AYDINLANMA-ROMANTĐZM GERĐLĐMĐNDE TÜRKĐYE Betül

Muğla Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(ĐLKE)
Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı ve Cumhuriyetimizin 83. Yılı Özel Sayısı
AYDINLANMA-ROMANTĐZM GERĐLĐMĐNDE TÜRKĐYE
Betül ÇOTUKSÖKEN∗∗
<<Onların [insanların] büyük dünya sahnesinde yapıp ettikleri gözlerimizin
önüne serildiğinde, bir hoşnutsuzluk duygusuna kapılmamak elde değildir.
Şurada burada belirir gibi görünen tek tük bilgeliklerin, bütün içinde ele
alındıkta eninde sonunda budalalık, çocukça bir gösteriş, sık sık da çocukça bir
kötülük ve yok etme hırsıyla iç içe geçmiş olduğunu görürüz. Bu tablo
karşısında, erdemleriyle böylesine
büyüklenen
insanoğlunu
nasıl
anlayacağımızı hiç mi hiç bilemeyiz.>>1
Felsefe tarihiyle ve genellikle düşünce tarihiyle bağı olan herkesin
onaylayacağı
gibi,
Aydınlanma
terimi/kavramı
çokanlamlı
bir
terimdir/kavramdır. Aydınlanma teriminin/kavramının özellikle 18. yüzyılda
ağırlıklı olarak kullanıldığını, hatta bu yüzyılı nitelediğini biliyoruz. Ancak
terimin/kavramın içerdiği anlamların, zaman içinde daha önceki ve sonraki
entellektüel duruşların da ölçütü olduğunu ve böylece örneğin, Sofistlerle
bağlantısı içinde bir Eskiçağ Aydınlanmasından söz edildiğini anımsayabiliriz.
Eskiçağdaki ya da 18. yüzyıldaki Aydınlanmadan çok farklı olmak üzere,
Ortaçağ başlarında daha çok Augustinus’un kullandığı anlamıyla başka bir
aydınlanmadan, dinle, inançla ilgili yönü ağır basan “aydınlanma”dan da söz
edilmektedir. Öyleyse aydınlanma teriminin hangi anlamda kullanıldığı
üzerinde düşünmek ve özellikle de günümüzde ne anlama geldiği konusunda
bilinçli bir tutum benimsemek büyük önem taşımaktadır. Çünkü görüldüğü gibi
“aydınlanma” farklı, hatta tam anlamıyla karşıt konumlarda yer alan düşünme
ve davranışların ortak belirleme/niteleme aracı olarak ortaya çıkıvermektedir.
Ancak 18. yüzyıl Aydınlanması, aydınlanmanın felsefe ve düşünce tarihinde,
ağırlığını en çok duyumsatan türü olmuştur. Avrupa anakarasında bile farklı
∗∗
Prof. Dr., Maltepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü, [email protected]
Immanuel Kant’ın, Ideen zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Hinsicht
(1784)’ten (“Dünya Yurttaşlığı Bakımından Bir Genel Tarih Düşüncesi”) (Werke in sechs
Bänden, yayımlayan Wilhelm Weischedel, Band VI, Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft, 1964) çeviren ve aktaran: Ülker Gökberk, “Kant ile Herder’in Tarih
Anlayışları’nı Yeniden Okurken”: Macit Gökberk, Kant ile Herder’in Tarih Anlayışları, Sunuş:
Ülker Gökberk, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul, 1997, s. 9. Aynı metin için, Ülker Gökberk’in de
belirttiği gibi, başka bir çeviri daha mevcut (ancak kaynak olarak “Yazko Felsefe Yazıları 5,
Đstanbul, 1983” belirlemesi var, agy., s. 45; doğrusu Yazko Felsefe Yazıları 4, Đstanbul, 1982’dir):
<<Đnsan eylemlerinin dünya sahnesine çıkışını seyrederken duyduğumuz bir hoşnutsuzluğu
üstümüzden pek atamayız; çünkü bireysel eylemlerde arada bir gibi görünen bilgeliğe karşın,
sonunda bütün her şey akılsızlık ve çocukça oyalanma, sık sık da haylazlık ve muzırlıktır. Bunun
sonucunda, üstünlüğünden bunca gurur duyan türümüz üzerinde nasıl bir fikir yürütmemiz
gerektiğini bilemeyiz.>> Immanuel Kant’ın, Idee
zu einer allgemeinen Geschichte in
weltbürgerlicher Absicht (“Dünya Yurttaşlığı Amacına Yönelik Genel Bir Tarih Düşüncesi”)
adlı yapıtından (Immanuel Kant’s Werke, C. 4, ss. 149-166, Bruno Cassirer, Berlin, 1922)
çeviren: Uluğ Nutku (Yazko Felsefe Yazıları 4, Đstanbul, 1982, ss. 117-129), s. 118.
1
Betül ÇOTUKSÖKEN
çizgilerle ortaya çıkan Aydınlanmanın belki de en etkili olanı “Alman
Aydınlanması”dır. <<31 Ekim 1687’de Leipzig’li Cristian Thomasius’un ilk
kez Almanca verdiği dersle, Almanya’da, Đngiltere ve Fransa’dakindan farklı bir
şekilde, akademik bir hareket olarak başlayan Aydınlanma, hiçbir ulusal damga
taşımaksızın, sınırlarını sadece (...) rasyonalitenin belirlediği çok yönlü tinsel
bir gelişmedir.>>2
Çoğun Kant’la birlikte anılan ve bu bağlamda da
düşünsel/kuramsal olanla uygulamaya/pratiğe ilişkin olanın zembereğini
oluşturan Aydınlanma, en ağırlıklı biçimde gündemde olduğu 18. yüzyılda,
Romantik düşünmenin temsilcilerince eleştirilmiştir. Öyleyse her iki düşünme
tutumunun temel niteliklerini kısaca karşılaştırmakta yarar vardır. Ancak böyle
bir karşılaştırmada daha berrak bir biçimde çözümleme yapabilmek için şu
noktalara dikkat çekmek gerekecektir:
1- Aydınlanmanın ve Romantizmin felsefi bir duruş olarak nasıl bir
dış dünya tasarımı vardır?
2Aydınlanmanın ve Romantizmin düşünsel temel kavramları (:
düşünsel çerçevesi) nelerdir ve kavramsal olana, tümel olana ilişkin
tutumu nedir?
3-
Aydınlanmanın ve Romantizmin nasıl bir dil kullanımı vardır?
Farklı sonuçlara varmak; hatta karşıt konumlarda yer almakla birlikte,
hem Aydınlanmanın hem de Romantizmin de kalkış noktası bireysel olandır;
her ikisinde de benimsenen ontoloji ya da varlık anlayışı, nominalist
ontolojidir/varlık anlayışıdır. Ancak Aydınlanma, modernlikle olan sağlam bağı
çerçevesinde, bireyleri benzerlik kategorisi içinde bir araya getirmeye, benzer
yanlarını ortaya çıkarmaya ya da ortak yanlarını belirgin kılmaya çalışırken;
Romantizm bireysel olana ilişkin vurgusunu sürekli kılar; bireyin özniteliklerinden söz eder; böylece de varış noktasında özcü ontolojinin yandaşı
oluverir. Bu; tarihsel, siyasal izlekler için de böyledir. Örneğin, Aydınlanma bu
bağlamda kozmopolitliği öne çıkarırken, Romantizm derece derece ulusalcılığın
yandaşı olur. Aydınlanma toplum bireylerini, modernliğin de etkisiyle, ortak
davranış biçimlerine özendirerek, hatta belki de zorlayarak, kamusal alan
yaratmaya çalışırken; Romantik bakış açısı, her zaman toplumsal olanın
yalın/doğal durumunu önemser, doğal olana yönelir; doğal olanı yüceltir.
Aydınlanma kavramsal ortaklığı amaç edinirken, akla ve onun eşliğinde
yapılanan eleştiriye, genellemeye, evrensel olana, tümel olana öncelik tanırken;
2
Birgit Recki, “Kant ve Aydınlanma”, Çeviren: Hakan Çörekçioğlu, Cogito. Sonsuzluğun
Sınırında: Immanuel Kant, Sayı: 41-42, Kış 2005, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul, s. 195. Ancak
burada “Almanca”nın vurgulanması, Aydınlanmanın ulusal olana en çok yaklaştığı noktadır. Bu
nokta, Aydınlanmanın Türkiye’deki yansımaları bakımından en etkili ve anlamlı olanıdır. “Türk
dili” çalışmalarının kurumsallaştırılarak öne çıkışı, bu açıdan ─haklı olarak─ değerlendirilebilir.
Özellikle Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümünün ellili yıllarda başlayıp,
yavaşlayarak doksanlı yılların sonuna kadar süren katkıları burada anımsanmalıdır.
18
Aydınlanma-Romantizm Geriliminde Türkiye
Romantizm genellikle duyguyu, coşkuyu, anlık sezgileri önemser. Aydınlanma;
özgürlük, özerklik ve eşitlik kavramlarına vurgu yaparken, özellikle özgürlük ve
eşitliğe önem verişi bakımından ─bir bakıma─ Romantizme de yaklaşmaktadır.
Ancak biri (Aydınlanma) aklı öne çıkarırken, diğeri (Romantizm) duyguyu öne
çıkarır.
Her iki yönelişin, kavrayışın kullanacağı dil de elbette farklı olacaktır.
Aydınlanma belki de en cüretkâr dilini Kant’ın “Aydınlanma Nedir?” yazısında
sergilerken, Rousseau’nun ve Herder’in dili çok daha keskindir; bireysel olana
yapılan vurgu ile tekil olanın salt tümel olan eşliğinde dile aktarılmasındaki
sorunlu yönler etkileyici bir dille ifade edilmiştir: << <<“Dünyada hiç kimse
genel betimlemelerin yetersizliğini benden çok duyamaz. Bütün bir ulusun
[insan topluluğunun, halkın], bir çağın, bir coğrafi bölgenin portresi çiziliyorkimin portresi çizilmiş oluyor bununla?... Burada yapılan, bunları genel bir
kavram altında toplamaktan başka bir şey değildir.... Ancak bir insanın
özgüllüğünün ne denli dile getirilemez bir şey olduğunu; onu belirleyen ayırıcı
öğeleri ayırt edici bir dille ortaya koymanın güçlüğünü; tek bir ulusun özniteliğinin ne tür derinlikler kapsadığını kavrayan kişi”, dilin betimleme
araçlarının, bireysellikler alanında nasıl kıt olduğunu da anlamış demektir>>3.
Yapılan bu kısa belirlemelerin dışında, tarihsel olarak bakıldığında
Aydınlanmanın Renaissance’la olan bağını kısa da olsa çözümlemek birçok
noktayı aydınlatmak açısından katkı sağlayabilir. Bu bağlamda aydınlanmanın
temellerini kavramak için gerçekten de dünyanın ya da büyük evrenin
(makrokosmosun), insanın ya da küçük evrenin (mikrokosmos), başka bir
deyişle doğanın; insanın zihin dünyasının, düşünmenin keşfedildiği, artık
büyünün bozulduğu Renaissance yıllarını anımsamak gerekmektedir. Söz
konusu keşifler, her türlü insan ve toplum ilişkisine ve bununla bağlantılı olarak
insanın siyasal, ekonomik, kültürel duruşuna yansımış; kısaca insan dünyası
sanki genleşmiş ve bu değişimlerin baş öznesinin, baş aktörünün “insan” olduğu
daha iyi anlaşılır olmuştur. Özellikle “yeni” ve “yenilik” terimleri/kavramları
dünyayı yeniden örgütlemede belirleyici olmuştur. Böyle bir değişimin
beraberinde getirdiği bir başka terim/kavram ise “modernlik”tir. Yine bunlarla
birlikte ortaya çıkan ve sık sık anılan terim/kavram ise “ben”, “özne”
terimleri/kavramlarıdır. Buna bağlı olarak Renaissance filozoflarının dili de
önceki dönemin dilinden çok farklı olan “ben” dili olmaya başlamıştır.
Renaissance ve özellikle Aydınlanmayla birlikte ortaya çıkan bir başka
yön de yeni durumun kamusal ilişkilere yansımasıdır. Toplumsal ilişkiler,
kamusal ilişkiler yavaş yavaş dinden, geleneksel yapılardan özgürleşmeye
3
Hans-Georg Gadamer, “Nachwort”, Johann Gottfried Herder’den (Auch eine Geschichte der
Philosophie zur Bildung der Menscheit, yayımlayan Blumenberg, 146) aktaran Ülker Gökberk,
“Kant ile Herder’in Tarih Anlayışları’nı Yeniden Okurken”: Macit Gökberk, Kant ile Herder’in
Tarih Anlayışları, Sunuş: Ülker Gökberk, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul, 1997, ss. 37-38.
19
Betül ÇOTUKSÖKEN
başlamıştır. Tam da burada bireysel-toplumsal-kamusal olan arasındaki
ayrımlara/farklara değinerek, nelerin hızlı bir biçimde değiştiğine ilişkin
tanıklıklara dikkat çekebiliriz. Bu noktada işimizi kolaylaştırmak üzere kimi
karşılaştırmalar yapabiliriz. Hızlı bir gözden geçirmeyle, Eskiçağda özellikle
Eski Yunan döneminde seçkin bir kamunun ve kamusal yaşamın varlığından;
Roma’nın ise belki de en özgün yanı olan hukuk sistemiyle yaygınlaştırdığı
kamusal alışkanlıklardan, yurttaş kavramından; Roma’nın kimi geleneklerini
korumakla birlikte, hiyerarşik bir kamu anlayışını inançla, dinsel sistemle
buluşturan “Ortaçağ Avrupa”sından söz edebiliriz4. Ancak Avrupa’nın “öznenin
doğum yeri”5 olarak hem kendine hem de keşfedilmiş/keşfedilmemiş dünyaya
ya da dünyanın geri kalanına ilişkin mesafe koyuşundan hareketle, her varolanı
“nesne” kılan tutumunu öne çıkarabiliriz ve sonuçta değişimin çok büyük bir
hız kazandığını ileri sürebiliriz.
Her şeyi anlama, inceleme, açıklama konusu yapma alışkanlığını
edinen, Popper’in ünlü deyimini anımsayacak olursak, “bilgiyle bağımlılıktan
kurtulan”6 Avrupa, bu etkinliğiyle eski alışkanlıklarından, geleneklerinden yeni
gelenekler edinerek yavaş yavaş ayrılmanın yolunu seçmiş; özellikle de dinsel
söylemden özgürleşmeye başlamıştır. Başka bir deyişle Avrupa, inançlarıyla
kendisi arasına belli bir uzaklık koymayı başarmıştır. Ortaya çıkan boşluk, bu
kez akılla, bu dünyaya, içinde yaşanan dünyaya yönelen bile yetisiyle
doldurulmaya başlanmıştır. Özgürlük, özerklik ve eşitlik terimleri/kavramları
üzerinde düşünmeye başlayan Avrupa, yeni insan anlayışıyla ergenlikten
kurtulma yolunu seçmiştir. Üzerinde yürünen yol artık erginlik yoludur; rüştünü
ispat etme yoludur. Ancak tam da burada unutulmaması gereken, erginleşmenin
bedelinin hem Avrupa için hem de Avrupa dışı kesimler, bölgeler için çok ağır
olduğudur.
Renaissance ve Aydınlanmayla birlikte yukarıda da değinildiği gibi, her
anlamda dünyanın keşfi, yeni bilim ve bilgi kavrayışı, bilgilerin teknoloji
aracılığıyla dış dünyada hızlı bir değişime neden olması, üzerinde durulması
gereken birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Bu çerçevede kendi işleyişini
gittikçe hızlandıran ve insan öğesini neredeyse hiçe sayan yeni durum; başka bir
4
Aydınlanmanın Ortaçağa ilişkin olumsuz yargısına karşılık, Romantizm ya da Romantik
yaklaşım, Ortaçağa olan ilgiyi artırmış; bir bakıma, Ortaçağın daha yansız bir biçimde
anlaşılmasını sağlamış; Ortaçağ araştırmalarına ivme kazandırmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Betül Çotuksöken-Saffet Babür, Metinlerle Ortaçağda Felsefe (1989, 1993), Kabalcı Yayınevi,
Đstanbul, 2000; Betül Çotuksöken, Ortaçağ Yazıları, Kabalcı Yayınevi, Đstanbul, 1993; “Söyleşi:
Betül Çotuksöken’le Ortaçağ Üstüne”, Ortaçağ Aydınlığı, Doğu Batı, Sayı: 33, Ankara, 2005, ss.
177-199.
5
Ayrıntılı bilgi için bkz. Betül Çotuksöken, Felsefe: Özne-Söylem, Đnkılâp Kitabevi, Đstanbul,
2002.
6
<<Aydınlanmanın savunduğu bilgiyle bağımlılıktan kurtulma düşüncesi, kendi fikirlerimizle
özdeşleşmek yerine, fikirlerimizden uzaklaşmayı öğrenmemiz gerektiği düşüncesini de
beraberinde getirir.>> (Karl R. Popper, Daha Đyi Bir Dünya Arayışı. Son Otuz Yılın Makaleleri ve
Bildirileri, Çeviren: Đlknur Aka, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul, 2001, s. 159.)
20
Aydınlanma-Romantizm Geriliminde Türkiye
deyişle ekonominin, ticaretin, siyasetin meydan okuyan tavrı bu kez filozoflarca
yeniden değerlendirmeye tabi tutulmuş ve “Aydınlanma” bir yandan sıkı bir
biçimde eleştirilmiş, bir yandan da yeni açılımlarla anlamsal arkaplanı üzerinde
durulmuştur. Yeri gelmişken belirtmekte yarar var: Filozoflar, düşünürler ve
sanatçılar yeni oluşumlara ilişkin eleştirel tutumlarını sürdürmekten
vazgeçmemişlerdir. Özellikle 20. yüzyılın bir savaş yüzyılı olarak tarihe
geçmesi, felsefi öngörüler için esin kaynağı olmuştur.
Eğer Aydınlanma ya da Aydınlanma karşıtı tutumlar, önünde sonunda
insan-insan, insan-toplum, insan-devlet, toplum-devlet, kamu-devlet, devletdevlet ilişkisinde kendini gösteren tutum/davranış/eylem biçimlerine ilişkin
belirlemelerse, günümüzde aydınlanmacı olanla olmayanı nasıl ayırt edebiliriz?
Bu noktada tarihte yaşanmış Aydınlanma-Romantizm karşıtlığı işimize
yarayabilir. Bu konudaki çözümlemelerimizi doğru bir biçimde ortaya
koyabilirsek, hangi dönemde olursa olsun, hangi tarihsel kesitte yer alırsa alsın,
aydınlanmacı öznelerin olduğundan söz edebiliriz ve belki de terimin/kavramın
saptadığımız bu nitelikleriyle tarihüstü olduğunu da iddia edebiliriz.
Aydınlanmacı düşünmenin özelliklerini anlamak üzere belli bir
örnekten yola çıkabiliriz. Söz konusu örnek, Kant’ın “Aydınlanma Nedir?”
başlıklı kısa yazısında yer alan düşüncelerde kendini göstermektedir. Kant’ın bu
yazısında dikkatimizi hangi noktalara çektiğini şöyle özetleyebiliriz:
1-
Kant yaşama dünyasındaki duruşumuza dikkatimizi çekmiştir.
2-
Nasıl bir özne olduğumuz üzerinde durmuştur.
3Đnsan anlayışı bakımından son derece önemli belirlemelerde
bulunmuştur. Ona göre insan bir olanaklar varlığıdır ve hiçbir insanın
araç olarak alınmaması; tam tersine amaç olarak değerlendirilmesi
gerekmektedir.
4-
Aklın kamusal kullanımına işaret etmiştir.
5Toplumsal yaşamın bilgi bağlamıyla örgütlenmesinin önemine
dikkati çekmiştir.
6- Kamusal yaşamın hukuk çerçevesinde örgütlenmesinin ve evrensel
boyutlara uzanmanın önemini ortaya koymuştur.
Yapılan bu saptamaları günümüz ve özellikle ülkemiz açısından
değerlendirildiğinde nasıl bir tabloyla karşı karşıya kalıyoruz? Her şeyin her
türlü araçla, teknolojiyle yönlendirildiği günümüzde durum nedir? Hiç kuşkusuz
filozoflar, düşünürler, sanatçılar bilinçli tutumlarını sergiliyor; eleştirilerini
yapıyor ve sorunları sadece saptamakla yetinmiyorlar; olması gerekene,
yapılması gerekene de işaret ediyorlar. Ancak özellikle filozofların geniş
kitlelere ulaşmaları zor; çünkü iletişim teknolojisinden yararlanan yönlendirme
çabaları, aşırı bir psikolojizm ve özellikle Romantizm ya da romantik-idealist
21
Betül ÇOTUKSÖKEN
yaklaşım aydınlanmacı tutumları ketliyor. Her şeyin ama özellikle de insanın
araçsallaştırıldığı bir dünyada ergen tutumlar, ergin tutumların yerini alıyor.
Oysa aydınlanma insanın amaç olarak alınması, hiçbir şekilde araç kılınmaması
üzerinde duruyordu.
Yerele ve daha somut olarak Türkiye’ye gelince, modern olanı, yeni
olanı içinde taşıyan Aydınlanma düşüncesi ve karşıtı, yukarıda sıralanan
nitelikler eşliğinde Cumhuriyet döneminin hatta daha öncesinin de atılımlarıyla
ve bu atılımların hep değiştirmeye çalıştığı toplumsal hazır bulunuşluğun doğal
yönelimleriyle örtüşüyor. Yeni bir insan, yeni bir toplum ve yeni bir devlet
yaratma istemi aydınlanmacı temellere dayanıyor. Ancak toplum ve zaman
zaman yönetim Romantik ögelerden hiç vazgeçmiyor: Türkiye, AydınlanmaRomantizm geriliminde salınıyor7.
Özellikle
Cumhuriyetin
ilanından
sonra
gerçekleştirilen
kurumsallaştırma çabaları, hukuk alanındaki yenileştirme çabaları, bu ileri
sürüşün kanıtı durumundadır. Okullaşma oranındaki artış, yenilenen üniversite
kavrayışı, üniversite öğretiminde dile, tarihe, coğrafyaya, felsefeye, arkeolojiye
ve
diğer
temel
bilim
dallarına
verilen
önem,
aydınlanmacı
kurumsallaşma/örgütlenme ve bilgiyle dünyaya yönelme istemlerinin sonucu
olarak kendini gösteriyor. Bu bağlamda “bilgi”, “dil”, “tarih”, “felsefe”,
“coğrafya”, “arkeoloji”, “eğitim”, “kültür”, “üniversite” vb. kavramlar öne
çıkıyor. Söz konusu kavramlara büyük önem veren aydınlanmacı tutum aklın
kamusal kullanımını8 öne çıkarırken, aydınlanmacı kavrayışla oluşturulmuş olan
kurumların iç işleyişi zaman içinde yerini, doğal-toplumsal olana bırakıyor;
aydınlanmacı kamusal alan, birbirinden çok farklı biçimlerde ve ortamlarda
somutlaşan romantik-idealist kavrayışla az ya da çok aşındırılıyor. Zaman
zaman oldukça uç boyutlara varan “milliyetçi”, “aşırı ulusalcı” vurgu, özcü
ontolojiyi hep gündemde tutan öznelerin olduğunu gösteriyor. Toplumkamu/devlet ilişkilerinin, karşılaşmasının gerilimlerini ister istemez içinde
taşıyan, genellikle aydınlanmacı tutuma ilişkin izlenimler veren çağdaşlaşma
projesi ve ilerleme, yenilik kavramıyla örgülenen, yüzü geleceğe dönük olan
Türk Aydınlanması, Türkiye’de toplumsal olanla tam olarak buluşamamanın
sıkıntılarını yaşıyor; çünkü sürekli olarak ketleniyor: zaman zaman toplum
tarafından, zaman zaman da devleti temsil eden karar vericiler tarafından.
Macit Gökberk de bu iki duruş biçiminin, aralarında kimi yönlerden
ortaklıklar bulunmakla birlikte daha çok gerilimli bir ilişki olan Aydınlanma ile
Romantizmin, Türk kültürü üzerindeki etkilerine dikkati çekiyor ve bu bilinçle
7
Siyasal söylemde sık sık yer alan “devrim-karşı devrim” belirlemesi böyle yorumlanabilir.
Burada Kant’ın felsefi söyleminde yer alan şu deyişini anımsayabiliriz: <<Kendi aklını kamu
hizmetinde kullanmaktan [der öffentliche Gebrauch], bir kimsenin, örneğin bir bilgininbilgisini
ya da düşüncesini, yani aklını, onu izleyenlere, okuyanlara yararlı olacak bir biçimde sunmasını
anlıyorum.>> (Immanuel Kant, “‘Aydınlanma Nedir?’ Sorusuna Yanıt (1784)”, Çeviren: Nejat
Bozkurt, Toplumbilim Aydınlanma Özel Sayısı, Sayı: 11, Bağlam Yayınları, Temmuz 2000, s. 18
8
22
Aydınlanma-Romantizm Geriliminde Türkiye
─hiçbir şekilde rastlantısal olarak değil─ Kant’la Herder’i tarih anlayışları
bakımından karşılaştırıyor9: <<(...) bunlar (Kant ve Herder B. Ç.), etkileri bizim
bugünkü kültür yapımızın oluşmasına dek uzanan iki tarihsel kültür akımının,
“Aydınlanma” ile romantik-idealist bir dünya görüşünün sınırları üzerinde
yaşamışlar, birincisinin içinde yetişip ikincisini biçimlendiren istence
düşünceleriyle kılavuzluk etmişlerdir. Batı Kültür Çevresine kesin olarak
yönelişimizin dışavurumu olan Tanzimat’tan günümüze değin aydınlanmacı ve
romantik dünya ve kültür anlayışları düşünce yaşamımızda hep yer almışlar,
bunlar yeni batılı kültürümüz içinde yan yana, karşı karşıya, ya da birbirinin
içine girmiş, birbiriyle kaynaşmış olarak süregelmişlerdir.>>10
Aydınlanmanın bireysel-toplumsal-kamusal alan arasındaki ilişkileri
düzenleyen ya da düzenlemeyi amaçlayan tutumu Türkiye’de özellikle
toplumsal-kamusal ilişkilerde gerektiği biçimde yansımasını bulmuş mudur? Bu
soruya olumlu yanıt vermek çok zor görünüyor. Çünkü bireyler-kişiler
“yurttaş”a tam anlamıyla dönüş(e)memişlerdir ya da toplum bireylerinin bir
kısmı ancak yurttaşa dönüşebilmiştir11. Eğer bu dönüşüm tam olarak
yaşansaydı, tam bir aydınlanmadan söz edilebilirdi. Böyle bir ileri sürüşün en
belirgin kanıtı, hukukun (: kamusal-kurumsal olanın) toplumsal düzende bir
bakıma işlemezliğidir. Gerçekten de toplumun grameri olan hukuk, birçok
toplumsal ilişkide etkin olamıyor; toplumsal olan kamusal olana bir türlü
dönüşemiyor ya da toplumsal olanla kamusal olan birbirine yeterince
yaklaşamıyor. Belki de şöyle bir saptamada bulunabiliriz: toplumsal olan
kamusal olana hükmediyor; tersi bir türlü olamıyor. Oysa hukukun
üstünlüğünde kamusal olanın toplumsal olana hükmetmesi gerekir. Ancak
Türkiye’de durum, her türlü hukuksal/kamusal örgütlenişten uzak bir
“demokrasi” imgesiyle tam bir “keyfiliğe” dönüşüyor.
Aydınlanmacı düşünmenin aklın kamusal kullanımına dayalı olarak
toplumsalı kurma ülküsü en kırılgan olana işaret ediyor. Bu noktada da yine
karşımıza çıkan bir tür “psikolojizm”dir, duygusallıktır ve aşırı romantizmdir
hatta. Bu üç öğe ise sonunda ustan, akıldan yoksun bir dayanışma kültürünü,
korku kültürünü aşırı bir değerlendirme gibi ya da aşırı bir sav gibi görünebilir
ama şiddeti öne çıkarıyor. Bireyler arasındaki ilişkiler aşırı teknolojileşmenin de
etkisiyle “sanal ilişki” durumuna gelince, öznenin ortadan kalktığına tanık
oluyoruz. Kendini özne olarak duyumsamayan, sürekli olarak yönlendirilen,
araç kılınan insanların keyfi tutumların yeniden üretilişinde etkin olması da
kaçınılmaz bir sonuç olarak ortaya çıkıyor.
9
Ayrıntılı bilgi için bkz. Macit Gökberk, Kant ile Herder’in Tarih Anlayışları, Sunuş Ülker
Gökberk, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul, 1997.
10
Agy., ss. 56-57.
11
Bu dönüşme kimileri için biçimsel olarak, başka bir deyişle henüz “kâğıt üzerinde” bile yoktur.
Kaldı ki “kâğıt üzerinde yurttaş” olanlar da gerçek yurttaş olmanın gereği olan “özgürlük” ve
“özerklik”ten yoksundur.
23
Betül ÇOTUKSÖKEN
Araç kılınan, tümüyle keyfi tutumların, davranışların içinde olan
insanların zamanla barış kültüründen ve diyalogdan uzaklaşmaları da
rastlantısal değildir. Diyaloğun, gerçek anlamda kamusallığın olmadığı
ortamlarda da Aydınlanmanın ürünü olan insan hakları, demokrasi kavramları
toplumlar, uluslar ve devletlerarası ilişkilerde egemen olamayacak; bu
kavramların yerini boş bir retorik alacaktır. Kavram fetişizmi, kavram
romantizmi insanlığı en sonunda şiddete tutsak edecek; üstün olduğuna inanılan
“değerler” adına terör eylemleri gerçekleştirilecektir.
Günümüzde büyük ölçüde böyle bir ortam içinde yaşadığımızı, aklın
kamusal kullanımının çok ötesine düşen, hatta karşı kutbunda yer alan tutumlar
içinde savrulup gittiğimizi görmemiz gerekiyor. Bu durumu aşmak için, Kant’ın
dediği gibi “şurada burada belirir gibi görünen tek tük bilgelikleri”
yeşertmekten vazgeçmemeliyiz; yoksa “çocukça bir kötülük ve yok etme hırsı”
olarak bile niteleyemeyeceğimiz çıkmazların ortasında yok olup gitmemiz hiç
de rastlantı olmayacaktır.
24