua ve zikirde bulunulur. Televizyondan canlı olarak merasimler yayınların. Bu merasimler, birkaç gün öncesinden planlanıp hazırlıkları yapılır, evlerde lokma, helva ve kandil simidi gibi yiyecekler hazırlanır cemaate hediye edilir. Şeker, çikolata, bisküvi türü şeyler satın alınarak özellikle çocuk ve gençleri sevindirmek ve camilere çekmek için dağıtılır. Bu gecenin kutsallığına ve yapılan hayırların bu gecenin hürmetine binaen kabul edileceğine inan kimselerce de masraflar karşılanır İbadet olarak bu geceye ait bir ibadet ve namaz çeşidi yoktur. Fakat gece, gerek camide gerekse evlerde nafile ve kaza namazları kılınarak geçirilir. Cemaatle tesbih namazı kılınır. Sahur vaktine kadar uyunmayarak gece ihya edilmeye çalışılır. Halk arasında evlerde lokma, helva ve kandil simidi gibi yiyecekler hazırlanır, komşulara, eşe dosta ikram edilir. Ayrıca eş dost arasında sözlü ve mesajlı kandil kutlamaları yapar. Şekli olarak camiler ışıklandırılır, minarelerin ışıkları yakılır ve mahyalar çekilir, caddelere kutlama ve dikkat çekici afişler asılır. 86 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KUTSAL GECELERİN KUTSİYETİNİN BAĞLAYICILIĞI I. MEVLİD KANDİLİ Resûlüllah (s.a.v.)'ın doğumu, Allah tarafından nebilerin sonuncusu ve hatemul enbiya olan Hz. Muhammed'in dünyaya gönderilişinin bir ifadesidir. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in doğumunu kutlamak, ne onun zamanında, ne sahabe ve tabiin zamanında uygulanan bir şey değildi. Böyle bir uygulama yokken tarihi süreçle birlikte günümüzde yapılan Mevlid kutlamaları, Müslümanlar için, gelecek nesiller için, hatta yapılan dinî diyaloglar için önemlidir. Ancak bu gecenin dinî herhangi bir bağlayıcılığı yoktur. Fakat Peygamberimizin âlemlere rahmet olarak gönderilmesi, insanlığa önder ve rehber olması, inananlar için en güzel örnek teşkil etmesi gibi bu ve buna benzer özelliklerden dolayı; ayrıca Resûlüllah (s.a.v.) ile ilgili hatıraların canlanması ve insanlara örnek olması açısından kutlamaların yapılmasında da bir beis yoktur. Bu kutlamaların mü'minlere, çok iyi hazırlanılması ve organize edilmesi halinde diğer din mensuplarına da faydası vardır. Çünkü C. Hak (cc): " Şüphesiz Allah'n Resûlünde sizin için en güzel örnek vardır."1 ifadesiyle bu faydaya işaret etmiştir. Âlimler, mevlid okumak ve merasimler düzenlemek hakkında, ihtilaf etmişlerdir. Bazı âlimler, buna şiddetle karşı çıkarken, bazıları da, İslamî ölçülerin dışına çıkılmaması kaydıyla itirazda da bulunmamışlardır. Okunmasına cevaz verenler, inananların kalplerindeki Resûlüllah (s.a.v.) sevgisini canlı tutması ve ona olan muhabbeti artırmasındaki maslahatı gözetmişlerdir. Zira Resûlüllah (s.a.v.)'ı sevmek, imanın temel kıstaslarından biridir. Resûlüllah (s.a.v.)'ın şu hadisi: "Sonsuz kudret sahibi olan Allah'a yemin ederim ki, sizden hiçbiriniz beni babasından, evladından ve bütün insanlardan daha çok sevmedikçe, iman etmiş sayılmaz."2 bunun en açık delilidir. Yapılan kutlamaların bidatten uzak, dinin ruhuna uygun olması gerekir. Günümüzde özellikle camilerde yapılan kutlamalarda, mevlid merasimleri yapılmaktadır ki bunlar bidattır. Zira gaye Mevlid okumak veya dinlemak değil Resullulah (s.a.v.)'ı anlayarak dinî özümsemekve imanı olgunlaştırmaktır. Bugün Mevlid 1 Ahzab, 33/21. 2 Buhari, İman, 8; Müslim, İman, 16. merasimleri, dinde olmadığı halde dinde varmış gibi ibadet çeşitleri arasına katılmıştır. Mevlid, halk arasında büyük bir ibadet olarak kabul edilmekte, ölülerin ruhu için mevlitler okutularak, onların günahlarının bağışlanacağı zannedilmektedir. Hatta İslâm'da olmayan, ölünün kırkıncı, elli ikinci gecelerinde Mevlid okunmakta İslamla ilgili olmayan bir merasim ve ibadet şekli icra edilmektedir ki bu haramdır. II. REGÂİB GECESİ Regaib gecesi diğer mübarek gecelerden farklı olarak hakkında doğrudan bir bilgi bulunmayan, Receb ayının ilk Cuma gecesi olması sebebiyle, ibadet, taat ve hayırlı işlerle değerlendirilmesi için daha bir özen gösterilmesi tavsiye edilen bir gecedir. Konuyla ilgili yapılan araştırmalarda kutlanmasına hicri 480 yılında başlandığı belirtilmektedir. Bu geceye mahsus bir namaz yoktur; bu konuda nakledilen rivayetlerin asılsız olduğu belirlenmiştir. Regaib gecesinin kutlama anlamında herhangi bir bağlayıcılığı yoktur. Tarihi süreçteki kutlamalar günümüz kutlamalarının geleneğini oluşturmştur. Bu geleneğin dinî olmadığını bilmek ve bir ibadetmiş gibi kutlamamak kaydıyla; bunu birtakım yararlardan dolayı sürdürmekte de bir sakınca olmaması gerekir. III. İSRÂ VE Mİ'RAC GECESİ İsrâ ve Mi'rac hem naslarla hem de tarihi kayıtlarla sabittir. Böyle olmasına rağmen bu olayla bağlantılı olarak kaynaklarda gerek Resûlüllah (s.a.v.) gerekse ashab döneminde kutlama niteliğinde herhangi bir etkinliğe rastlanmamıştır. Resûlüllah (s.a.v.) ve ashabının kutlamadığı bu gecenin kutlanmasının dinî bir bağlayıcılığı yoktur. Ancak tarihi süreçle birlikte günümüzde coşkulu bir şekilde kutlanmaktadır. Gelenekselleşen bu kutlamalar dinî bir hüviyet kazanmıştır. Öyleki kutlamalar farz ibadetler gibi düşünülmekte ve kutlanılmadığında suçluluk duygusu hissedilmektedir. Bu anlayış ise yanlıştır. Her nekadar dinî olmadığı halde yapılan bu kutlamaların dinin özüne uygun olması ve bir ibadet olmadığının bilinmesi gerekir. Olayın mahiyeti ve mucizevî boyutu göz önüne alındığında İsrâ ve Mi'rac, gerek İslâmda gerekse de Peygamberimiz (s.a.v.)in peygamberlik hayatında önemli bir yere haizdir. Olay ve olayla ilgili birtakım objeler kutsallaştırılmadan ve Müslümanların 88 dikkatini dine çekmek amacıyla bu gecenin kutlanmasında bir beis yoktur. Ancak kutlama adı altında dinde olmayan bir takım ibadetler ihdas etmek fevkalade yanış ve sakıncalıdır. Bu gece ile ilgili ne bir namaz ne de başka bir ibadet şekli vardır. Bu geceye ilişkin yapılan araştırmalarda kutlanmasına hicri 480 yılında başlandığı3 anlaşılmaktadır. Makdisî, Regâib gecesiyle ilgili cemaatle namazın kılınması ilk defa 448 tarihinde Kudüs'te ortaya çıktığını haber verir. Bu tarihte Nablis'ten İbn-ül Hay isminde birisi Kudüs'e gelerek Beyt-i Makdis'te Regâib gecesi dolayısıyla namaza durdu. Arkasından gelenler de ona uydu ve bir cemaat oluşmuş oldu. Bu hareket, bir başlangıç teşkil ederek, ertesi senelerde de devam etmiştir. Öyleki Kudüs'ün her camiinde, her evinde kılınır olmuştur4. Görüldüğü gibi dinî olmayan bir gelenek başlamış ve sonraki yıllara da Regâib gecesi namazı olarak taşınmıştır ki bu bid'attır, böyle bir namaz yoktur. On sekizinci (h.12) asırdan itibaren Regâib geceleri tekke ve zaviyelerde gösterişli bir şekilde törenlerle kutlanmaya başlanmıştir. Tasavvuf ehli olan şairler, bu gece için "regâibiye" adı verilen şiirler yazdılar. Bu şiirlerin bazıları bestelenerek yapılan törenlerde okundu. Diğer kandil gecelerinde olduğu gibi, Regâib kandillerinde de minarelere kandillerin asılması gelenek haline geldi. IV. BERAT GECESİ Berat gecesi her nekadar Duhân sûresine dayandırılsa da üzerinde ihtilaf edilen bir gecedir. Peygamberimiz (s.a.v.) Recep ve Şaban ayının gün ve gecelerinde daha fazla ibadet yapardı. Şabanın on beşinci gecesinde de aynı şekilde ibadet yapmış ve şu tavsiyede bulunmuştur: "Şabanın orta gecesi oldu mu o geceyi namazla ihya ediniz, gündüzünü oruç tutunuz. Çünkü Allah Teâlâ güneşin batışında dünya semasına iner ve: "Yok mu mağfiret dileyen, ona mağfiret edeyim. Yok, mu bir belaya maruz olan, ona afiyet vereyim. Yok, mu rızık isteyen, ona rızık vereyim. Yok, mu şöyle, yok mu böyle olan, diye tan yeri ağarıncaya kadar söyler."5 Ancak Peygamberimiz (s.a.v.)'in bu gecede yaptığı ibadetler Berat gecesine has bir ibadetten ziyade normal gecelerde yaptığı ibadetlerdir. Çünkü sahabe ve tabiin 3 İslâm İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış An., c.III, s.358. 4 Miras Kâmil, Ramazan Muhasebeleri, Sedad Miras Neşriyat, İst., 1949, s.88. 5 İbn-i Mâce, Siyam, 4-30. 89 tarafından bu gecenin ibadetle geçirildiğine dair bir rivayet yoktur. Peygamberimiz (s.a.v.)'bu gecede yaptıklarını ve tavsiyelerini dikkate alırsak; bu gecenin ihya edilmesi Müslümanlar için faydalıdır. Fakat bağlayıcı bir yönü yoktur. İslamın öngördüğü ibadet ve kulluk anlayışı bir geceye münhasır değil bütün gecelere yayılması şeklindedir. Bu geceyi ibâdet ve tâatla geçirmek ve nafile namaz kılmak sevaptır. Fakat bu geceye mahsus belirli bir namaz şekli yoktur. Nitekim Peygamber Efendimiz bu geceyi ibadetle geçirmiş ve Allah'a şöyle dua etmiştir: "Azabından affına, gazabından rızana sığınır, senden yine sana iltica ederim. Sana gereği gibi hamdetmekten acizim. Sen seni senâ ettiğin gibi yücesin."6 Bir kısım mü'minler, Şaban ayının on beşinci gecesi olan Berat gecesinde bazı ibadetleri âdet haline getirerek Allah (cc) bu geceyi çeşitli ibadetlerle ihya etmeyi farz kılmış gibi kabullenmektedirler. Bugeceyi ihya adı altında yapılan bir takım uygulamalar bidattır. Bu geceye ait bidatlerden birisi "es-Salatü'l elfiye" dedileri namazdır. Hiç bir sahabi ve tabiin bunu yapmamışlardır. İmam Cezeri bu namazla ilgili rivayetin sahih olmadığını söyler.7 Bu namazı Gazâlî, her rekâtında Fatiha'dan sonra on bir ihlâs okumak suretiyle kılınacak yüz rekât veya her rekâtında Fatiha'dan sonra yüz ihlâs okunan on rekât namaz olarak tarif eder ve çok sevap olduğuna dair bir rivayet nakleder. İhyâ'u ulûmi'ddîn' deki hadisleri tenkite tabi tutan Zeynuddin el-Irâkî ile Nevevî bunun aslının olmadığını söylemişlerdir. Ali el-Kârî de bu rivayetin uydurma olduğunu belirterek Berat gecesi namazının hicri 400 (1010) yılından sonra Kudüs'te ortaya çıktığını kaydetmektedir. Ancak Fâkihî'nin (ö.272) Mekkelilerin bu geceyi Mescid-i Haram'da ihya ettiklerine ve bazılarının 100 rekâtlı namaz kıldığına dair rivayeti dikkate alınırsa bu namazın daha önceden de kılındığını söylemek mümkündür.8 Şu kadar varki, Berat gecesine ait ibadet ve namazlardan sözeden hadislerin hepsinin uydurma olduğu hususunda hadis bilginleri görüş birliği içerisindedirler.9 6 et-Terğib, 2/119. 7 Ahmet, Şerbâsî, Sorulu Cevaplı İslâm Fıkhı, Özgü Yayınevi, İstanbul, 1999, 7/ 320. 8 İslâm An., Berat mad. 9 İbrahim, Kâfi Dönmez, s.357. 90 Bu geceye ait bidatlerden birisi de Birçok İslâm ülkesinde yakılan kandilerdir. Bu konuda da herhangi bir eser ve haber yoktur. İmam Nevevî bu görüştedir. Yine bir kısım âlimlere göre ateş yakmakta bidattır. Bu Fars asıllı Bermekiler zamanında ihas edilmiştir. Bu geceye ait bidatlerden bir diğeri de bu geceye has Yasîn sûresini okumaktır.10 Kur'an okumak veya bu sûreyi okumak her zaman güzeldir. Ancak bu geceye tahsis etmek doğru değildir. Elbette Berat gecesini ihya etmenin iyi bir şey olduğunu kabul ediyorum. Oda diğer geceler gibidir. Hz. Peygamberin Berat gecesi kalkıp dua ettiği ve onu ihya ettiği rivayet edilmektedir. Ancak unutulmamalıdır ki Resûllülah tüm gecelerde kalkıp ibadet ediyordu. Müslümanların bu gecede yapacağı en güzel şey Resûlüllah (s.a.v.)'in tavsiyelerine uymaktır. Zira Resûlüllah (s.a.v.), Kur'an okumayı, zikir yapmayı, istiğfarda bulunmayı, nafile teheccüt kılmayı veya namazları cemaatle kılmayı tavsiye etmiştir. Bu gecenin ihya edilmesi diğer geceleri ihyasından farklı değildir. Elbetteki Berat gecesin fazileti vardır. Mü’minler, bu geceyi değerlendirmek isterlerse, tevbe ederek ve istiğfarda bulunarak çokca dua yaparak, ibadet ve tâat içinde bulunarak geçirmeleri mümkündür. Ayrıca nafile namaz kılmak sevaptır. V. KADİR GECESİ Kadir gecesinin bağlayıcılığı hususunda gerek Kadir suresinde geçen âyetler gerek zikredeceğimiz hadisler ve gerkse de Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz'le Onun ashabının örnek hareketleri ve aşkla yaptıkları ibadetler, tavsiye ettikleri dualar bizim için en güzel örnek teşkil etmektedir. Şüphesiz dua ve ibadetin en uygun ve en faydalısı, Resûlüllah (s.a.v.)'ın tavsiye buyurduğu ve bilfiil yerine getirdikleridir. Said bin Müseyyeb, el-Muhtar'da: "Kim Kadir Gecesi'nin yatsı namazında hazır bulunur ve cemaate katılırsa o geceden payını almış olur." Böyle bir şey rey ile söylenilmediği için, bu mutlaka Resûl-ü Ekrem'den veya sahabilerden işitilmiştir" demektedir. 10 Ahmet, Şerbâsî, 7/322. 91 Ubeydullah bin Amr bin Rebi der ki, Allah'ın Resûlü şöyle buyurdu: "Kim akşam ve yatsı namazlarını Kadir Gecesi'nde cemaatla kılarsa o kesinlikle Kadir Gecesi'nden olan payını elde etmiştir".11 Kadir Gecesinin Bağlayıcılık Sebepleri 1. Hadisi Şerifler: Ramazanın son on gününe girildiğinde Hz.Peygamber dünyevi işlerden uzaklaşıp i’tikafa çekilir, geceleri daha çok ibadet ve tefekkürle geçirdiği gibi ailesini de uyanık tutardı. Bu sebeple Müslümanlar ramazan ayının son on gecesini ve özellikle âlimlerin çoğunluğunun işaret ettiği 27. geceyi, kulluk bilinci içinde ibadet ederek ve geçmişte yaptıkları hataları bir daha tekrarlamamaya kesin söz vererek geçirmeye özengöstermelidirler.12 Rivayetleri dikkate aldığımızda; Kadir Gecesi'nin Ramazan'ın son on gününün gecelerinde gizli tutulduğunu anlarız. Bunun sebebini İlim adamlarımızın çoğu şöyle cevaplamıştır: "Cenâb-ı Hak, feyiz, rahmet, selâmet ve bağışlanma dolu bu mübarek geceyi Ramazan ayında gizleyerek bu ayın bütün gecelerinin, hiç değilse son on gününün gecelerinin ihya edilmesini murad etmiştir. Bunu biraz daha açıklayacak olursak, şöyle diyebiliriz a) Cuma gününü daha çok dua, niyaz ve sair ibadetle geçirmemiz için onda dua ve dileklerin kabul anını, b) Namaza özen göstermemiz ve her vakit namazının üstün rahmet ve gufrana vesile olacağını hesaba katmamız için beş vakit namaz arasında "Salât-i Vüsta"yı, c) Dua ve isteklerimizde ilâhî isim ve sıfatları sık sık anmamız ve en tesirli olan Yüce İsmine rastlamamız için doksan dokuz ismi arasına İsm-i A'zam'ını, d) Bütün ibadet ve taâtlere rağbet etmemiz için ibadet ve taâtler arasına rızasını, e) Her türlü günah ve kötülükten kaçınmamız için günah ve kötülükler arasına gazabını ve hışmını, 11 Muvatta, İtikâf, 16. 12 İslam An., Kadir mad. 92 f) Kulluk görevimizi aksatmayıp düzenli ve lâyık olduğu şekilde yerine getirmemiz için kıyametin kopuş saatini gizli tutmuştur.13 Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz gecenin fazileti hakkında bir hadis-i şerifinde şöyle buyurmuştur: "Kim, kadir gecesini, inanarak ve mükâfatını Allah'tan bekleyerek namazla geçirirse, onun daha önceki günahları bağışlanmış olur."14 İbadet denilince, ilk akla gelen namazdır. Zira namazın bir benzeri yoktur. O bakımdan Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz Ramazanın son on günün gecelerinde de bu ibadete ağırlık vermiştir. Ayrıca her ne kadar namaz baştan sonuna kadar birçok duaları yansıtmaktaysa da, onun dışında birtakım dua ve niyazlarda bulunmanın sayılmayacak kadar bu gecede faydaları vardır. Nitekim sahih bir rivayete göre: Hz. Âişe (r.anh.)'nin Kadir Gecesi'ne kavuştuğu takdirde nasıl dua edeceğini Resûlüllah (s.a.v.) Efendimiz'den sorması bu konuda bize ışık tutmaktadır. Resûlüllah (s.a.v.), Hz. Âişe (r.anh.)'nin bu sorusunu: "De ki: Allahım! Şüphesiz sen affedensin, affetmeyi seversin; beni de affet!"15 şeklinde cevaplamıştır. Diğer bir hadis-i şerifinde de şöyle buyunnuştur: "Size Ramazan geldi. O, mübarek bir ay'dır, Allah, o ayda oruç tutmayı size farz kılmıştır. O ayda göklerin kapılan açılır, cehennemin kapılar kapatılır ve o ayda şeytanların azgınları zincire vurulur. Onda öyle bir gece vardır ki, bin aydan daha hayırlıdır. Kim o gecenin hayrından mahrum kalırsa şüphesiz ki o mahrum edilmiştir."16 2. Bu Gece Hakkında Zikrin Faziletine dair Rivayetler Bu gecede kim üç kez, "Lâ ilahe illallah" derse, biriyle günahları bağışlanır; biriyle cehennemden kurtulur; biriyle de, Cenâb-ı Hak onu cennetine sokar. Gökyüzüne ilk çıkan Cebrail (a.s) olur. O, güneşin önüne kadar çıkar ve iki yeşil kanadını açar. O, kanatlarını, o gecenin gündüzünün bu saatinde açar. Sonra da melekleri teker teker çağırır. Böylece hepsi yukarı çıkarlar ve meleklerin nuru ile Cebrail (a.s)’in kanadının nuru birleşir. Bunun üzerine Cebrail (a.s) ve beraberindeki o meleklerin tümü, o gün dua, rahmet ve mü'minler ile Ramazan orucunu, sevabını Allah'dan umarak tutan 13 Celal, Yıldırım, XIII/6915. 14 Buhari, K. Leyle-i Kadr, Bab:1. 15 Tirmizî, Daâvat, 84; İbn Mâce, Dua, 5. 16 Taberi, IX/177. 93 herkese istiğfarda bulunmak için, güneş ile dünya seması (birinci gök) arasında dururlar. O günün akşamında da, dünya semasına girerler ve halka halka otururlar. Derken yanlarına, bu semanın melekleri de gelir ve onlara dünyadaki erkek kadın insanları tek tek sorarlar. Hatta "Falanca ne yapıyor, onu nasıl buldunuz" derler. Sidre melekleri de, "O falancayı ilk yıl âbid olarak bulmuştuk. Fakat bu yıl bidatci olarak bulduk. Falanca ise geçen yıl bidatcı idi, bu yıl âbid olmuş" derler. Bunun üzerine gök melekleri birinciye dua etmeyi bırakır, ikinciye dua etmeye başlarlar. Yine Sldre melekleri, "Falancayı Kur'ân okurken, falancayı rükûda, falancayı secdede bulduk. Bu insanların geceleri ve gündüzleri hep böyle" derler. Sidre melekleri sonra ikinci göğe çıkarlar ve ta Sidre'ye varıncaya değin, her gökte, birinci gökte yaptıklarını yaparlar. Sidre'ye varınca o, bunlara, "Ey sakinlerim, bana insanlardan bahsedin. Çünkü benim sizde hakkım var ve ben, Allah'ı sevenleri severim" der." Ka'bûl-Ahbar sözüne şöyle devam eder: "Bu melekler Sidre'ye. Dünyadaki erkek-kadın her şahıs, isimleri ve babalarının isimleriyle tek tek sayıp anlatırlar. Sonra da bu haberler cennete ulaşır. Bunun üzerine cennet "Allah'ım, onlan çarçabuk bana gönder" diye dua eder. Sldre ve melekleri "Âmin âmin" derler." Bunu iyice kavradığına göre şimdi biz diyoruz ki: Cemaat ne kadar kalabalık olursa, oraya rahmetin inişi de o nisbette çok olur. İşte bu yüzden, en büyük kalabalık Arafat'ta vakfede bulunur. Şüphesiz Allah'ın rahmetinin oraya inişi de, o nisbette çok olur. Aynen bunun gibi, Kadir gecesinde de mukarreb meleklerin bir araya gelip, büyük bir cemaat oluşturmaları söz konusudur. Binaenaleyh o gecede Allah'ın rahmetinin inişi de o nisbette çok olmuştur.17 3. Bir Gecelik Amele Bin Aylık Ecir Verilmesi: Sürede Kur’an’ın Kadir gecesinde indirildiği ve sözü edilen gecenin bin aydan daha hayırlı olduğu belirtilir. Müfessirler hayırlı olanın bu gecede yapılan amel olduğunu, bin ayın içinde Kadir gecesinin bulunmadığı bir süreyi ifade ettiğini belirtirler. Ancak genel bir rakam konumunda bulunması ve ismi-i tafdilden sonra gelmesi dikkate alınarak bu sayının çokluktan kinaye olabileceği söylemek de 17 Fahruddin er-Razî, 23/289. 94 mümkündür.18 Birisi şöyle diyebilir: "Hz. Peygamber (s.a.v.)'ın, "Ecrin, yorgunluğunun, yani yaptığın işin miktarına göredir."19 dediği sahihtir. Hâlbuki bin yıl taatta bulunmanın, tek bir gecede taatta bulunmadan daha zor olacağı ise, malumdur. Binaenaleyh, bu ikisinin denk olması nasıl düşünülebilir? Buna, şu birkaç açıdan cevap verilebilir: a) Aynı işin, kendisine eklenen farklı durumlar sebebiyle iyilik veya kötülük açısından farklı hükümler de olması normaldir. Mesela cemaatla kılınan namaz, tek başına kılınan namazdan yirmi yedi derece daha üstündür. Hâlbuki aslında kılınan namaz her iki durumda da aynıdır. Bir hristiyana zina iftirası atan tazir ile cezalandırılırken, bir iffetli müslümana bu iftirayı atana had (seksen kırbaç) uygulanır. Görüldüğü gibi yerlerde, şekil aynı olmasına rağmen hükümler farklı farklı olmuştur. Hatta aynı sözü Hz. Âişe (r.ah) hakkında söyleseydin, bu küfür (inkâr) olurdu. İşte bu yüzden Cenâb-ı Hak, "Siz onu basit birşey sanıyorsunuz ama o, Allah katında pek büyük bir şeydir"20 buyurmuştur. Bu böyledir. Çünkü bu, yüksek bir ilim rahlesi olan Hz. Âişe (r.ah) hakkında bir ta'ndır. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.), onun için, "Dininizin üçte ikisini şu Humeyrâ'dan alınız.21 buyurmuştur. Hz. Âişe mü'minlerin annesi olduğu için, bütün mü'minler hakkında bir ta'ndır. Daha doğrusu bu, gayret, yani kıskançlık bakımından en ileri noktada bulunan Hz. Peygamber (s.a.v.)'e yönelik bir ta'ndır; bundan da öteye, Allah'ın hikmetini ta'ndır. Çünkü Cenâb-ı Hakk'ın, Hz. Peygamber (s.a.v.)'i hâşâ- zâniye bir kadınla evli olarak bırakması caiz olmaz. Sonra, "Bu zina etmiştir" diyen kimse, bunun aslında dağlardan daha ağır bir şey olmasına rağmen, basit ve hafif birşey olduğunu sanmıştır. İşte bütün bu izahlarla, bu fiillerin sebepleri ve konumları farklı farklı olduğu için sevab ve ceza hususlarında neticelerinin de farklı olacağı ortaya çıkar. Dolayısıyla da şekil açısından (zahiren) az görünen taatın mükafaat bakımından pek çok taata denk olabilmesi akıldan uzak görülemez. b) Hakîm olan Cenâb-ı Hakk'ın maksadı, insanları taata ve ibadetlere çekmektir. Böylece O bazan bir taatın ücretini (sevabını) iki katına çıkarır ve mesela, 18 Mevdudî, Ebü'l A'la, Tefhimü'l Kur'an, İnsan Yayınları, İst., 1997, VII/187. 19 Buhari, Umre, 8. 20 Nur 24/15. 21 Aculûnî, İsmail b. Muhammed b. Abdil Hadi Cerrahî, Keşful Hafâ, Dârü'l Kütübi'l İlmiye, Beyrut, 1997, 1/384. 95 "Şüphesiz zorlukla beraber bir kolaylık vandır, zorlukla beraber bir kolaylık vardır"22 buyurarak (bir zorluğa iki kolaylık va'detmiştir); bazan on katına, bazan da yediyüz katına çıkarır. Bunu bazan zamanı açısından, bazan da yeri (yani yapıldığı yer) açısından böyle değerlendirir. Bütün bunlardan Cenâb-ı Hakk'ın asıl maksadı, mükellefi ibadete çekmek ve onu dünyaya dalmaktan geri durdurmaktır. İşte bu yüzden Beytullah ve Zemzem diğer yerlere ve sulara üstün kılınır; Ramazan diğer aylardan üstün tutulur; cum'a, diğer günlerden faziletli sayılmıştır; da Kadir gecesi diğer gecelerden efdal kılınmıştır ki bütün bunların maksadı biraz önce bahsettiğimiz şeydir.23 4. Ayetin Müjde ve Tehdit İfade Etmesi Bu ayette, hem alabildiğine bir müjde, hem de alabildiğine bir tehdid yatmaktadır. Bunun müjde olmasına gelince, bu, Allah Teâlâ'nın bu hayırlılığın miktarını beyan etmeksizin, bu gecenin hayırlı bir gece olduğunu belirtmiş olmasıdır. Ve bu tıpkı, Hz. Peygamber (s.a.v.)'in, Hz. Ali (r.a), Amr Ibn Abdi Vedd el-Âmiri'nin karşısına çıktığında, "Bu, ümmetinin kıyamete kadar olacak olan amelinden daha üstündür" demesi gibidir. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v.), "Bu ümmetimin ameli gibidir" dememiş, tam aksine, "ümmetimin amelinden daha üstündür" demiştir. Buna göre Hz. Peygamber (s.a.v.) adeta, "Bu amelin, "tartılma için kâfidir; gerisi ise, tartılmasa da olur..." demek istemiştir. Bil ki, kim ki, bu geceyi ihya ederse, bu kimse sanki Allah'a, seksen küsur yıl ibadet etmiş gibi olur. Bu geceyi her yıl ihya eden kimse de, pekçok ömür yaşamış gibi olmuş olur. Kim, kati olarak bu geceyi rast getirmek için ayın tümünü ihya ederse, bu kimse de adeta, otuz Kadir gecesi ihya etmiş gibi olur. Rivayet olunduğuna göre, kıyamet gününde dörtyüzyıl Allah'a ibadet eden bir İsrailli ile, bu ümmetten kırk yıl Allah'a ibadet etmiş birisi bir araya getirilir. Derken, bu ümmetten olanın sevabının daha çok olduğu görülür. Bunun üzerine İsrailli; "Sen, adilsin. Oysaki ben, onun sevabının daha çok olduğunu görmekteyim" der. Bunun üzerine de Cenâb-ı Hak: 22 İnşirah 94/5-6. 23 Fahruddin er-Razî, 23/286. 96 "Çünkü sizler, dünyevi cezadan korkuyordunuz da, bunun üzerine ibadet ediyordunuz. Hâlbuki ümmet-i Muhammed'in, "Sen onların için bulunduğun sürece ben onlara azab edici değilim"24 ayetinden dolayı teminatları vardı ve bu konuda emin idiler. Ama buna rağmen onlar yine de ibadet ediyorlardı. İşte bu yüzden, bunların ibadetleri, daha çok ibadeti gerektirmiştir" demiştir. Bu ayetteki tehdide gelince, Allah Teâlâ büyük günah sahibini cehenneme girmekle tehdit etmiştir. Yüz Kadir Gecesini ihya etmek bile, bu kimsenin, tek bir daneyi eksik tartıp eksik ölçmesi sebebiyle hak etmiş olduğu o azabtan onu kurtaramaz. İşte bu yüzden burada, günahkârın halinin perişan ve güç olduğuna bir işaret vardır.25 İbn Ebî Hâtim, Ali bin Urve'den şöyle rivayet ediyor: Rasûl-ü Ekrem bir gün, İsrailoğullan'ndan Allah'a seksen sene amel edip de hiçbir zaman gözünü açıp kapayıncaya kadar da olsa isyan etmeyen dört kişiden (Eyüp, Zekeriya, Haskil bin Acuz ve Nuşa bin Nun) dan bahsetti. Sahabiler hayret ettiler. Cebrail, Peygamber'e gelerek "Ey Muhammed! Ümmetin bu kişilerin seksen sene ibadetinden hayret ettiler. Cenab-ı Hak senin üzerine bundan daha hayırlısını indirdi" dedi ve "İnna enzelnahu" Suresi'ni okudu. Sonra i-Cebrail: "Bu gece senin ve ümmetinin hayretine mucib olan bu ve seksen senelik ibadetten daha üstündür" dedi. Rasûl-ü Ekrem de bununla sevindi. Deniliyor ki, "Geçmiş zamanlarda bir kişi Allah'a bin ay ibadet etmese ona abid denilmezdi." Onun için Ümmeti Muhammed'e ait bir gece verildi, eğer bunu ihya ederlerse onlara abid denir ve abidlerden sayılmaya hak kazanmış olurlar. Bu ve buna benzer rivayetler bu gecenin bağlayıcılığının ortaya koymaktadır. 24 Enfal 8/33. 25 Fahruddin er-Razî, 23/286. 97 SONUÇ İslam kültüründe ve Müslümanın hayatında önemli bir konuma sahıp olan ve kutsal olarak isimlendirilen bu geceler, tarihi, âyet ve hadislere dayanıp dayanmadığı, tarihi süreçte topluma ne şekilde yansıdığı, günümüz uygulamalarında ne şekilde kutlandığı ve dinen bir bağlayıcılığının bulunup bulunmadığı yapılmış olan değerlendirmeler sonucunda ortaya konmuştur. Buna göre; Mevlid kandili, âyet ve hadislerde bir dayanağının bulunmadığı halde tarihi süreçte farklı müslüman devlet ve topluluklarca en görkemli bir şekilde kutlanıldığı tespit edilmiştir. Bu gecenin kutlanma nedeni Hz. Peygamberin kendisi olması nedeniyle; dinen kutsallaştırmamak kaydıyla ifrat ve tefritten uzak bir şekilde kutlanmasında gerek Müslümanlar gerekse de İslam kültürü açısından bir sakıncanın olmadığı sonucuna varılmıştır. Regaib gecesi ise, kutsal geceler içerisinde hakkında hiçbir âyet ve hadis bulunmayan bir gecedir. Tarihi süreçte kutlanması hakkında zayıf rivayetler dışında kutlanıldığına dair bir delil de yoktur. Günümüzde ise, İslam kültüründe ve müslümanın ibadet anlayışında yerini alarak kutlanmaktadır. Bu kutlamaları genelde Müslüman Türk toplumları yapmaktadır. Dinen herhangi bir bağlayıcılığı yoktur. Ancak Müslümanları ibadete yönlendirmek ve güzel bir gelenek oluşturmak açısından dindeki konumunu da bilmek kaydıyla sade bir şekilde kutlanılmasında bir sakıncada yoktur. İsrâ ve Mi'rac olayına binaen kutlanan Mi'rac gecesi hakkında âyet ve hadisler mevcuttur. Tarihi süreçte her ne kadar gerek Resûlüllah döneminda gerek sahabe ve tabiin döneminde ve gerekse de onlardan sonraki dönemlerde kutlandığına dair herhangi bir delil yoktur. Daha sonradan bir şekilde kutlanılmasına başlanmış ve bu, gelenek halini almıştır. Günümüzde bu gelenek devam etmektedir. Dinen kutlanılmasının da herhangi bir bağlayıcılığı yoktur. Oluşmuş olan bu güzel geleneğin devam ettirilmesinde ferdi, toplumsal ve dini faydalar söz konusudur. Bundan dolayı kutsallaştırmamak, ifrat ve tefritten uzak bir şekilde ibadet anlayışı içerisinde kutlanılmasında herhangi bir sakınca da yoktur. Berat gecesi, âyetlere dayanıp dayanmadığı hakkında ihtilaf edilen bir gecedir. Hadislerde ise hakkında zayıf rivayetler mevcuttur. Bu zayıf rivayetlere göre, Hz. Peygamber'in bu geceyi ibadetle geçirdiği ve insanlara da tavsiyede bulunduğu anlaşılmaktadır. Ancak sahabe ve tabiinin bu geceyi kutladıklarına dair bir bilgi de 98 mevcut değildir. Daha sonraları tarihi süreçte kutlanıldığı görülmekle birlikte, nasıl İslam kültürüne sokulduğu bilinmemektedir. Bu süreç ülkemizde bugün de devam etmektedir. Diğer İslam ülkelerinde ise kutlanılmamaktadır. Bu duruma göre her nekadar kutsal olarak nitelendirilse de kutlanılmasının dinen bir bağlayıcılığı yoktur. Böyle bir kültürün oluşması nedeniyle devam ettirilmesinde de dinen bir sakınca görülmemektedir. Zira giderek bozulan İslam kültüründe böyle bir geleneğin devam ettirilmesi ferdi, ictimai ve dinî faydaları bulunmaktadır. Fazileti ve özelliği hakkında bir süre bulunan Kadir gecesi, âyet ve hadislere dayanmaktadır. Kutlanılmasına dair gerek âyet ve gerekse Hz. Peygamber (s.a.v.)'in açık bir şekilde tavsiyeleri vardır. Bu gecenin kutlanılmasının dinen bağlayıcılığı söz konusudur. Tarihi süreçte kutlanmış, İslam kültüründe ve Müslümanlar üzerinde önemli etkisi bulunan bu gece bugün de bütün İslam ülke ve toplumlarında coşkulu bir şekilde kutlanmaktadır. Yapmış olduğumuz titiz çalışma sonucunda gerek nasslarda dayanağı olan gerekse de nasslarda dayanağı olmayan bu gecelerin artık İslam kültüründe, Müslümanın inanç anlayışında önemli bir yer teşkil ettiği ortaya konmuştur. İslamın vazgeçilmezleri haline gelen bu gecelerin bugün farklı şekillerde kutlanıldığı tespit edilmiştir. İslamda güzel bir gelenek oluşturan bu gecelerde; yapılması gereken kutsallaştırmadan, ifrat ve tefritten uzak birlik ve beraberliği sağlayıcı, İslamın özüne uygun bir şekilde kutlanmasıdır. 99 KAYNAKÇA Aculûnî, İsmail b. Muhammed b. Abdülh HâdîCerrahî, Keşfü'l Hafâ, Dârü'l Kütübi'l İlmiye, Beyrut,1997. Alusî, Ebu'l Fadl Şihabuddin Seyyid Muhammed, Rûhu'l Meânî, Dâru'l Fükir, Beyrut, 1997. ARSLAN, Ali, Büyük Kur'an Tefsiri, İstanbul, 1984. ATEŞ, Süleyman, Kur'an Ansiklopedisi, Kuba Yayınevi, İstanbul, 1997. Beyhaki, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali, es-Sünenü'l Kübra, Dâru'l Fikir, Beyrut, tsz. BAĞDADİ, Alauddin Ali b. Muhammed b. İbrahim, Lübâbü't-Te'vîl fî Meani't Tenzîl, Darü'l Kütübi'l İlmiye, Betrut, 1995. BİLMEN, Ömer Nasuhi, Büyük İslam İlmiali, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1990. CANAN, İbrahim, Kütübü Sitte, Akçağ yayınları, Ankara ,1992, DERVEZE, İzzet, et-Tefsîru'l Hadîs, çvr. Şaban Karataş, Ahmet Çelen, Mehmet Çelen, Ekin Yayınları, İstanbul, 1998. Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur'an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri, Ankara 2004, DÖNMEZ, İbrahim Kâfi, İslam İnanç İbadet Günlük Yaşayış An., Marmara Ü. İ. Vakfı Yayınları İstanbul, 1997. Ebû-DAVUD, Süleyman b. El-Eş'as Sicistani, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. el- Buhari, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil, Sahihi Buhari, Çağrı Yay. İstanbul, 1992. ELMALILI, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dinî Kur'an Dili, Feza Yayınevi, İstanbul, tsz. HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi, Ankara, 2003. HANBEL, Ebû Abdillah b. Ahmet, el Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. 100 Haris, b. Ebî Usame, Beğiyyefu Bahis an Zevaidi Müsnedi Haris, Medine, 1992. İbn KESİR, İmadüddin, ebî Fida İsmail, Tefsîru'l Kur'an'il Azîm, Dârü'l Fikir, Beyrut, 1970. İbn MACE, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Gazâli, Zeynüddin Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, İhya'u Ulûmi'd-dîn, trc. Ali Arslan, Sentez Yayınevi, İstanbul, 1993. İslâmî Araştırmalar Dergisi, TEKDAV, Ankara, 2005. KÖKSAL, Asım, İslam Tarihi, İstanbul, 1998. Kur'an-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1993. Kurtubi, Abdullah, Muhammed b. Ahmed el- Ensarî', el-Camiu li Ahkâmi'l Kur'an, Darul Ehyai't-Türrâsil Arabî, Beyrut,1985. Kutlu Doğum Haftası, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1990. KUTUP, Seyit, Fîzilali-l Kur'an, Hikmet Yayınları, İstanbul, tsz. Malik, b. Enes, Muvatta, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Mevdudi, Ebu'l A'lâ, Tefhimu'l Kur'an, İnsan Yayınevi, İstanbul,1997. MİRAS, Kâmil, Ramazan Muhasebeleri, Sedad Miras Neşriyat, İstanbul, 1949, MUTÇALI, Serdar, Arapça Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, İstanbul, 1995. Münzir, Abdülazim b. Abdülkavî, et-Terğib ve'l-Terhib, Dâru İhyai-t Türâsi-l Arabî, Kahire, 1968. MÜSLİM, Müslim b. el Hacca, el Camiu's – Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul,1992. Nesâi, Ebî Abdurrahman Ahmed b. Şu'be, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Razi, Ebû Bekir el-Cessas, Ahkâmül Kur'an, Beyrut, 1985. 101 Râzî, el-Fahrettin, Tefsîru'l Kebir, Dâru İhyai-t Türâsi-l Arabî, Beyrut, 1999. Şamil İslâm Ansiklopedisi, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1990. Şerbasî, Ahmet, Sorulu cevaplı İslâm Fıkhı, Özgü Yayınevi, İstanbul, 1999. Taberanî, Ebu'l Kasım Süleyman b. Ahmed, Mu'cemü'l Evsat, Dârü'l Hadis, Kahire, 1997. Taberanî, Ebi'l Kasım Süleyman ibn Ahmed, el Mü'cemü'l-Kebîr, Dârü'l-İhyai'tTürasi'l Arabî, Beyrut, 1983. Taberi, Ebû Cafer Muhammed b. Cerir, Câmiu'l-Beyan an Te'vîli Âyi'l-Kur'an, Dârü-l Fikir, Beyrut, 1999. Tayalisi, Süleyman b. Davud b. Cârûd, Müsned, Hicr, Beyrut, 1999. Tirmizi, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevde, Sünenü't Tirmizî, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2005. YILDIRIM, Celal, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yayınları, tsz. İstanbul. Zemahşeri, Ebû Kasım Carullah M. b. Umer b. Muhammed, el-Keşşaf, Daru-l Kütübi-l İlmiye, Beyrut 2003. 102 103
