EKOTURİZM VE TUR OPERATÖRLERİ: İLKELER VE FAALİYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Dr. Nazmiye Erdoğan Başkent Üniversitesi Eskişehir Yolu 20. km Bağlıca Kampusu Ankara E-mail: [email protected] ÖZET Tur operatörleri, faaliyetlerinin yapısı nedeniyle hem turizm pazarının arz ve talebiyle ilgili karar ve uygulamalarda hem de tatil paketlerinin dağıtım zincirinde merkezi bir yer almaktadır. Bu durum tur operatörlerini turizm sektörünün çevreyi kullanmasında ve insan çevre ilişkisinin doğasının nasıl olacağında önemli bir konuma getirmektedir. Bu incelemede, tur operatörlerinin çevre üzerindeki etkileri ve sürdürülebilir uygulamaları, ekoturizm tanımlamaları ve ilkeleri, ekooperatörlerin uygulamaları ile ekoturları değerlendirme ölçütleri üzerinde duruldu ve faaliyetlerden kaynaklanan sonuçlar irdelendi. Tur operatörlerinin faaliyetlerinin çevresel etkilerinin incelenmesi ve bilinç yapılarının gözden geçirilmesi gereği gerekçeli olarak açıklandı. Ayrıca, tur operatörlerinin etkinliklerini sürdürülebilir turizm ve ekoturizm ilkeleri bazında ele alarak, bu ilkelerin tur operatörlerinin çalışma stratejileri içine sokma olasılıkları üzerinde duruldu. Bunu çevre koruma bazında yaparken, aynı zamanda tur operatörleri ve seyahat acentalarının çevre duyarlı etkinliklerinin kendileri için pazarda bir rekabet gücü oluşturacağı ve çevreye verdikleri önem ölçüsünde geleceklerinin güvence altına alınabileceği gerçeği vurgulandı. Anahtar Kelimeler: Tur operatörleri, sürdürülebilir turizm, ekoturizm, ekotur ölçütleri. 1 ECOTOURISM AND TOUR OPERATORS: AN EVALUATION OF PRINCIPLES AND ACTIVITIES ABSTRACT Tour operators play a pivotal role in the distribution chain of holiday packages by connecting the demand and supply sides of the tourism market. This important role places tour operators in an crucial position in the use of environment by the tourism industry and in the nature of relationship between human and environment. Although the last link of the chain in the creation of negative effects are tourists and tourism enterprises in the destination, the tour operators with their interest maximization activities are the most important part of the chains of effect. The overall objective of this study emphasizes on the importance of tour operators in tourism industry and overviews the level of awareness regarding environmental impacts of their business. Furthermore, the article studies tour operators in terms of whether they incorporate sustainable tourism development and ecotourism principles into their business strategy. Considering the fact that customers’ environmental awareness has considerably increased and their consumption pattern has changed, a proactive and preventive attitude towards ecological sustainability taken into consideration by tour operators could be a competitive advantage and thus bring about long term economical sustainability. Key words: Tour operators, sustainable tourism, ecotourism, ekotour criterias. GİRİŞ: KONU VE YÖNTEM Turizmde dağıtımın en önemli parçası tur operatörleridir. Tur operatörü çeşitli hizmet bileşenlerini bir araya getirerek turistik ürün paketi oluşturan üretici birimdir. Tur operatörünün hazırladığı tur paketi gezi ve tatil merkezlerine yönelik ulaşım, konaklama, yemeiçme, eğlence gibi hizmetleri içerir. Tur paketini kendine bağlı ya da diğer seyahat acentaları aracılığıyla satışa sunar (Yağcı, 2003). Turizm ürünlerinin dağıtım zincirinde önemli bir halka olan tur operatörlerinin günlük faaliyetlerinin dolaylı ve dolaysız olarak çevre 2 üzerindeki etkileri henüz ayrıntılı bir şekilde incelenmemiştir. Dolayısıyla, akademik bağlamda durum analizi amaçlı betimleyici araştırmaların yapılması gereğini ortaya çıkarmaktadır. Bu gereksinimden hareket edilerek tasarlanan bu incelemede, aşağıdaki araştırma konuları üzerinde duruldu: Ekoturizmin temel doğası ve ilkeleri Tur operatörleri, ekoturizm ve çevre bağı Ekoturların ekoturizm ilkeleri bağlamında değerlendirme ölçütleri Bu inceleme niteliksel bir değerlendirme olarak tasarlandı. Tasarımda araştırma sorularıyla ilgili enformasyon yazılı dokümanlar ve alanla ilgili kayıtlı bilgi birikiminden sağlandı. Analiz ve değerlendirme yukarıda belirtilen araştırma soruları çerçevesi içinde yapıldı. ANALİZ VE DEĞERLENDİRME Ekoturizmin Doğası ve İlkeleri Sürdürülebilirlik bağlamında yapılan faaliyetler çevre üzerinde baskıların azalması için yeterli olamamıştır. Bunun sonucunda daha uzun vadeli kullanıma dayanan çevresel değerleri korumaya yönelik ekoturizm, yeşil turizm ve yumuşak turizm, doğa turimzi gibi yeni turizm türleri gündeme gelmiştir. Tur operatörleri de yeni çıkan bu turizm türlerine bağlı olarak faaliyet alanlarında değişiklikler yapmışlar ve daha çok ekoturizm için uygun olan kırsal alanlara doğru bir yönelmişlerdir. Sürdürülebilir turizmin bir uzantısı olan ekoturizm, doğa temelli turizm endüstrisi içinde hızla büyüyen bir bölümdür. Ekoturizm Topluluğu (International Ecotourism Society) ekoturizmi, çevreyi koruyan ve yerel halkın refahını sürdüren, doğal alanlara doğru olan sorumlu turizm olarak tanımlar (Leung and Diğerleri, 2001). 1983 yılında Hector Ceballos-Lascurain ekoturizmi doğadan zevk alma ve doğanın kıymetini bilme şeklinde tanımlanmıştır. Dolayısıyla, ekoturizm başlangıçtan beri çevre eğitiminin vurgulandığı, bozulmamış doğal alanlarda doğaya dayalı seyahat olarak sunulmaktadır. Ekoturizmin üzerinde anlaşılmış tek bir tanımı yoktur. 3 Kavramın hem anlam hem de kullanımında karmaşa ve anlaşmazlık sürmektedir. Ekoturizm tanımlamalarının içeriğine bağlı olarak genel ayırt edici yapısı ve sonuçları hakkında çeşitli ilkeler sunulur. Ekoturizmin ilkeleri ekoturizmin yapıldığı bir alanda değerlendirme ölçütü olarak kullanılabilir. Bunun için her ilke açıkça belirtilmeli; her ilkeyi oluşturan faktörler saptanmalı; her faktörün işlevsel tanımlaması yapılmalı; böylece ölçülebilir hale getirilerek ölçmeler yapılmalı ve sonuçlar değerlendirilmelidir. Buna örnek olarak, ekoturizmi altı ilkeyle inceleyen Wallace ve Pierce’nin çalışması (1996) verilebilir. İlke 1: Çevre ve yerel halk üzerinde an az olumsuz etkiyi yapacak bir kullanım tarzının belirlenmesi Faktörler: Grup sayısı, ulaşım biçimi Katı atık metodu Rehberlere verilen eğitim miktarı ve tipi Ziyaretçilere gezi öncesi ve sırasında verilen bilgilerin tipi Yapılan faaliyetlerin kültürel duyarlılık seviyesi Yerel halkın turizme karşı tutumları Yapı malzemelerinin tipi, mimari stil ve kullanılan dekor Biyofiziksel değişimlerin derecesi İlke 2: Alanın doğal ve kültürel sistemine karşı duyarlılık ve bilinci artırma Faktörler: Yerel projelere ve yerel toplum kuruluşlarına bağış Yerel halk ve ziyaretçiler arasında iletişimi sağlama ve sürdürme Koruma ve kalkınma projeleri için destek artışı Rehber eğitimi ve yeterliliği İlke 3: Yasal olarak yönetilen korunan alanlar ve diğer doğal alanların yönetimi ve korunmasına katkıda bulunma Faktörler: Özel kaynakların yönetimini geliştirme Ek bağışlar ve giriş ücretleri Özel işletmelerin yönetiminde işbirliği Altyapı bakımı ve gelişimlerle işbirliği Korunan alan hakkında bilgi Konaklama yerleri için yönetim planları. 4 İlke 4. Alanda yapılacak turizm miktarı ve türünün belirlendiği karar verme aşamasında ve uzun dönemde yerel halkın katılımını sağlamak ve artırmak Faktörler: Planlamada yerel örgütlenmelerin gücü ve sürekliliği Alan yönetim planlarında yerel fikirlerin dahil edilmesi Yerel ekoturizm girişimlerinin kalkınması ve tur programlarının yöresel ihtiyaç ve takvime (festivaller,şenlikler vb.) uydurulması Ekoturizm işletmeleri veya hizmetlerine sahiplik Yerel topluma yönelik eğitim programları Turizme karşı yerel halkın tutumları. İlke 5: Yerel halka ekonomik ve diğer faydalar sağlamak Faktörler: Ekonomik aktivitelerin çeşitliliğindeki azalışlar ve artışlar Yöresel olarak üretilen ve satın alınan ürünlerin değeri ve çeşidi İşletmeler tarafından yerel halka sağlanan hizmetler Korunan ve işletme alanındaki özel işletme gelirlerinin bir kısmının toplum kalkınma programlarına yatırılması veya korunan alan altyapı ve yönetiminde kullanılması Geleneksel aktivitelerin yerine getirildiği alan kaynaklarının yerel halk tarafından sürdürülebilir kullanımı Turizmin neden olduğu değişikliklerin yerel halk tarafından algılanması İlke 6:Yerel halk için özel fırsatlar sağlamak Faktörler: Özel günlerin ve olayların sayısı Her yıl için yerel halka ulaşım olanaklarının düzenlenmesi Yerel okullar tarafından çevre eğitimi için alanın kullanımı Alan turlarında yerel halkın istihdam olanaklarının sayısı Tur Operatörleri ve Çevre Bağı Tur operatörlerinin doğrudan veya dolaylı olarak yarattığı faaliyet ağının başlıca çevresel etkileri aşağıdaki gibidir (Middleton . and Hawkins 1998). 5 Kaynak azalması: Fosil yakıtlardan üretilen enerjinin kullanımı Isınma için petrol, kömür, doğal gaz gibi yenilenemeyen doğal kaynakların kullanımı Broşürler için kağıt kullanımı Kirlilik: Enerji kullanımı sonucunda global ısınmaya katkı Ulaşımınla global ısınma, asit yağmurları, delinmesine katkı Katı atık oluşumu Tarımsal ve endüstriyel ürünlere talebin artması ozon Bozulma : Gelişmekte olan ekoturizm alanlarında kültürel ve doğal kaynaklara sahip hassas çevrelerin ve yerel kültürlerin bozulması Yapılanmanın sonucu olarak tür çeşitliliğinin azalması Kent benzeri turizm alanlarının kurulmasıyla peyzaj kalitesinin bozulması Bedaanu’nun belirttiği gibi (1999) küçük tur operatörü şirketleri özel pazar taleplerine çabuk bir şekilde adapte olma yeteneğine sahiptir. Hatta çevre konularını karar verme aşamalarına dahil etme esnekliğini gösterebilirler. Büyük tur operatörleri ise faaliyetlerinin yoğunluğu yüzünden örgütsel değişiklikleri teşvik etmek için daha büyük çabalara ihtiyaç duyarlar. Ne yazık ki, sürdürdükleri alışagelmiş iş yürütme kültürlerinin yapısı nedeniyle tur operatörlerinin önemli bir kısmı işleri için çevresel öğelerin önemli olduğunu hala dikkate almamakta ve faaliyetlerinden kaynaklanan etkileri azaltma ve çevre duyarlı etkinlikler bakımından diğer turizm işletmelerini geriden takip etmektedirler. Buna gerekçe olarak da müşterilerinden çevre duyarlı turizm için hiç bir talep gelmeğini belirtmektedirler. Bu gerekçe doğru olsa bile, talebin çevreyi bozması arzın (tur operatörlerinin) buna katılmasını meşrulaştırmaz. Bütün bu olumsuzluklara rağmen gene de, 1990’lardan beri gelişmesi hızla ön plana çıkan çevre konusuyla birlikte, tur operatörleri de çevre konusunu göz ardı edemez duruma gelmiştir. Bunun başlıca nedenleri: Kitle turizmiyle gelen çevresel bozulmaların getirdiği sonuçlar 6 Kırsal alanlara yayılan çevresel bozulmalar Artan çevre yasalarının baskısı Çevre korumaya gerçek veya imaj yaratma bağlamında eğilerek rekabet ve kar avantajı kazanmak Doğaya yönelik turist tercihiyle gelen talebin artması Bu tür turistlerin doğaya olan duyarlılığı (çevre bilinci) Yukarıda sayılan olumsuzlukları önleyebilmek ve tur operatörlerini sürdürülebilir faaliyetlerde bulunmaya yönlendirmek amacıyla çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Örneğin; Sürdürülebilir Turizm Kalkınması için Tur Operatörleri Girişimi doğal ve kültürel kaynakların korunmasını olumlu katkısı olacak tüm turizm formlarını teşvik etmeyi ve bu doğrultuda turizm sektöründe sürdürülebilirliğin sağlanmasını amaçlayan bir kuruluştur. Girişim UNEP, UNESCO ve WTO işbirliği ile kurulmuştur. Dünyanın her yerinden hem büyük hem de küçük ölçekli bütün tur operatörleri, başlıca Avrupa, Asya ve Afrika ve ABD olmak üzere girişime üye olabilmektedir. Üyelik için ana koşul ortak bir sürdürülebilir turizm politikası oluşturmak, uygulamaları gerçekleştirmek ve sonuçları izleyerek gelişmeleri rapor etmektir. Girişimin TUI ve British Airways Holiday gibi en büyük Avrupa şirketlerinin içinde bulunduğu, 25 üyesi bulunmaktadır. Tur operatörleri turistik konaklamalarda çevresel girişimlerin başlatılmasında önemli rol oynamaktadır. TUI, Studios gibi önemli tur operatörleri kendi çevre politikalarını geliştirmişlerdir. TUI (Touristik Union International ) Çevre Programının çevresel ölçütleri aşağıdaki gibidir: (Middleton and Hawkins 1998). (a) Destinasyonlar için TUI çevresel ölçütleri Atık su yönetimi Hava kalitesi ve gürültü seviyeleri Katı atık yönetimi Destinasyonda üstlenilen çevresel faaliyetlerin yapısı Resortlar tarafından sağlanan çevre veya çevre kalitesi (b) Konaklama işletmeleri için TUI çevresel ölçütleri Altyapı, atık su yönetimi, katı atık uygulamaları Enerji ve su tasarrufu, otelde gürültü seviyesi Otelin yapımında kullanılan materyal ve mimari yapı Otel yakın çevresi ve konumu, Mavi Bayrak Projesi 7 (c) Tatilde turist davranışlarını teşvik etmek TUI sürdürülebilir konularda turistlere yönelik olarak, bilinçli bir turist olmaya teşvik etmek için “tatilde çevre koruma” çevresel rehber gibi çeşitli yazılı broşürler basmaktadır. Dikkatlice hazırlanmış bu bilgilerle destinasyonda müşterilerinin davranışlarını çevre duyarlılığı oluşturacak şekilde etkilemeye çalışmaktadır. TUI bunun kolay bir işlem olmadığının farkındaydı. Çünkü sonuçta insanlar tatil yapmaktadırlar. İlginç ve rahatlatıcı bir tatil deneyimi arayan insanları su veya enerji tasarrufuna, çöplerini atmamaya ya da ayrı biriktirmeye ikna etmek hemen hemen imkansız gibi bir şeydi. Gelişmeleri pozitif yönde niteleyenlerin turizm endüstrilerinin özelikle ABD’de desteklediği araştırmalara dayanarak belirttiklerinin önde gelenleri şunlardır: Seyahat edenlerin büyük çoğunluğu (% 85 üzeri) çevreyi korumaya katkı sağlayan seyahat firmalarını destekleyeceklerini belirtmişlerdir. 1995’de Travel lndustry Association America’nın yaptığı incelemede ekoturistlerin % 83’i çevreyi koruyan firmalarla seyahat edeceklerini ve bunun için fazla para ödeyebileceklerini söylemişlerdir. İngiliz Turizm Acentaları Birliği için 2000’de yapılan bir araştırmaya göre İngiliz turistlerin % 85’i çevreyi bozmamanın önemli olduğunu belirtmiştir; % 71’i turizmin yerel halka fayda sağlaması gerektiğini düşünmektedir. % 64’ü, eğer yerel halka ve çevreye fayda sağlayacaksa, tatilleri için 10-25 sterlin fazla ödeyeceklerini belirtmişlerdir (People and Planet 2001). Bir başka araştırmada insanlar, eğer çevre korunacaksa ve yerel halka ücret verilecekse, ortalama % 5 fazla para ödeyebileceklerini belirtmiştir (People and Planet, 2001a). Amerikan tur operatörlerinin anketine göre % 63 seyahatçi ziyaret edilen alanın korunması için 50 $ ödemeye istekli olduklarını belirtmişlerdir. Amerikalı turistler üzerinde yapılan araştırmaya göre, % 87’si daha çok çevreci turizm işletmelerinde konaklamak istemektedirler. Ortalama olarak tüm seyahatçiler çevreci oteller ve diğer seyahat hizmetleri için % 8.5 fazla ödeyebileceklerini belirtmişlerdir (Headley, 1995). Bu bulgulara karşı akla gelen ilk soru şudur: Hangi seyahat firmasını seçersiniz Size en ucuza tur düzenleyeni mi yoksa pahalıya düzenleyen fakat bunu çevreye duyarlılık nedeniyle pahalı yapan mı? Veya sizin için öncelik hangisidir: Tur operatörlerinin çevre duyarlılığı mı yoksa turun size ne 8 kadara mal olacağı mı? Bu bağlamda sorulan sorulara seyahatçilerin bazılarının çevre için fazla para ödemeye hazır oldukları bulunmuştur. Eğer bir tur operatörü çevresel bazda duyarlı olmayan bir tur düzenlerse, ilk şikayet edecekler seyahat edenler olacaktır. Yeşil ticaret ile ilgili sıkı yasalar nedeniyle firmaları güvenilir olmaya ve yeşil etiketli ürünlere yönlendirmektedir. Seyahat acentaları bu tür bilgi için ekotur operatörleri ve seyahat edenlere dayanmaktadır. Günümüzde ekoturizm destinasyonları hakkında bilgiler yeterli olmamaktadır. Resort otellerden, gemi gezilerini yapan özel çıkarların ve devletlerin turizm enformasyon bürolarından sunulan bilgilerden ekotur operatörleri şikayet etmektedir. Çözüm olarak da seyahat edenlerin deneyimlerini seyahat acentalarına bildirmeleri sunulmaktadır. Ekoturistler seyahat için depozitlerini verdiklerinde, faydalı bilgileri içeren enformasyon almalıdır. Bu enformasyon yanında ne getirileceği veya getirilmeyeceği gibi alışılagelmiş bilgilerin yanında gidilecek yerle ilgili doğal, tarih, coğrafya, antropolojik kültürel bilgiler verilmelidir. Bu yapılmadığında ekoturist parasını geri almalıdır. Ekoturu Değerlendirme Ölçütleri Hemen her tur operatörünün kendini yeşil-çevreci olarak nitelediği bir ortamda sorumlu bir ekoturu tespit etmek zorlaştıkça, tur operatörlerini değerlendirmek için gerekli ölçütler belirlemenin de önemi ciddi bir şekilde artmıştır. Geliştirilen ölçütler özellikle (a) ekoturist endüstrisinin koyduğu ilkeleri, (b) turistlerin operatörleri değerlendirmesi ve (c) yerel kalkınma ve çevre koruma ölçütlerini kapsar. Bu ölçütler özellikle etik, sorumluluk, bilgilendirme ve faaliyetler üzerinde dururlar. a. Ekoturizm endüstrisinin ölçütleri Ekotur operatörlerinin dahil olduğu turizm endüstrisinin ölçütleri oldukça çeşitlilik göstermektedir. Bu çalışmada, birbirini tamamlayan sekiz aşamalı bir programdan oluşan Uluslararası Ekoturizm Topluluğunun (International Ecotourism Society) ölçütleri ele alındı. Bu ölçütler endüstrideki çoğu ilkeleri ve ölçütleri de içermektedir. Bunlar: 9 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Hazırlık programları: Ziyaretçi bilgilendirilmesi ve eğitimi Yönlendirme programları: Çevresel etkilerin önlenmesi İzleme programları: Turizmin olumsuz etkilerini izleme Yönetim programları: Tur firmalarının etkilerini önleme Yönetim programları: Eğitim Yönetim programları: Koruma katkı programları Yönetim programları: Yerel çalışma ve iş programları Yerel konaklama kontrol listeleri Bir ekoturistin tur operatörü seçerken yukarıdaki ilkelerin ne denli tur operatörü tarafından gerçekleştirdiğini bilmesi gerekir. Bu nedenle de en azından aşağıdaki ölçütlerden hareket ederek karar vermesi ekoturizm ilkeleri bağlamında gerekmektedir. b. Ekoturistlerin tur operatörlerini değerlendirmesi Ekoturistlerin tur operatörlerini değerlendirilmesi tur operatörü seçim ölçütlerinin belirlenmesi ve yaygın bir şekilde kullanılmasını gerektirir. Ekoturistten öncelikle ekoturizmin nedenlerini anlaması ve desteklemesi beklenir. Bunun için de bitkilerin, hayvanların ve insanların karmaşık ekolojik ilişkilerine saygı ve anlayışı geliştirme gerekir. Aynı zamanda, ekoturistin seyahat etme nedenini belirlemesi ve ona gerçekçi bilgiler ve tavsiyeler veren ekooperatörleri bulması gerekir. Bu bağlamda ilk adım operatörler hakkında kapsamlı bilgileri toplamaktır. Bu amaçla en azında aşağıdaki sorulara cevap aranmalıdır: Tur operatörü ne zamandan beri ve turu nasıl yapıyor? Bir tur operatörü kendini nasıl pazarlıyor? Broşürleri nasıl? Reklamını yaptıkları ne? Sadece iyi vakit geçirmeyi mi reklam ediyor yoksa gidilecek yerin gerçeklerini sorumlu bir şekilde anlatıyor mu? İnsan haklarını ve uluslararası çevre yasalarını çiğnediği bilinen yerlere turlar düzenliyor mu? Daha önceki kaynaklara bakarak o tur operatörünün ekoturizmi yeni bir pazarlama aracı olarak kullanıp kullanmadığı? 10 Bu yıl broşürde sunulan “eğitici ekoturun” geçen yılın “macera turizmi” olup olmadığı? Yerel çevre koruma gruplarının tur operatörlerinin faaliyetlerini nasıl değerlendirdikleri? Bazı çevre örgütleri sahte reklam yapan veya sorumlu bir ekoturizm yapmayan operatörlerin listesini sunarlar; onlarda neler var? Tur operatörü etik ilkelerini yazmış mı? Bu ilkeler hem firma hem de turistler için mi? Tur operatörü ekoturiste eğitim sağlıyor mu? Firma öğrenme fırsatları, bilgi ve çevreye ve insana duyarlılık üzerinde duruyor mu? Operatör kültürler arası duyarlılık oryantasyonu sunuyor mu? Turistlere kendilerini eğitmeleri için yazılı ve diğer öğrenme materyalleri verilmekte ve önerilmekte midir? Operatör nicelikli yoksa nitelikli bir tur mu sunuyor? Tur için yeterince çalışan ayrılmış mı? Tura katılanların sayısı sınırlanmış mı? Operatör kaç yıldır ekoturizm yapmaktadır? Bu kişilerin ilgi ve uzmanlık alanları ne? Bu kişiler bu tür işleri ne zamandan beri yapmaktadır? Eğitim seviyeleri ne? Bu kişilerin alandaki çalışmalarını ve davranışlarını düzenleyen kurallar var mı ve bu kurallar uygulanıyor mu? Çevreyi maniple ederek “show” mu yapıyorlar yoksa doğaya saygılı ve bozmayan bir doğa deneyimi mi sunuyorlar? Ekoturist grup her gidilen yerde ne kadar süre kalacak? Ekoturizm seyahati sırasında ne kadar karayolu, trenyolu ve havayolu kullanılıyor? Turistler zamanlarının önemli kısmını kentte veya seyahatle mi yoksa destinasyonda mı geçiriyorlar? Destinasyona yapılan turların sayısı ne kadar? Kalabalık sorunu var mı? c. Yerel kalkınma ve çevre koruma ölçütleri Yerel kalkınmaya katkısı var mı? Ekoturizmle sağlanan gelirlerin büyük çoğunluğu yerele veya ülke dışına mı akıyor? 11 Turist olarak harcanan paranın ne kadarı ulaşım, konaklama ve seyahat acentalarına gidiyor? Bunların ne kadarı yerel, ulusal ve uluslararası şirketlere gidiyor? Harcanan paranın ne kadarı yerel iş çevresinde, yerel çevre korumada, yerel toplum kalkınmasında kullanılıyor? Gerçekten gidilen yerde yerel halk turizm planlamasının faydasını bölüşen bir parça mı yoksa dışarıdan gelen çıkarların gerçekleşmesinde pasif bir yer mi alıyorlar? Yerel halk ekoturizm projelerine sahipler mi? Ekotur destinasyondaki toplum kalkınmasını destekliyor mu? Tur yerel halk arasındaki doğal değerleri teşvik ediyor mu? Tur operatörü yerel halkı (rehber, ahçı vb) çalıştırıyor mu Yerel rehberler kullanılıyor mu? Kullanılıyorsa, gereğince eğitilmişler mi? Sosyo-kültürel ve ekolojik bilgilendirme yapılıyor mu? Tur firması tur rehberlerinin eğitimini destekliyor mu? Yerel halk yönetimde yer alıyor mu? Geleneksel yaşam tarzının yerini mevsimlik işler alıyor mu? Diğer bir deyimle, yerel halkın yaşam tarzına ne oluyor? Tur operatörü turist grubunu kullanım sırasında ekosisteme saygı bağlamında kontrol ediyor mu? Tur doğrudan yerel toplumu destekliyor mu? Tur operatörü karların belli bir kısmını yerel çevre örgütlerine veya sorumlu ekoturizm projelerine ayırıyor mu? Turistlerin kaldıkları, gittikleri, yedikleri vb yerlerin sahipleri yerel mi? Yerel halk ekoturist olarak turlara katılabiliyor mu? Bir ekotur operatörünün faaliyetlerinin yukarıda belirlenen ölçütler doğrultusunda değerlendirilmesi gerekmektedir. Ancak o zaman, ekoturizm tanım ve ilkelerini kapsamında bilinçli bir ekotur düzenleme ve yürütme faaliyeti olduğu söylenebilir. Aksi taktirde, ekoturizm sadece belirlenmiş ilkeler ve gerçekleri yansıtmayan yaratılmış imajlarla pazarlama faaliyetleri ötesine geçemez. 12 SONUÇ Son yıllarda ekoturizm kavramının gelişmesiyle beraber, bazı tur operatörleri ve seyahat acentaları ortaya çıkan yeni turist profilinin beklentilerine uygun olarak doğanın içinde, aktif, macera ağırlıklı turlar düzenlemeye başlamışlardır. Bu uygulamalara bakıldığında ekoturizm tanımlarının ve ilkelerinin, uygulamaya ne kadar yansıtıldığı tartışılır. Sonuçta ekoturizm tanımlamaları “turizm endüstrisi ve pazarı için halkla ilişkiler, reklam, propaganda ve bilinç yönetimi” ötesine gitmemektedir. Çünkü bu tür tanımlama ile turizm uygulamaları arasında çok az uyum olduğu araştırmalar tarafından saptanmaktadır. Ekoturizm kavramının çok iyi anlaşılamaması ya da şu anki ekonomik çıkarlar doğrultusunda istenildiği gibi algılanması, ekoturizm potansiyeli olan alanlarda denetimsiz ve doğayla bağdaşmayan yapılaşmalara, flora ve fauna üzerinde olumsuz etkilere neden olmaktadır. Ekoturizm ilkeleri dikkate alınmadan, çevre koruma bilincine sahip olmayan tur operatörleri tarafından turlar düzenlenmektedir. Her ne kadar ekoturların çevre bilinciyle yapıldığı iddia edilse de plansız ve denetimsiz bir şekilde yapılan turizmi ekoturizm, bu turlara katılan turistleri de ekoturist olarak adlandırmak imkansızdır. Ancak çoğu tur operatörleri ve seyahat acentaları yanlış yönlendirici reklamlar ve sahte imaj veren isimlerle pazarlama yapmaktadırlar. Örneğin “en iyi şekli ile doğa” “ekocennet” “eko macera ”sadece doğal duygu” gibi. Ancak bu şekilde pazarlama tehlikeli bir potansiyele sahip olabilir. Çünkü turizm işletmecileri ve tur operatörleri bir ürünü yeşil olarak pazarlamakta, fakat aslında her zamankinden farklı bir iş yapmamaktadırlar. Pazarlama, çevreci imajı yaratmak ve geliştirmek isteyen şirketler tarafından yapılır. Bunun altında yatan gerekçe şudur: Eğer firma kendini çevreye karşı duyarlı gösterirse, bu kendisine bir avantaj sağlayacak ve daha çok tercih edilecektir (Erdoğan 2003). Yukarıda belirtilen olumsuzlukları bir anlamda gidermek için, ekoturistler tur operatörü tercihlerini ekotur değerlendirme ölçütlerini dikkate alarak, daha çok çevresel ve sosyal değerleri korumayı, yerel halkın kalkınmasını hedefleyen, kendi çevre politikalarına sahip tur operatörleri yönünde yapmalıdırlar. Bu tercihler tur operatörleri üzerinde teşvik edici ve zorlayıcı bir etki yaratacaktır. Çünkü memnun ayrılmış bir ekoturist yine aynı tur operatörünü seçecektir. Ayrıca ekoturizm topluluğunun ölçütleri arasında yer alan izleme ve denetleme programları ekotur düzenleyen tur operatörleri ve seyahat 13 acentalarına uygulanmalıdır. Özellikle de ekoturizm etkinliklerinin potansiyel alanlar olarak görülen korunan alanlarda yapıldığı dikkate alınırsa bu denetlemelerin daha titiz bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bunların yanı sıra ekoturizm tanım ve ilkelerinin ana vurgu noktalarında biri olan yerel halkın katılımı ve ekonomik katkı sağlanmasının da belirtilen ölçütler doğrultusunda ne derece yerine getirildiği değerlendirilmelidir. Bir çok araştırmacı, turizm sektörünün geleceğinin çevreye verdiği önem ölçüsünde güvence altına alınabileceği konusunda fikir birliğine varmıştır. Bu bağlamda tur operatörleri ve seyahat acentaları da işlerinin bir parçası olarak ve geleceklerini güvenceye almak ve müşteri memnuniyetini sağlamak için sürdürülebilir turizm ve ekoturizm ilkeleri kapsamında çevre duyarlı faaliyetlerde bulunma zorunluluğu içine girmiştir. Müşterilerin çevresel duyarlılığının gittikçe arttığı ve onların tüketim biçimleri değişiklikleri katkıda bulunmak için mevcut tur operatörlerini sürdürülebilirliğe doğru aldığı tutumlar yakın gelecekte onlar için rekabet edici bir avantaj sağlayacaktır. Çevre koruma aynı zamanda ana eleman olarak çevreyi bozmayan ve kirletmeyen ürün üretimi, paketleme, dağıtma, kullanım ve kullanım sonrası sonuçlar ile ilgili uygulamaları içerir. Bu nedenle turizm pazarlaması, gerçekleri yansıtmayan imajlar değil, sosyal bakımdan sorumlu ve çevresel bakımdan duyarlı bir yapıyı getirmelidir. KAYNAKLAR Budeanu A., 1999. A Tour to Sustainability? A Discussion on Tour Operators’ Possibilities for Promoting Sustainable Tourism, Master Thesis, Lund University. Erdoğan, N., 2003. Çevre ve Ekoturizm, Erk Yayınları, Ankara. Headley, T. (1995) File: A:\ ecowhat. Html Leung, Y. and Others, 2001. The Role of Recreation Ecology in Sustainable Tourism and Ecotourism, içinde McCool, S. ve R. N. Moisey (eds) (2001). Tourism, Recreation, and Sustainability: Linking Culture and the Environment. NY: CAB International Middleton V. T.C. and Hawkins R.,1998. Sustainable Tourism, in The ‘R Word’Guide to Corporate Action on Sustainability, page:142, Oxford. 14 Middleton V. T.C. and Hawkins R., 1998. Sustainable Tourism, in Sustainability in the Tour Operator Sector – With International Illustrations, pages: 184-198, Oxford. UNEP, WTO and Tour Operators Join Forces to Promote Sustainable Tourism Development, UNEP Press Release, April 19, 1999, New York. http://www.toinitiative.org http://www.pirt.org/TIES-Guidelines.htm http://www.planeta.com/plenata/96/1196agents.html People and Planet 2001. Tourism and People. Temmuz 6, 2001. Http://www.peopleandplanet.net/doc.php?id=1113. People and Planet 2001a. Tourism and Conservation. Temmuz 09, 2001. http://www.peopleandplanet.net/doc.php?id=1117. Yağcı, Ö. 2003. Turizm Ekonomisi, Detay Yayıncılık, Ankara. Wallace, G. N. and Pierce M. S., 1996. An Evaluation of Ecotourism In Amazonas, Brazil, Annals of Tourism Research, Vol. 23, No. 4 pp. 843-873. 15