DOĞAL SİSTEMLER Doğadaki Üç Unsur: SU , TOPRAK, BİTKİ

3.BÖLÜM
DOĞAL SİSTEMLER
• Hazırlayan : Hakan ULUTAŞ
* Su kaynakları arasında nasıl bir ilişki vardır?
* Yeryüzündeki sular hangi hallerde bulunmaktadır?
( Su döngüsü şemasından yararlanarak yer altı ve yer üstü su
kaynaklarına ait kavram haritası oluşturunuz? )
Su çevrimi nedir? Su çevrimi, yeryüzünde, yeraltında
ve atmosferde suyun varlığını ve hareketlerini tasvir
eder.
• Dünya’daki su kaynaklarını; Okyanuslar,
denizler, göller, barajlar, akarsular ve yer altı
suları oluşturur.
• Tüm su kaynaklarından sıcaklığın etkisiyle
buharlaşan sular tekrar yağış olarak
yeryüzüne düşer.
• Yağışlar, Irmakları, denizleri, gölleri ve yer altı
sularını besler.
SU KAYNAKLARI
97
100
50
3
0
Okyanuslar
Diğer
0.3
0.3
Dünya Tatlı su Rezervinin 2/3 ünü Buzullar
oluşturur
Yüzey sularının %87 sini göller oluşturur
Okyanuslar ve Denizler:
• Okyanus ve deniz suları tuzludur. Bu nedenle
içme ve sulama amacıyla kullanılamaz.
• Ekvatordan uzaklaşıldıkça deniz ve okyanus
sularının sıcaklığı ve tuzluluk oranları azalır.
• Deniz ve okyanuslar tuzlu olmalarına rağmen
milyonlarca türde hayvan ve bitkinin yaşam
alanlarıdır
Yağış oluşumuna etkileri bakımından okyanus suları, karada
yaşayan canlılar için de yaşamsal bir öneme sahiptir.
Dünya’daki kara ve su alanlarının
oransal dağılımı?
80
70
60
50
40
30
20
10
0
%71
% 29
Karalar
Sular
K. Amerika
Atlas
Okyanusu
Büyük
Okyanus
Avrupa
Asya
Afrika
Büyük
Okyanus
G.
Amerika
Hint
Okyanusya
Okyanusu
Antarktika
Göller
• TANIM: Her yanı kara ile çevrili, derin –
geniş ve durgun su kütlesidir…
• Bir su kütlesinin göl sayılabilmesi için:
• I. Göl çanağının doğrudan deniz ya da
okyanuslarla bağlantısı olmamalıdır.
• II. Göl çanağında yıl boyunca su
bulunmalıdır. ( Alanı ve derinliği değişebilir)
• III.Göl tabanında ağaç yada ot türü bitkiler
tutunup yetişmemiş olmalıdır.
Göl Sularının Sıcaklığı:
•
•
•
•
A) Bulunduğu enleme göre değişir.
B) Gölün derinliğine göre değişir.
C) Gölün yükseltisine göre değişir.
D) Gölü besleyen kaynakların
özelliğine göre değişir.
Göl Sularının Tatlı –Tuzlu Olması:
• a) Gölün “Gideğen” i olup olmamasına
bağlıdır.
• Gölün fazla sularını boşaltan akarsuya
Gideğen yada Gölayağı denir.
• Gideğeni olan göllerin suyu genellikle
tatlıdır.
• b) Göl çanağının jeolojik ve litolojik
yapısına bağlıdır.
• Gölün bulunduğu çanaktaki kayaçların
özelliğine bağlı olarak göl suları tatlı, kireçli
sodalı yada tuzlu olabilir.
• c) Gölün bulunduğu bölgenin iklimine
bağlıdır.
• Örnek: Sıcak ve kurak iklim bölgelerindeki
göllerin suyu genelde tuzlu olur.
• Tuz Gölü, Lut Gölü gibi…
• d) Gölü besleyen akarsuların debisi ve
geçtikleri arazilerin jeolojik özelliklerine
bağlıdır.
• Örnek: Gölü besleyen akarsuların tuzlu ve
jipsli bölgelerden geçmesi Tuz Gölü’nün
sularını daha da tuzlu hale getirmiştir.
2006 ÖSS
SOS-1 TESTİ
17. SORU
• Yeryüzündeki göl sularının tuzlu, tatlı
ya da sodalı olmasında aşağıdakilerden
hangisinin etkisi yoktur?
• A) Gölün gideğeninin olup olmaması
• B) Göl çanağının kayaç yapısı
• C) Gölün denizden yüksekliği
• D) Göle ulaşan akarsuların az ya da bol su
taşıması
• E) Gölün bulunduğu yerin iklim özellikleri
OLUŞUMLARINA
GÖRE
GÖLLER
A)ÇANAK GÖLLERİ
1.Tektonik Göller
2.Volkanik Göller
3.Karstik Göller
4.Buzul Gölleri
B) SET GÖLLERİ
1. Heyelan Set G.
2. Volkanik Set G.
3. Alüvyal Set G.
4. Kıyı Set G.( Lagün)
5. Baraj Gölü
TEKTONİK GÖLLER:
• Yer kabuğu hareketleriyle meydana gelen
çanaklarda ( Graben ve Senklinal gibi.)
suların birikmesiyle oluşmuştur.
• Türkiye’deki ve dünyadaki göllerin büyük
bir kısmı tektoniktir.
• Dünyanın en büyük
tuzlu su gölüdür.
• Yüzölçümü :371.000
km² dir.
• Petrol yataklarınca
zengindir.
• Hazar Denizi batıda
Azerbaycan ve
Rusya, kuzeydoğu
ve doğuda
Kazakistan, doğuda
Türkmenistan,
güneyde İran
toprakları ile
çevrelenmiştir.
VOLKANİK GÖLLER
• Volkanik patlamayla oluşan kraterkaldera ve maar çukurluklarına suların
dolmasıyla oluşan göllerdir.
• Volkanik faaliyetlerin görüldüğü kuşaklarda
yaygındır.
• Akdeniz Kuşağı, Pasifik Ateş Çemberi
Kuşağı gibi…
Nemrut Krater Gölü
Meke Gölü
KARSTİK GÖLLER
• Kolay eriyebilen kalker ve alçı taşı gibi kayaçların
yaygın olduğu bölgelerde erime ya da çökmeyle
oluşan çanaklarda ( Dolin,Uvala, Obruk ve Polye
gibi ) suların birikmesiyle oluşur.
• Bunlardan bir kısmı sürekli, bir kısmı da
geçici göl niteliğindedir
KARSTİK ŞEKİLLER
KIZÖREN GÖLÜ
BUZUL GÖLLERİ
• Buzul aşındırması sonucunda oluşan
çukurlara ( Sirk – Buzyalağı vb ) suların
dolmasıyla oluşurlar.
• Buzulların etkili olduğu dağlarda yada
yüksek enlemlerde yaygındır.
• Özellikle; Finlandiya – İsveç – Norveç
ve Kanada gibi ülkelerde binlerce buzul
gölü vardır.
B) SET GÖLLERİ
• 1) Heyelan Set Gölleri:
• Bir akarsuyun önünün toprak kayması
sonucu kapanmasıyla oluşur.
• Türkiye’deki heyelan set göllerinin büyük
bir bölümü Karadeniz Bölgesi’ndedir.
TORTUM GÖLÜ
• 2) Volkanik Set Gölleri: Lavların vadi
önlerini ya da tektonik çanakların önünü
kapatması ile oluşurlar.
• Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki göllerimizin
çoğu bu şekilde oluşmuştur.
• Van gölü:
• Yüzölçümü:3.713 km²
• En derin yeri:451 m.
Nemrut Dağı
• Yükseltisi:1646 m.
• Suyu sodalıdır.
• Nemrut Dağından
etrafa yayılan lavların
Van Çanağının önünü
tıkamasıyla
oluşmuştur.
• 3) Alüvyal Set Gölleri: Yağmur ve sel
sularıyla yamaçlardan inen alüvyonlarının
bir derenin önünü tıkamasıyla oluşurlar.
Mogan Gölü - ANKARA
• 4) Kıyı Set Gölleri ( LAGÜN ):
• Koyların önlerinin kıyı kordonlarıyla
kapanması sonucu oluşurlar.
• Liman tipi kıyılardır. En güzel örnekleri
Karadeniz’in kuzey kıyılarıdır. ( Ukrayna)
• 5) Baraj Gölleri ( Yapay Göller ):
• Vadi önlerinin insanlar tarafından yapılan
setlerle kapatılması sonucunda oluşan
göllerdir.
• Barajların Yapılış Amaçları:
• 1. Sulama ve içme suyu temin etmek.
• 2. Enerji üretmek.
• 3. Sel ve su taşkınlarını önlemek.
• 4. Su ürünleri elde etmek.
• Vb.
ASWAN
BARAJI
Nil Nehri Üzerinde
Kurulmuştur
Dünya’nın En
Büyük
3. Barajıdır
Aswan Baraj Gölü
Ebu Simbel
AKARSULAR
• TANIM: Karalar üzerinde bir yatak ( vadi )
içinde, eğime bağlı olarak akış gösteren
sulardır.
Akarsuların Sınıflandırılması:
REJİMLERİNE
GÖRE
AKARSULAR
a)Düzenli Rejimli
Akarsular
b) Düzensiz Rejimli
Akarsular
DEBİ (Akım): Akarsuyunun herhangi bir
kesitinden, 1 saniyede geçen su miktarıdır.
( m³ veya litre ile ifade edilir )
• Rejim: Akarsu debi’sinin ( akımının ) yıl içindeki
değişimidir.
• Akarsu debisi yıl içerisinde önemli değişikliler
gösteriyorsa ; Düzensiz Rejimli.
• Akarsu debisi yıl içerisinde önemli değişikliler
göstermiyorsa ; Düzenli Rejimli, akarsu adı
verilir.
AKIM
Sn / m³
DÜZENSİZ REJİM
600
500
400
300
200
100
0
O Ş M N M H
T
A
E
E K A
DÜZENLİ REJİM
AKIM
Sn / m³
500
400
300
200
100
0
O Ş
M
N M
H
T
A
E
E
K
A
Yağışların düzenli olduğu bölgelerde
akarsu rejimleri de düzenli olur!
Örnek: Amazon ve Kongo nehirleri.
• Yağışların düzensiz olduğu bölgelerde
akarsu rejimleri de düzensiz olur!
• Örnek: İndus ve Ganj nehirleri.
Beslenme Özelliklerine Göre Akarsular
1.
Yağışlarla
Beslenen
Akarsular
2.
Kar ve Buz
Erimeleriyle
Beslenen
Akarsular
3.
Gölden
Beslenen
Akarsular
4.
Yer altı
Sularından
Beslenen
Akarsular
Döküldüğü Yere Göre Akarsular
• Akarsu Havzası: Bir akarsuyun kollarıyla
birlikte, sularını topladığı alana denir.
• Akarsu; Deniz ya da Okyanusa dökülüyorsa:
Açık Havza,
• Göl , Bataklık ve Çöl gibi alanlarda son
buluyorsa :
• Kapalı Havza denir.
• YER ALTI SULARI ( Taban Suyu ):
• Yağış suları ile kar ve buz
erimeleriyle ortaya çıkan suların,
toprağın gözeneklerinden ve
kayaçların çatlaklarından sızarak
geçirimsiz bir tabakanın üzerinde
birikmesiyle oluşurlar.
Yer altı Suyunu Etkileyen Faktörler
• Eğim.
• Yağış türü.
• Kayaçların özelliği ( Geçirimliliği )
• Bitki Örtüsü
KAYNAKLAR
• TANIM:
• Yer altı sularının kendiliğinden
yeryüzüne çıktığı noktalardır.
Vadi ( Yamaç ) Kaynağı: Vadi yamaçlarının
yer altı su tablasını kestiği yerlerde oluşurlar.
Yağış - Erime
VADİ
Kaynak
Karstik Kaynak:Kalkerli arazilerde erime
sonucu oluşan boşluklarda biriken suların
yeryüzüne çıkmasıyla oluşurlar.
Karstik Kaynakların:
-Suları kireçlidir.
-Yılın bazı dönemlerinde
kuruyabilir.
- Suları soğuktur.
Kaynak
KALKER ( Kireçtaşı )
Gayzer:Volkanik
alanlarda yerin derinliklerindeki
sıcak gazların uyguladığı basıncın etkisiyle, yeryüzüne
buhar yada sıcak su püskürten kaynaklardır.
NOT: Türkiye’de Gayzer
kaynaklarına
rastlanmaz.
Bu kaynakların en güzel
örneklerine;
ABD
İzlanda ve
Yeni Zellanda , da
rastlanılmaktadır.
GAYZER
Yellowstone
Milli Parkı
ABD
Artezyen:Tekne biçimindeki iki geçirimsiz
tabaka arasındaki geçirimli tabakada basınçlı
yer altı suyu birikir.
Bu tabakaya sondaj yapıldığında basınçlı bir
soğuk su kaynağı olan artezyen elde edilir.
GEÇİRİMSİZ TABAKA
GEÇİRİMLİ TABAKA
ARTEZYEN
Fay Kaynağı:
• Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde
fay hattı boyunca yüzeye çıkan
suların oluşturduğu kaynaklardır.
NOT: Genellikle suları sıcaktır.
Hem atmosferik ( yağış ) hem de magmatik sularla beslenir.
Debisi ( su miktarı ) yıl içerisinde fazla değişiklik göstermez.
Suları mineral bakımından zengin olur. ( Maden Suyu )
KAYNAK