World History - Early and Ancient History, GRIN

History
Aynur Keskin
AMİSOS ŞEHRİNİN TARİHİ
Amisos ve Çevresi
Roma işgaline kadar
AMİSOS
Aynur Keskin
Berlin, 2005
İçindekiler
Sayfa
Giriş
4
I. Bölüm: Güney Pontos’ta Karanlık Dönem
5
I 1 Pontos’un güney kıyısında yaşayan halklar
6
I 1. 1 Enetler: Amisos’un yerli halkı?
8
I 2 Greklerin Küçük Asya’ya yerleşimi
8
II. Bölüm: Greklerin Anadolu Karadeniz Kıyısına Açılımı
9
II 1 Sinope’nin çelişkili kuruluş tarihi üzerine
10
II 2 Grek genişleme döneminde Küçük Asya’daki siyasi durum
13
II 3 Milet kuruluşlarının tespiti
15
III. Bölüm: Amisos’un Kuruluşu
15
III 1 Atina Sevkiyatı
18
III 2 Milet ya da Phokea, Amisos’un kurucu şehri üzerine
19
III 3 Kurucu şehir olarak Amisos
21
IV. Bölüm: Kuzey Küçük Asya’da Ahamenidler
22
IV 1 Datames’in şehri işgali ve Büyük İskender’in kurtarışı
24
IV 2 Amisos’un Mithradatlara bağlanması
24
IV 3 Amisos’da MÖ 1. yüzyıl
26
IV 4 Amisos’un MÖ 71’de Perslerden Romalılara geçişi
27
IV 4.1 Amisos’a ait sikkeler
32
IV 5 Şehrin kuruluş yeri
34
IV 6 Şehrin adı
35
V. Bölüm: Kuzey Küçük Asya’da Antik Bölgeler
37
V 1 Amisos’un çevresinde bulunan bölgeler
39
V 1. 1 Batıda Gazelonitis ve şehri Gazelon
40
V 1. 1a Gazelonitis’in sınırları
40
V 1. 1b Gazelonitis’in Amisos için vazgeçilmez önemi
41
V 1. 2 Saramene, Amisos’un içinde bulunduğu bölge
42
2
V 1. 3 Themiskyra ve doğuda aynı adı taşıyan şehri
42
V 1. 3a Amisos’un varoluşunda diğer bir temel kaynak olarak Themiskyra
43
V 1. 4 Sidene
44
VI. Bölüm: Amisos’un Ekonomik Kaynakları
45
VI 1 Pontos’un iç kısımlarında nehir kenarlarındaki tahıl depoları
Halys kıyısında
Phazemonitis
46
Diakopene ve Pimolisene
47
Babanomon ve Ximene
47
Kulupene ve Kamisene
48
İris kıyısında
Zelitis
48
Daximonitis
48
İris’in yan kolu Lykos kenarında
Phanaroia
49
VII. Bölüm: Kuzey Anadolu Kıyısında Limanlar ve Arkayla Bağlantı Yolları
49
VII 1 Amisos Limanı ve arkayla bağlantı
51
VII 2 Sinope Limanı ve şehrin arkayla bağlantısı
52
VII 3 Trapezus Limanı ve arka bağlantı
54
VII 4 Herakleia Limanı ve güneyle bağlantı
55
VIII. Bölüm: Antik Yol Bağlantıları
56
Haritalar
58
Madenî paralar
60
Yer, şehir, ırmak, göl ve deniz isimleri
63
Eski döneme ait kaynaklar
65
Eserler
65
Az kullanılan kaynak ve eserler
68
3
Giriş
“Gazelon’dan sonra Saramene ve Amisos gelir. Amisos Sinope’den yaklaşık
900 Stadion uzaklığında büyük bir şehirdir.”1 Strabon (MÖ 63 – MS 19) “büyük”
sıfatını Karadeniz’in güney kıyısında sadece Amisos için kullanmıyor, Herakleia’yı da
büyük bir şehir olarak anıyor.2 Acaba Pontos/Amaseia’lı Grek Coğrafyacı Strabon’un
bazı şehirleri büyük ya da adından söz ettirebilir olarak tanımlaması bu yerlerin
gerçekten de sıradan olmadıkları anlamına mı gelmektedir? “Daha sonra bir körfez
takip eder, Kerasus ve Hermonassa’nın, iki önemsiz yerin bulunduğu körfez.”3
Demek ki bazı yerleşim yerleri herhangi bir önem arzetmemiş ise, Strabon bunu
tereddütsüz yazıya dökebilmiştir; ama altını çizmek gerekir ki yazar burada kendi
görüşünü belirtmiştir. Sorumuzun cevabını Küçük Asya’nın tamamını gezip tanımış
antik yazarın bu cümlesinde bulabileceğimizi rahatlıkla düşünebiliriz.4 O halde bölge
ehli Strabon’dan cesaretlenerek bugün Samsun adıyla andığımız antik kent Amisos’u
döneminin mühim bir yeri olarak ele alıyor, bu şehri MÖ 71 yılında III. ve son
Mithradat Savaşı sırasında Lucullus5 komutanlığındaki Roma ordusu tarafından işgal
edilişine kadar konu ediniyoruz.
Pontos’un güney kıyısında arkayla uygun bağlantısı, çevresindeki verimli
toprakları ve en önemli güney-kuzey antik yolunun çıkış dolayısıyla bitiş noktasında
bulunması Amisos’u eski çağın tarih ve coğrafyacılarının papirüs yapraklarına
kaydettirmeyi sağlamış özelliklerdir. Amisos hakkında tutulan antik kayıtlar şehrin
tarihini yazmayı kolay kılacak kadar yeterli değildir. Dönüm noktalarını tam olarak
belirlemek de zordur.
Parçalar
halindeki
yazılı
kaynakları
değerlendirebilmek
için
Amisos’u
çevreleyen bölgeleri şehirleriyle birlikte ele almak vazgeçilmez bir anlam ifade
1
Strabon XII 3, 14; Stadion antik Yunan döneminde yarışmaların yapıldığı, başlangıçta dikdörtgen
daha sonraları yarı daire şeklinde ve etrafı onbinlerce izleyicinin sığabildiği tribünlerle çevrili bir yerdir,
yani stadyumdur. Stadion 600 ayak uzunluğunda olmuş, ancak bu temel ölçü yerden yere göre farklılık
göstermiştir. Uzunluk birimi olarak ortaya çıkan “Stadion” bu nedenle 160 ve 210 metre arasında
değişmiştir. Örneğin Olympia’da 192 metre, Yunan-Roma Stadionu ise 178,6 metredir, Löwe ve Stoll,
s. 350; Strabon’un verdiği 900 Stadion 178, 6 m ile hesaplandığında günümüzün 168 km’lik SamsunSinop mesafesine yaklaşık bir rakam çıkmaktadır.
2
Strabon XII 3, 6; Strabon 17 kitap halinde antik dönem dünyasının coğrafyasını yazmıştır. Büyük bir
gezgin olmasına rağmen eserinde, örneğin Poseidonios’un (yaklaşık MÖ 135-51) yazılarından yaptığı
alıntılar gibi, birçok kitaptan yararlanmıştır. Uzun süre Roma’da yaşamış olan Strabon’un MÖ 144 -27
arası dönemini kapsayan 47 ciltlik tarih eseri kaybolmuştur, Löwe ve Stoll, s. 294, 352, 353.
3
Strabon XII 3, 17.
4
Hoben, giriş sayfası 3.
5
Lucullus, Lucius Licinius (yaklaşık MÖ 117-57), Romalı politikacı ve başkumandan, MÖ 74’de konsül,
3. Mithradat Savaşı’nın (MÖ 74-63) başlangıç yıllarında Pontos Kralı VI. Mithradates’in işgal ettiği
toprakları geri almayı başarmıştır, MÖ 67’de ordunun isyanı nedeniyle görevinden alınmış, yerine
Pompeius getirilmiştir, Löwe ve Stoll, s. 210, 233.
4
etmektedir. Bu konuda bize en fazla yardımcı olabilecek ve rehberlik edebilecek
kaynak ise şüphesiz Strabon’un tarih, matematik, edebiyat ve tıp içerikli coğrafya
eseri olacaktır.
I. Bölüm: Güney Pontos’ta Karanlık Dönem
Karadeniz
kıyıları
arkeolojik
açıdan
bakıldığında
hâlâ
araştırılmamış
durumdadır. Kazılar yapılmadığından tarihçiler kaya tünelleriyle, kaya merdivenleriyle, kaya mezarlarıyla, mimari kalıntılar ve tesadüfi buluntularla yetinmek zorunda
kalmaktadırlar.6 Kuzey Küçük Asya’da arkeolojik araştırmaların sistematik bir şekilde
yapıldığı şehirler sadece Herakleia ve Sinope’den ibarettir.7 Siyasi, ekonomik ve
askeri anlamda bakıldığında ise Pontos’un en iyi araştırılmış yerleşim bölgesi
Amisos’tur.8
Kuzey Küçük Asya’yı ele geçirmeye çalışmış olan en eski büyük güç bildiğimiz
kadarıyla Hitit İmparatorluğu’dur.9 Bafra10-Kolay’a bağlı Kapıkaya Köyü’nde 4000 yıl
gibi bir zaman dilimi öncesi Hitit yerleşim bölgesine işaret eden kapı şeklinde
oyulmuş kayalar tespit edilmiştir.11 Fakat Hititlerin nereye kadar yayıldıkları konusunu
Ankara’nın yaklaşık 150 km doğusundaki Boğazköy’de bulunan levhalar ve bazı
yeraltı buluntuları da aydınlığa kavuşturamamaktadır.12
Büyük Hitit İmparatorluğu’nun yaklaşık MÖ 1200’de yıkılmasından sonra
devlet, eğer Frig (Phrygya) yönetimine girmediği varsayılırsa ayrı ayrı beyliklere
bölünmüş olmalıdır.13 Bu devletçiklerden bazılarının adları yöneticileriyle birlikte Asur
kaynaklarında anılmaktadır. Bu bilgileri Urartu ve hiyerogliflerin deşifre edilmesiyle de
Hitit haberleri tamamlamaktadır.14 Neredeyse sadece Anadolu’yu ele geçirme
mücadelelerinden bahseden Asur kaynaklarından anlaşıldığına göre MÖ 8. yüzyılın
6
Bossert, s. 85.
Marek, s. 16, dipnot 134.
8
Weimert, s. 114 ve 115.
9
Marek, s. 14; Belke, s. 57.
10
Samsun’un yaklaşık 50 km kuzeybatısında yer alan Bafra, antik dönemde Gazelon, ortaçağda ise
Pulveral adıyla geçmektedir, Belke, s. 86.
11
Köksal, s. 101 ve 102; Yazar ayrıca ilk yerleşim yerlerinin kalıntılarının ve paleolitik malzemelerin de
Samsun civarında bulunduğunu kaydetmektedir.
12
Marek, s. 14; Boğazköy adlı köyde Hitit İmparatorluğu’nun başkenti Hattuşaş’ın kalıntılarına
rastlanmıştır. Boğazköy’ün adı 1937 yılında Boğazkale olarak değiştirilmiştir, Zgusta, s. 24.
13
Bossert, s. 67; Kitabelerinden anlaşıldığına göre Frigler (Phrygler), Hint-Avrupaî (İndo-German) bir
halktır ve MÖ 1200 civarlarında baş gösteren Kavimler Göçü’yle birlikte Trakya’dan Anadolu’ya
sürülmüş olmalıdırlar. Bu halkın Hitit İmparatorluğu’nun yıkılmasında rol oynayıp oynamadığı tespit
edilememektedir, Bossert, s. 80.
14
Bossert, s. 67.
7
5