NEDENLERİ AÇIKLAMA

sorular – sorular - sorular

Yabancı bir ülkeye gittiniz. Kendinizi
gergin ve sıkıntılı hissediyorsunuz;
insanlara kalacağınız otelin yerini
sorduğunuzda biraz uzak
davrandıklarını düşündünüz.
Niçin?
Neden?
NEDENLERİ AÇIKLAMA
Atıflar (Yüklemleme)
Ne
sebeple?
Niye?
NEDENSEL ATIFLAR



Kişiler
Fiziksel olgular
İnsan davranışları
hakkında nedensel açıklamalar
yaparız.

“The whole of science is nothing
more than refinement of everyday
thinking.”
Albert Einstein
Bilimin tamamı gündelik düşünmenin
rafineleşmesinden (süzülmesinden)
başka bir şey değildir.
Atıf Kuramları
Heider (1958) ve «Naif Psikoloji»
 Jones ve Davis (1965); «Uyuşan
Çıkarsamalar»
 Kelley (1967; 1973); «Küp Modeli»
 Weiner (1979; 1985; 1986);
«Başarının nedenlerine ilişkin
atıflar»

Heider ve Naif Psikoloji (1958)


İnsanlar  Naif bilimci
3 ana ilke



Kendi davranışlarımız güdülü olduğuna
göre diğerinin davranışları da güdülü;
onların güdülerini bulmak için sebep
arama eğilimi
Çevremizi öngörme ve kontrol etme
için sabit özellikler arama eğilimi
Nedenleri açıklamada davranışı yapana
(içsel) veya duruma (dışsal) atfetme
eğilimi
Jones ve Davis (1965); Uyuşan
Çıkarsamalar Kuramı


Davranışlarımız niyetli.
Bu niyetle uyuşacak bir çıkarımda
bulunuruz.
İpuçları
Davranış
Uyuşan çıkarsama
Serbestçe
Davranış
seçilmiş
Alışılmadık bir etkisi var
Sosyal olarak arzulanır değil
Bizi etkilemek üzere yapılmış
görünüyor
kişinin bazı
“doğru” niteliklerini (kişilik
çizgileri, niyet, güdü,
tutum v.b.) yansıtır.
Kelley (1967; 1973); Küp Modeli
Temeli Heider
“Bilimci gibi insan”
Mevcut enfo. göre 2 durum
1. Atfeden çeşitli kaynaklardan enfo. alır ve
gözlemlediği bir sonucun ve olası
sebebinin birlikte değişmesini
algılayabilir (covariation).
2. Enfo. tek bir gözlemden gelir ve atıfta
gözlemlenen davranışın olası makul
sebeplerini oluşturan birtakım faktörleri
dikkate almak gerekir (configuration).
Kelley; Küp Modeli
1. Birlikte değişme


(covariation)
Aynı zamanda meydana gelen iki
olaydan biri diğerinin nedeni olarak
algılanır.
3 grup enfo.
 Belirli
bir kişi tarafından
 Potansiyel bir sebeple
 Belirli bir eylemin birarada
bulunuşu
Kelley; Küp Modeli

Fatma Cem Yılmaz’a gülüyor.
Her zaman mı?
 Sadece Fatma mı?
 Sadece Cem Yılmaz’a mı?
 Herkes mi gülüyor?

Tutarlılık (her zaman)
 Ayırdedicilik (sadece o)
 Görüş birliği (herkes)

Kelley; Küp Modeli
Tutarlılık
Ayırdedicilik
Görüş birliği
Yüksek
Bu komedyene her zaman güler
Düşük
Bu komedyene bazen güler
Yüksek
Sadece komedyene güler
Düşük
Herşeye güler
Yüksek
Komedyene herkes güler
Düşük
Komedyene sadece Fatma güler
Kelley; Küp Modeli
Görüş
Tutarlılık Ayırdedicilik birliği
Düşük
Atıf
Azaltma (farklı bir
neden arama)
Yüksek
Yüksek
Yüksek
Dışsal
(uyarana atıf)
Yüksek
Düşük
Düşük
İçsel (kişiye atıf)
Kelley; Küp Modeli
2. Gruplaşma (configuration)
 Enfo. tam değilse tek gözlem+nedensel şema
kullanılır.
 İndirim ilkesi
 Başka makul nedenler bulunduğunda belli bir
nedenin sonuca sonuca yolaçmadaki katkısı
azalır.
 Arttırım ilkesi
 Zorlaştırıcı bir dış nedenin varlığı, içsel bir
kolaylaştırıcı etkenin hem varolduğu hem de
güçlü olduğu izleniminin artmasına hizmet
eder.
Tek bir potansiyel
neden var
Davranış
yapılır
Tek bir potansiyel
nedene makul bir ağırlık
yada önem atfedilir.
Davranış
yapılır
İndirim ilkesi işler.
Her bir potansiyel
nedene daha az ağırlık
ya da önem verilir
Davranış
yapılır
Davranışa biraz ağırlık
ve önem atfedilir.
Davranış
yapılır
Arttırım ilkesi işler.
Kolaylaştırıcı faktöre daha
büyük ağırlık ya da önem
atfedilir.
1. Potansiyel neden
2. Potansiyel neden
3. Potansiyel neden
Sadece
kolaylaştırıcı faktör
var.
Hem kolaylaştırıcı
hem de zorlaştırıcı
faktörler var.
Weiner’in Atıf kuramı


Başarı ve başarısızlık durumlarında
nedensel açıklamalar
3 performans boyutu

Odak: Performansın nedeni


Sabitlik


Aktör (içsel) / Durum (dışsal)
İçsel ya da dışsal neden sabit /sabit değil
Kontrol edilebilirlik

Kontrol edilebilir / edilemez
Odak, sabitlik ve kontrol edilebilirliğin bir
fonksiyonu olarak başarı atıfları
İçsel
Dışsal
Sabit
Sabit değil Sabit
Sabit değil
Kontrol
edilebilir
Tipik
çaba
Alışılmadık
çaba
Diğerlerinin her
zamanki
yardımı veya
engeli
Diğerlerinin
alışılmamış
yardımı
veya engeli
Kontrol
edilemez
Yetenek
Ruh hali
İşin güçlüğü
Şans
Kendi davranışını açıklama
KENDİNİ ANLAMA
 Kendini Algılama Kuramı (Bem,
1972)


İçsel ipuçlarımızın zayıf veya bulanık
olduğu durumlarda duygularımızı veya
tutumlarımızı çıkarsamak için kendi
davranışlarımızla ilgili gözlemlerimizi
kullanırız.
O halde, “ne yaptığımız ne
düşündüğümüzü belirler”
Kendini algılama ve içkin (intrinsic)
motivasyon


Zevk için yaptığınız bir eylem için
fazladan ödül alırsanız ne olur?
“Aşırı Haklılaştırma Etkisi”
Kendini zora sokma
(Self-handicapping)


Gelecekteki başarısızlıklar için dışsal
nedenleri önceden hazırlamak
Sonuç???
NEDENSEL AÇIKLAMALARDA
YANLILIKLAR
Atıf süreci her zaman rasyonel ve mantıklı
mı?
“Temel atıf hatası” (Fundamental Attribution Error):
 İçsel nedenlerin rolünü fazla tahmin
etme; bağlamı ihmal etme

İnsanlar niçin temel atıf hatası yapar?

Dikkatin odağı
 Eylem ön plana çıkıp, bağlam arka planda kaldığı
için

Fark yaratan unutma


Kültürel ve gelişimsel faktörler:


Durumsal faktörler, kişisel eğilimlerden daha kolay
unutulur.
Doğu ve Batı kültürlerindeki karşılaştırmalı
çalışmalarda farklar bulunmuştur.
Dil faktörü

Örneğin İngilizce’de aktörle eylemi aynı sözcüklerle
betimlemek zor. Nazik veya dürüst insan, eylem
olabilir ama koşullar olamaz.
NEDENSEL AÇIKLAMALARDA
YANLILIKLAR

Aktör-gözlemci etkisi:

“Sen düştün, beni ittiler.” Kendi
davranışını dışsal, diğerinin davranışını
içsel sebeplere bağlama eğilimi

Niçin?

Kendimiz için durumsal faktörlerin
farkındayız.
NEDENSEL AÇIKLAMALARDA
YANLILIKLAR

“Kendini kayırma” yanlılığı:


Olumlu davranışları “ben yaptım”
Olumsuz durumlar “koşulların eseri”
Niçin?
Benlik saygısını arttırma
 Diğerlerinin gözündeki imajı koruma ve
geliştirme
