Aḳsām-ı Sebʿa (Yedi Kısım) Arapça fiil köklerinin çeşitleri

Aḳsām-ı Sebʿa (Yedi Kısım)
Arapça fiil köklerinin çeşitleri
Arapçadaki bütün fiil köklerinden, o kökler vezin denilen kalıplara uydurularak yeni kelimeler
türetilebilir. Fiil kökü sülāsīyse o köke ait olan üç sessiz harf, 1 çeşitli seslilerle sessizlerden oluşan belli
bir vezne kaideli bir şekilde sokulur. Böylece manası tahmin edilebilir bir kelime ortaya çıkar.
Yukarıda belirtildiği gibi sülāsī kökler üç sessiz harften oluşur. Ancak bazı kökler, kendilerinden
türeyen kelimelerin belli vezinlerde hafif değişikliklere uğramasını sağlayan niteliklere sahiptir.
Her kökün bütün vezinlerdeki tam şekillerini tahmin edebilmek hedefiyle bütün kökler, olabilecek
bütün bu istisnaî niteliklerini hesaba katarak yedi kategoriye ayırabiliriz. Bu kategorilere bir sistem
olarak ‫ اﻗﺴﺎم ﺳ�ﺒﻌﻪ‬aḳṣām-ı sebʿa denir.
Aḳṣām-ı sebʿada bütün fiiller iki gruba ayrılır: ‫ ﲱﯿﺢ‬ṣaḥīḥ (‘doğru, otantik’) fiiller ve ‫ ﻣﻌﺘﻞ‬muʿtel (‘hasta,
sakıncalı’) fiiller. Bu iki grubun arasındaki temel fark sahih fiillerin köklerinin illetli (sıkıntılı)
dediğimiz ‫ و‬veya ‫ ی‬harflerinden2 hiçbirini içermezken mutel filllerin köklerinin bunlardan en az bir
tanesini çeştli pozisyonlarda içermesidir. İlletli harfler bazı vezinleri sahih fiillerle kullanılan daha
normal şekillerine göre kayda değer bir biçimde değiştirdiği için mutel fiiller aynı zamanda illetli fiiler
olarak da bilinir.
1F
Sahih ve mutel fiiller de niteliklerine göre daha spesifik gruplara ayrılabilir. O grupların isimleri,
herbirinde bulunan köklerin belirgin unsurlarıyla birlikte aşağıda bulunabilir.
1 Şimdilik dört veya
2 Bazi
beş sessizden oluşan kökler konumuzun dışındadır.
vezinlerde bu harflerden biri ‫ ا‬harfine dönüşebilir ancak hemzesiz elif bir kökün aslî harflerinden olamaz.
1
Ṣaḥīḥ fiil çeşitleri
1. Sālim ( ‫ ) ﺳﺎﱂ‬fiil
En kaideli fiil türüdür. İlletli harf içermez, hemze içermez, ve ikinci ve üçünce harfleri
birbirinden farklıdır – ör ‫ﻛﺘﺐ‬, ‫ﲻﻞ‬, ‫ﺣﺮك‬.
C1
C2
C3
(normal harf) (normal harf) (normal harf)
2. Mehmūz ( ‫ ) �ﻤﻮز‬fiil
Harflerinden biri hemzedir. Bu hemze bazı fiil çekimlerini daha çok etkiler ve Osmanlıcada
yaygın kullanılan vezinlerde büyük değişikliğe sebep olmaz.
1. harf hemze: ‫ �ﻤﻮز اﻟﻔﺎء‬mehmūz’ül-fā’ – ör. ‫‘ ٔأ�ﺪ‬vermek’
C1
‫ء‬
C2
C3
(normal harf) (normal harf)
2. harf hemze: ‫ �ﻤﻮز اﻟﻌﲔ‬mehmūz’ül-ʿayn – ör. ‫‘ ﺳأٔل‬sormak’
C1
(normal harf)
C2
‫ء‬
C3
(normal harf)
3. harf hemze: ‫ �ﻤﻮز اﻟﻼم‬mehmūz’ül-lām – ör. ‫‘ ﻗﺮ ٔأ‬okumak’
C1
C2
(normal harf) (normal harf)
C3
‫ء‬
3. Mużāʿaf / Muḍāʿaf ( ‫ ) ﻣﻀﺎﻋﻒ‬fiil
İkinci ve üçüncü harfleri aynıdır – ör ‫‘ ﺣبﺐ‬sevmek’. Bu hadisenin de Osmanlıcada yaygın
kullanılan vezinlerde pek bir etkisi yoktur.
C1
C2
C3
(normal harf) (normal harf) (C2 ile aynı)
2
Muʿtel fiil çeşitleri
4. Mi�āl / Mi�el ( ‫ ) ﻣثﺎل‬fiil
İlk harfi illetlidir. İlletli harfin asıl halinin ya ‫ و‬ya da ‫ ی‬olması lazım ve bu fiilden fiile
değişmektedir – ör. ‫‘ و�ﺪ‬bulmak’, ‫‘ �ﴪ‬kolaylaşmak’. Bunlar tesadüfen dersimizin konusu olan
fāʿil ve mefʿūl vezinlerinde bulunabilir, yani ism-i fāʿil ve ism-i mefʿūlleri sahih fiil gibi kurulur
– ör. ‫ ﻣﻮﺟﻮد‬mevcūd ‘bulunan’.
C1
‫ و‬ya da ‫ی‬
C2
C3
(normal harf) (normal harf)
5. Ecvef ( ‫ ) اﺟﻮف‬fiil
Ortadaki harf illetli, ya ‫ و‬ya da ‫ ی‬olur – ör. ‫‘ ﻗﻮل‬demek, söylemek’ ya da ‫‘ ﺳﲑ‬yürümek’.
C1
(normal harf)
C2
‫ و‬ya da ‫ی‬
C3
(normal harf)
Fāʿil vezni yerine ecvef fiilerin ism-i fāʿili (hareketi yapanı ifade eden isim) iki heceyi ayıran bir
hemze ile yapılır, ancak bazı metinlerde bu pozisyonda ‫ ی‬olarak enterprete edip hem öyle
yazılmış hem de öyle telaffuz edilmiştir – ör. ‫‘ ﻏﯿﺐ‬eksilmek, yok olmak’ kökünden ‫ �ﺎﺋﺐ‬ġā’ip
ya da ‫ �ﺎﯾﺐ‬ġāyıp ‘kayıp’.
Ecvef fiillerin ism-i mefʿūlünün iki hecesi de mefʿūl veznindekilerden farklıdır; mesela ikinci
harf tamamen düşer ve ikince hecedeki sesli kökün asıl halinde bulunan ū ya da ī olur – ör. ‫زور‬
‘ziyaret etmek’ kökünden ‫ ﻣﺰور‬mezūr ‘ziyaret edilen’ ya da ‫‘ �ﯿﻞ‬ölçmek’ kökünden ‫ﻣﻜیﻞ‬
‘ölçülen’.
ism-i fāʿil
C1ā’iC3
ism-i mefʿūl
C2 ‫ و‬ise C2 ‫ ی‬ise
meC1ūC3 meC1īC3
3
6. Nāḳıṣ ( ‫ ) �ﻗﺺ‬fiil
Nāḳıṣ fiillerinde üçüncü harf illetlidir. Bu harf asıl kökte ya ‫ و‬ya da ‫ ی‬olur.
C1
C2
(normal harf) (normal harf)
C3
‫و‬/‫ی‬
Nāḳıṣ fiillerinin de ism-i fāʿil ism-i mefʿūlleri sahih fiillerden farklıdır. İsm-i fāʿilin sonunda her
zaman ‫ ی‬ī olur – ör. ‫‘ ﺑﻘﯽ‬kalmak’ kökünden ‫ �ﰵ‬bāḳī ‘geri kalan’ ya da ‫‘ دﻋﻮ‬çağırmak, davet
etmek’ kökünden ‫ داﻋﯽ‬dāʿī ‘çağıran, davet eden’.3 İsm-i mefʿūlün son hecesi ise kökteki asıl
sesliyle biter – ör. ‫‘ ﺑﲎ‬kurmak’ kökünden ‫ ﻣبﲎ‬mebnī ‘kurulan’ ya da ‫‘ ﻋﻔﻮ‬affetmek’ kökünden
‫ ﻣﻌﻔﻮ‬maʿfū ‘affedilen’.
ism-i fāʿil
ism-i mefʿūl
C3 ‫ و‬ise C3 ‫ ی‬ise
meC1C2ū meC1C2ī
C1āC2ī
7. Lefīf ( ‫ ) ﻟﻔیﻒ‬fiil
Kökünün üç harfinden ikisi de illetliyse o fiile lefīf denir. Lefīf fiillerin iki çeşidi var: bir illetli
harf kökün başında öbürü sonundaysa buna ‫ ﻟﻔیﻒ ﻣﻔﺮوق‬lefīf-i mefrūḳ denir; illetli harflerin ikisi
de kökün sonunda yanyana bulunuyorsa buna ‫ ﻟﻔیﻒ ﻣﻘﺮون‬lefīf-i maḳrūn denir.
1. ve 3. harf illetli: ‫ ﻟﻔیﻒ ﻣﻔﺮوق‬lefīf-i mefrūḳ – ör. ‫‘ وﰵ‬korumak’
C1
‫و‬/‫ی‬
C2
(normal harf)
C3
‫و‬/‫ی‬
2. ve 3. harf illetli: ‫ ﻟﻔیﻒ ﻣﻘﺮون‬lefīf-i maḳrūn – ör. ‫‘ ﻃﻮی‬dürmek’
C1
(normal harf)
C2
‫و‬/‫ی‬
C3
‫و‬/‫ی‬
Lefīf fiilerin ism-i fāʿil ism-i mefʿūlleri nāḳıṣ fiillerinki gibi yapılır.
3 Klasik
Arapçada kullanılan bir şekli daha var ama Osmanlıca pek rastlanmadığından dolayı konumuzun dışındadır.
4