TÜRKİYE EKONOMİSİ 2005

TÜRKİYE EKONOMİSİ 2005
Dış Dengeye Bakış
Asaf Savaş Akat
27 Ocak 2005
27/01/2005
A.S.Akat
1
“Dandik para” krizleri
• 1990’larda kamuoyu yüksek enflasyonun ekonomiye
olumsuz etkisini önemsemedi
• Vatandaşın güvensizliği TL’yi “dandik para” yaptı
• Bir ülkenin parası kendi vatandaşından saldırı
tehdidi altında ise o ekonomi çok sıkıntıya düşer
• 1994 krizi, 1999 resesyonu ve 2001 krizi “dandik
paranın” olağan sonuçlarıdır
• 1999 sonunda enflasyonla mücadele için IMF
destekli programlar başladı
• 2001 krizi kaçınılmaz değildi ama engellenemedi
• Krizin ekonomik ve sosyal maliyeti çok yüksek oldu
• Krize rağmen ekonomik reformlar sürdürüldü
27/01/2005
A.S.Akat
2
1
Büyük çöküş olmadı
• 2001 yazında Türkiye’de ekonomik, sosyal ve siyasi
patlama bekleniyordu
• Felaket senaryoları gerçekleşmedi
• 2002 ilkbaharındaki iyimserlik kısa sürdü
• Erken seçim ihtimali mali piyasaları tekrar
karamsarlığa itmeye yetti
• AKP’nin seçim zaferi, Irak savaşı, muhtıranın reddi,
vs. 2003’ün ilk yarısında karamsarları umutlandırdı
• Buna karşılık 2003 yazında ekonomide tam anlamı
ile bir “fazilet dairesi” başladı
• Siyaset kutuplaşmadı
• Kıbrıs’ta önemli gelişmeler sağlandı
• AB üyeliğine yönelik siyasi reformlar gerçekleşti
27/01/2005
A.S.Akat
3
Yanılgıların kökenleri
• Felaket senaryosu yazanlar neden yanıldı?
• Siyasette toparlanma ve yeniden yapılanmaya işaret eden
derin toplumsal eğilimler gözten kaçtı
• Siyasi kötümserlik yanılgının temel nedenidir
• Gümrük Birliği sonrasında ekonomide yaşanan büyük
yapısal dönüşüm anlaşılmadı
• Faiz-dışı kamu dengesini GSMH’nın % 2’si açıktan % 6.5
fazlaya dönüştüren sıkı maliye politikası imkansız
zannedildi
• Kriz, azalan gelirler, artan işsizlik gibi sosyal sorunlara ve
seçime rağmen emek piyasasındaki esnekliği sıkı maliye
politikasına izin verdiği kavranmadı
27/01/2005
A.S.Akat
4
2
Büyük dönüşüm: makro
• Türkiye’nin siyasi ve ekonomik yapısı ve kurumları
bugün 1990’lardan çok farklıdır
• Piyasa ve özel kesim yanlısı tek parti hükümeti ile
siyasi istikrar artmıştır
• Hükümetlerin bütçe-dışı harcamalar yolu ile bütçe
disiplininden kurtulmaları dönemi kapanmıştır
• Bütçede verilen yüksek faiz-dışı fazla ekonomik
popülizmi sona erdirmiştir
• Bankacılık sektörü daha sağlıklıdır
• Dalgalı kur rejimi sert kur hareketleri risklerini
ortadan kaldırmasa da çok azaltmıştır
• Bağımsız Merkez Bankası kendisine temel hedef
olarak fiyat istikrarının sağlanmasını almıştır
27/01/2005
A.S.Akat
5
Büyük dönüşüm: mikro
• Son 5 yılda tüm mal, hizmet ve faktör piyasalarında
ciddi yeniden yapılanma yaşandı
• AB üreticilerinin iç piyasa paylarını yükseltmesi mal
piyasalarında rekabeti arttırdı
• Kriz sırasında iç talebin daralması yerli üreticileri
rekabetçi dış piyasalara yöneltti
• Özerk düzenleyici kurullar ve rekabet arttırıcı diğer
önlemler hizmet kesimlerini de etkiledi
• Krizin patlattğı balon 1990’ların bazı favori
kesimlerini (bankacılık!) vurdu
• İç ve dış piyasalarda rekabet koşulları, fazla
kapasite, işsizlik, vs. bütün piyasalarda fiyatlama
davranışlarını değiştirdi
27/01/2005
A.S.Akat
6
3
Karşılaştırmalı 2004 tahminleri
2004 Takvim Yılı
Yıllık % değişim
Özel Tüketim
Yatırımlar
GSYİH
GSMH
TÜFE (yıl sonu)
TÜFE (ortalama)
Milyar $
İhracat (ÖD)
İthalat (ÖD)
Cari İşlemler Dengesi
million TL
US$/TL (year-end)
MB gecelik faiz (%)
Euro/dolar (ortalama)
A.S.Akat
Oca.04
TCMB
Anketi
Oca.04
7,0
22,0
5,5
6,3
11,9
12,0
5,3
9,0
4,7
14,8
10,6
41,3
8,1
9,0
9,3
10,7
-8
55
72
-8
66
88
-14
1,60
18,2
18,0
1,35
18,0
1,24
4,8
13,2
61
80
-5
1,60
18,0
1,21
27/01/2005
Consensus Son
Forecasts
Tahmin
Oca.04
yada Fiili
A.S.Akat
7
Temel göstergeler 2000-2004
Revizyon: Oca.05
GSMH (milyar $)
Kişi başına GSMH ($)
GSMH SGP (milyar $)
Kişi başına GSMH SGP ($)
İhracat fob (milyar $)
İthalat cif (milyar $)
Cari İşlemler Dengesi (milyar $)
Dış Borç Gereği (milyar $)
Dış Borç Gereği/GSMH (%)
TÜFE artışı (yıl sonu)
Dolar kuru (ortalama milyon TL)
Net Kamu Borcu/GSMH (%)
27/01/2005
2000
2004
201
2.981
421
6.244
28
55
-10
-12
-6,0
39,0
0,62
52
295
4.105
539
7.510
63
96
-14
-5
-1,8
9,3
1,43
61
A.S.Akat
değişim
yıllık
%
değiş. %
47
10
38
8
28
6
20
5
127
23
77
15
-76
-30
128
23
18
4
8
4
Dış açılma: uluslararası karşılaştırma
Mal ve hizmet ihracatı/GSMH (%)
40
35
30
25
20
15
10
5
1990
1992
Arjantin
1994
1996
Fransa
27/01/2005
1998
Almanya
2000
Brezilya
2002
Türkiye
A.S.Akat
9
Cari işlemler dengesi: 1994-2003
1994-2003 toplamı
Milyar $
285
İhracat (DİE - fob)
İthalat (DİE - cif)
Dış Ticaret Dengesi (DİE)
Bavul Ticareti
Altın
GSMH'ye %
15,6
-455
-169
-24,8
35
1,9
-0,8
-15
-9,2
Navlun ve Transit (net)
36
2,0
Dış Ticaret Dengesi (ÖD)
-114
-6,2
170
-76
-4,1
Hiz met Gelirleri
Hiz met Giderleri
9,3
Hiz met Dengesi
Yatırım Gelirleri
94
21
5,1
1,1
Yatırım Giderleri
-59
-3,2
Yatırım Dengesi
-38
38
-2,1
229
12,5
-7,3
Transferler (işci döviz leri)
Toplam görünmeyen gelirler
Toplam görünmeyen giderler
Görünmeyenler Dengesi
Cari İşlemler Dengesi
GSMH
27/01/2005
-135
94
5,1
-20
-1,1
1834
A.S.Akat
2,1
100,0
10
5
Sermaye hesabı dengesi: 1994-2003
1994-2003 toplamı
Toplam Döviz Gelirleri
Toplam Döviz Giderleri
Cari İşlemler Dengesi
Net Hata Noksan Kalemi
Dış Denge
Milyar $
548
-568
-20
7
-13
Yabancı Sermaye Yatırımı
Yurtiçinde
Yurtdışında
Hisse Senedi Yatırımı
Borç-dışı Finansman
Toplam Borçlanma Gereği (1)
8
12
-4
3
11
-3
0,4
0,6
-0,2
0,1
0,6
-0,1
18
6
21
-9
11
-10
1,0
0,4
1,1
-0,5
0,6
-0,6
0
22
30
-27
1.834
0,0
1,2
1,6
-1,5
100,0
Kamu Borçlanması
Portföy Yatırımı
IMF kredileri
Diğer MB ve Hükümet
Öz el Kesim Borçlanması
Portföy Yatırımı
Bankalar Borçlanması (net)
Diğer Sektörler/Ticari Krediler
Toplam Dış Borçlanma (2)
MB Döviz Rez ervleri (- artış) (1 + 2)
GSMH
27/01/2005
GSMH'ye %
29,9
-31,0
-1,1
0,4
-0,7
A.S.Akat
11
Dış denge: 2000’le karşılaştırma (1)
(milyar dolar)
İhracat (DİE - fob)
İthalat (DİE - cif)
Dış Ticaret Dengesi (DİE)
Bavul Ticareti
Altın
Diğer Mal Dengesi
Mal Ticareti Dengesi
Turizm Gelirleri
İnşaat Gelirleri
Ticari Hizmet Gelirleri
Diğer Hizmet Gelirleri
Hizmet Gelirleri
Turizm Giderleri
Navlun Giderleri
Diğer Hizmet Giderleri
Hizmet Giderleri
Hizmet Dengesi
Transfers (Workers Remit.)
Services + Transfers Balance
Yatırım Dengesi
Görünmeyenler Dengesi
Cari İşlemler Dengesi
Net Hata Noksan Kalemi
Dış Denge
27/01/2005
Ocak-Kasım
2000
2004
25,3
56,2
-50,1
-86,8
-24,8
-30,6
2,7
3,7
-1,8
-3,0
4,3
9,7
-20,5
-20,9
7,3
15,1
0,9
0,7
2,7
0,8
8,1
5,6
19,0
22,1
-1,6
-2,3
-2,3
-3,9
-4,5
-3,7
-8,4
-9,9
10,6
12,2
4,3
1,0
14,9
13,2
-3,5
-5,1
11,4
8,2
Fark Değişim Yıllık
(mil.$)
%
Kas.04
30,9
122
60,8
-36,8
73
-95,1
-5,8
23
-34,2
1,0
37
4,1
-1,2
64
-3,2
5,5
128
10,5
-0,4
2
-23,7
7,8
106
15,6
-0,2
-26
0,7
-1,9
-72
1,6
-2,5
-31
5,3
3,1
16
23,3
-0,7
41
-2,5
-1,6
68
-4,2
0,7
-16
-4,3
-1,5
18
-11,0
1,6
15
12,3
-3,3
-76
1,1
-1,7
-11
13,4
-1,6
45
-5,4
-3,2
-28
8,0
-9,1
-12,7
-3,6
-3,3
3,8
7,1
-12,4
-8,9
3,5
A.S.Akat
39
-15,7
-216
-28
-10,0
5,7
12
6
Dış denge: 2000’le karşılaştırma (2)
Ocak-Kasım
2000
2004
Milyar Dolar
Dış Denge
Yabancı Sermaye Yatırımı
Yurtdışında
Yurtiçinde
Gayrimenkul Yatırımı
Hisse Senedi Yatırımı
Borç-dışı Finansman
Toplam Borçlanma Gereği (1)
Kamu Borçlanması
Portföy Yatırımı
IMF kredileri
Diğer MB ve Hükümet
Özel Kesim Borçlanması
Portföy Yatırımı
Bankalar Borçlanması (net)
Diğer Sektörler/Ticari Krediler
Toplam Dış Borçlanma (2)
MB Döviz Rezervleri (- artış) (1 + 2)
27/01/2005
Değiş. Yılllık 2001$
Kas.04
2004
-12,4
-8,9
3,5
-10,0
-11,6
0,1
-0,8
0,9
0,8
0,9
1,3
-0,8
2,1
1,0
1,0
2,3
1,2
0,0
1,2
0,2
1,4
1,5
-0,8
2,3
1,0
1,0
2,5
6,2
5,2
0,9
1,9
1,9
8,0
-11,5
-6,6
4,8
-7,5
-3,5
1,0
0,9
0,5
-0,4
8,3
-0,5
3,2
5,6
9,3
2,2
1,1
5,3
-3,0
-1,2
6,2
-1,3
0,4
7,1
7,3
-0,7
0,1
4,4
-3,5
-0,7
-2,1
-0,8
-2,8
1,5
-2,0
-2,8
1,8
5,8
-2,7
-1,4
7,8
-1,5
1,8
7,5
9,6
-2,1
16,6
6,6
13,5
-3,5
-4,9
-6,1
-7,2
8,4
11,7
-8,2
A.S.Akat
13
Görünmeyen gelirlerin seyri
40
Milyar USD
35
30
25
20
15
10
5
0
Ocak 98
Ocak 99
Ocak 00
Ocak 01
Ocak 02
Görünmeyen Gelirler
27/01/2005
Ocak 03
Ocak 04
Net Görün.Gelir
A.S.Akat
14
7
Görünmeyenler bilmecesi
220
1998 = 100
200
180
160
140
120
100
80
60
Oca.99
Eki.99
Tem.00
Nis.01
Gelen Turist
Oca.02
Eki.02
Ticaret hacmi
27/01/2005
Tem.03
Nis.04
Görünmeyen Gelirler
A.S.Akat
15
Cari işlemler dengesi 2000-2006
Revizyon: Oca.05 (euro=1.30 USD)
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Ticaret Dengesi
Milyar US$
-22,4
-3,7
-7,3
-14,0
-22,6
-22,5
-19,3
İhracat (ÖB)
30,7
34,4
40,1
51,2
67,0
82,5
99,6
İhracat (DİE)
27,8
31,3
36,1
47,3
62,9
78,7
96,0
-53,1
-38,9
-47,4
-65,2
-89,6
-105,1
-118,9
-54,5
-41,4
-51,6
-69,3
-96,3
-112,7
-128,5
İthalat (ÖB)
İthalat (DİE)
Hizmet Dengesi
11,4
9,1
7,9
10,5
12,4
15,0
18,2
Yatırım Dengesi
-4,0
-5,0
-4,6
-5,6
-5,4
-5,4
-5,4
Cari Transferler
5,2
3,8
1,0
1,0
1,1
1,3
1,4
-5,1
Cari İşlemler Dengesi (1)
-9,8
3,4
-1,5
-8,0
-14,5
-11,6
Net Hata ve Noksan (2)
-2,8
-1,7
0,1
5,0
5,8
4,1
3,4
Cari denge + NHN (1+2)
-12,6
1,7
-1,4
-3,0
-8,6
-7,5
-1,7
Yabancı Sermaye Yatırımı
2,8
0,9
1,2
1,2
2,0
4,0
4,5
Borsa Yatırımı
-0,1
0,0
1,0
1,0
1,3
1,5
1,5
Borç-dışı Dış Kaynak
2,7
0,8
2,2
2,2
3,3
5,5
6,0
Borçlanma Gereği
-9,9
2,6
0,8
-0,8
-5,4
-2,0
4,3
27/01/2005
A.S.Akat
16
8
Stokların finansmanı
Stok değişimi ve dış açık (cari fiyatlar)
milyar$ (yıllık)
25
20
15
10
5
0
2002Q1
2002Q3
2003Q1
2003Q3
2004Q1
-5
Stok Değişim
Dış Kaynak (ÖD)
27/01/2005
Dış Kaynak (GSMH)
A.S.Akat
17
Enflasyon 2000-2005
Revizyon: Ocak 2005
%
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
TÜFE
39,0
68,5
29,7
18,4
9,3
4,7
3,0
TEFE
32,6
74,7
30,8
13,9
13,8
4,2
3,3
Öz. İm. TEFE
33,8
94,5
27,7
12,3
10,6
3,6
3,5
TÜFE
53,0
53,5
47,2
25,5
10,7
7,3
3,6
TEFE
56,4
60,4
53,8
26,1
11,1
7,3
4,1
Öz. İm. TEFE
51,6
64,8
52,1
22,3
9,7
6,4
3,5
Basit
Ortalama
27/01/2005
A.S.Akat
18
9
Para politikası 2005
22
20
18
16
14
12
Eyl.04 Kas.04 Oca.05 Mar.05 May.05 Tem.05 Eyl.05 Kas.05
Kural Kotasyon
27/01/2005
Fiili Kotasyon
A.S.Akat
19
2003 sonrasında reel faizler
Beklenen ve fiili TÜFE’ye göre (%)
Reel Faizler %
30
25
20
15
10
5
0
Oca.03 Mar.03 May.03 Tem.03 Eyl.03 Kas.03 Oca.04 Mar.04 May.04 Tem.04 Eyl.04 Kas.04
MB (fiili TÜFE)
27/01/2005
Bono (beklenen TÜFE)
A.S.Akat
MB (beklenen TÜFE)
20
10
Döviz kurları
YTL (aylık ortalama)
2,00
1,80
1,60
1,40
1,20
1,00
0,80
0,60
Oca.01 Tem.01 Oca.02 Tem.02 Oca.03 Tem.03 Oca.04 Tem.04 Oca.05 Tem.05 Oca.06 Tem.06
Sepet
Euro/TL
27/01/2005
Dolar/TL
A.S.Akat
21
Euro-dolar paritesi: 1980’den bugüne
1,50
Nisan 95: $ = 1.38 DM
1,30
1,10
0,90
0,70
0,50
Oca.80 Oca.82
Mart 85 $ = 3.31 DM
Oca.84 Oca.86
Oca.88 Oca.90
Oca.92 Oca.94 Oca.96
2.5 yıl ortalama
27/01/2005
A.S.Akat
Oca.98 Oca.00
Oca.02 Oca.04
aylık ortalama
22
11
Büyüme trendleri: 1987-2006
Mevsimlik etkiden arındırılmış çeyrek verileri (1987 fiyatları)
%
Yıllık Büyüme Trendi (1987-2006)
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1987
1989
1991
1993
1995
GSMH
27/01/2005
1997
1999
2001
GSYİH
2003
2005
A.S.Akat
23
Talep ve büyüme
Revizyon Ara.04 (1987 fiyatları ile – büyümeye katkı)
%
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Özel Tüketim
4,2
-6,2
1,4
4,2
6,1
3,5
2,8
Kamu Tüketimi
0,6
-0,7
0,5
-0,2
-0,4
0,0
0,1
Toplam Yat.
4,3
-8,8
-0,2
1,9
6,8
6,2
5,9
İç Talep (stok-dışı)
9,2
-15,8
1,6
5,9
12,5
9,7
8,8
Stok
1,1
-4,0
7,1
3,0
0,5
-2,0
-1,4
İç Talep
10,3
-19,8
8,7
8,9
13,0
7,7
7,4
İhracat
5,7
2,4
4,3
6,3
4,7
7,0
7,1
İthalat
-8,7
9,9
-5,1
-9,4
-9,7
-8,0
-8,0
Dış Talep
-2,9
12,3
-0,9
-3,1
-4,8
-0,9
-0,6
GSYİH
7,4
-7,5
7,9
5,8
8,1
6,8
6,8
Net Dış Alem Geliri
-0,9
-2,1
-0,2
0,0
0,8
0,9
0,6
GSMH
6,3
-9,5
7,9
5,9
9,0
7,7
7,4
27/01/2005
A.S.Akat
24
12
İç tasarruf ve yatırımlar
Cari fiyatlarla
130
120
110
100
90
80
70
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004*
İç tasarruf/Yatırım oranı %
27/01/2005
A.S.Akat
25
13