Ödeme Sistemleri

İFM - DÜZENLEYİCİ VE DENETLEYİCİ ÇERÇEVE ÇALIŞMA GRUBU
ÖDEME SİSTEMLERİNDE ULUSLARARASI STANDARTLARA UYUM
I- Ödeme Sistemlerinde Uluslararası Standartlar:
İstanbul’un uluslararası finans merkezi olabilmesi değişik alanlarda uluslararası
standartlarla uyumlu olmayı gerektirmektedir.
Ödeme sistemleri alanında uluslararası standartlarla uyumlu temel ilkeler Uluslararası
Mutabakatlar Bankası (BIS) bünyesinde faaliyet gösteren Ödeme ve Mutabakat Sistemleri
Komitesi (CPSS) tarafından belirlenmiş olup, söz konusu sistemlerin etkin ve güvenli çalışmasını
amaçlamaktadır. Bu ilkelere göre;
i) Ödeme sisteminin sağlam bir hukuksal temeli olmalıdır.
ii) Sistemin kuralları ve işleyiş prosedürleri, katılımcıların sisteme üye olmaları nedeniyle
maruz kalacakları finansal risklerin farkında olmalarını sağlamalıdır.
iii) Sistemin, kredi ve likidite risklerinin yönetiminde izlenecek açıkça tanımlanmış yol ve
yöntemleri olmalıdır. Bu yol ve yöntemler, risklerin yönetilmesini ve kontrol edilmesini
teşvik edici, sistemin işleticisi ile katılımcıların sorumluluklarını belirleyici nitelikte
olmalıdır.
iv) Sistem, işlem günü içerisinde mutabakatı hızla kesinleştirebilmeli, en azından gün
sonunda kesin mutabakat sağlanmalıdır.
v) Çok taraflı netleşme tekniği ile çalışan sistem, en azından, en büyük mutabakat
yükümlülüğü olan katılımcının yükümlülüğünü yerine getirmemesi durumunda dahi
günlük mutabakatın zamanında tamamlanmasını sağlayacak önlemleri almalıdır.
vi) Sistemde mutabakat unsuru olarak, merkez bankasında kayıtlı varlıklar kullanılmalı,
başka varlıkların kullanılması durumunda kullanılan varlıkların mutabakat riski ya hiç
olmamalı ya da düşük olmalıdır.
vii) Sistem, en üst düzeyde güvenlik ve operasyonel güvenilirliği sağlamalı; ayrıca
beklenmedik durumlarda iş gününün tamamlanmasını sağlayacak olağanüstü durum
prosedürlerine sahip olmalıdır.
viii) Sistem kullanışlı ve ekonomik olarak verimli bir ödeme kanalı oluşturmalıdır. Sistemin
nesnel ve kamuya açıklanmış üyelik ölçütleri olmalı, adil ve kısıtsız bir katılıma izin
vermelidir.
ix) Sistemin yönetsel düzenlemeleri etkin, açıklanabilir ve şeffaf olmalıdır.
Ayrıca CPSS’e göre Merkez Bankalarının söz konusu temel ilkelerin uygulanmasındaki
sorumlulukları;
i) Ödeme sistemlerindeki hedeflerini açıkça tanımlamak, bu konudaki rolünü ve temel
politikalarını kamuoyunun bilgisine sunmak,
ii) İşletimini yaptığı ödeme sistemlerinin temel ilkelere uygunluğunu sağlamak,
iii) İşletimini yapmadığı ödeme sistemlerinin temel ilkelere uygunluğunu denetlemek ve bu
sistemler üzerinde gözetim yetkisine sahip olmak,
iv) Temel ilkeler aracılığı ile ödeme sistemlerinin güvenliğini ve etkinliğini artırırken, gerek
diğer merkez bankaları gerekse ilgili diğer yerli ve yabancı kuruluşlarla işbirliği yapmak,
şeklinde belirlenmiştir.
Diğer taraftan CPSS’in yukarıda belirtilen ilkelerine ilaveten ödeme sistemlerine ilişkin
olarak AB direktifleri arasında ödeme ve mutabakat sistemlerinde mutabakatın nihailiğini
düzenleyen 1998/26/EC sayılı, ödeme hizmetlerini düzenleyen 2007/64/EC sayılı ve elektronik
para kuruluşlarının işleyişini düzenleyen 2000/46/EC sayılı direktifler yer almaktadır. Bu
direktifler ile AB bünyesinde ödeme sistemlerinin etkin ve güvenli işleyişinin sağlanması
amaçlanmaktadır.
II. Mevcut Durum:
Ülkemizde etkin ve güvenli bir şekilde faaliyet gösteren ödeme sistemleri aşağıda kısaca
tanıtılmaktadır.
1) EFT-EMKT Sistemi: Elektronik Fon Transfer (EFT) Sistemi Türk Lirası ödeme islemlerinin,
Elektronik Menkul Kıymet Transfer (EMKT) Sistemi ise menkul kıymet aktarımlarının bankalar
arasında elektronik ortamda, gerçek zamanlı olarak yapılmasını ve gerçek zamanlı mutabakatını
sağlayan sistemlerdir. Birbirleriyle tümleşik olarak çalıştıklarından genellikle EFT-EMKT adıyla
tek sistem gibi adlandırılırlar.
2) Bankalararası Takas Odaları Merkezi: Bankalararası Takas Odaları Merkezi 3167 sayılı
Kanun’un 6 ncı maddesi ile bu madde uyarınca Merkez Bankası'nca çıkarılan Yönetmelik
uyarınca kurulmuştur. Anılan Merkez nezdinde gerçekleştirilen çek takası faaliyetleri Bankamız
gözetiminde yürütülmektedir. Çek takası sistemi çeklerin banka şubeleri arasında hesaben
tesviyesini sağlayan ve netleştirme esasına dayalı olarak çalışan bir ödeme sistemidir.
3) Bankalararası Kart Merkezi Sistemi: Bankalararası Kart Merkezi (BKM) banka kartları ve
kredi kartlarının takas ve mutabakatını sağlamak üzere özel bir tüzel kişilik olarak 1990 yılında
kurulmuştur. BKM aracılığıyla bankalar birbirleri adına yaptıkları kredi kartı ve banka kartı
ödemelerinin takasını ve mutabakatını sağlarlar. BKM’de yapılan netleştirme sonucu oluşan
borçların mutabakatı Merkez Bankası İstanbul Şubesi nezdinde bulunan hesaplar üzerinden
gerçekleşir.
4) İMKB Takas ve Saklama Bankası (Takasbank): İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
(İMKB) ile Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOBAŞ) nezdindeki piyasaların tümünün takas
işlemleri Takasbank tarafından sonuçlandırılmaktadır. Takasbank’ta nakdi ve gayri nakdi kredi
mekanizmaları ile desteklenen takas ve saklama işlemleri organize piyasalar ile entegre bir
şekilde elektronik ortamda gerçekleştirilmektedir. Takasbank Elektronik Transfer Sistemi
(TETS) aracı kurumlara ulusal ödeme sistemine (EFT-EMKT) erişim imkanı sunmaktadır.
Diğer taraftan ödeme sistemleri konusunda 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez
Bankası Kanunu’nun 4. maddesinin 1. fıkrasının (f) alt bendinde “……ödeme ve menkul kıymet
transferi ve mutabakat sistemleri kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini
ve denetimini sağlayacak düzenlemeleri yapmak, ödemeler için elektronik ortam da dahil olmak
üzere kullanılacak yöntemleri ve araçları belirlemek” hükmü yer almaktadır.
IMF ve Dünya Bankası tarafından ortak yürütülen Mali Sektör Değerlendirme Programı
(FSAP) kapsamında ülkemizdeki ödeme ve menkul kıymet mutabakat sistemlerinin CPSS temel
ilkeleri çerçevesinde değerlendirilmesi neticesinde; Merkez Bankasının finansal istikrar
kapsamındaki görevleri gereği ödeme ve mutabakat sistemlerinin etkinliğini ve güvenliğini
artırma konusuna büyük önem verdiği, sistemik olarak önemli ödeme sistemlerinin temel ilkeler
ile büyük ölçüde uyumlu olduğu, ödeme ve mutabakat sistemlerinin, teknik olarak etkin ve
güvenilir olduğu, uygun düzenleyici çerçeve ve etkin gözetim ile desteklendiği ve ödeme
sistemlerinde sağlam hukuksal altyapının sağlandığı belirtilmiştir.
Bununla beraber, ödeme sistemlerinde ödemelerin nihailiği tanımının Merkez Bankası
Kanununda açıkça yer almadığı ve ödeme sistemleri konusunda tüketicinin korunmasına ilişkin
politikaların oluşturulması gerektiği ifade edilmiştir.
CPSS/IOSCO tavsiyeleri kapsamında menkul kıymet mutabakat sistemlerine ilişkin
olarak yapılan FSAP değerlendirmesi Takasbank ve EMKT nezdinde yapılmıştır. Bu
değerlendirmede söz konusu sistemlere ilişkin düzenlemelerin kamuya açık, ulaşılabilir ve açıkça
anlaşılabilir bir hukuki temeli olduğu, EFT ve EMKT’nin bütünleşik çalışmasının anlık
mutabakatı sağladığı, nihai mutabakatın gün içinde veya en geç gün sonunda sağlandığı
olağanüstü durum planlarının iyi tasarlandığı ve uygulandığı, müşteri hesapları ile doğrudan
katılımcı hesaplarının ayrıştırılarak müşteriye ait menkul kıymetlerin korunduğu tespitleri
yapılmıştır.
Bununla birlikte, EMKT sistemi için gözetim fonksiyonunun oluşturulması gerektiği,
Takasbank için ise dolaylı katılımcıların T+1 zamanında işlemlerinin doğrulanması gerektiği,
hizmet ücreti kapsamında kullanıcının sisteme olan güveninin sağlanması ve değerlendirilmesi
gerektiği, uluslararası bağlantı sağlanabilmesi için katılımcılar arasında piyasa gelişimini hangi
seviyeye kadar çıkarılması gerektiğinin tespiti için tartışma ortamı sağlanması ve bunun için iş
gerekleri tespit edildikten sonra uygun bir faaliyet planı hazırlanması gerektiği, Takasbank
tarafından CPSS/IOSCO açıklama çerçevesinin yayımlanması gerektiği, Takasbank’ın yeni bir
çalışma başlatarak 2001’de yapılan en son çalışmadan beri fayda-maliyet ilişkisinin değişip
değişmediğini belirlemesi gerektiği ifade edilmiştir. (Bu hususlara ilişkin olarak Sermaye
Piyasası Kurulu’ndan değerlendirme alınmasının yararlı olacağı düşünülmektedir.)
III. Ödeme sistemlerinin uluslararası standartlara uyumu ve etkinliğinin
artırılması amacıyla sürdürülen çalışmalar:
Ülkemizin 2008 yılı Ulusal Programında Avrupa Birliği müktesebatı sermayenin serbest
dolaşımı ve mali hizmetler fasıllarına uyum kapsamında, ödeme sistemleri ve hizmetleri ile
elektronik para kuruluşları ile ilgili olarak 2009-2011 yılları arasında Ödeme Sistemleri
Kanununun yayımlanması taahhüt edilmiş olup, ödeme sistemleri kanun taslağı çalışmaları
Merkez Bankası’nca sürdürülmektedir.
Söz konusu kanun ile bu kanun uyarınca yayımlanacak ikincil düzenlemeler
çerçevesinde;

Uluslararası uygulamalarla uyumlu hukuki altyapının sağlanması,

Ödeme Sistemlerinin etkin işleyiş ve denetimini sağlayacak mekanizma ve organizasyon
yapısının oluşturulması,

Ödeme sistemlerine ilişkin düzenlemelerin etkin ve şeffaf olması,
amaçlanmaktadır.
Uyum Hedefleri Tablosu
Alan
Standart
Kurum
Ödeme
Sistemleri
AB Direktifleri T.C.
ile Ödeme ve Merkez
Mutabakat
Bankası
Sistemleri
Komitesi
Temel İlkeleri
(BIS/CPSS)
Taahhüt
Niteliği
Mevcut
Uyum
Düzeyi
Öncelik
Seviyesi
AB
Büyük
Ölçüde
2
Eylem Planı
Türkiye’nin 2008
yılı
Ulusal
Programında
2009-2011 yılları
arasında
Ödeme
Sistemleri
Kanunun
yayımlanacağı
taahhüt edilmiştir.
Buna ilaveten, Avrupa Birliği’nin Sınır ötesi Euro Ödemeleri ile ilgili 2560/2001 sayılı
Tüzüğünde yer alan Uluslararası Banka Hesap Numarası (International Bank Account Number –
IBAN) uygulaması konusunda Bankamızca çıkarılan Uluslararası Banka Hesap Numarası
Hakkında Tebliğ 10.10.2008 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Buna göre, IBAN’ın
müşteriler tarafından öğrenilmesi ve yaygın olarak kullanılmasının sağlanmasını teminen IBAN
gösteriminin ve halen Avrupa Ekonomik Alanında yer alan ülkelerde IBAN kullanılıyor olması
nedeniyle bu ülkelerdeki hesaba yapılan para transferlerinde alıcıya ait IBAN’ın kullanılmasının
2009 yılı başında, yurtdışından gelen ve IBAN içeren para transferleri ile yurtiçindeki para
transferlerinde IBAN’ın kullanılmasının bankaların gerekli teknik hazırlıkları yapabilmelerini
teminen 2010 yılı başında yürürlüğe girmesi öngörülmüştür.
Ayrıca, ülkemizin uluslararası ödemelerde etkin bir şekilde yer almasını sağlayacak olan
ve yabancı para üzerinden yapılan ödemelerde mutabakat riskini azaltmak amacıyla kurulan özel
amaçlı bir banka olan CLS (Continuous Linked System) üyeliği hakkında Merkez Bankası
girişimlerde bulunmuş olup, görüşmelere devam edilmektedir. CLS sistemi halen küresel
kambiyo işlemlerinin büyük bir kısmınının gerçekleştirildiği 17 para birimi ile sürdürülmekte
olup, TL’nin de sisteme dahil edilmesi ile birlikte ülkemiz para birimi dünyadaki temel para
birimleri arasında yer alacak ve bu durum finansal sistemimizin derinleşmesine katkı
sağlayacaktır.
Son olarak, büyük tutarlı ve zaman kritik ödemeler için tasarlanan EFT sisteminin
etkinliğini artırmak amacıyla, küçük tutarlı ödemeler için “Perakende Ödeme Sistemi”
kurulmasına ilişkin olarak Merkez Bankası bünyesinde teknik çalışmalar sürdürülmektedir.
18 Şubat 2009