cümlede anlam ve anlatım

CÜMLEDE ANLAM VE ANLATIM
Cümle bir duyguyu, bir düşünceyi, bir dileği anlatan söz
dizisidir.
Sözcük kavram birimi, cümle ise yargı birimidir.
Cümlenin oluşması için iki temel öğe olan “yüklem ve
özne”ye ihtiyaç vardır.
UYARI: Yargı oluşmadığı halde düşüncenin anlaşılırlığı
sağlanmış olan yüklemsiz cümlelere “eksiltili cümle ”denir.
Önce acı bir çığlık, sonra ağlaşan,haykıran insanlar...
CÜMLEDE KONU:
Konu anlatılmak istenendir. Cümlenin konusunu bulmak
için vurgulanan sözcüğün içerdiği anlamla (bkz. cümle
vurgusu ) öteki sözcüklerin anlamını birleştirmek gerekir.
ÖR:
Cumhuriyet dönemi romanı, köy ve köylü sorunlarını işler.
Cümle vurgusu
Konu:Cumhuriyet dönemi romanının içeriği.
CÜMLEDE ANLAM İLİŞKİLERİ
Cümledeki anlam ilişkilerini beş grupta toplamak
mümkündür:
1.Neden-sonuç ilişkisi
2.Amaç ilişkisi
3.Koşul ilişkisi
4.Karşılaştırma ilişkisi
5.Açıklama(yorum) ilişkisi
NEDEN-SONUÇ İLİŞKİSİ
Yargılardan biri ötekinin gerçekleşmesine neden
oluyorsa bu cümleler arasında neden- sonuç ilişkisi vardır.
Bu tip cümlelerde “niçin” sorusunun yanıtı aranır.
Ör:
Derse geç kaldığı için üzülmüş.
Trafik yoğun olduğundan gecikmiş.
Çalıştı da başardı.
AMAÇ İLİŞKİSİ
Eylemin hangi amaçla yapıldığını bildiren cümlelerdir.
Böyle cümlelerde “hangi amaçla” sorusunun yanıtı
aranır.
Ör:
Okula gitmek için evden çıktı.
Konuşmak üzere kürsüye yöneldi.
Sizi görmeye geldim buraya.
UYARI:Cümlede neden-sonuç ilişkisiyle amaç ilişkisini
ayırt edebilmek için , “için” sözcüğü yerine “amacıyla”
sözcüğü konur.
Ör:
Ev almak için (amacıyla) para biriktiriyordu.
Hastalandığı için okula gidemedi.
KOŞUL İLİŞKİSİ
Birden fazla yargı içeren cümlelerde yargılardan biri
diğerinin koşulu (şartı) olabilir.
Ör:
Beni dinlerseniz, kazançlı çıkarsınız.
Bu kitabı sana geri almak üzere veriyorum.
Çalışırsanız, başarırsınız.
KARŞILAŞTIRMA İLİŞKİSİ
Birbiriyle ilgili varlıkların ve durumların karşılaştırıldığı
cümledir. “Daha ,kadar” gibi sözcükler kullanılarak
karşılaştırma yapılır.
Ör:
Bugün dünden daha soğuktu.
Kazanmayı en az senin kadar istiyordu.
Tiyatro ruhların ,hastane gövdelerin şifa kaynağıdır.
AÇIKLAMA (YORUM) İLİŞKİSİ
Birden fazla yargı içeren cümlelerde yargılardan biri
diğerinin açıklaması veya yorumu olabilir.
Ör:
Kitap okumak yararlıdır; sözcük haznemiz gelişir,bilgimiz
artar,kavrayışımız hızlanır.
CÜMLEDE NESNELLİK- ÖZNELLİK
NESNEL ANLATIMLI CÜMLELER
Doğruluğu herkes tarafından kabul edilen, kanıtlanabilir
nitelik taşıyan cümlelerdir.
Ör:
Tiyatronun temel amacı toplumu eğitmektir.
Milleti , millet yapan en önemli unsurlardan biri de
“dil”dir.
ÖZNEL ANLATIMLI CÜMLELER
Doğruluğu kişiden kişiye değişebilen,kanıtlanması
mümkün olmayan, kişinin duygularının da rol aldığı
cümlelerdir.
Ör:
Tiyatro, sinemadan daha önemli bir sanattır.
Orhan Veli’nin en güzel şiiri “İstanbul’u Dinliyorum”
dur.
UYARI
Bazı cümlelerde nesnellik ve öznellik bir arada
bulunabilir.
Ör:
İstanbul, Türkiye’nin en güzel ve en kalabalık şehridir.
CÜMLEDE ANLATIM BİÇİMLERİ
Cümlede iki türlü anlatım biçimi vardır:
1-Doğrudan anlatım
2-Dolaylı anlatım
DOĞRUDAN ANLATIM
Başkasına ait bir sözün anlatıcının yazısı ya da
konuşması içinde aynen kullanılmasıdır.
Aynı şekilde kişinin kendine ait sözleri de doğrudan
anlatımdır.
Ör:
Atatürk: “Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir. İleri!.. ” dedi.
DOLAYLI ANLATIM
Başkasına ait bir sözün anlatıcının ağzından anlatımıdır.
Ör:
Atatürk, orduların ilk hedefinin Akdeniz olduğunu ve o
yöne ilerlemeleri gerektiğini söyledi.
CÜMLEDE NİTELİK
Bir cümlenin değeri altı niteliğe göre belirlenir:
1-Duruluk
2-Açıklık
3-Yalınlık
4-Özgünlük
5-Doğallık
6-Akıcılık
DURULUK:
Cümlede gereksiz sözcük bulunmamasıdır.
Ör:
Partiler arasındaki mevcut anlaşmazlıklar giderek
büyüyordu.
Partiler arasındaki anlaşmazlıklar giderek büyüyordu.
Bu büyük adama duyduğumuz saygı ve hürmet sonsuzdu.
Bu büyük adama duyduğumuz saygı sonsuzdu.
Bu büyük adama saygımız sonsuzdu.
YALINLIK:
Yalınlık, anlatımın özentisiz ve süssüz olması demektir.
Gereksiz özentiler ve süslemeler cümleyi yalınlıktan
dolayısıyla da anlaşılırlıktan uzak kılar.
Ör:
Atilla İlhan, 80 yıllık ömrünü tamamlayarak ezeli ve ebedi
istirahata kavuştu.
AÇIKLIK:
Cümleden tek bir anlam çıkmalıdır. Cümleden farklı
anlamlar çıkıyorsa o cümle açıklık niteliğinden yoksundur.
Cümlede açıklık olmayışı üç nedene bağlanabilir:
1-Sözdizimi yanlışı, sözcüklerin yerli yerinde
kullanılmaması,
Ör:
Ben seni Ayşe kadar sevmem.
2-Noktalama yanlışı, gerekli yerde virgül kullanılmaması,
Ör:
O kadına ne dedi?
3-Zamir eksikliği, 2. ya da 3. tekil kişi zamirinin gerekli
yerlerde kullanılmaması,
Ör:
Söylediklerinden hiçbir şey anlamadım.
ÖZGÜNLÜK:
Taklit ya da kopya olmayan , başkasına benzemeyen,
“kendine özgü olan” demektir.
DOĞALLIK:
Düşüncelerin içten bir dille anlatımıdır.
Ör:
Yapacak bunca önemli işiniz varken ,çok kıymetli
vaktinizi benden esirgemediğiniz için, nasıl teşekkür
edeceğimi bilemiyorum.
Bana zaman ayırdığınız için teşekkür ederim.
AKICILIK:
Kulağı rahatsız eden aynı hece ya da sözcüklerin veya
sonu gelmeyen uzun cümlelerin kullanılması akıcılığı
önler.
Uzun cümlelerden ya da benzer seslerin kullanımından
doğan anlatım kusurlarından kaçınmalıdır.
ANLATIMLARINA GÖRE CÜMLELER
Bir varlığı ya da kavramı anlatabilmek amacıyla iki türlü
cümle kurulabilir:
1-Tanım cümlesi
2-Açıklama cümlesi
TANIM CÜMLESİ:
Bir varlık ya da kavramı belirleyici özellikleriyle
tanımlayan cümlelerdir.
Tanım cümleleri; yüklemi “-dir” ek fiilini almış bir ad
cümlesi ya da “denir” veya “adı verilir” fiillerinden biriyle
biten bir fiil cümlesi olabilir.
Ör:
Medeniyet; bir ülkenin ,bir toplumun ,maddi ve manevi
varlıklarının , düşün sanat çalışmalarıyla ilgili niteliklerinin
tümüdür.
Bir ülkenin ,bir toplumun ,maddi ve manevi varlıklarının ,
düşün sanat çalışmalarıyla ilgili niteliklerinin tümüne
medeniyet denir.
AÇIKLAMA CÜMLESİ:
Bir varlık, bir kavram, bir olgu veya bir durumla ilgili,
olarak bilgi veren cümlelerdir.
Ör:
Medeniyet bir anda, bir günde ortaya çıkan bir varlık
değil, yüzyılların birikimidir.
UYARI:
Yüklemi “-dir” ek fiilini almış her ad cümlesi yukarıdaki
örnekten de anlaşılabileceği gibi tanım cümlesi değildir.
ATASÖZLERİ VE ÖZDEYİŞLER
ATASÖZLERİ
Yargı bildiren ya da öğüt veren kısa, özlü, kalıplaşmış
sözlerdir.
Özellikleri:
1-Kalıplaşmış oldukları için sözcüklerin sırasını
değiştirmek, sözcük eklemek, sözcük çıkarmak, sözcük
değiştirmek mümkün değildir.
2- Kısa ve özlüdürler; az sözle çok şey anlatırlar.
3-Genellikle insanlara doğru yolu gösteren öğüt verici
sözlerdir; ama sayıları az da olsa, olumsuz anlam taşıyan
atasözleri de vardır.
“Devletin malı deniz, yemeyen domuz.”
“Bedava sirke baldan tatlıdır.”
“Bana dokunmayan yılan bin yaşasın.”
4-Ya yargı bildirirler ya da öğüt verirler.
“Mum dibine ışık vermez.”
“Gülme komşuna, gelir başına.”
5-Genellikle geniş zaman ya da emir kipi ile söylenirler.
“Akacak kan damarda durmaz.”
“Elmayı soy da ye, armudu say da ye.”
6-Bazı atasözleri eksiltili cümle biçimindedir.
“Atın dorusu, yiğidin delisi. ”
“El el ile değirmen yel ile.”
7-Çoğunluğu mecaz anlatımlıdır. Çok azı gerçek
anlatımlıdır.
“At yiğidin yoldaşıdır.”
“Az söyle çok dinle.”
“Horozu çok olan yerde sabah geç olur.”
8-Çoğu secili (kafiyeli) söylenir.
“El elin nesine gülerek gider yasına.”
“Cambaz ipte, balık dipte gerek.”
ÖZDEYİŞLER (VECİZELER)
Bilim adamları,sanatçılar, fikir adamları, devlet adamları
ve yazarların yaşam boyu edindikleri deneyimleri aktaran,
anlamca yoğun, güzel ve özlü sözlerdir. Söyleyeni bellidir.
Eksiltili cümle biçiminde bulunmazlar.
“Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.” (Atatürk)
“Sağlıktan büyük zenginlik yoktur.” (Emerson)
“Kitapsız yaşamak; kör, sağır, dilsiz yaşamaktır.”(Seneca)
UYARI:
Atasözü ve özdeyişleri doğru anlamak ve yorumlamak
için mecazlı sözleri ve vurgulanan kavramları saptamak,
anlamlarını belirlemek gerekir.
“Dağ ne kadar yüce olsa , yol üstünden aşar.”
Örnek soru:
1-Aşağıdaki atasözlerinden hangisi, “Kusurunu
anlayıp,özür dileyen kişi affedilmelidir.” anlamına gelir?
A) Her güzelin bir kusuru vardır.
B) Gül dikensiz olmaz.
C) El öpmekle ağız aşınmaz.
D) Eğilen baş kesilmez.
2- Aşağıdaki atasözlerinden hangisinde , “etkilenme” söz
konusu değildir?
A)Ateş olmayan yerden duman çıkmaz.
B)Körle yatan şaşı kalkar.
C)Üzüm üzüme baka baka kararır.
D)Kır atın yanında duran ya huyundan, ya suyundan.
3- Aşağıdaki atasözlerinden hangileri anlamca birbirine
yakındır?
A)Her gün bir olmaz.
B)Akan su yosun tutmaz
C)Her gönülde bir aslan yatar.
D)İşleyen demir ışıldar.
A. 1-4
B.2-4
C.2-3
D.1-3
4- Aşağıdakilerden hangisi atasözü değildir?
A)Azıcık aşım, kaygısız başım.
B)Denizden çıkmış balığa döndü.
C)Ağaç yaprağıyla gürler.
D)Alet işler el övünür.
ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
Anlamına göre cümleleri yedi grupta inceleyeceğiz:
1-Olumlu cümleler
2-Olumsuz cümleler
3-Soru cümleleri
4-Emir cümleleri
5-Dilek (istek) cümleleri
6-Koşul( şart) cümleleri
7-Ünlem (nida) cümleleri
OLUMLU CÜMLELER
Fiil cümlelerinde yüklemin bildirdiği işin yapıldığını
veya yapılacağını, isim cümlelerinde ise bir nesnenin ya
da durumun var olduğunu gösteren cümlelerdir.
Annem pazardan geldi.
Salonda üç kişi var.
Adamcağız çok dertliydi.
OLUMSUZ CÜMLELER
Fiil cümlelerinde yüklemin bildirdiği işin yapılmadığını
veya yapılmayacağını, isim cümlelerinde ise bir nesnenin
ya da durumun var olmadığını gösteren cümlelerdir.
Fiil cümlelerinde “-me” , “-mez” ekiyle, isim
cümlelerinde ise “değil” ve “yok” sözcükleriyle kurulur.
Annem pazardan gelmedi.
Salonda üç kişi yok.
Adamcağız çok dertli değildi.
Olumsuz cümlelerden bazıları olumlu anlam taşıyabilir.
Bunlara “biçimce olumsuz, anlamca olumlu” cümle
denir.
Bu özelliğe göre , cümleleri dört grupta toplayabiliriz:
1-Biçimce olumlu- anlamca olumlu
2-Biçimce olumsuz- anlamca olumsuz
3-Biçimce olumlu- anlamca olumsuz
4- Biçimce olumsuz- anlamca olumlu
Uyarı:
1-İki olumsuz öğe art arda gelirse “anlamca olumlu”
cümle oluşur.
“Bunu ben de bilmiyor değilim.”
(Biçimce olumsuz- anlamca olumlu)
2- “mi” soru ilgeci, “sanki” ilgeci, “gel de” zarfı, “kim”
zamiri ,“ne” zamiri, “ne.....ne” bağlacı biçimce olumlu
cümleleri anlamca olumsuza, biçimce olumsuz cümleleri
anlamca olumluya çevirir.
“Ben öyle şey yapar mıyım hiç?”
“Onun nasıl biri olduğunu bilmez miyim.”
“Ayşe başarılı mı sanki...”
“Gel de bu adama kızma!”
“Hayırsız evladı kim sever.”
“Aç ne yemez, tok ne demez.”
3-“-siz” eki almış ad soylu sözcükler, anlamca olumsuz
cümle kurar.
“Bu çocuk terbiyesiz değil.”
SORU CÜMLELERİ
1- “-mi ” soru edatıyla
2- Soru sıfatlarıyla
3- Soru zamirleriyle
4- Soru zarflarıyla kurulurlar.
“Onu gördün mü? ”
“Hangi mahallede oturuyorsunuz?”
“Kim var orada?”
“Ne zaman görüşelim?”
UYARI:
1-Hem soru eki hem de soru sözcüğü alan cümlelerde
soru anlamı , soru ekiyle sağlanır.
“Onun nerede oturduğunu biliyor musun?”
2-Cümlede birden fazla soru sözcüğü varsa, soru
anlamı, yükleme yakın olanla sağlanır.
“Kaç lira kazandığını niçin saklıyorsun?”
Soru cümleleri iki türlüdür:
1-Gerçek soru cümleleri
2-Sözde soru cümleleri
GERÇEK SORU CÜMLELERİ
Yanıt gerektiren soru cümleleridir. Sonunda daima (?)
bulunur.
“Bunu kaça aldın ?”
“Okula ne zaman gittin?”
SÖZDE SORU CÜMLELERİ
Yanıt gerektirmeyen , bir şey sormak için söylenmemiş
soru cümleleridir. Bunlara “biçimce soru cümlesi” de
denir. Bu tip cümlelerin sonuna soru işareti, üç nokta, ya
da ünlem işareti konabilir.
Bu tip cümleler olumsuzluk, özlem, beklenmezlik,
karşılaştırma, tehdit... gibi anlamlar taşıyabilir.
“Sen ne anlarsın bu işten?”
“Ahh, neydi o eğlenceler!...”
“Sen kim, o kim?”
“Şimdi gelip ben senin kafanı kırmaz mıyım!”
EMİR CÜMLELERİ
Emir kipiyle çekimlenirler. Olumlu ve olumsuz olmak
üzere iki türlüdürler.
“Git, bana bir gazete al.”
“Bana verdiğin sözü unutma!”
Emir cümlelerinin “övme, olasılık, ilenme, dilek, öğüt”
gibi anlamları da vardır.
DİLEK(İSTEK) CÜMLELERİ
Üç kiple kurulabilirler:
1-Dilek-şart kipiyle
2-istek kipiyle
3-Emir kipiyle
“Bir gün olup kucağına ulaşsam
Gözlerimden döksem sevinç yaşını
Sancağının gölgesinde dolaşsam
Öpsem, öpsem toprağını taşını”
“Seni bastırmayayım kuru yerlere
Gül döşeyeyim yollarına sevdiğim.”
“Kimseler garip olmasın
Hasret oduna yanmasın
Hocam, kimseler kalmasın
Şöyle garip bencileyin.”
KOŞUL (ŞART) CÜMLESİ
Üç kiple kurulabilirler:
1-Dilek-şart kipiyle
2-Şart bileşik zamanıyla
3-Ek fiilin şartıyla
“Zamanında kalksan, okula geç kalmazsın.”
“Çalışırsan sen de kazanırsın.”
“Evdeyse onu buluruz.”
ÜNLEM CÜMLESİ
Öfke,sevinç, korku, acıma, ilenme, usanç.... gibi
duyguları içeren cümlelerdir.
Bunların da olumlu, olumsuz, soru biçimleri vardır:
“Oh, hava ne güzel!”
“Yoo, öyle söyleme!”
“Oldu mu ya!”
Örnek soru:
Aşağıdakilerden hangisi bir ünlem cümlesidir?
A)Ne kadar da yaramaz bir çocuk.
B)Havalar yavaş yavaş ısınıyor.
C)Bu kitabı yeni aldım.
D)Yemeğimi henüz yemedim.
CÜMLE TAMAMLAMA
Cümleden bazı sözcükler veya sözcük öbekleri
çıkartılarak tamamlanması istenebilir.
Cümlede boş bırakılan yerleri tamamlamak için şunlar
göz önünde bulundurulmalıdır:
1-Sözcükler ve sözcük öbekleri arasında anlamsal
ilişkiye bakılmalıdır.
2-Özne ve yüklemde kişi ve zaman bakımından
uygunluk aranmalıdır.
3-Sözcükler ve cümlecikler arasında bağlantıyı
sağlayan edatlar ve bağlaçlar, anlama ve anlatıma uygun
olmalıdır.
Örnek soru:
1-Ayrıntılı olarak düşünmeden................
sözleri aşağıdakilerden hangisiyle tamamlanırsa, cümle
tedbirli bir insanın tutumunu yansıtır?
A) yaptığım girişimlerden de iyi sonuçlar aldığım oldu.
B) verdiğim bu karar herkesi sevindirdi.
C) böyle bir işe girişmemek gerektiğine inanıyorum.
D) başladığım bu işte de başarılı oldum.
2-“Okulumuzun düzenlediği gezi hakkında ...................
ayrıntılı bilgi vereceğim.” tümcesinde boş bırakılan yere
aşağıdaki sözcüklerden hangisinin getirilmesi uygun
değildir?
A) toplantıda B)hepinize C)kısaca D) birazdan
3-“-İnsanlar...............doğru öğrenmek için .................
eserlere ihtiyaç duyarlar.” tümcesinde boş bırakılan yere
aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?
A)yakın geçmişlerini- eski
B)ana dillerini- edebi
C)kültürlerini- mizahi
D)yeteneklerini – büyük
CÜMLE OLUŞTURMA
Sıralaması değiştirilmiş sözcük ve sözcük gruplarından
kurallı ve anlamlı cümleler oluşturmak için aşağıdaki
özelliklere dikkat etmek gerekir:
1-Sözcük grubu oluşturan tamlamaların ve anlamca
ilişkili sözcüklerin parçalanmamasına dikkat etmeliyiz.
2-Sözcükleri yan yana getirirken anlam ve çekim
özelliklerine dikkat ederek, tümceyi anlatım bozukluğu
oluşturmayacak biçimde dizmeliyiz.
3-Dilimizde kurallı bir cümlenin özne + tümleç + yüklem
biçiminde dizildiğini unutmamalıyız.
4-Cümleyi oluşturmaya önce yüklemden başlamalı ve
yükleme diğer öğelerle ilgili soruları sorarak cümleyi
oluşturmalıyız. (Çekimli eylemler ve ek eylem almış ad
soylu sözcükler yüklemdir.)
Örnek soru:
I. başarıya
II. hayatta
III. ulaşılır
IV. çalışmakla
V. yılmadan
yukarıdaki sözcüklerle kurallı ve anlamlı bir tümce
oluşturulduğunda sıralama nasıl olmalıdır?
A. IV- II- I- V- III
B.V- IV- II- III- I
C. II- IV- V- I- III
D.II- I- V- IV- III