çarşamba 11. türev piyasaları - forward ve futures word dosyası
advertisement
1 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ......................................................................................................................................3 2. TÜREV PİYASALARI...........................................................................................................4 2.1. Türev Piyasalarının Tanımı ve Özellikleri......................................................................4 2.2. Türev Ürünleri ve Sınıflandırılması................................................................................4 2.3. Türev Ürünlerinin Kullanılma Amaçları........................................................................5 2.4. Türev Ürünlerinin Gelişimi............................................................................................6 2.5. Türev Ürünlerinin Etkinliği...........................................................................................8 2.6. Türev Piyasalarında İşlem Türleri..................................................................................8 3. FORWARD (VADELİ İŞLEM) SÖZLEŞMELERİ.............................................................10 3.1. Forward Sözleşmelerinin Tanımı ve Özellikleri..........................................................10 3.2. Forward Sözleşmelerinin İşleyişi.................................................................................12 3.3. Forward Sözleşme Örneği............................................................................................13 3.4. Forward Sözleşmelerinde Taraflar ve Amaçları..........................................................13 3.5. Forward Sözleşmelerinin Avantaj ve Dezavantajları...................................................15 3.6. Forward Sözleşmelerinin Çeşitleri...............................................................................15 3.7. Forward Sözleşmelerinin Fiyatlaması..........................................................................18 3.8. Forward Sözleşmelerde Vade......................................................................................19 3.9. Forward Fiyatlaması ile İlgili Bir Örnek......................................................................19 4. FUTURE (GELECEK) SÖZLEŞMELERİ...........................................................................21 4.1. Future Sözleşmelerinin Tanımı ve Özellikleri.............................................................21 4.2. Future Sözleşmelerine Konu Olan Kıymetler ve Risk Türleri.....................................21 4.3. Future İşlem Mekanizması...........................................................................................23 4.4. Future Sözleşmelerinde İşlem Süreci...........................................................................26 4.5. Future Piyasasında Takas Süreci..................................................................................26 2 4.6. Future Piyasasında Teminat Sisteminin Çalışması......................................................26 4.7. Alım Satım Sisteminin Özellikleri...............................................................................28 4.8. Future Piyasasında Pozisyon Almak ve Pozisyon Kapatmak......................................29 4.8.1. Pozisyon Amak.................................................................................................29 4.8.2. Pozisyon Kapatmak...........................................................................................31 4.9. Future Sözleşmesinin Kapatılması...............................................................................32 4.10. Future Sözleşme Örneği............................................................................................32 4.11. Future Sözleşmelerinde Amaçlar...............................................................................33 4.12. Future Sözleşmelerinin Sağladığı Avantaj ve Dezavantajlar.....................................34 4.13. Futures Sözleşme Türleri...........................................................................................36 4.14. Mali Gelecek Sözleşmeleri........................................................................................37 4.14.1. Yabancı Para – Döviz Futures Kontratları......................................................38 4.14.2. Faiz Futures Kontratları..................................................................................40 4.14.3. Borsa Endeks Futures Kontratları..................................................................41 4.15. Future Sözleşmelerininde Fiyatların Oluşması ve Baz Risk......................................41 4.16. Future Piyasa Stratejileri............................................................................................43 4.17. Hedging ile Uygulama Örnekleri...............................................................................45 4.17.1. Faiz Futures Kontratları ile Hedging.............................................................45 4.17.2. Yabancı Para ya da Döviz Futures ile Hedging.............................................47 5. FUTURE VE FORWARD KONTRATLARI ARASINDAKİ FARKLAR.........................49 6. SONUÇ.................................................................................................................................53 KAYNAKÇA 3 1. GİRİŞ Hızlı bir değişimin yaşandığı günümüzde türev piyasaları, finans piyasalarının gelişmişlik seviyesini artırarak, ekonomide kaynakların daha etkin dağılımı ve kullanımına katkıda bulunmak, gelişmiş uluslararası piyasalarda yeralmak ve bu piyasalara entegre olmak gibi amaçların gerçekleştirilmesinde önemli işlevler üstlenmektedir. Dünya borsacılığının günümüzde ulaştığı düzey uzun süren tarihsel bir gelişimin sonucudur. Bu süreç, ilk aşamada spot işlemlere, ara aşamada forward işlemlere daha sonra vadeli işlem ve options’lara dayalı vadeli kontrat piyasalarına dönüşüm şeklinde birbirini tamamlayan üçlü bir yapı içerisinde gerçekleşmiştir (Arısoy&Odyakmaz, 2004). Sabit kurlara dayalı Bretton Woods sisteminin çöküşü işletmeleri finansal risk olgusuyla başbaşa bırakmıştır. Döviz kurları, faizler ve borsadaki dalgalanmalarla ifade edilen riskin yönetimi yeni ve yaratıcı finans tekniklerini gerektirmektedir. Bu doğrultuda gündeme gelen risk yönetim araçlarının en önemlisi türev ürünlerdir. (Ersan, 2003) Ülkeler arasındaki ticaretin giderek daha serbest hale gelmesi süresince ulusal paralar, oluşan yeni piyasalarda işletmeler ve ülkeler için daha kolay ulaşılabilecek finansal kaynaklar haline gelmektedir. Buna paralel olarak bu piyasalarda faaliyette bulunan finans kuruluşları, bireyler ve kurumların ihtiyaçlarına cevap verecek yeni finansal araçlar oluşturmaktadırlar. Bireysel ve kurumsal yatırımcılar gelecekteki piyasa şartlarından kazançlı çıkmak ve piyasada oluşabilecek olumsuzluklardan kaçınmak amacı (hedge) ile bu finansal araçları kullanmaktadırlar. Bu nedenle, türev ürünler son yıllarda bütün dünyada gelişmektedir. Dışa açılma süreci yaşayan ve kur ve faiz riskiyle içiçe yaşayan işletmeler için bu ürünlerin kullanılmasını yaşamsal bir nitelik kazanmaya başlamıştır. Genelde, mali riski yönetme konusunda gayret göstermeyen işletmelerin, yakın gelecekte uluslaarası rekabet şanslarının giderek azalacağı açıktır (Ersan, 2003).” 4 2. TÜREV PİYASALARI 2.1. Türev Piyasalarının Tanımı ve Özellikleri Finansal piyasalar, gerçekleştirilen alım satım işlemi sonucunda el değiştiren kıymetlerin vadesine bağlı olarak spot ve türev piyasalar olarak ikiye ayrılmaktadır. Spot piyasalar nakit parayla anında işlem yapılan piyasalardır. Türev piyasaları ise, ilerideki bir tarihte teslimatı veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracın, bugünden alım satımının yapıldığı piyasalardır (İMKB, 2003). Türev piyasaların özellikleri: 1) Piyasa mekanizması karışıktır. Vadeli piyasalarda işlem gören sözleşmelerspot piyasa işlemlerine göre daha karmaşıktır. 2) Profesyonel ve bilgili yatırımcıların daha fazla yöneldikleri piyasalardır. 3) Vadeli piyasalarda işlem gören ürünlerin alınıp satıldığı borsalar farklıdır (İzmir Vadeli Pamuk Borsası). 4) Finansal kontratları ve mal kontratlarını içermektedirler. 5) Matematiğe dayanmaktadır ve korunma amacıyla kullanılmaktadırlar. 2.2. Türev Ürünleri ve Sınflandırılması Türev piyasalarında işlem gören ürünlere türev ürün denilmektedir. Türev araçları, değerleri başka bir finansal varlığın veya malın değerine bağlı olan finansal kontratlardır. Başka bir ifadeyle, türev ürün vade sonundaki veya vade içersindeki değeri, sözleşmeye konu olan varlığın fiyatı tarafından belirlenen bir finansal varlıktır (Ceylan, 2000). Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine olanak sağlar (vob.org.tr, 2004). Türev ürünleri bugün çok kapsamlı bir çeşitliliğe sahiptir. Türevsel pazarlarda faiz oranları, döviz kurları, borsa endeksi, hisse senedi ve emtia fiyatlarına bağlı olarak çok sayıda ürün sunulmaktadır (Ersan, 2003). Ancak, genelde gelişmiş ülkelerin finansal 5 piyasalarında kullanılan türev ürünlerini iki grup altında ele almak mümkündür. Birinci grup, gelecek sözleşmeleri (futures) ve opsiyon sözleşmelerini (options) kapsayan, düzenli piyasaları bulunan ve organize borsalarda işlem gören finansal araçlardır. İkinci grup ise, vadeli işlemleri (forwards) ve swap işlemlerini kapsayan ve tezgah üstü (Over the Counter) işlemler olarak adlandırılan, düzenli piyasaları bulunmayan, bir başka deyişle düzenli bir borsada işlem görmeyen finansal ürünlerdir. Gelecek (ya da vadeli) sözleşmeleri; standart miktar ve kalitede bir varlığı önceden belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslim etme ya da teslim almaya ilişkin yasal bir sözleşmedir. Opsiyon sözleşmeleri; alıcısına sözleşmeye dayanak oluşturan varlığı, önceden belirlenen fiyattan önceden belirlenmiş bir tarihe kadar veye tarihte alma veya satma hakkı veren bir sözleşmedir. Bu kontratlarda, risk düzeyi sınırlı ve önceden belirlenmiştir. Forwad sözleşmeleri; iki tarafın üzerinde anlaştığı, standartları önceden belli olmayan bir malın veya finansal aracın, karşılıklı olarak belirlenen şartlarda ileri bir tarihte alım ve satımının yapılmasını sağlağan sözleşme türüdür (Dönmez&Başaran [İMKB Vadeli İşlemler Piyasası Müdürlüğü], 2002). Swap sözleşmeleri; finansal kuruluşların kendi aralarında belli bir süre boyunca belli bir para üzerinden bir tarafın önceden belirlenen sabit faizi ödeyip diğer tarafın da belli zamanlarda belirlenen değişen faiz oranlarını ödemesi işlemleridir. Bu işlemler interbank işlemleridir.(Bayraktar, 2004) 2.3. Türev Ürünlerinin Kullanılma Amaçları Türev araçları, riskten korunma ve getirisi değişken (değişken faizli tahvil gibi) olan araçların getirisi sabit olan araçlarla (sabit faizli tahvil gibi) değiştirilmesi amacıyla 6 kullanılabilmektedirler. Genellikle, türev ürünleri korunma, spekülasyon ve arbitraj amacıyla alınıp satılabilmektedirler. Korunma amaçlı işlemler, mevcut ya da gelecekte olabilecek risklerin azaltılması amacıyla vadeli işlemler piyasasında buna yönelik pozisyonlar almaktır. İşletmeler, satış fiyatındaki, işgücü maliyetindeki, vergi oranlarındaki, teknolojideki beklenmeyen değişmelerle ve diğer tehlikelerle karşı karşıyadırlar (Brealey, Marcus& Myers, 2001). İşletmelerin maruz kaldıkları önemli finansal riskler; döviz riski, faiz riski ve likidite riski olarak ifade edilmektedir. Bazen, şirketler projelere esneklik kazandırarak riski yok etmek yerine riski kabullenirler. Ancak, daha sonra finansal planlamayı kolaylaştırma, finansal sıkıntı olasılığıyla karşılaşmayı azaltma ve dış olaylara karşı korunma isteği nedeniyle riski dengelemek ve bu risklerden kendilerini bir dereceye kadar korumak için finansal araçlar kullanırlar. Riski dengeleyen bu uygulamalar korunma (hedging) olarak ifade edilmektedir. Spekülasyon (ya da yatırım) amaçlı işlemlerde, yatırımcı sözleşmeleri fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla risk almak suretiyle alıp satmaktadır. Ararbitraj işlemlerinde ise, herhengi bir risk almaksızın, fiyat veya faiz hadlerinde oluşan dengesizliklerden faydalanarak farklı sözleşmelerin ve işlemlerin eşanlı olarak yapılması durumunda her türlü şartta belli bir kar garanti edilmektedir. 2.4. Türev Ürünlerinin Gelişimi Türev sözleşmelerinin alım satımı uzun bir geçmişe sahiptir. Kayıtlardaki ilk vadeli sözleşmeler, Eski Yunan’da Thales’in kışın, bahardaki zeytin hasatı için yağhaneler üzerine yaptığı ve günümüzde alım opsiyonlarına benzeyen pazarlıklara kadar gitmektedir. (turmob.org.tr, 2004) Vadeli piyasalar, çiftçilerin fiyat değişikliklerinden kaçınmak istemeleri sonucu gelişmeye başlamıştır. Bugünkü anlamda, organize borsalarda işlem gören gelecek sözleşmelerine benzer ilk uygulama, 1697 yılında Japonya’da ortaya 7 çıkmıştır. Çiftçilerin gelecekte ürün teslimatını garantiye almak istemeleri nedeniyle ve fiyat değişimlerinden yararlanmak isteyen ve çiftçinin fiyat riskini taşıyacak olan spekülatörlerin ortaya çıkmasıyla vadeli işlem sözleşmeleri 19. yüzyılda görülmektedir. Modern anlamda opsiyon sözleşmeleri ise, ilk olarak 19. yüzyılda tezgah-üstü piyasalarda hisse senetleri üzerine alım ve satım hakkı sağlamak üzere düzenlenmiştir (tspakb.org.tr). İkinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası işbirliğinin hızla artması sonucu ticareti serbestleştirmek ve mali konuları düzenlemek amacıyla yeni bir uluslararası para sistemi olan Bretton Woods sistemi (Amerikan dolarına ve onun aracılığıyla, dolaylı yoldan altına bağlı bir para sistemi) kurulmuştur. IMF, üye olan her ülke ulusal parasını sabit bir kurdan Amerikan dolarına bağlamıştır. Bretton Woods sisteminin çökmesiyle birlikte, bu ülkeler paralarını ABD doları karşısında dalgalanmaya bırakmışlar ve mal ve hizmet fiyatları, faiz oranları ve döviz kurlarında dalgalanmalar meydana gelmeye başlamıştır. Böylece, uluslararası piyasalarda faiz, fiyat ve kur riskleri ortaya çıkmıştır (Ceylan, 2000). Ayrıca, bilim ve teknolojideki yeni gelişmeler nedeniyle para ve sermaye piyasalarının hızla bütünleşmesiyle değişkenlik artmıştır. Bu riskleri ortadan kaldırma ve değişkenlikleri sürekli ve anında izleme ihtiyacı yeni finansal arayışları beraberinde getirmiştir. Türev piyasaları ve türev ürünleri bu arayışın sonucu olarak gelişme göstermiştir. Ayrıca, 1970’li yılların sonlarında uluslararası para piyasalarında faiz haddi dalgalanmaları, yatırımcılar açısından faiz riskini ortaya çıkarmış ve bu durum, sabit faizli borç verme eğilimlerinin giderek ortadan kalktığı 1980’li yıllarda , kur ve faiz risklerini ortadan kaldıran türev ürünlere olan talebi arttırmıştır. Dünyada vadeli işlemler piyasasına geçişte dikkati çeken unsurlar, ekonominin ve piyasanın gelişmişlik düzeyi ve ürün tercihi üzerinedir. Gelişmiş ülkelerde bu 8 piyasaların gelişmekte olan ülkelere göre daha önce kurulmakta olduğu; öte yandan faiz ve dövize ilişkin vadeli işlem ve opsiyon piyasalarının daha çok tercih edilmekte olduğu anlaşılmaktadır.(turmob.org.tr, 2004) Finans teorisi ve iletişim teknolojisi geliştikçe türev ürünlerinin işlem hacmi ve işlem hacmi artmaktadır. 2.5. Türev Ürünlerinin Etkinliği Türev ürünlerine para transferi açısından bakıldığında, bu ürünler her zaman bir taraf kazanırken diğer tarafın kaybettiği işlemler olarak görülmektedir. Bu noktada, türev ürünlerinin ekonomik verimlilik sağlayıp sağlamadığı konusunda iki farklı görüş bulunmaktadır. Türev araçlarının sermaye piyasalarını etkin hale getirdikleri görüşü bilimsel çalışma sonucu ortaya çıkmış olsa da, bazı ekonomistler kriz anında sebep oldukları kaldıraç etkisinden (az bir yatırımla çok büyük kara kazanma şansı ama büyük kar kaznma şansıyla gelen daha fazla kaybetme şansı) dolayı krizleri daha derin hale getirdiklerini düşünmektedirler (Byraktar, 2004). Bu duruma örnek olarak, Procter&Gamble, Gibson Greeting Card, Orance County firmalarının ve Barnings Bankası’nın türev piyasalarında yaşadıkları zorluklar ve zararlar gösterilmektedir. 2.6. Türev Piyasalarında İşlem Türleri Finanasal işlemler iki tür piyasada işlem görebilmektedir. Peşin işlemler spot piyasada yapılırken, vadeli işlemler türev ürünlerin ortaya çıktığı forward ve future piyasalarında gerçekleştirilir. Spot piyasalar, işletmelerin döviz üzerinden yaptıkları peşin işlemleri içermektedir. Bu piyasada, fiyatlar arz ve talebe göre belirlenmekte; forward ve future piyasalarda işlem yapacaklar bu piyasaları yakından takip etmektedirler (Ceylan&Korkmaz, 2000). Peşin esasa göre, anında yapılan spot piyasa işlemlerinde fiyat, malın alım satım işleminin gerçekleştiği tarihteki fiyattır. Ancak, ödemeler bir sonraki gün yapılmaktadır. Bir başka ifadeyle, spot fiyatı hemen teslim fiyatıdır. 9 Forward ve future piyasalarda yapılan işlemler, spot piyasalarda yapılanlardan farklılık gösterir. Forward sözleşme bir spot piyasa işlemi olmakla beraber, ileri bir tarihte teslimat özelliğinden ötürü vadeli işlem konumundadır. Bu nedenle, forward piyasalarda yapılan sözleşmeler, alım-satım işlem tarihlerinden daha ilerideki belirli bir tarih itibariyle yapılan ve belirli bir para üzerinden mal ve hizmetlerin karşılıklı değiştirilmesi amacına yönelik düzenlenen sözleşmelerdir. Future piyasalar da forward piyasalar gibidir; ancak bir malın gerçekte alınıp satılması yerine, o malın fiyatında oluşacak değişikliklerden yararlanama sistemi üzerine kurulmuş piyasalardır. 10 3. FORWARD (VADELİ İŞLEM) SÖZLEŞMELERİ 3.1. Forward Sözleşmelerinin Tanımı ve Özellikleri Forward veya vadeli işlem sözleşmeleri, ileri bir tarihte teslimi sözkonusu olacak herhangi bir malın vadesi, fiyatı ve miktarı bugünden belirlenerek, sözleşmeye bağlandığı işlemlerdir (Ceylan, 2002). Başka bir ifadeyle, forward işlemler, yabancı paraların, menkul kıymetlerin veya malların gelecekte belli bir süre sonra teslim koşuluyla alımsatımı için bugünden yapılan sözleşmeleri ifade etmektedir. Forwad işlemler kesin ve bağlayıcı işlemlerdir. Vadeli bir işlem özelliği de taşıyan forward işlemleri, organize borsalarda işlem görmez ve peşin piyasa işlemi sayılırlar. Bu piyasada, taraflar (alıcı ve satıcı) tümüyle kendilerinin önceden belirledikleri şartlara bağlı olarak, ilerideki tarih veya tarihler arasında fiziki teslimi gerçekleştirmek üzere alım ve satım yaparlar (Ceylan, 2000). Bu sözleşmelerde, forward konusu olan ve alım- satımı yapılan değeri ilişkin ayrıntılar (fiyat, miktar, vade gibi unsurlar) standart olmayıp, tarafların ihtiyaçlarına göre karşılıklı anlaşmasıyla serbestçe belirlenmektedir. İşlemin özelliği, mal alım-satım sözleşmesinin bugünden yapılması, teslim ve karşılığı olan ödemenin ise anlaşmada kararlaştırılan bir fiyattan, ilerideki bir tarihte gerçekleştirilmesidir. Sözleşmenin yapıldığı ilk aşamada, ilke olarak bir ödemede bulunulmaz (Küçükkocaoğlu, 2004). Üçüncü kişilere devredilemeyen bu sözleşmelerde teminat verilebilir. Taraflar edimlerini karşılıklı olarak yerine getirirler. Vadeli işlemler her tür mal ve piyasa için sözkonusu olabilecek işlemlerdir. Bunula birlikte, vadeli sözleşmeler döviz ve faiz üzerine yapılır. Forward sözleşmeler, ayrıca, pamuk, şeker, devlet tahvili, petrol, buğday, çiftçilik, ...vb. içinde uygulanır. 11 Çok basit ve yaygın olarak kullanılan vadeli işlem sözleşmelerinin merkezi bir pazar yeri yoktur ve genellikle, iki finansal kurum veya finansal kurum ile bu kuruluşun bir müşterisi arasında gerçekleştirilir. Forward sözleşmeleri belli bir tarihte sonuçlandırılabilirler. Bu tür sözleşmelere “sabit forward sözleşmeleri” denir. Ayrıca, forward sözleşmelerde taraflar değişimin tarihi konusunda belirli bir zaman aralığı öngörebilirler. Bu şekildeki sözleşmelere; başka bir ifadeyle, sözleşmenin uygulanacağı zamanın iki tarih arasında olduğu sözleşmelere, “seçenekli forward sözleşmeler” denir. (Ceylan, 2002) Vadeli işlem sözleşmelerinin temel özellikleri aşağıdaki gibi ifade edilebilmektedir: Sözleşmede önceden belirlenen ileri bir tarihte, alımı veya satımı yapılacak varlığın miktarı belirtilir. Sözleşmede teslim yeri belirtilir. Sözleşmede teslim fiyatı belirlenir. Bu koşullara bağlı olarak, satıcının alıcıya karşı satım; alıcının satıcıya karşı alım yükümlülüğü vardır. Standart sözleşmeler değillerdir.Taraflar sözleşme ve sözleşmeye konu olan mal ile ilgili tüm ayrıntıları serbestçe belirlerler. Sözleşmeye miktar, vade, fiyat, teslim yeri ve şekli gibi bilgiler dahil edilir. Bazı durumlarda gerçekleşen küçük bir miktar hizmet ücreti dışında, satışın gerçekleştiği tarihe kadar hiçbir para el değiştirmez. Anlaşmayı yapan her iki taraf, sözleşmenin şartlarını pazarlık yoluyla belirler. İşlemler çeşitli iletişim araçları yoluyla gerçekleştirilmekte ve fiyatlar müşterinin saygınlığına göre değişmektedir. Vadeli işlemler merkezi bir Pazar yeri olmayan ve bankalarla müşterileri veya brokerlar arasında gerçekleşen işlemlerdir. 12 Standart sözleşme olmadığından dolayı, sözleşme tarafları birbirlerini çok iyi tanıyan ve birbirlerine güvenen kişilerdir. Çünkü, vadeli sözleşmelerin yerine getirilmesi tarafların iyi niyetine bağlıdır. Bu işlemler üçüncü kişilere devredilemez. Bu nedenle, sözleşmelerin iptal edilmesi de tarafların mutabık kalmaları ile mümkündür. Forward işlemler teslimle son bulur. Sözleşmelerin el değiştirmesi sözkonusu olmadığından, ikincil piyasası yoktur. Bu sözleşmeler kesin ve bağlayıcı olduklarından uygulanmaları ve vadesi geldiğinde tarafların yükümlülüklerini yerine getirmesi gerekir. Ancak, sözleşme taraflarının anlaşmaları soncu forward sözleşmenin vadesi uzatılabilir. Vadeli işlem sözleşmelerinde, sözleşmenin gerçekleşme anına kadar tarafların birbirlerine ödeme yapmaları söz konusu değildir. Vadeli işlem sözleşmeleri, temel olarak, gelecekteki işlemlerle ilgili kur riskini ortadan kaldırmak başka ifade ile riskten korunma ve spekülatif işlemler için kullanılırlar. 3.2. Forward Sözleşmelerinin İşleyişi Forward sözleşmelerindeki işlemlere bakıldığında; forward sözleşmedeki bir taraf uzun pozisyona geçer. Uzun pozisyon (Long position) bir malı, menkul kıymeti veya vadeli işlem sözleşmesini satın almaktır (Hull, 1997). Böylece, uzun pozisyona geçen taraf, sözleşmeyi belirlenen bir tarihte, belirlenen bir fiyattan satın almayı kabul eder. Diğer taraf ise, kısa pozisyona geçer. Kısa pozisyon (Short position) bir malı, menkul kıymeti veya vadeli işlem sözleşmesini satmaktır (Hull, 1997). Bu şekilde, kısa pozisyona geçen taraf, varlığını aynı tarihte aynı fiyata satmayı kabul eder. Sözleşme yürürlüğe geçtiği anda teslim fiyatının seçilmesiyle forward sözleşmenin iki taraf açısından da fiyatı sıfır olur. Bir başka ifade ile, sözleşmenin maliyeti kısa veya uzun pozisyona geçmekten farksızdır. 13 Kısa pozisyon sahibi teslim ücretine eşit olan nakit para karşılığında, varlığı uzun pozisyon sahibine ulaştırır. Forward sözleşmenin, herhangi bir zamanda değerini belirleyen anahtar değişken, varlığın piyasa fiyatıdır. Yani, ilk girildiği anda forward sözleşmenin değeri sıfırdır. Sonradan varlığın fiyatındaki değişmelere göre negatif veya pozitif bir değeri olur. Örneğin, sözleşmenin yapılmasından sonra varlığın fiyatında ani bir yükşeliş olursa, forward sözleşmede uzun pozisyonda bulunan taraf pozitif duruma geçer ve kısa pozisyonun değeri negatif olur. 3.3. Forward Sözleşme Örneği Bir müşterinin bankasıyla bir anlaşma yaptığını varsayalım. Anlaşma üzerinde vade tarihi ve geçeli kur bulunmaktadır. 1 Amerikan dolarının spot (şuandaki) fiyatı 1.355.000 TL; Başka bir ifadeyle, 8 Nisan 2004 fiyatı 3600 TL’dir. 1 Temmuz 2004’de Amerikan doları fiyatının 1.315.000 TL olması beklenmektedir. Bu işlemle, müşteri 1 Amerikan dolarını bankadan 1.315.000 TL’den alır ve uzun pozisyona geçer. Böylece, müşteri forward sözleşmeyle uzun pozisyona geçerek riskten korunur. 8 Nisan 2004 1 Amerikan doları 1.315.000 TL oluyor 40.000 TL müşteri için kar, banka için zarar olur. 1 Amerikan doları 1.405.000 TL oluyor 40.000 TL müşteri için zarar, banka için kar olur. Bu işlemin yapılma nedenleri: Müşteri açısından; müşteri dolar kurunu doların değerlenmesine karşı sabitlemek ister. Böylece, kur riskini yok etmeyi amaçlar. Banka açısından; banka “kur farklı yönde çalışır ve ben karlı çıkarım” mantığını izliyor. 3.4. Forward Sözleşmelerinde Taraflar ve Amaçları Vadeli işlem sözleşmelerinde taraflar, arbitraj yapanlar, tüccarlar, riskten korunmak isteyenler ve spekülatörler olarak gruplandırılabilir: 14 1. Arbitraj yapanlar: Arbitraj yapanlar risksiz kar elde etmeyi amaçlayan kişiler ve kurumlardır. Arbitaj, ürün veya finansal varlığın fiyatlarından birisinin olması gereken seviyeden daha yukarıda veya aşağıda olması durumunda ortaya çıkmaktadır. Ürünün veya varlığın vadeli fiyatı olması gereken fiyatın üzerinde ise, arbitraj yapanlar, vadeli sözleşmede kısa pozisyon sahibi olacak, nakit piyasada ise, vade bitimine uygun gelecek şekilde uzun pozisyon tutacaktır. Bu yatırım tutarını borçlanma ile finanse ederek, vade sonunda vadeli piyasadaki kısa pozisyonun yükümlülüğünü yerine getireceklerdir. Bu işlemler tamamlandığında dış kaynakla finanse edilen yatırımdan risksiz kar elde edilecektir.(Ceylan, 2000) Arbitraj yapanlar, vadeli işlem sözleşme fiyatlarını arbitraj aralığı denilen belirli bir fiyat aralığı içersinde tutarlar. Fiyat aralığı dışında oluşan fiyatlar, arbitraj yapanlara risksiz kar elde etme olanağı verir. 2. Tüccarlar: Tüccarlar dış ticaret (ithalat ve ihracat) işlemlerinden doğabilecek riskleri ortadan kaldırmak veya minimize etmek için vadeli işlem sözleşmesi yapan kişilerdir. Döviz kuru riskiyle karşı karşıya olan ithalatçı ve ihracatçılar belli bir tarihte yapılacak tahsilat ve ödenecek paralarla bu riskten korunmaya çalışırlar. Tüccarlar spekülatörler içerisinde bir gruptur.(Ceyalan, 2002) Alış ve satış fiyatları arasındaki farkın açılmasını önleyerek kısa süreli fiyat değişimlerinden kar sağlamayı amaçlarlar. 3. Risk sıfırlayıcıları: Riskten korunma işlemlerini yapanlara risk sıfırlayıcıları (hedgers) denmektedir. Riskten korunma gelecekte, faiz, fiyat ve döviz kuru dalgalanmalarından kaynaklanabilecek kayıplara dayalı riskin, karı en az etkileyebilecek şekilde azaltılmasını sağlayan korunma yöntemlerini içerir. Korunma vadeli işlem sözleşmesi alarak yapılabilir. Amaç, satın alma fiyatını sabitleyerek, gelecekte alınması planlanan ürünün fiyat artışlarından korunmaktır. Ayrıca, vadeli işlem sözleşmesi satarak da korunma sağlanabilir. Amaç, eldeki varlığın değerini korumaktır. 15 4. Spekülatörler: Spekülatörler, döviz kuru, faiz oranı veya fiyat değişikliklerinden kar sağlamaya çalışan kişilerdir ve genellikle korunmak isteyenlerin yok etmek istedikleri riskleri üstlenirler.spekülatörlerin riski yüksektir ve genellikle bankalar spekülasyon yapar. Sözleşmeye konu olan maldaki fiyat değişikliklerindeki beklentiye göre, vadeli işlem sözleşmesine girerek, sözleşme fiyatındaki değişimlerden kar sağlamayı hedefler. Spekülasyon, fiyatının yükseleceği tahmin edilen bir malın forward sözleşmesiyle satın alınması veya fiyatının düşeceği beklenilen bir malın forward sözleşmesiyle satılması yoluyla yapılabilir. 3.5. Forward Sözleşmelerinin Avantaj ve Dezavantajları En temel avantajı: Forward işlemlerinin en temel özelliği, organize borsalarda yapılmaması, dolayısıyla fiyat, miktar ve vade gibi unsurların standart olmayıp, tarafların karşılıklı anlaşmasıyla bu unsurların belirlenmesidir. Bu nedenle, alıcı ve satıcı taraflara ihtiyaçlarına göre vade, büyüklük gibi unsurları serbestçe belirleyebilme imkanı sağlar. Dezavantajı: Forward işlemlerde takas garantisi bulunmamaktadır ve taraflar kredi riski (kredinin vadesinde ödenip ödenmemesi) riski ile karşı karşıya kalmaktadır. 3.6. Forward Sözleşmelerinin Çeşitleri Vadeli işlem sözleşmeleri, genellikle döviz ve vadeli işlemler şeklinde ayrılır: 1. Vadeli Döviz İşlemleri Vadeli döviz işlemleri; dövizin ulusal para karşılığında, gelecekte belirli bir tarihte teslim edilmek şartıyla, alımı veya satımı için bugünden yapılan sözleşmelerdir. Gelecekte bir tarihte yapılacak olan döviz değişimi sırasında uygulanacak kur, sözleşmenin yapıldığı tarihte garantilenmiştir. Başka bir ifadeyle, vade sonundaki spot kur ne olursa olsun, değişimde uygulanacak kur, kontrat tarihinde belirlenmiş olan vadeli kurdur. 16 Bu sözleşme, belli tutar dövizin, belli bir tarihte belirlenmiş bir kurdan belirlenen dövize çevrilmesini ve teslimini garanti eder. Böylece, ihracatçı ve ithalatçıların yaptıkları işlemlerde fiyat değişimlerinden doğan kur risklerinden korunma imkanı verir. Vadeli sözleşmelerde vade, uygulanacak döviz kuru, döviz miktarı, ödeme ve teslimle ilgili yer, banka hesap numarası, isim gibi bilgiler yer alır. (Küçükkocaoğlu, 2004) Forward işlemlerinin döviz piyasasındaki işlevi: Vadeli işlemler döviz piyasasında faaliyet gösteren bankalarla müşteriler arasında yapılır. Bu işlemlere gerek duyulmasının nedeni, döviz kurlarıyla ilgili gelecekteki belirsizliktir. eğer döviz kurlarındaki ortaya çıkan değişmeler bugünden tam olarak bilinseydi, vadeli işlemlerede gerek olmayabilirdi. Vadeli işlemlerden yararlananlar ithalatçı, ihracatçı veya dış mali yatırımcı gibi gelecekte döviz cinsinden bir ödeme yapaak veya bir gelir elde edecek kimselerdir. Fiyatlar önceden karşılaştırıldığından vadeli sözleşmeler söz konusu işilemcileri öngörülen süre içinde kur değişmesi riskine karşı korurlar. (Küçükkocaoğlu, 2004) Vadeli işlemlere uygulanan kurlara vadeli döviz kuru (forward exchange rates) adı verilir. Vadeli sözleşmenin yapıldığı tarihte vadeli kur, cari kurdan genelde farklıdır; daha düşük ya da daha yüksek olabilmektedir. Vadeli kur ile cari kur arasındaki farkı iki olay belirlemektedir (tspakb.org.tr, 2004): Vadeli sözleşme dönemi içersindeki piyasada iki para birimi arasında beklenen faiz farkı, Fiili alım-satımı veya değişimin gerçekleştirileceği vadede cari kurların ne olacağına ilişkin bekleyişler. 17 Vadeli döviz kurları genellikle cari kurlarla karşılaştırılmalı olarak verilir. Vadeli kur, cari kurdan yüksek ise, aradaki fark “forward kur primi” olarak; vadeli kur cari kurdan düşükse aradaki fark “forward kur iskontosu” olarak ifade edilir.(Strong, 1994) Taraflar vadeli sözleşmeye yani ilerideki bir tarihte yabancı parayı alma ve satma sözleşmesine önceden bilinen bir fiyattan girerler. Bu nedenle sözleşmelerinin ön koşulu cari kurlarla birlikte vadeli kurların da piyasada oluşmuş olması zorunluluğudur. 2. Vadeli Faiz Sözleşmeleri Vadeli faiz sözleşmeleri iki taraf arasında yapılan, taraflardan birini gelecekte bir tarihte, belirlenen faiz oranı üzerinden, diğer tarafın aynı tarihte LIBOR gibi değişken bir faiz oranı üzerinden, faiz ödemelerini yapmak üzere anlaştığı sözleşmelerdir. (Alper, 2004) Bu işlemlere taraf olanların amacı, kendilerini ilerideki faiz değişmelerine karşı korumaktır. Faiz gelirlerindeki aşırı düşmeleri önlemek veya ödenecek faiz tutarının artmasını önlemek için, forward faiz sözleşmeleri kullanılabilir. Kredi kullanan işletme, kendisini gelecekteki olası faiz düşüşlerine karşı korumaya çalışırken, kredi veren taraf gelecekteki olası faiz düşülerine karşı kendisini korumaya çalışmaktadır. Bu nedenle, bu işlemde taraflar bellirli bir süre için, gelecekteki bir tarihte, belirli bir anaparaya uygulanacak olan faiz oranı üzerinde anlaşırlar. Vade sonunda piyasada oluşmuş spot faiz oranı ile sözleşmede kararlaştırılmış faiz oranları birbirleri ile karşılaştırılır ve bunun sonunda taraflardan biri, diğerinin faizlerdeki aleyhte değişme sonucu uğradığı zararı karşılar. Özellikle, serbest faiz politikalarının uygulandığı ülkelerde, faiz forward işlemlerinin önemli zorluklarından birisi piyasa faiz oranının değişik bankalarda değişik oranlarda 18 olabilmesidir. Bu zorluk vade sonunda esas alınacak piyasa faiz oranında sorunlara yol açmaktadır. 3.7. Forward Sözleşmelerinin Fiyatlaması Vadeli işlemler peşin işlemlere göre daha fazla risk taşırlar ve vade uzadıkça riskleri artar. Vadeli işlemlerde fiyatı belirleyen birçok faktör bulunur (Ceylan&Korkmaz, 2000). Vadeli işlem sözleşmelerinin türüne göre, fiyatlama konusunda farklı görüşler ve uygulamalar söz konusudur. Vadeli işlem sözleşmelerinin fiyatlaması, temelde, “Taşıma Maliyeti Modeli”ne dayanır. Herhangi bir ürünü bugün almakla ileri bir tarihte almanın maliyetlerinin karşılaştırıldığı bu modelde ürünün veya finansal varlığın nakit fiyatı ile vadeli fiyatı arasındaki ilişkinin düzeyini ölçülmektedir. Bu modele göre, vadeli fiyat, peşin fiyatın üzerinde olmak zorundadır ve vadeli fiyat nakit fiyat ile taşıma maliyeti tutarlarının toplamına eşit olmalıdır. Bu eşitliği bozacak herhangi bir olay, arbitraj olanağı sağlayacaktır. Bu model belirlilik durumunda çalışabilir. Belirsizlik ortamında, gelecekte nakit piyasa fiyatının ne olacağı bilinmediğinden, cari vadeli işlem sözleşme fiyatı ile sözleşmenin vade sonunda gerçekleşecek nakit piyasa fiyatı büyük olasılıkla birbirinden farklı olacaktır. Bu fark tahmin edilebildiği zaman, cari vadeli işlem sözleşme fiyatının ne olması gerektiği ölçülebilir. Beklentiler hipotezine göre, belli bir sözleşme için forward fiyat o sözleşmeyi sıfır değerinde yapan teslim fiyatı (forward sözleşmelerdeki belirlenen fiyat) olarak tanımlanır. Başka bir ifadeyle, riksiz getiri oran bazında sözleşmeye girildiği anda, forward fiyat ve teslim fiyatı birbirine eşittir. Zaman geçtikçe, forward fiyat değişime bağlı, teslim fiyatı ise aynı kalır. Bu yüzden sözleşme yapıldıktan sonra herhangi bir zamanda ikisi de eşit değildir. Genelde, herhangi bir zamanda forward fiyatlar, yapılan sözleşmenin vade tarihiyle değişir. Ancak, riksiz getiri oran bazında sağlanan eşitlik işlem maliyetleri ve 19 vadeli işlem piyasasında işlem yapanların risten kaçmaları halinde sağlanamamaktadır. Spekülatörlerin risksiz getiri üzerinde risk primi talep etmeleri, vadeli işlem fiyatı ile vade sonunda beklenen nakit piyasa fiyatı arasında fark oluşmasına yol açmaktadır. Özetlenirse; vadeli işlem piyasalarındaki fiyatların, ilgili ürünlerin bugünkü fiyatlarına eşit olduğu ve olmadığı şeklinde iki görüş bulunmaktadır. Vadeli işlem piyasasındaki fiyatların sözkonusu ürünün peşin fiyatına eşit olduğunu savunanlara göre, piyasaların etkin olması gerekmektedir. Vadeli işlem piyasasındaki fiyatların indirgenmiş değerinin piyasa fiyatına eşit olmadığını savunanlar, piyasaların etkin olmadığı varsayımında bulunurlar. Riskten kaçanlar, vadeli işlem piyasasındaki riski üstlenmek için riski dengeleyecek risk primi talep ettiklerinden dolayı fiyatlara risk primi de eklenerek peşin değer bulunur. (Ceylan, 2002) Vadeli işlemlerden elde edilecek getiri, yatırılan teminatın tutarına ve pozisyonun alım (uzun) veya satım (kısa) olmasına bağlıdır. Uzun pozisyon için getiri = Vadede varlığın fiyatı-Teslim fiyatı Kısa pozisyon için getiri = Teslim fiyatı-Vadede varlığın fiyatı 3.8. Forward Sözleşmelerde Vade Forward sözleşmeleri, genellikle bir yıldan kısa süreyi kapsamakta ve genellikle en geç iki yıl içinde tamamlanmaktadır. En çok kullanılan süre 3 veya 6 aydır. Üç aylık sözleşmeler; üç aylık sürede başlar ve “Üçe karşı altı”, “Üç üzeri altı” (3 v 6, 3 against 6, 3 versus 6) şeklinde ifade edilmektedir. Bu ifade, bugünün 1 Ocak 2000 olduğunun varsayımı ile, 1 Nisan 2000’de başlayan ve 1 Temmuz 2000’de sona eren faiz dönemini ifade etmektedir. 3.9. Forward Fiyatlaması ile İlgili Bir Örnek 24 Haziran 2003 tarihinde dolar’ın TL’ye karşı kuru bir forward kontratına göre 1,700,000 TL olarak görülmektedir. 24 Haziran 2003 tarihli kur beklentinize göre kontrata girip girmeme konusundaki tutumunuz ne olacaktır? Araştırmalarınıza göre; 20 Doların spot fiyatı 25 Nisan 2003 tarihinde 1,550,000 TL’dir. 25 Nisan 2003 tarihinde USD yıllık mevduat faizi %5’dir. 25 Nisan 2003 tarihinde TL yıllık mevduat faizi %5’dir. Bu verilere göre forward fiyat; 1+(((TL Faizi/100)xVadeye Kalan Gün Sayısı) / 360)) x Spot Fiyat Forward fiyat = 1+(((US Faizi/100)xVadeye Kalan Gün Sayısı) / 360)) 1+(((82/100) x 60) / 360)) x 1,550,000 Forward fiyat = 1+(((5/100) x 60) / 360)) 1.136 x 1,550,000 Forward fiyat = 1.0069 Forward fiyat = 1,750,000 TL Forward piyasasında 1,700,000 TL’ye satılan 24 Haziran 2003 tarihli kontrat hesaplamanıza göre 1,750,000 TL olarak bulundu. Kazanç sağlamak için 24 Haziran 2003 tarihli forward kontratına alım amaçlı girmekte yarar vardır (Küçükkocaoğlu, 2004). 21 4. FUTURE (GELECEK) SÖZLEŞMELERİ 4.1. Future Sözleşmelerinin Tanımı ve Özellikleri Future sözleşmesi, standart miktar ve kalitede bir varlığın önceden belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslim etme ya da teslim almaya ilişkin yasal bir sözleşmedir. Gelecek sözleşmeleri, belli başlı bazı organize futures borsalarında gerçekleştirilmektedir. Forward sözleşmeden farklı olarak, future sözleşmeler takas üstüne yapılır. Future pazarda takas sistemi alım-satımlarda ticari riski oldukça azaltmaktadır. Takas yöntemi yükümlülüklerini yerine getirmeleri konusunda taraflara karşılıklı olarak bağlayıcı nitelikte garanti sağlamaktadır. Futures sözleşmenin yapıldığı tarihten itibaren vade sonuna veya pozisyonun kapatıldığı tarihe kadar her gün taraflar arasında tesis edilen teminat marjı oranları çerçevesinde nakit transferi gerçekleşir. Vade sonunda standartlaştırılmış şartlar çerçevesinde taraflar ya nakit uzlaşma ya da fiziki teslimat yoluyla yükümlülüklerini yerine getirirler. Vadeli işlem sözleşmesinde taraflar birbirine karşı değil, piyasanın takas işlemlerini gerçekleştiren Takas Merkezi’ne karşı sorumludur. Bu nedenle, tarafların karşı tarafın kredi riskiyle uğraşmaları gerekmemektedir.(imkb.gov.tr, 2004) Gelecek sözleşmeleri, piyasanın likit olmasını sağlamak amacıyla standart niteliktedir, standart miktarda ürün içerir ve teslim tarihleri de standarttır. Teslimat tarihine kadar alınıp satılabilen bu sözleşmeler, mal teslim etmek ya da almak yanında olası riskleri de dengeleyen ticari kişilerce kullanılır. Gelecek sözleşmeleri, gelecek komisyoncuları veya seans işlemcileri tarafından alınıp satılır. Komisyoncular, aracı veya acenta gibi davranarak, komisyon karşılığında müşterilerin alım-satım emirlerini yerine getirirler. Seans işlemcileri (spekülatörler) ise, belirlenmiş bir fiyattan gelecek sözleşmesi alıp, daha yüksek bir fiyattan satarak kendi hesaplarına kar elde etmeye çalışırlar. 22 Kontratların pazara uyarlanması (marking to market) uygulamasıyla future sözleşmelerde kazanç ve kayıplar günlük olarak seans sonrasında ödenmektedir (Ceylan, 2000). Günlük dengeleme future sözleşmelerin ödenmeme riskini azaltır. Borcun ödenmemesi durumunda takas odası aldığı depozito ve marjlarla ödemeleri yapar. Bu nedenle gelecek sözleşmelerinde taraflarca bir başlangıç teminatı yatırılır. Yatırımcılar hergün fiyat dalgalanmalarından kaynaklanan kayıp ve kazançları karşılamak durumundadır. Gelecek sözleşmelerinde, aşırı fiyat artışlarını engellemek amacıyla maksimum fiyat değişimi için günlük olarak tespit edilmiş sınırlar vardır. Bir sözleşme bu sınıra ulaşmışsa, bu sınırın ötesindeki başka bir işleme izin verilmez. Gelecek sözleşmelerinin temel özellikleri aşağıdaki gibi ifade edilebilmektedir: Gelecek sözleşmelerinde, standart teslim tarihleri ve standart varlık miktarı söz konusudur. Standart miktarda ürün içerirler ve teslimat tarihine kadar alınıp satılabilirler. Vade sonunda standartlaştırılmış şartlar çerçevesinde taraflar nakit uzlaşma veya fiziki teslimat yoluyla yükümlülüklerini yerine getirirler. Düzenleyici otoriteler, gelecek sözleşmelerinin asgari unsurlarını belirler. Gelecek sözleşmeleri, belli başlı organize olmuş futures borsalarında gerçekleştirilirler. Belirlenen fiyatlar takas odası tarafından resmen yayınlanmaktadır. Future borsalarında future ticaretiyle ilgili bütün işlemler borsada işlem yapma yetkisine sahip (sandalye sahibi olan) üyeler tarafından yapılmak zorundadır. Taraflar tarafından borsada işlem yapan aracı kuruma başlangıç teminatı yatırırılır. Amaç, tarafları sorumluluklarını yerine getirmeye zorlamaktır. Tarafların kar veya zararları günlük olarak belirlenir. Gelecek piyasalarında işlem yapanların işlem neticesinde uğradıkları zararlar günlük olarak yatırulan teminatlar yoluyla telafi edilir. 23 Gelecek sözleşmelerinde taraflar birbirlerine karşı değil, takas kurumuna karşı sorumludur. Bu nedenle, taraflar açısından kredi riski yoktur. Bu sözleşmeler, forward sözleşmelerin aksine denetlenebilirler. Futures sözleşmelerinin maksimum fiyat değişimi için günlük olarak belirlenmiş sınırlar vardır. Sözleşme bu sınıra ulaşmışsa, bu sınırın ötesindeki bir başka işleme izin verilmemektedir. Böylece aşırı fiyat artışı engellenmiş olur. Futures sözleşmelerde, borcun ödenmemesi durumunda takas odası aldığı depozito ve marjinle ödemeleri yapar. Dünyadaki belli başlı futures piyasaları, Chicago Board of Trade (CBOT), NewYork Futures Exchange (NYFE), Chicago Merchantile Exchange(CME), Singapurda, Singapore International Monetary Exchange (SIMEX), Philadelphia Stock Exchange, Kanada’da Toronto Stock Exchange, Londra’da London International Financial Futures 4.2. Future Sözleşmesine Konu Olan Kıymetler ve Risk Türleri Futures sözleşmeleri genellikle mallara (tarımsal ürün, enerji ürünleri, metaller, odun, petrol, büyükbaş hayvanlar, yiyecek gibi), hisse senetlerine, hisse senedi fiyat endesklerine, hazine bonolarına, tahvillere, faiz oranlarına ve dövizlere dayalı olarak düzenlenmektedir. Ancak, hızla gelişen günümüz mali piyasalarında değişen yatırımcı ihtiyaçlarına paralel olarak hava durumu gibi çok farklı değişkenlere dayalı olarak düzenlenen gelecek sözleşmeleri de işlem görmeye başlamıştır.(spk.gov.tr) Gelecek sözleşmelerine konu olacak kıymetlerin taşıması gerken özellikler şu şekilde sıralanabilir (Ceylan, 2002): 1) Homojen kalite gruplamasına olanak vermesi, 2) Hammadde özelliği taşıması, 3) Fiyatların arz ve talebe göre belirlenmesi, 4) Depolanabilme özelliği taşıması, 24 5) İşlem görebilecek bollukta olması, 6) Ucuz taşımaya olanak vermesi, 7) Fiyatlarının dalgalanma özelliğinin bulunması, 8) Kalite tespitlerinin kolay olması, 9) Spot piyasadaki likiditelerinin yüksek olması, 10) Kamuoyunun mal ve malın vadeli işlemi konusunda bilgilenmesi, 11) Sözleşmenin anlaşılabilir bir dille yazılmış olması gerekmektedir. Gelecek sözleşmelerinde ortaya çıkan riskler dört grupta incelenebilmektedir (Ceylan&Korkmaz, 2000): I. Temel Risk: Riski sıfırlamak için satın alınan enstrümanın fiyatı, gelecek piyasalarda alınan ve satılan sözleşmelerle aynı yönde olmayabilir. II. Sözleşme Riski: Sözleşmenin eksik veya hatalı olmasının neden olduğu risk. III. Manipülasyon Riski: Büyük fiyat değişiklerinin neden olduğu risk. Bu risk, gelecek borsalardaki kurallarla büyük ölçüde azaltılarak, yatırımcıların manipulasyon riskinden belli bir oranda korunmalarını sözkonusu yapmıştır. IV. Marjin Riski: Gelecekteki fiyatların aksi yönde hareket etmesi durumunda, başlangıç marjinini muhafaza etme riskidir; fakat bu risk çok fazla değildir. 4.3. Future İşlem Mekanizması Future sözleşmeler organize borsalarda alınıp satılan standart sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerin işlem gördüğü geleceğe dönük fiyat riskini en aza indirgemeyi amaçlayan pazarlar ın kendine özgü bir çalışma biçimi ve kurumsal yapısı vardır.(Ersan, 2003) 1. Futures komisyoncuları ve Borsalar Future pazarlarlardaki en temel kurum future komisyoncularıdır. Futures kontrat satın 25 almak ya da satmak isteyen bir kişinin komisyoncu nezdinde hesap açması gerekmektedir. Futures komisyoncuları müşterilerinden gerekli teminatları toplamakta, hesap durumlarını düzenlemekte ve tüm işlem faaliyetlerini kayıt edip, raporlamaktadır.(Ersan, 2003) Müşteri emirlerinin yerine getirilmesi sözkonusu emirlerin borsa salonuna aktarımını gerektirmektedir. Borsalar future kontratların üyelerce düzenli bir biçimde alınıp satıldıkları fiziksel mekanlardır. Borsalarda üyelik bireysel ya da kurumsal düzeyde olmaktadır. Üyelik belirli sayıda koltuk ile sınırlıdır. Seansa aktif bir şekilde katılabilmek ve future komisyoncusuna ya da brokerına komisyon ödemeden future işlemi yapabilmek Borsada koltuk satın almanın iki temel nedenidir. Tüm future işlemlerinin borsa seans salonuna getirilmesi gerekmektedir. Furure komisyoncuları tarafından kabul edilen future emirlerin yerine getirilme sorumluluğu seans brokerlarına aittir. 2. Takas odaları (Clearinghouses) Her vadeli işlem borsası tüm işlemleri takastan geçiren bir takas odası ya da kurumuna sahiptir. Takas odası tüm ticari işlemlerin yürültüldüğü merkez ve future işleminde günlük fiyat farklarından ortaya çıkan kısa ve uzun pozisyonları günlük olarak dengeleyen kurumdur. Takas odası her futures işleminde karşı taraf olarak devreye girmekte ve borsada güven sağlamaktadır. Takas odasının diğer bir işlevi kontratları kur, faiz ve endeks değişimleri doğrultusunda pazara göre uyarlamak, marj hesabını izlemek ve gerekli durumlarda alıcı ve satıcılardan ek teminat ya da marj talep etmektedir.(Küçükkocaoğlu, 2004) Takas merkezinin görevi tüm işlemleri karşılaştırmak, işlemlerin finansal olarak doğruluğunu kontrol etmek ve teslimat için gerekli koşuları sağlamaktır. Takas merkezi alıcı karşısında satıcı, satıcı krşısında alıcı konumuna geçerek katılımcıların hak ve yükümlülüklerini teminat altına alır. Başka bir ifadeyle, karşı taraf riskini ortadan 26 kaldırır.(spk.gov.tr) Takas merkezi alım satımlara aracılık etmekte ve taahhütlerin gerçekleşmesini garantilemektedir. Takas merkezinin örgütlenmesinde iki yaklaşımı bulunmaktadır (Ersan,2003): 1) Takas merkezi ilgili borsanın bir bölümüdür. Tüm borsa üyeleri aynı zamanda takas merkezinin üyesidir. 2) Takas merkezi borsadan ayrı olarak örgütlenebilmektedir. Borsa üyeleri aynı zamanda takas merkezine üye değildirler. Büyük şirketler, finansal kurumlar ve borsa üyelerinden bazıları takas merkezine üye olabilmektedir. 3. Marjlama süreci (The margining process) Futures kontrat alıcı ve satıcıların pozisyonlarının kur, faiz ve endeks değişimleri doğrultusunda takas odasınca günlük olarak dengelenmesi vadeli işlem borsalarının en önemli özelliklerindendir. Bu dengelenme süreci marking to market (piyasa fiyatına getirme) olarak adlandırılmaktadır. Future piyasasının işleyişinde devamlılığı sağlayan işlem teminatları (marjin) bu piyasanın güvenlik mekanizmasıdır. Future piyasada işlem yapmak isteyen bir kişi başlangıç teminatı olarak adlandırılan ve takas odası tarafından belirlenen bir miktarı teminat olarak yatırmak zorundadır. Açılan bir pozisyonu devam ettirebilmek için başlangıç marjine ek olarak günlük işlemler sonucunda tarafların zarar etmesi durumunda borsanın tıkanmasını önlemek amacıyla bir sürdürme marjını yatırma zorunluluğu vardır. Teminatlar günlük fiyat hareketleri karşısında günceleştirilir ve korunması gereken alt düzeyin (sürdürme teminatının) altına düşemezler. Marjin mekanizması, ayrıca, piyasada kaldıraç etkisi yaratır. Bu etki sayesinde, göreceli olarak küçük miktarlarla büyük işlemler yapılabilmektedir. (Arısoy&Odyakmaz, 2004) 4.4. Future Sözleşmelerinde İşlem Süreci 27 Bir future kontrat satın alınma amacındaki yatırımcının karşı karşıya bulunduğu evreler aşağıda ifade edilmiştir (Ersan, 2003): a) Üye kuruma talimat verilir. Emir üyece müşteriye teyit ettirilir. b) Emir borsaya aktarılır. Zaman damgalı emir pit adı verilen bölmelerde yerine getirilmeye çalışılır. c) Resmi takas föyü hazırlanır. Yerine getirilme ve koşullar üyenin ofisine ve sonra da müşteriye teyit ettirilir. d) Takas föyleri borsa ve takas odasınca eşlenir. İşlem üyelere kayıt ettirilir. e) Takas üyeleri işlemi odaya teyit ederler. Takas odası garantisi çalışmaya başlar. f) Takas üyeleri gerekli başlangıç marjnı odaya yatırırlar. Takas üyeleri takas dışı kurum ve kişilerden marj talep ederler. g) Takasa üye olmayan aracı kurumlar takas üyesi kurumlara başlangıç marjı yatırırlar ve müşterilerinden biraz fazlasıyla tahsil ederler. 4.5. Future Piyasasında Takas Süreci Vadeli piyasalarda işlemin gerçekleştiği anda, hem alıcı hem de satıcı aldıkları pozisyonun değerinin belirli bir yüzdesi kadar teminatı (nakit ve nakit dışı) Takas Merkezi’ne yatırırlar. Söz konusu işlem, Nakit + Nakit Dışı ALICI Nakit + Nakit Dışı TAKAS MERKEZİ SATICI 28 şeklinde gösterilebilir. Alınacak olan teminat, genelde takas gününe kadar olan riski karşılayacak şekilde hesaplanır. Bu teminat tutarının hesaplamasında temel alınan gösterge vadeli işleme konu menkul kıymet veya finansal göstergenin fiyat oynaklığıdır. Gelişmiş finansal piyasalara sahip ve makro dengeleri düzgün olan ekonomilerde sermaye piyasası araçlarının fiyat oynaklığı, gelişmekte olan ve enflasyonist baskı yaşayan ülkelere göre daha az olduğundan, vadeli işlemlerde alınan teminatlar da genellikle daha azdır. (imkb.gov.tr, 2004) 4.6. Future Piyasasında Teminat Sisteminin Çalışması Teminat sisteminin çalışmasına ilişkin açıklamalar (tspakb.org.tr, 2004): “Başlangıç teminatı”, vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon almak için yatırılan teminat olup, fiyat dalgalanmaları dolayısıyla ortaya çıkacak zararları karşılamak için Takas Kurumu tarafından işlemin her iki tarafından da alınır. Sahip olunan pozisyon açık tutulduğu sürece, söz konusu pozisyon için yatırılan teminat geri çekilemez. Vadeli işlem sözleşmesinde pozisyon alındığı andaki fiyat ile cari uzlaşma fiyatı arasındaki fark, açık pozisyon sahiplerinin hesaplarına yansıtılır. Bu işleme, “hesapların güncelleştirilmesi” (marking to market) denir. Söz konusu işlem sonucunda, teminat hesabı bakiyesinin başlangıç teminat tutarını aşması durumunda, aşan kısım yatırımcı tarafından hesaptan çekilebilir. Olumsuz fiyat değişimleri karşısında teminat hesabının bakiyesi azalır. Aracı kurum, teminat hesabının belli bir tutara kadar azalmasına, yatırımcıdan teminatını tamamlamasını istemeden, izin verebilir. Bu sınıra “sürdürme teminatı” denir. Açık tutulan pozisyon için yatırılmış bulunan teminatın bakiyesi sürdürme teminatı düzeyine gerilediğinde veya daha altına düştüğünde, yatırımcının teminatını eski 29 düzeyine getirmesi, yani başlangıç teminatı seviyesine çıkarması için çağrıda bulunulur. Buna “teminat tamamlama çağrısı (margin call)” denir. Pozisyon kapatıldığı zaman veya sözleşmenin vade bitiminde, yatırımcının teminat hesabındaki bakiye serbest bırakılır. Fiziksel teslimatın söz konusu olduğu durumunda ise, vade sonunda satıcı taraf teslimat yükümlülüğünü alıcı taraf da nakit yükümlülüğünü yerine getirir. 4.7. Alım Satım Sisteminin Özellikleri Alım satım sistemi, yetkili temsilciler tarafından Borsa salonundaki kullanıcı terminallerinden girilen ya da üye merkez ofislerindeki yetkili üye temsilcileri tarafından telefonla piyasa eksperlerine bildirilen emirlerin fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşmesi esasıyla çalışmaktadır. Emirler hesap numarası ile girilmekte ve eşleşme sırasında ilgili hesaplarda yeterli teminatın olup olmadığı sistem tarafından kontrol edilmekte, yeterli teminat yoksa iptal edilmektedir. İşlemin her iki tarafındaki hesaplarda yeterli teminat olması durumunda işlem gerçekleşmekte ve hemen ardından hesaplardaki bloke teminat ve pozisyon bilgileri güncelleştirilmektedir. Sistem, gün içindede fiyatlar değiştikçe, belirli periyodlarda hesap bazında kar/zarar tutarlarını hesaplayarak risk yönetimi yapmaktadır. Dolayısıyla, piyasada gerçekleşen tüm işlemler hesap bazında on-line takip edilmektedir. Alım satım sistemi günlük ve tarihsel bazda, özellikle gözetim amaçlı raporlar üretilmesine imkan sağlamaktadır.(imkb.gov.tr, 2004) 4.8. Future Piyasasında Pozisyon Almak ve Pozisyon Kapatmak 4.8.1. Pozisyon Almak • Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon almak isteyen bir yatırımcının, 30 öncelikle bu işlemin karşılığında belli bir tutarda teminat yatırması gerekir. Bu teminat, pozisyon açılırken yatırıldığı için, “başlangıç teminatı” olarak isimlendirilir. Vadeli işlem sözleşmesini alan yatırımcı “uzun pozisyon”, satan yatırımcı ise “kısa pozisyon” almış olur.(spk.gov.tr, 2004) • Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon tutan yatırımcı, açık pozisyondadır. Uzun pozisyonu olan yatırımcı kredili alış işlemi, kısa pozisyonu olan yatırımcı ise açığa satış işlemi yapmış gibidir. Piyasanın açık pozisyon durumu, seans içi pozisyon kapatma ve yeni pozisyon alma işlemleri netleştirildikten sonra, vadeli işlem sözleşme yükümlülükleri hala devam eden katılımcıların tuttukları açık pozisyon sayısını gösterir. Açık pozisyon sayısı, piyasadaki uzun veya kısa pozisyon sayısının ayrı ayrı toplamlarına eşittir. (imkb.gov.tr, 2004) • Açık pozisyona sahip kişi, sözleşmenin vade sonu gelmeden ters pozisyon alarak pozisyonunu kapatabilir veya sözleşmenin vade sonuna kadar açık pozisyonda kalabilir. Açık pozisyonunu kapatarak piyasadan çekilmek isteyen bir yatırımcı; a) Uzun pozisyona karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde kısa pozisyona girer. b) Kısa pozisyona karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyona girer. • Açık pozisyon sahibi, pozisyonu açık kaldığı sürece, bu pozisyon için yatırdığı teminatı geri alamaz. • Vadeli işlem pozisyonuna uzun taraf olarak giren bir yatırımcı, vadeli işlem fiyatı piyasada anlaştığı fiyatın üzerine çıktığı takdirde kar, altına düştüğü takdirde zarar ederken, aynı pozisyona kısa taraf olarak giren bir yatırımcı, vadeli işlem fiyatı piyasada anlaştığı fiyatın altına düştüğü takdirde kar, üzerine çıktığı takdirde ise zarar eder. (spk.gov.tr, 2004) 31 • Vadeli işlemler piyasasında tek başına uzun veya kısa pozisyon alınabileceği gibi “yayılma pozisyonu” olarak tanımlanan bir kombinasyon da oluşturulabilir. Yayılma pozisyonları temelde ikiye ayrılır. • “Aralık pozisyonu” (calendar spread) almak, vadeli işlem sözleşmeleri fiyatlarının farklı değişiminden yararlanmak amacıyla, aynı menkul kıymet üzerine düzenlenen vadeli işlem sözleşmesinin iki farklı işlem vadesinin birinde uzun diğerinde ise kısa taraf olmak demektir. İki sözleşme fiyatındaki değişimler sonucu yatırımcı kar/zarar edebilir. Aralık pozisyonu alırken, yatırımcı açısından karar verme kriteri, fiyat hareketinin yönünden ziyade, söz konusu iki sözleşme arasındaki fiyat farklılığının düşük veya yüksek olup olmayacağı hususudur.(imkb,gov.tr, 2004) “Ürünlerarası yayılma pozisyonu” ise, fiyatları birbirleri ile paralel hareket eden ürünlerden birinde uzun diğerinde kısa pozisyon alınması demektir. Özetlenirse, future piyasada temelde alınan iki pozisyon türü vardır. Vadeli işlem sözleşmesi satın alarak uzun pozisyon alan taraf, sözleşmenin vadesi geldiğinde sözleşmeye konu teşkil eden varlığı sözleşmede belirtilen fiyattan ve miktarda satın almak ya da nakdi uzlaşmayı sağlamakla yükümlüdür. Vadeli işlem sözleşmesi satarak kısa pozisyon alan taraf, sözleşmenin vadesi geldiğinde sözleşmeye konu teşkil eden varlığı sözleşmede belirtilen fiyat ve miktarda satmak ya da nakdi uzlaşmayı sağlamakla yükümlüdür. (spk.gov.tr, 2004) 4.8.2. Pozisyon Kapatmak Futures piyasalarda pozisyon tutan biri bu pozisyonu vade sonuna kadar bekletmek zorunda değildir. Future sözleşmeler kolaylıkla ters yada dengeleyici alım satımlarla kapatılabilir. Zaman içinde, aynı tarihli ve aynı sayıda futures sözleşme üzerinden karşıt ticarete giderse pozisyonu kapanmış olur. Bir futures sözleşmesine alıcı olarak taraf olmuş bir kişi pozisyonu kapatmak isterse, aynı sözleşmeden bir tane satarsa 32 pozisyonu kapanmış olur. Burada tek dikkat edilecek nokta iki sözleşmenin de vade tarihinin aynı olmasıdır. Aynı şekilde bir futures sözleşmesine satıcı olarak taraf olmuş bir kişi, vade tarihi de aynı olan başka bir sözleşme satarsa pozisyonunu kapatmış olur. Uzun veya kısa pozisyon sahibi olan taraflar pozisyonlarını kapatmak istediklerinde, kısa pozisyon sahibi iseler aynı sözleşmede alım, uzun pozisyon sahibi iseler aynı sözleşmede satım yaparak sahip oldukları pozisyonu kapatabilirler. 4.9. Future Sözleşmesinin Kapatılması Bir future sözleşmesinin kapatılması üç şekilde yapılabilir (Duransoy,Unan&Erdoğan, 2004): 1- Nakit ödeyerek hesabı kapatma. 2- Offset veya ters işlem: Futures sözleşmesine bir malın alıcısı olarak katılan taraflardan birisi, bir süre sonra sözleşmesini iptal etmek yerine üçüncü bir kişiyle, bu kez daha önce yaptığı futures sözleşmesine konu olan malın satıcısı olarak, ilk sözleşmenin vadesinin bitiş tarihinde sözleşme konusu malı teslim edeceğine ilişkin bir sözleşme yapar. Bu işlemler mal için alıcı ve satıcı olarak iki defa futures sözleşmesi yapan kişinin takas odasına sorumluluklarını ortadan kaldırmakta ya da sözkonusu malın teslimi için sorumlu tutulmamaktadır. 3- Fiziksel mallar ile değiştirme. 4.10. Future Sözleşme Örneği Pamuk üzerine düzenlenmiş ve teslim öngören bir vadeli işlem sözleşmesinde, sözleşmenin uzun tarafı (sözleşmeyi satın alan, long) vadede gerekli nakdi karşı tarafa vermek ve malı teslim almak hak ve yükümlülüğüne sahipken, kısa taraf (sözleşmeyi satan, short) nakdi alıp ilgili malı teslim etmek hak ve yükümlülüğüne sahiptir. Bu sözleşmede teslim edilecek pamuğun kalitesi, miktarı ve teslim fiyatı sözleşme yapıldığı tarihte belirlenir. Sözleşmenin vadesinde, pamuğun hemen teslim piyasadaki 33 (spot piyasa, nakit piyasa) fiyatı sözleşmedeki fiyattan yüksekse, sözleşmenin uzun tarafı kilo başına spot piyasadaki fiyat ile sözleşmedeki fiyat arasındaki tutar kadar kar elde eder. Zira, uzun taraf pamuğu sözleşmedeki fiyatı ödeyerek satın alacak ve spot piyasada daha yüksek bir fiyattan satabilecektir.(vob.org.tr, 2004) 4.11. Future Sözleşmelerinde Amaçlar Future sözleşmeler dört amaç için kullanılır: 1. Korunma (Hedging): Spot piyasada pozisyonu olup fiyat riskinden korunmak isteyen yatırımcılar gelecekteki fiyatı sabitlemek amacıyla gelecek piyasasında işlem yaparlar. Bu kişiler riski devretmek isterler ve bu piyasa hedgerlara üstlenmek istemedikleri riksin bir bölümünü aktarma olanağı sağlar. 2. Spekülasyon (Speculation): Spekülasyon amaçlı işlem yapan yatırımcılar fiyat hareketlerinden kazanç sağlamak üzere risk alırlar. Spekülatörler ileriye dönük beklentiler doğrultusunda pozisyon alarak kar elde etmeye çalışırlar ve bu şekilde piyasaların likit olmasını sağlarlar. 3. Arbitraj: Aynı anda, aynı vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü piyasalar arasındaki fiyat farklarından veya spot piyasa ile vadeli piyasa arasındaki fiyat farklılıklarından faydalanarak kar elde etmek amacıyla arbitajcılar tarafından yapılan işlemlerdir. Aynı anda bir piyasada alım, diğer piyasada da satım yapıldığı için açık pozisyon taşınmamakta ve herhangi bir risk alınmamaktadır. 4. Geleceğe yönelik fiyat oluşumu ve fiyat tespiti: Vadeli işlem piyasaları sayesinde bir ürünün gelecekteki fiyatı hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. Ürünün ileri bir tarihte teslimi yükümlülüğü üstlenildiği için söz konusu ürüne ait vadeli işlem sözlesmesi fiyatı ürünün vade bitim tarihindeki spot fiyatına ait beklentiyi yansıtmaktadır . İsteyen herkes kolaylıkla vadeli işlem fiyatlarını öğrenebilmekte, yatırımları ile ilgili kararlar alabilmektedirler. (Aydınoğlu, 2004) Fiyatların rekabet 34 koşulları altında oluşmasına ve oluşan bu fiyatların ilgili çevrelere anında aktarılarak piyasalar altında oluşmasına ve oluşan bu fiyatların ilgili çevrelere anında aktarılarak piyasalar hakkında gerçekçi bilgilerin edinilmesine, bir anlamda fiyat oluşumuna olanak sağlarlar. 4.12. Future Sözleşmelerinin Sağladığı Avantaj ve Dezavantajları Future sözleşmelerinin yararları aşağıdaki şekilde ifade edilebilir: 1. Fiyatların oluşumunda geniş bir katılım olduğundan, herhangi bir grubun fiyatları yönlendirmesi zorlaşacağı için, gerçekçi fiyat oluşumu sağlanır.(Özkan, 2004) 2. Geleceğe yönelik fiyatların oluşması sayesinde sağlıklı veri elde edilmesi mümkün olur. 3. Sözleşmeye konu ürünün gelecekteki fiyat değişiminden etkilenen gruplar, etkin risk yönetimi imkanına kavuşur. Spot piyasada ortaya çıkan risklerin ortadan kaldırılması ya da yönetilmesi, gelecekteki fiyat değişimlerine karşı bugünden alım-satım satım yapılması sonucu tarafların olası fiyat dalgalanmalarına karşı korunmalarını sağlanır. (spk.gov.tr, 2004) 4. Katılımcılar işlemlerini borsa takas merkezi garantisi ile güven içinde gerçekleştirirler. 5. Gelecek piyasaları üreticilere, ithalat ve ihracatçılara, portföy yöneticilerine, bankacılara ve yatırımcılara fiyatların gelecekteki seyirleri hakkında fikir vererek risk ve stok yönetiminde yol gösterici olurlar. (spk.gov.tr, 2004) 6. Geniş katılımın olması ile ilgili ürünün alım satımında piyasa derin bir likitide sağlanmış olur. Hem spot piyasada hem vadeli piyasada oluşan likitide, katılımcılara daha geniş bir hareket alanı ve imkan sunar.(Özkan, 2004) 7. Devletin halen birçok üründe uyguladığı tavan ve taban fiyatı ile piyasaya müdahale etme gereği ortadan kalkar, üreticiler ürünlerini dünya fiyatlarından değerlendirme imkanına kavuşur. Future sözleşmenin avantaj ve dezavantajları (Daigler, 1994) : 35 Kategori Avantaj Nedenleri Verimlilik gelişmiştir. Planlama için bilgi akışı segmentlerini ve lidite sağlayan gelişmiştir. tüm standartlaşmış sözleşmeleri Çok pahalı olmayan hedging biraraya getirir. Merkezi pazar, pazarın tüm Makro aracıdır. Fiyat, hacim, beklentiler( nakit pazar ya çok dardır ya da bilgi mevcut değildir.) Komisyonlar, kısa satış maliyetleri nakit işlemlerinden daha küçük olması. Mikro Daha uygun forward fiyat Kredi risklerine karşı ması ve güniçi verilerin mevcut cankurtaran gibidir. olması. Sentetik teminatlar Spekülatörler pazara Takas odası fonu ve günlük nakit anlaşması yaratabilirler. Hesaplamaya ihtiyaç duyulma- Nakit piyasasında çok pahalı girebilir. olan nakit ve futures kombi- Likidite nasyonları Esneklik Şeffaflık İhtiyaç duyulan minimum sermayeyle önemli kaldıraç etkisinin mevcudiyeti 36 Dezavantaj Etkileri Makro Pazarı birkaç bireyle kontrol Fiyatlar ekonomik değerin etmek mümkündür . üstünde yükselir, ekonomide Futureslar nakit fiyatlarının tahsisat problemi yaratır. daha geçici olmasıyla suçlanırlar. Tahsisat ancak sürecini geçici etkiler, olmasını destekleyen az kanıt vardır. Mikro Marjin adı verilen nakit Nakit akışını etkiler. mevduatı gerektirirler. Nakit akışını ve yatırım fonundan kazançları etkiler. Günlük olarak kayıpların ödenmesini gerektirirler (marking to market denir) Tüm kayıp tam anlamıyla karşılanamayabilir. Hedging mükemmel değildir. 4.13. Future Sözleşme Türleri Futures kontratın dayandığı ya da yazıldığı varlık fiziksel bir mal olabileceği gibi finansal bir ürün ya da gösterge olabilir.(Ceylan, 2000) 1) Mal-Emtia futures A. Tarımsal futures B. Enerji futures C. Değerli maden futures D. Sanayi metalleri futures 2) Finansal futures (Mali gelecek sözleşmeleri) 37 A. Döviz gelecek (futures) sözleşmeleri B. B.1. Kısa dönem faiz oranları gelecek sözleşmeleri B.2. Uzun dönem faiz oranları gelecek sözleşmeleri C. Borsa endeksi gelecek sözleşmeleri 4.14. Mali Gelecek Sözleşmeleri Mali gelecek sözleşmesi (financial future contract), belli nitelikteki ve belli miktardaki mali aracın sözleşme tarihinde belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslimini (alım-satımını) hükme bağlayan bir anlaşmadır (Küçükkocaoğlu, 2004). Mali gelecek piyasalarında amaç: * Fiyat dalgalanmalarının getirdiği belirsizliği ortadan kaldırmaktır. * Belli bir vade için ilgili finansal aracın fiyatını sabitleştirmektir. Mali gelecek işlemlerinin özellikleri: * Standart büyüklüklerde düzenlenir. * Vadeleri standarttır. * Organize borsada işlem görürler. * Borsa komisyoncuları aracılığıyla işlem görürler. * Ödeme ve teslimler takas odalarında yapılır. * Günlük dengeleme (settlement) söz konusudur. * Borsaya bir miktar marj (teminat) yatırılması zorunludur. * Kontratların pazara uyarlanması (marking to market) yapılır. Mali gelecek sözleşmesinin sona erdirilmesi üç şekilde gerçekleşir (Küçükkocaoğlu, 2004): 1. Fiziki teslim (physical delivery) Kontrata dayalı malın satın alınması veya satılması gerekir. Futures pazarlarda pozisyonların kapatılmasında fiziksel teslim çok nadir görülür. 38 2. Nakdi teslim (cash delivery) Futures pozisyonların tasviyesinde en yeni uygulamadır. Fiziksel teslime izin verilmeyen bazı kontratlar (endeks futures gibi) borsalarca konular ilkeler doğrultusunda nakden kapatılmaktadır. 3. Karşıt (ters) işlemle kapatılması (offsetting) En sık rastlanan uygulamadır. Uzun pozisyon sahibi aynı ürüne dayalı, aynı teslim ayına sahip futures kotratı satın alarak kısa pozisyona geçmekte, buna karşılık kısa pozisyon sahibi aynı teknik koşulları taşıyan futures kontratı satın satın alarak (uzun pozisyona geçerek) pozisyonunu dengelemektedir. Mali gelecek sözleşmelerinin yararlı yönleri: * Riski aktarma * Gelecekteki fiyat belirsizliğini ortadan kaldırma * Likidite * Esneklik * Şeffaflık Mali gelecek sözleşmelerinin sakıncalı yönleri: * Riski tam karşılayacak tutarda mali gelecek sözleşmesi bulunmayabilir. * Başlangıç teminatı yatırma zorunluluğu mali yük getirir. Mali gelecek sözleşmeleri üç çeşittir: 4.14.1. Yabancı Para – Döviz Futures Kontratları (Foreign Currency or Forex Futures) Yabancı para ya da döviz futures kontratları sabit miktardaki yabancı parayı anlaşmaya varılmış bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte değiştirmeye ilişkin yasal olarak bağlayıcı bir anlaşmadır. Bu tür bir kontrat bir paranın diğer bir para karşısında 39 gelecekte efektif kurunu sabitleştirmektedir.vadede kontrat ters bir işlemle kapatılmamışsa alıcı ve teslim etme yükümlülükleri vardır. (Küçükkocaoğlu, 2004). Fiyatlaması: Para futures kontrat fiyatları peşin ya da spot döviz kurları ile yakından ilgilidir. Kontratın fiyatı döviz pazarında o paraya yönelik arz ve talep doğrultusunda şekillenecektir. Para ve maliye politikaları, faiz oranları, ödemeler bilançosundaki gelişmeler, para otoritelerinin midahale ve yasal düzenlemeleri, politik ve sosyal olaylar döviz kurlarını etkileyen etmenlerdir. Spot döviz kurları ile futures fiyatlar arasındaki ilişki, bir diğer deyişle basis iki para araındaki faiz farkının vadeli iskonto ve prim olarak yansıması olarak ifade edilmektedir. Futures fiyat = Spot kur x (1 + euro-$ faizi / 1 + europara faizi) Teslim süreci: 1. Gün Alım – satım günü Takas odası para ya da döviz kontratları için mütabakat fiyatını (settlement price) açıklar. Kısa pozisyonda olanlar odaya teslim edeceklerine dair bilgi verirler. Uzun pozisyonda olanlar ise teslim alacaklarını bildirirler. 2. Gün Takas odası uzun pozisyon sahibini durumdan haberdar eder 3. Gün Teslim günü Takas odası satıcıya kati satışı yapılmış fonları elde edebilmek için dolar öder. Kısa ve uzun pozisyon sahiplerinin marj hesapları denkleştirilir. 40 4.14.2. Faiz Futures Kontratları (Interest Rates Futures) Fiz glecek sözleşmeleri, faiz gelirlerinin önceden belirlenmiş ileri bir tarihte ve yine önceden belirlenş bir faiz oranı üzerinden değiştirilmesi esasına dayanmaktadır. Temel işlevi, faiz oranlarında ileriye yönelik meydana gelebilecek değişikliklerin yaratacağı mali riski azaltmak veya ortadan kaldırmaktır.(Ceylan, 2000) Faiz taşıyan menkul değer alım satımı temel olarak iki tür risk içermektedir: a) Kredi riski – Borçlunun iflas ederek yükümlülüklerini yerine getirememesi, yani faiz ve anapara ödemelerini zamanında yapamamasıdır b) Faiz riski – Bir menkul değerin fiyatının ya da pazar değerinin değişim riskidir. Faiz future kontratları kısa ve uzun dönem faiz oranları gelecek sözleşmesi olarak ikiye ayrılmaktadır: I. Kısa dönem faiz oranları gelecek sözleşmeleri En çok işlem gören faiz futures kontratı 90 günlük US t-bill, amerikan hazinesince çıkarılan ve ihale ile satılan vadeli bonolardır. Hazine bonosu futures fiyat kotasyonu endeks bazlıdır. Buna göre; Hazine bonosu futures fiyatı = 100 – yıllık iskontolanmış getiri oranı Bu durumda sözgelimi yüzde 9’luk yıllık iskontolanmış getiri hazine bonosu futures fiyatlarının 91 olması anlamına gelmektedir. Minimum fiyat hareketi (tick) bir baz puandır (yüzde 0.01). Bunun kontrattaki parasal yansıması; Tick değeri = hazine bonosu nominal değer x tick büyüklüğü x vade/360 Kote edilen futures fiyatları gerçekte hazine bonosu futures kontratlarının alınıp satıldığı dolar fiyatları değildirler. Futures fiyatları dolar cinsinden hesaplayabilmek için aşağıdaki formülden yararlanılır. Future fiyat = nominal değer – nominal değer x iskontolanmış getiri x vade/360 II. Uzun dönem faiz oranları gelecek sözleşmeler 41 4.14.3. Borsa Endeks Future Kontratları (Stock Index Futures) Bu kontratlar fiziksel varlığı olmayan bir araca, çeşitli borsa endekslerine dayalı vadeli anlaşmalardır. Pek çok futures kontratın aksine endeks futures kontratları nakdi ödeme ile kapatılırlar. Fiziksel bir mal ya da hisse senedinin devri sözkonusu değildir. Son işlem gününde açıktaki tüm pozisyonlar nakdi demgeleme (cash settlement) yolu ile tasfiye edilirler. (Küçükkocaoğlu, 2004) 4.15. Future Sözleşmelerinde Fiyatların Oluşması ve Baz Risk Açığa satışa ait sınırlamaların, alım - satım maliyetlerinin olmadığı ideal piyasa şartlarında vadeli işlem fiyatı ile spot fiyat arasında taşıma malıyetine bağlı bir ilişki vardır. Fo,t = So ( 1 + c ) Fo,t : t zamanindaki teslim için t=0'daki vadeli işlem fiyatı So : malın t=0'daki spot fiyatı c : malı vade tarihine kadar taşıma malıyeti ( spot fiyatın yüzdesi cinsinden ) Bu dengenin bozulması halinde yatırımcılar arbitraj kazancı sağlama imkanına sahiptirler. Eğer So< Fo,t olursa, yatırımcı borç alarak spot mal satın almakta, vadeli işlem sözleşmesi satmaktadır. Yaırımcı arbitraj kazancı sağlamıştır. Eğer So > Fo,t olursa, t tarihinde bedelini ödeyeceği vadeli işlem sözleşmesini satın alan yatırımcı malı açığa satmakta, aldığı parayı faiz geliri elde edecek şekilde sözleşme vadesine eşit vadeyle borç vermekte, vade tarihi geldiğinde vadeli işlem sözleşmesinin bedelini ödeyerek pozisyonunu kapatmaktadır. Yaırımcı arbitraj kazancı sağlamıştır. 42 Yatırımcıların arbitraj işlemine girmeleri durumunda oluşan talep değişimi sonucu vadeli fiyat Fo,t = So (1+c) bağıntısını sağlayacak düzeye gelmektedir. Bu durumda arbitraj imkanı ortadan kalkmaktadır. Fakat gerçek piyasada ideal piyasadan farklı olan bazı özellikler, sınırlamalar bulunmaktadır. Alım satım masraflar , açığa satıştaki sınırlamalar, sahip olunan finansal varlıktan sağlanan nakit akışı (örneğin hisse senedi kâr payı gelirleri, bankaya yatırılan dövizden sağlanan gelirler), depolamadaki zorluklar söz konusu sınırlamaları oluşturmaktadırlar. (Aydınoğlu, 2004) Vadeli işlem sözleşmesinin fiyatı genel olarak; ilgili ürünün veya kıymetin spot piyasa fiyatı, geleceğe ilişkin beklentiler, faiz oranı, vadeye kalan gün sayısı, elde edilen nakit akımları (temettü, faiz gibi) ve depolama maliyetleri gibi çeşitli unsurların etkisi altındadır. Vadeli işleme konu ürünün vadeli işlem fiyatı ile spot piyasa fiyatı arasındaki farka “baz” denir. Spot piyasadaki fiyat değişimi ile vadeli piyasalardaki fiyat değişimi birebir aynı ise baz sabittir. Bununla birlikte, vadeli işlem piyasalarında genelde baz, vadeye belli bir süre varken genelde pozitiftir ve vade sonuna doğru azalarak, vade sonunda sıfır olur. Özellikle korunma amaçlı işlemlerde, sözleşmenin vadeye kadar tutulması düşünülüyor ve korunma periyodu ile sözleşmesinin vadesi uyuşmuyorsa o zaman baz riski vardır. Bu durumda, vadeli işlem sözleşmesinde “kısa korunma”da olan yatırımcı; - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla artarsa, - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az düşerse, - spot fiyat artar ve/veya vadeli işlem fiyatı düşerse baz değişiminden kar elde eder. Vadeli işlem sözleşmesinde “uzun korunma”da olan yatırımcı ise; - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az artarsa, 43 - spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla düşerse, - spot fiyat düşer ve/veya vadeli işlem fiyatı artarsa baz değişiminden kar elde eder. 4.16. Future Piyasa Stratejileri Temelde iki tür strateji kullanılmaktadır: 1) Hedging: Hedging yapanların amacı futures sözleşmeler yardımıyla karşılaşabilecekleri riskleri belirli bir değere düşürmektir. Bu risk petrol fiyatı, döviz kuru, borsa indeksi gibi ekonomik değişkenler olabilir. Riskin tamamen ortadan kalkması durumuna tam korunma (perfect hedge) denir. Pratikte tam korunma çok nadirdir. Bununla beraber riski minimize etmek için çeşitli koruma stratejileri oluşturulabilir. Bunun için hangi çeşit pozisyona hangi miktarda girileceği çeşitli yöntemlerle belirlenir. Hedging stratejileri (Daigler, 1994): Risk azaltma: Nakit varlık pozisyonu nedeniyle ortaya çıkan fiyat değişikliklerini önlemek amacıyla kullanılır. Selective hedging: nakit pozisyonun para kaybedeceğinin tahmin edilmesi ile yapılan korunmadır. Eğer tahmin doğruysa yapılan hedging risk, minimize edilmiş olur, bu arada hedging yapılamamış varlık da positif getiri elde eder. Speculating on the basis Optimal risk getirisi: optimal hedge kararı , birleştirilmiş nakit futures pozisyonundan getiriyi ve riskteki düşüşü dikkate alır. Hedge oranı: A. Kontratın nominal tutarı (face value) 44 B. Parasal denklik (money equıvalency): Future kontrat fiyatındaki değişim vadeye bağlıdır. C. Regresyon katsayıları (regression coefficients) Hedge oranını belirleyebilmek için future araçtaki bir değişikliğin nakdi araçta doğuracağı değişikliğin bilinmesi gerekmektedir. Hedge edilecek tutarın doğru olarak saptanabilmesi için kural nakit pozisyonunun peşin ve futures fiyat değişiklikleri arasındaki regresyon katsayısı ile çarpılmasıdır. Hedging için gerekli kontrat sayısını aşağıdaki şekilde formüle edilir. Gerekli kontrat sayısı = (spot pozisyonun nominal değeri / futures kontrat nominal değeri) x parasal denklik x regresyon katsayısı 2) Speculation: Yalnızca kar amacıyla ve belirli riskler alarak future işlemler yapmaktır. Bir varlığın vadeli sözleşme fiyatının , o varlığın vade sonundaki spot fiyatına eşit olmayabileceğini tahmin etmeleriyle spekületörlerin hareketleri başlar. Örneğin, bir varlığın vadeli fiyatının gelecekteki beklenen spot fiyatından daha düşük olduğu kanısına varan bir spekülatör , o varlığın vadeli sözleşmesini satın alır ve bu sözleşmenin fiyatının vade sonundaki spot fiyata eşitlenmek üzere yükseleceğini, kendisinin de bu sözleşmeyi yükselen fiyattan satarak kar etmeyi umar. Eğer, varlığın vadeli fiyatının gelecekteki spot fiyatından daha yüksek olduğu tahmini varsa, o sözleşmeyi vade sonundaki fiyattan geri alabileceğini umarak, vadeli sözleşme satışı yapar. Vade sonuna ilişkin fiyat beklentileri doğru çıkarsa kar ederler. Spekülatörler, futures piyasalarda farklı alım satım stratejileri uygulayabilirler (Ceylan, 2002): Açık Pozisyon Stratejisi: Spekülatörlerin beklentilerine göre uzun veya kısa pozisyon almalarıdır. 45 Marjlı Starteji: Aynı anda, aynı futures sözleşmenin alımı ve satımı yapılmaktadır. Örneğin, spekülatörlerin yakın vadeli futures sözleşmeyi alıp, uzun vadeli futures sözleşmeyi satması. Sözleşme İçi Risk Primi Stratejisi: Aynı borsada, aynı futures sözleşmenin farklı vadelerde alım satımının yapılmasıdır. Örneğin, spekülatörlerin 6 ay vadeli dolar mevduat futures sözleşmesini alıp, 9 ay vadeli futures sözleşmesini satması gibi. 4.17. Hedging ile Uygulama Örnekleri 4.17.1. Faiz Futures Kontratları ile Hedging I.. Long hedge örneği Bir potföy yöneticisi 3 ay vadeli hazine bonosu yatırımı yapmakatadır. Fiaz oranlarının halen yüksek olduğuna ve vade de yeniden yatırıma gittiğinde daha düşük verim sağlayacağına inanmaktadır. Portföy yöneticiasi söz konusu riski futures market’ta önlemek istemektedir. Aşağıdaki örnekte bankanın portföy yöneticisi altı hafta sonra $10,000,000 nominal değerli üç aylık hazine bonosu satın almak istemekte ve bono fiyatlarının artacağına inanmaktadır. Peşin pazar (cash market) 2 Ocak : iskontolu verim = %13 13 Şubat: banka $10,000,000 nominal bedelli 90 günlük hazine bonosunu iskontolanmış verimim %12’den satın alır. Net mal. =$9,700,000 Hazine bonosunu %13 iskonto yerine %12 iskonto ile satın almanın ek maliyeti $9,700,000 - $9,675,000 = $25,000 Futures pazarı 46 2 Ocak : banka $10,000,000 nominal bedelli mart 90 günlük hazine bonosunu 86.50’den, yani %13.50’den satın alır. 13 Şubat : banka $10,000,000 nominal bedelli 90 günlük hazine bonosunu 87.50’den, yani %12.5 ile satar. Futures kontrat net kazancı kontrat başına 100 tick’dir. 10x100x$25 =$25,000 Örnekte faiz oranları beklenildiği gibi düşmekte (bono fiyatları artmakta) ve portföy yöneticisi şubat ayında hazine bonoları satın alırken $25,000 daha fazla ödeme yapmaktadır. Futures piyasasında hedge işlemine başvuran yönetici futures fiyatların cari (spot) fiyatlarla paralel değişmesinin yararını futures pazarda yaptığı longo hedge uygulamasıyla $25,000’lık bir kazanç sağlayarak görmüştür. II. Short hedge örneği Bir şirket 5 yıl vadeli her üç ayda bir faizi yeniden ayarlanan üç ay vadeli sterlin mevduat faizi + %1 spread ile kredi almıştır. Finans yöneticisi iki buçuk ay sonraki faiz ayarlama tarihinde faiz oranlarının yükselmesini beklemektedir. Peşin pazar 1 Mart: şirket £5,000,000’lik kredisini iki buçuk ay sonra yenilemeyi düşünmektedir. Cari kredi faizi %14’tür. (%13+%1) 15 Mayıs: şirket üç ay için %16 (%15+%1) faizle £5,000,000 borçlanır. Sonuçta; Üç ay için %14 faizle £5,000,000 borçlanma maliyeti =£175,000 Üç ay için %16 faizle £5,000,000 borçlanma maliyeti =£200,000 Faiz giderindeki artış =£25,000 Future pazarı 47 1 Mart: şirket =£5,000,000 nominal bedelli 20 adet haziran sterlin mevduat kontratını 86.25’ten satar. (100-13.75) 15 Mayıs: şirket 84.25’ten £5,000,000’lik haziran futures sterlin kontratı satın alır. (100-15.75) Sonuçta; Futures kontratı başına kazanç = 200 ticks Nakdi kazanç = 20 x 200 x 6.25 =£25,000 (Ersan, 2003) 4.17.2 Yabancı Para ya da Döviz Futures ile Hedging (Kur riski yönetimi) Türkiye’de faaliyette bulunan yabancı sermayeli bir kuruluş 1 mart tarihinde amerika’dan üç ay vadeli olarak $4 milyon tutarında kimyevi madde ithal etmek istemektedir. Şirketin ithalatı dolar, ihracatı ise pound-sterlin cinsindendir. Dolayısıyla kur riski sözkonusudur. Spot döviz kuru $1.6149/£, Üç aylık vadeli (forward) kur $1.6065/£, Haziran lıffe $/£ futures kontratının fiyatı $1.6090/£ Forward ve futures fiyatlarını inceleyen finans yöneticisi Gelecekte pound’ın dolar’a karşı değerinde kaybın beklendiğini gözlemlemiş ve bu duruma karşı futures piyasasında döviz kuru hedging işlemine başvurmuştur. Peşin pazar (cash market) 1 Mart: Spot kur =$1.6149 x $4,000,000 =£2,473,933.60 1 Haziran: Spot kur =$1.56 x $4,000,000 =£2,564,102.60 Fırsat kaybı = £87,169.00 Futures pazarı 1 Mart: 99 hazine sterlin kontratı $1.6090/£’den sat (tanesi £25,000) Kontrat değeri $1.5560x 99 =£2,475,000.00 48 £2,475,000.00 x $1.6090 = $3,982,275 1 Haziran $1.5560’dan 99 adet haziran seterlin kontratı satın al Kontrat değeri $1.5560/£ x 99 x £25,000 =$3,851,100 Futures kazanç =$131,175 $1.56’lık spot kurdan £’ne çevir $131,175/$1.56£ = £84,086.54 Hedge etkinliği = £84,086.54/£87,169.00 =%96.5 Örnekteki hedging girişimi başarılı sonuçlanmıştır. £87,169.00’lık fırsat kaybına karşılık sadece £3,082.42’lık net işlem zararı (net transactıon loss) vardır. Örnekte $4 milyon’luk açık pozisyon 99 det futures kontratı ile hedge edilmeye çalışılmış, bu nedenle $4,000,000 - $3,982,275 =17,725 tutarındaki pozisyon hedge edilememiştir. (Küçükkocaoğlu, 2004) 49 5. FUTURE VE FORWARD KONTRATLARI ARASINDAKİ FARKLAR Future ve forward kontratları arasındaki farklar yedi farklı açıdan ele alınabilir (Özkan, 2004): Amaç bakımından farklar: Forward işlemlerde amaç, ürünün fiziki olarak tedarik edilmesi iken, vadeli işlemlerde sözleşmelerin alınıp satılarak ürünün gelecekteki fiyatının belirlenmesidir. Mekan bakımından farklar: Vadeli işlemler, organize bir borsada, borsa üyeleri aracılığıyla borsanın belirlemiş olduğu kurallar çerçevesinde yapılır. Forward işlemleri ise, gerçekleştirilmesi için organize bir borsanın gerekli olmadığı, birbirine güven duyan kişilerin serbest bir ortamda yapabilecekleri alım satım işlemleridir. Standart açısından farklar: Forward işlemlerde malın kalitesi, miktarı, teslim yeri ve tarihi alıcı ve satıcı arasında serbest irade beyanıyla belirlenirken, vadeli işlemlerde tüm bu insanlar borsa tarafından daha önceden standart hale getirilmektedir. Alım satımlar bu standart kurallar çerçevesinde yapılır. Takas merkezi bakımından farklar: Forward işlemler, iki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı olarak gerçekleştirilir. Vadeli işlemler piyasasında alıcı ve satıcılar birbirlerini tanımak zorunda değildir. Tarafların birbirlerine olan yükümlülüklerinin yerine getirileceğini, borsa takas merkezi garanti eder. Teminat sistemi ve güncelleştirme bakımından farklar: Bir forward işlemi gerçekleştirmek için belirli bir teminat yatırma zorunluluğu yoktur. Ayrıca kar ve zarar, vade sonunda teslimatın gerçekleştirilmesi aşamasında ortaya çıkar. Vadeli işlemlerde ise, gerçekleştirilen her işlem için belirli bir teminat yatırma zorunluluğu vardır. Kar ve zarar ise vade sonunda değil günlük olarak tarafların hesaplarına yansıtılır. Likidasyon açısından açısından farklar: 50 Forward işlemlerde, tarafların sorumluluğu vade sonuna kadar devam eder. Vade geldiğinde teslimat işlemi ile sona erer. Vadeli işlemlerde ise, sözleşmeyi likitide etmek (pozisyonu kapatıp teslimat zorunluluğundan kurtulmak) için taraflar sözleşme süresinin dolmasını beklemek zorunda değildir. Ters yönlü işlem ile pozisyonlarını kapatarak her an pozisyondan çıkabilirler. Devir hakkı ve teslimatı açısından: Forward piyasalarda sözleşme üçüncü kişiye devredilemezken, future piyasalarda sözleşmeler üçüncü kişilere devredilebilmektedir . Forward Sözleşmeler vs. Futures Sözleşmeler Yer ve tarih iki taraf arasında Teslimat günleri ve yerleri standarttır. serbestçe belirlenir. Pozisyon sahibi vade sonuna kadar Ticaretin asıl amacı teslimattır. Miktar pazarlığa tabidir. Standart miktarlar. İşlemin hacmiyle , kredi riskiyle, her İşlemin hacmine bakmaksızın tüm beklemeyip pozisyonu kapatmaktadır. yatırımcıya göre değişir. katılımcılar için aynı fiyat uygulanır. Günlük fiyat limitleri yoktur. Kendi kendini denetler. Depozito pazarlığa tabidir. Merkezi bir sistemle denetlenir. Tamamlama marjini alınmamaktadır. Kurallar gereğince başlama ve Fiyatların değişkenliğine karşın belirli limitler mevcuttur. Bankalar ve aracıların vasıtasıyla tamamlama marjinleri yatırmak gerçekleştirilmektedir. gerekmektedir. Anlaşılan sözleşmeden fiyat değişikliği, veya kalite riski yoktur. Her işlemin günlük değerini, nakit ödemeleri ve teslimat prosedürlerini 51 bir takas odası mevcuttur. Aracının karı yüzünden sözleşme pahalıya yapılır. Standart sözleşme ve istenen teminat Nakit akışı yoktur. Tarafların sözleşmeye uymama riski Düşük maliyetlidir. vardır. Sözleşmenin performansını garanti arasındaki fark nedeniyle risk doğar. Üçüncü şahıslara devredilemez. etmek için fiyatlar değiştikçe günlük Vade bitiminde malı ya da finansal nakit akışı doğar. enstrümanı teslim etmek zorundasın. Tarafların sözleşmeye uymama riski yoktur. Forward pazarlarda fiyatlar genelde Avrupa sistemine (dolar başına yerel Üçüncü şahıslara devredilebilir. para) kote edilmiştir. Vade bitiminde malı ya da finansal enstrümanı teslim etmek zorunluluğu yoktur. Yabancı para futures kontratları banka ile müşteri arasında düzenlenen forward anlaşmalardan farklı olarak Amerikan tipi kotasyona tabidirler. 52 Forward Futures Riskten Korunma Aracı Evet Evet Standart Sözleşmeler Hayır Evet Tezgahüstü Piyasa Borsa Fiziki Teslimat Var Genelde Yok Teminat Zorunluluğu Genelde Yok Var Vadeye Kadar Nakit Akışı Yok Var Kredi Riski Var Yok Kaldıraç Etkisi Önemi Yok Var Hak ve Yükümlülük Birlikteliği Var Var Temel Özellikler yATIRIM Borsada/Tezgahüstü Piyasada İşlem Görme 6. SONUÇ Türevsel ürünler, kur ve faiz riski yönetiminde en gelişmiş ve yaratıcı finansal araçlardır. Organize borsalar yanısıra tezgah-üstü pazarlarda da işlem gören bu ürünler temeldeemtia fiyatlarına, dövize, faize ve özsermayeye dayanmaktadır. 53 Forward, futures, opsiyon, ve swap türevsel ürünlein başlıcalarıdır. Banka ve müşterileri arasında istek ve ihtiyaçlar doğrultusunda gerçekleştirilen forward işlemlerden farklı olarak futures kontratları organize borsalarda alınıp satılan standart sözleşmelerdir. Borsa takas kurumunun her işlemde karşı taraf olarak devreye girdiği futures sözleşmelerde, taraflar kontratın belirli bir yüzdesini teminat olarak yatırmakta ve alıcı ile satıcının hesapları “marking to market” denilen bir süreç ile günlük olarak dengelenmektedir.(Ersan, 2003) Gelecek sözleşmeleri, bünyesinde taşıdığı özellikler ile kullanıcılarına büyük kolaylıklar sağlayan günümüzün en fazla rağbet edilen finans ve risk aktarma araçlarının başında gelmektedir. Ekonomik kararları alan merkez ve piyasa güçlerinin en çok bilmek istedikleri konu olan gelecekteki fiyat konusu, gelecek piyasasının uygulandığı alanlarda otoritelere bir fikir vermektedir. Gelecek piyasalarının devreye girmesi piyasada yaşanan gelecek fiyatlarının belirlenmesindeki belirsizliği giderebilecektir. Gelecek piyasalarının başarılı olabilmesinde en önemli unsurlardan biri de ekonomik istikrardır. Gelecek sözleşmelerinin başarısı bu işlemlerin yapılacağı borsaların teknik yapıları ve iletişim imkanlarının geliştirilmesi, sistemin işleyişi, faaliyetlerinin çerçevesini belirleyen sağlam hukuksal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi ve oyuncuların yeterli biçimde aydınlatılarak belirli bir toplumsal altyapının oluşturulmasıyla mümkün olabilecektir (Alper, 2004). Piyasanın istikrar ve güven içinde işleyebilmesi sert fiyat hareketlerinden ve kolay manipülasyonlardan etkilenmemesinin sağlanması ve için denetim mekanizmasının kurulması şarttır. Vadeli işlem sözleşmeleri, son derece esnek araçlardır. Tarafların gelecekte borçlanma ve yatırımlarını etkileyecek, faiz ve kur oranlarındaki değişkenliğe karşı korunmaları için rahatlıkla kullanılabilmekte ve hem alıcı, hem de satıcı tarafın ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde düzenlenebilmektedir. Son derece basit ve anlaşılır bir türev ürünü olan forward sözleşmeleri riskten korunma yanında, arbitraj ve spekülasyon amacıyla da kullanılmaktadır. 54 (Değer, 2004) Altyapısıyla, teknik kapasitesiyle ve standartlarıyla geniş bir tabana yayılmış sağlıklı bir türev piyasasının önemli ekonomik işlevler üstleneceği bir gerçektir. Kur ve faiz risk yönetiminde yaratıcı ve gelişmiş teknikler olan forward ve future, bugünün iş dünyasında ekonominin ve piyasanın gelişmişlik düzeyi oranında rekabet şansı yaratabilmek için yoğun şekilde kullanılmaktadır. İletişim ve bilgi teknolojisi geliştikçe, bankalar ve borsalar tarafından önerilen türev ürünlerinin karmaşıklığı ve hacmi de artmaktadır.
