dönüşüm - İstanbul Üniversitesi | Hukuk Fakültesi

HUKUKU
UKUKU KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKU
KENTSEL
DÖNÜŞÜM
HUKUKU
L DÖNÜŞÜM HUKUKU KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU KENTSEL D
KU KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU KENTSE
ÖNÜŞÜM HUKUKU KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU KENTSEL DÖNÜŞÜM H
EDİTÖRLER: Doç. Dr. MELİKŞAH YASİN / Yrd. Doç. Dr. CENK ŞAHİN
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
İdarenin Kentsel Dönüşüm Uygulamalarından Kaynaklanan Sorumluluğu
Araş. Gör. Yasin Yerebasmaz.....................................................................................................249
KENTSEL DÖNÜŞÜM U
UL M L
TEMEL LKELE
Portakal Çiçeği Vadisi ve Dikmen Vadisi Kentsel Dönüşüm Projeleri
Araş. Gör. Nurcan Yılmaz........................................................................................................261
Ş
Araş. Gör. Fethiye Nur Baştürk...............................................................................................285
Araş. Gör. Yunus Emre Güner..................................................................................................313
Cenova’da Kentsel Dönüşüm Süreci Üzerine Bir İnceleme
Araş. Gör. Eren Kalanyuva......................................................................................................333
L ŞK N
Doç. Dr. Melikşah Yasin*
Uygulama Örnekleri: “Sulukule Kentsel Yenileme Projesi”
Tarlabaşı Kentsel Dönüşüm Projesi
N
KentseldönüşümkavramınınTürkiye’dehukukmetinlerinegirmesioldukçayenidir.Kavramınkapsam, anlam ve uygulamasına ilişkin şehir planlaması, mimarlık gibi farklı disiplinler bakımından çalışmalar yapılmış olmasına rağmen hukuk ilmi bakımından konunun yeterince incelendiğini söylemek
mümkündeğildir.Sonyıllardakentseldönüşümeilişkinolarakyapılanyasaldüzenlemelerinveuygulamaların,konununhukukiyönüyleincelenmesiningerekliliğiniortayakoyması,hukukçularındakonuya
ilgi göstermelerini sağlamıştır. Şüphesiz bu ilgi kavramın hukuk çevrelerince tartışılması ve neticede
uygulamalarınhukukauygunşekildegerçekleşmesibakımındansonderecedeğerlidir.Ancak;kavramın
kökeniitibariilehukukdışıbiralanaaitolması,tekbaşınayasaldüzenlemelerileanlaşılmasınıgüçleştirmektedir.Bugüçlüğübirölçüdeaşmanınyolu,mümkünolduğuncakavramınhukukiyönüyleanlamve
kapsamınınbelirlenebilmesidir.Diğertaraftan;özellikleuygulamaveyargısaldenetiminhukukauygun
şekilde gerçekleştirilebilmesi için; bu anlam ve kapsamdan hareketle temel bazı ilkelerin belirlenmesi
gerekmektedir.Builkelerinbirkısmıtemelhukukilkelerininkentseldönüşümözelindeyorumlanması
şeklindeortayakonulabileceğigibibirkısmıisekavramınkendineözgüanlamındanneşetetmektedir.
Şüphesizki;dünyadayaşanankentseldönüşümtecrübesi,ulusalveuluslararasımevzuatınmeydanagetirdiğibirikiminbuilkelerinbelirlenmesinekatkısıolacaktır.
Buçalışmada;kentseldönüşümeilişkinbazıtemelilkelerbelirlenmeyeçalışılacaktır.Şüphesizki
budeneme,hertürlüeleştiriye/katkıyaaçıkolduğugibitespitedilenilkelerinbunlarlasınırlıolduğuda
iddiaedilmemektedir.Ancak;önemleifadeedelimki,kentseldönüşümbakımındanözelbiranlamifade
etmemeklebirlikteşüphesizkidikkatealınmasıgerekliolangenelhukukilkeleriveyaidarehukukuilkeleriincelenmemiştir.Ayrıca,aşağıdatespitedilenilkelerindebirbiriilebağlantılıveilgiliolduğuaçıktır.
Dolayısıyla;ilkelerinbirbirinitamamlayanbirbütünolarakelealınmasıgerektiğinidesöylemekgerekir.
1. KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN K N
LL
LKES
Builke;esasenkentseldönüşümuygulamalarınınsebep,yöntemvesonuçlarındanhareketlebelirlenmiştir.Kentseldönüşümün;gerekçeleri,kullanılanyöntem,hukukiaraçlarveortayaçıkmasıbeklenen
sonuçlardikkatealındığında,imarhukukubakımındanbir“olağanüstüdönem”iifadeettiğisöylenebilir.
Nitekimdüzenliveplanlışehirleşmeyisağlamayaveyaşehirlerinçeşitliimarsorunlarınıçözmeyeyönelik
hukukidüzenlemelerazveyaçokherhukukdüzenindebulunabilir.Örneğin;ekonomikömrünütamamlamış bir yapının maliki tarafından yıkılarak yeniden inşa edilmesi, imar planlaması ile yeni yerleşim
alanlarıoluşturulması,ruhsatsızveyatehlikeliyapılarınyıkılması,tarihibirkentalanınınyenilenmesiher
∗
10
İstanbulÜniversitesiHukukFakültesiİdareHukukuAnabilimDalıÖğretimÜyesi.
11
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
zamanolağanhukukuygulamalarıbakımındanmümkündür.
Ancak;yasaldüzenlemelerinbulunmadığıveyayetersizolduğudönemlerdeinşaedilenveyabudüzenlemelererağmenhukukauygunolarakinşaedilenvefakatzamaniçinde“çöküntüalanı”halinegelenşehirlerin,şehirkısımlarının,menfiyönlerininolağanyöntemlerlegiderilmesininmümkünolmadığı
durumlarda;kentseldönüşüme,sorunlarınçözümüiçinelverişlibiryololarakbaşvurulabilecektir.Zira,
dönüşüm,“plansızlığın planlamanın önüne geçtiği, kentsel sorunların bildik planlama yöntem ve metotlarıyla çözülemez olduğu, kentleri giderek gömüldüğü bataktan çıkaracak1”biruygulamaolarakkabul
edilmektedir.
Dolayısıyla;kentseldönüşümmüessesesinin,ancakolağanusullerinyetersizkalmasıdurumundabaşvurulabilecekbirusulolarakkabuledilmesi,kentseldönüşümünikincilliğiniortayakoymaktadır.Kentsel
dönüşümyasalarıilegetirilen“olağansayılamayacak”bazıhukukiaraçveimkânlarveayrıcadönüşümde
şehribütüncülveçokyönlüolarakelealanyaklaşım,kentseldönüşümü“olağanüstübirimaruygulaması”olarakkabuletmeyigereklikıldığıkanaatindeyim.Prof.Dr.GÜLAN’ın2tabiriileolağantıbbimüdahalelerleiyileştirilemeyenhastalıklaracerrahibirmüdahaleyiifadeedenkentseldönüşümünbuözelliği,
onuaynızamandaşehirciliksorunlarıkarşısındabaşvurulacakikincilbiryöntemolmasınıgerektirmektedir.Bunedenledirki;kentseldönüşümuygulamalarınaancakşehirciliksorunlarınınolağanusullerle
giderilemediğizamanvedurumlardabaşvurulmasıgerekmektedir.
BuilkeyiTürkiye’dekipozitifhukukbakımındandadoğrulamakmümkündür.Türkiye’dekentseldönüşümkanunuolaraknitelenen– kanunun bütüncül bir yaklaşımla ele alındığında bu nitelemeyi hak edip
etmediği ayrıca tartışılabilir-6306SayılıTabiAfetRiskiAltındakiAlanlarınDönüştürülmesiHakkında
Kanuna,olağandönemimardüzenlemelerininüstündebirstatütanınarakkanunkapsamındayapılacak
uygulamalarbakımındanolağanüstübazıyetkilerintanındığıgörülmektedir.Örneğin;Kanunun9.maddesiilegetirilendüzenlemeilebuKanunuyarıncayapılacakolanplanlar,3194sayılıİmarKanunundave
imarailişkinhükümlerihtivaedenözelkanunlardadâhilolmaküzerediğermevzuattabelirtilenkısıtlamalarındışındatutulmuş,ayrıca,buKanunkapsamındakialanlardaKanununöngördüğüuygulamaların
zarurikılmasıhâlinde,buuygulamalarıngerektirdiğiişveişlemlerhakkında;baştaOrmanKanunu,KültürveTabiatVarlıklarınıKorumaKanunu,ToprakKorumaveAraziKorumaKanunugibiimarmevzuatınınbukanununuygulanmasınıengelleyicihükümlerivediğerkanunlarınbuKanunaaykırıhükümleri
uygulanmamasıkabuledilmiştir3.
1PınarPelinÖZDEN;KentselYenileme,İmgeYayınevi,Ankara2008,s.14.
2AydınGülan,“TarihiDokuyuYenilemekAdınaCerrahiBirMüdahaleAracı:YenilemeAlanları”,Prof.Dr.HÜSEYİNHATEMİ’yeArmağan,Vedat
Kitapçılık,İstanbul,2009,s.1963.
3Kanunun9.maddesiilekentseldönüşümalanlarındauygulanmalarınasınırlamagetirilenkanunlarşunlardır:
-3573sayılıZeytinciliğinIslahıveYabanilerininAşılattırılmasıHakkındaKanun,
-6831sayılıOrmanKanunu,
-7269sayılıUmumiHayataMüessirAfetlerDolayısıylaAlınacakTedbirlerleYapılacakYardımlaraDairKanun,
-189sayılıMillîSavunmaBakanlığıİskânİhtiyaçlarıİçinSarfiyatİcrasıveBuBakanlıkçaKullanılanGayrimenkullerdenLüzumuKalmıyanların
SatılmasınaSalâhiyetVerilmesiHakkındaKanun,
-2565sayılıAskeriYasakBölgelerveGüvenlikBölgeleriKanunu,
-2634sayılıTurizmiTeşvikKanunu,
-2863sayılıKültürveTabiatVarlıklarınıKorumaKanunu,
12
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
2.
E
NDE DÖNÜŞÜM LKES
Kentseldönüşümünkonusununşehrinbellibiralanıolması,doğalolarakuygulamanındabualanda
yapılmasınıgerektirdiğikolaylıklasöylenebilir.Bunedende,aslında“yerindedönüşüm”şeklindekibir
ilkeningereksizliğideilerisürülebilir.Ancak;kimizaman,şehrinbellialanlarınındönüşümsürecinde,ya
tamamenboşaltılmasıyadaöncekiişlevindentamamenfarklıbirişlevetabikılınmasısözkonusuolabilir.
Budurumda;buyerlerdeyaşayanlarındatopluveyadağınıkşekildeşehiriçigöçezorlanmasıgündeme
gelecektir.
Bireylerin,şehirlerdekiyerleşmetercihlerinietkileyen/belirleyenfarklıolgularbulunmaktadır.Dönüşümuygulamalarında,butercihleringözönündebulundurulmasıgerekmektedir.Dönüşümün,bireylerin
topluolarakbaşkayerleregöçezorlanmasınınbaştayerleşmeözgürlüğüolmaküzerebazıtemelhakve
özgürlüklerinihlalisonuçlarınıdadoğurabilecektir.
Yerindedönüşümilkesininkabuledilmesiileşehrinherhangibirnedenleçöküntüalanıhalinegelen
ancakmerkezikonumdabulunanve/veyadönüşümuygulamasıiledeğerkazanacakalanlarınındolaylı
olarakhaksahiplerininelindenalınmasıengellenmişolur.Bireylerin,halenyaşadıklarıyerlerdenuzaklaştırılması/zorunlugöçezorlanmasısonucunayolaçacakbirdönüşümuygulamasınınbiryönüylekenti
dönüştüreceğikesinolmaklaberaberbudönüşümünhukukauygunolmayacağıdaaçıktır.
Şüphesiz ki; bazı durumlarda; belli bir alanın yerleşime kapatılması gerekebilir. Örneğin; zemin
yapısıitibariileyapılaşmayaçokuygunolmayanveyabuhaliyledönüştürülmesiniçokyüksekmaliyet
gerektiren yerlerde dönüşüm, bu alanların yapılaşmaya kapatılarak mümkün olan en yakın bölgelerde
yeniyerleşimbirimlerioluşturulmaksuretiylegerçekleştirilebilir.Ancakönemleifadeetmekgerekirki;
yerindedönüşümilkesineböylebiristisnanınkabuledilebilmesiiçin,zorunlulukbulunmasınınyanında
çözümündemümkünolduğuölçüdebireylerintercihleriveyerleşmetercihlerinietkileyenolgulargöz
önünealınaraktespitedilmesigerekir.
3. S S
L D KUNUN
E
Ş M
MLE
NNK
UNM S
LKES
Herşehrinveşehirkısımlarınıntarihselsüreçiçindeçeşitlifaktörlerebağlıolarakoluşanbirsosyal
yapısıvardır.Kimizamangelirdüzeyi,kimizamandaetnikveyadinitemeledayalıbirlikteyaşamaarzusugibiolgularsosyaldokununşekillenmesindebelirleyiciolabilir.Bazende,mevcutsosyaldoku,dönüşümügerektirenolgularnedeniylebozularakyeriniyenibirsosyalyapıyabırakmışolabilir.Budurum
daisemevcutsosyalyapınınkorunmasımıyoksaöncekisosyalyapınınihyasınamıöncelikverilmesi
gerektiğibirsorunolarakkarşımızaçıkacaktır.Diğeryandan,dönüşümün,böylebirhedefleyolaçıkılmasadahi,kendiliğindensosyalyapıyıetkilemesi/dönüştürmesidesözkonusuolabilir.Bireylerinyaşam
-3621sayılıKıyıKanunu,
-4342sayılıMeraKanunu,
-5366sayılıYıprananTarihiveKültürelTaşınmazVarlıklarınYenilenerekKorunmasıveYaşatılarakKullanılmasıHakkındaKanunu,
-5403sayılıToprakKorumaveAraziKullanımıKanunu,
-Gerigörünümveetkilenmebölgeleribakımından18/11/1983tarihlive2960sayılıBoğaziçiKanunu.
13
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
tarzlarınıdeğiştirmeyeyönelikbirdönüşümuygulamasınındakabulümümkündeğildir.Tabi;şehirhayatınıngerektirdiğikamudüzeninitesiseyönelikuygulamaveyasınırlamalarınbuilkekapsamındadeğerlendirilmemesigerekir.Görüldüğüüzere,kentseldönüşümünsosyolojikboyutuçokyönlübirmeseledir
veheruygulamanınkendiiçindeözelolarakdeğerlendirilmesigerekmektedir.Bumeseleninhukukiaçıdanönemi,uygulamanınsebep,konuvemaksatunsurlarıbakımındanortayaçıkmaktadır.Diğerbirifade
ilebirkentseldönüşümuygulamasınınhukukauygunolabilmesiiçin;başlangıçtasosyalanalizleriniyi
yapılması,toplumunhakvebeklentilerininkorunmasıvekarşılanması,sosyalyapınınmümkünolduğu
kadarmuhafazaedilmesi,dolayısıyladasosyalyapıyıdeğiştirmeamacınayönelmemesigerekmektedir.
Bunedenle;hukuki,değerlendirmenindoğruyapılabilmesiiçinyukarıdaişaretedilensorunlarınbiraz
dahaaçılmasıyararlıolacaktır.
Öncelikle; kentsel dönüşümünün sosyal boyutunun ihmal edilmemesi gerekmektedir. Bu nedenle;
sosyal yapıyı da dikkate alan, sosyal sorunlara çözüm getiren projeler üretilmelidir. Nitekim sosyal
yapınınihmaledilmesininkentseldönüşümuygulamalarınıbaşarısızlığauğrattığıgörülmektedir4.Kentseldönüşümünşehirlerinsadecefizikikoşullarınıniyileştirilmesi,mevcutsağlıksızyapıstoğununyenilenmesiyaklaşımıileelealınmasıçeşitlisorunlarıberaberindegetireceğigibişehirlerigerçekanlamıyla
dönüştüremeyeceğideaçıktır.Zira;kentseldönüşüm,sadecefizikselmekanındönüşümünüdeğil,aynı
zamanda,sosyalgelişim,ekonomikkalkınma,ekolojikvedoğaldengeninkorunmasıvesürdürebilirliğininsağlanmasıilebirliktekapsamlıvebütüncülbiryaklaşımlaelealındığıtakdirdebaşarıyaulaşabilir5.
Kentinfizikselsorunlarıiletoplumsalsorunlarıarasındadoğrudanbağlantıkurangörüşegörede,kentsel
alanlarınçöküntüalanıhalinegelmesindekienönemlinedenlerdenbirisitoplumsalçökmeyadabozulma
olup,kentseldönüşümprojeleri,bubozulmanınnedenleriniaraştırmalıvebubozulmayıönleyecekönerilerdebulunmalıdır6.Kentseldönüşümüntanımı,amacıvekapsamıdikkatealındığında7şehirlerindönüştürülmesitekboyutlubiruygulamaolmayıpşehirlerfizikisorunlarıçözülürkençokdahaderinsorunlara
yolaçılmamasıgerekmektedir.
Bunedenlede;kentseldönüşümuygulamalarınınsağlıklıverileredayalıstratejilergeliştirilerekyürütülmesigerekmektedir.Bubağlamda;toplumuntanımlanması,toplumsalihtiyaçlarınbelirlenmesi,toplumsalgruplarınözelihtiyaçlarınınbelirlenmesiveihtiyaçlarıkarşılayacakaraçlarınsaptanması,sosyal
yapınıniyileştirilmesigerekmektedir8.
Yukarıdadaişaretedildiğiüzere,acabasosyalyapınıntümüyledeğiştirilmesidedönüşümstratejisi
olarakbelirlenebilirmi?ÖZDEN;soruyuşuaçıklamaçerçevesindeolumlucevaplamaktadır:“Eğer sosyal yapı büyük bir deformasyona uğramış, alanda ciddi toplumsal çöküntüler yaşanmakta ya da alanının
eski, yerleşik sakinleri burada yaşanmakta ya da alanın eski yerleşik sakinleri buradan uzaklaşmış ve
4İngiltereörneğiiçinbkz.PelinPınarÖZDEN;KentselYenileme,İmgeYay.,2008,s.74.
5Z.MügeAKKAR;“KentselDönüşümÜzerineBatı’dakiKavramlar,Tanımlar,SüreçlerveTürkiye”,Planlama,2006/2,s.35,www.spo.org.tr.
6PeterROBERTSveHughSYKES;TheEvolution,DefinitionandPurposeofUrbanRegeneration.UrbanRegeneration.London,ThousandOaks,
New Delhi: Sage Publications. nakleden,A.ŞİSMAN, D. KİBAROĞLU; “Dünyada ve Türkiye’de Kentsel Dönüşüm Uygulamaları”, TMMOB
Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 12. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı 1115 Mayıs 2009, Ankara, http://www.hkmo.org.tr.
7Bukonudabkz.FatmaAyhan;KentselDönüşümKavramıveTarihselGelişimi(Bukitapiçerisindedir).
8ÖZDEN;s.80-87.
14
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
onların yerine alanı bakımsızlığa, köhnemeye terk etmiş bir nüfus yerleşmiş ise ve bu nüfusu koruyarak
ya da iyileştirerek yenileme uygulaması yapmak mümkün görünmüyorsa tüm bunların yanında alanın
potansiyel toprak rantı da yüksekse sosyal yapının tümüyle değiştirilmesi gerekebilir.”şeklindeaçıklamaktadır9.
Ancak,busorununcevaplandırılmasıkadarcevabagerekçeteşkiledentespitlerinyapılmasıdason
derecezordur.Örneğin;biryerin“eskiyerleşiksakinleri”kimlerdir?Eskiyerleşiksakinleritespitiçinne
kadargeriyegidilebilir?Dahasıbukişileriyenidenbualanlaragetirmekmümkünolabilirmi?Sulukule
projesinde,Romanlarınbubölgedençıkarılmasınayönelikitirazlarakarşıçıkanbelediye,bölgeninbirromanyerleşimiolmadığınıOsmanlıdönemiyerleşimlerinedayalıolarakizahetmeyeçalışmıştır10.Dahası
mevcutnüfusun“iyileştirilememesi”neanlamagelmektedirve“iyileşemeyeceğine”kim,hangikriterlere
görekararverecektir?Bunedenle;sosyalyapınıntümüyledeğiştirilmesinesübjektifdeğerlendirmelerle
imkânverecekbiryaklaşımyerine,ancaksomutverilerleispatlanabilecekgerekçelerinortayakonulmasıgerekir.Dolayısıyla,soruyatamamenolumsuzcevapvermekyerinebununancakçokolağanüstüve
öncedenbelirlenmişkoşullardayapılabileceğinikabuletmekgerekir.Örneğin,yerleşiksakinleribölgeyi
kamuhizmetlerininyetersizliği,yapılarıneskivegüvensizolması,yeterlisosyaldonatıalanıbulunmamasısebebiyleterketmişveuygunkoşullarsağlandığındayenidenbölgeyegelmeyeistekliiseler,burada
mevcutsosyalyapıkorunmasıgereklibirsosyalyapıolarakkabuledilemez.
Sosyal yapıyı koruyacak tedbirlerin de alınması gerekmektedir. Dünyadaki bazı tecrübeler dikkate
alındığında,haksahiplerininhaklarınınkorunmasıyeterliolmayıp,aynızamandabukişilerinaynıyerde
yaşamayadevamınısağlayacaktedbirlerinalınmasıgerekmektedir.
SosyalyapınınbaşarıylamuhafazaedildiğibirdönüşümörneğiolanHamburgHafencitykentseldönüşüm projesinde; kent alanlarının işlevlerinin karma kullanımlı olarak seçilerek şehirdeki zengin ve
varlıklıkesimlerleyoksulkesimlerarasındakisosyal ayrışmaönlenmekamaçlanmıştır.Şehirdekiimar
işlevleriçeşitlendirilerekherkesiminyararlanabileceğiuygulamalaryapılmıştır.Bubağlamda,konutüretimindefarklıgelirgruplarınahitapedençeşitlikonuttürlerineyerverilmiştir.Konutlarınyaklaşık%45’i
kiralıkkonutolarakayrılmış,ayrıcasosyaldengeyikorumakiçindekiralıkkonutlarınbirbölümündesübvansiyonuygulanarakdüşükgelirlikesimlerindekiracıolarakbölgedeyaşamasınaimkânsağlanmıştır.
BenzeruygulamaAmsterdamkentseldönüşümprojesindedeuygulanmıştır11.Bunedenle;dönüşümprojelerinde,üretilecekkonutlarınpiyasadeğerivepazarlamaimkânlarındanöncebölgeninsosyalyapısına
vekişilerinyaşamtarzlarınavealışkanlıklarınauygunluğunundenetlenmesigerekmektedir.
Bu başlık altında üzerinde durmak istediğimiz meselelerden biri de, soylulaştırma (gentrification)
kavramıdır.Soylulaştırma;altgelirgruplarınınyaşadığıyerlere,kentseldönüşümyoluylaortaveüstgelir
grubunaaitkişilerinyerleşmesiniifadeeder12.İlkeolarakkabulettiğimizsosyaldokununkorunmasının
9ÖZDEN;s.83.
10Bkz.FethiyeNurBaştürk;SulukuleKentselDönüşümProjesi(Bukitapiçerisindedir).
11HasanTOPAL;“KentselDönüşümdeYurtdışıÖrnekler”,KentselDönüşüm,Panel/Forum,MimarlarOdasıBakırköyŞubesi,İstanbul2013,
s.33,35.
12Farklıtanımlariçinbkz.ÖZDEN;s.168-174.
15
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
tamaksinekentinsosyalyapısınınüsteliküstgelirgruplarınınyerleşmesineimkânsağlamaküzeredeğiştirilerek,“şehrinsoylulaştırılması”hedeflenmektedir.Toplumungelirdüzeyiesasalınarakayrıştırıldığı
buyaklaşımınkavramsalanlamınıniticiliğibirtarafbırakılsabile,herşeydenönce,ekonomikimkânları
esasalınarakşehirlerinbellisosyalkesimlerinyerleşimineimkânsağlayacakdönüşümprojeleriningünümüz hukuk ilkeleri bakımından kabulünün mümkün olmadığı kanaatindeyiz. Soylulaştırmaya yönelikuygulamalar,enbaştamülkiyethakkıvehakkındoğurduğusonuçlar,yerleşmehürriyeti,kazanılmış
haklarınkorunmasıilkesiolmaküzeretemelhakveözgürlüklerevetemelhukukilkelerineaykırıaykırı
olduğuaçıktır.
4. DÖNÜŞÜMÜN
K
UTLULU U LKES
Dönüşümün çok boyutluluğu ile kastedilen; dönüşüm hangi amaçla yapılırsa yapılsın sonuçları ve
etkileridikkatealındığındanşehirvetoplumhayatınınbirdençokunsuruüzerindeetkiliolduğudur.Bu
nedenledebirdönüşümprojesitekboyutluolarakelealınamaz.
Kentseldönüşümün,yukarıdadaifadeedildiğiüzere,kapsamıitibariylesadeceşehirlerinfizikisorunlarınıgidermeyeyönelikbirmüesseseolmadığıkabuledilmektedir.Bunedenlede;kentseldönüşümütek
boyutaindirgeyereksadecefizikikoşullarıelverişlişehirleroluşturmaşeklindedüşünmekmümkündeğildir.Şehrinfizikikoşullarınıniyileştirilmesininyanında;“koruma, canlandırma, iyileştirme, yeni işlevler
kazandırma, yeniden imar etme, hem yapıları hem de bulundukları kent kesimlerini yitirmiş bulundukları
ekonomik ve toplumsal değerlerine ve fiziksel ölçünlerine yeniden kavuşturmak”dakentseldönüşümün
hedefleri arasındadır13. Dolayısıyla; kentsel dönüşümün, şehircilik, kültürel, sosyal, eğitim, ekonomik
boyutlarıdabulunmaktadır.Başarılıbirkentseldönüşümündeancakbuçokboyutluluğudikkatealınarak
gerçekleştirilebilir.Kentseldönüşümprojeleriningeliştirilmesinde,gecekonduveyariskliyapılarınyıkılması,altyapısorunlarınıngiderilmesigibifizikselçevrenindönüşümüylebirlikte,bölgedeyaşayanlara
istihdamimkânlarısağlanması,ekonomikcazibesinikaybetmişalanlarınyenidencazibemerkezihaline
getirecek tedbirlerin alınması ve buna yönelik teşvik programlarının geliştirilmesi; yerel girişimciliği
destekleyicikrediprogramlarınınoluşturulması;vasıfsızemeğinkalitesininartırılmasınayönelikeğitim
kursveprogramlarınınaçılması;mekânsalvetoplumsalgüvenliğiartırıcıönlemlerinalınması;toplumun
eğitimvesağlıkihtiyaçlarınayönelikprojelerindeeşzamanlıolarakbaşlatılması;doğalveenerjikaynaklarınhemkorunması,hemdeetkinveverimlikullanılmasınayönelikstratejileringeliştirilmesigibi
toplumsal,ekonomikveçevreseldeğerleriönplanaçıkaranpolitikalarındabulunmasıgerekmektedir14.
Kentseldönüşümünsaltbirimaruygulamasıolmamasınedeniyle,çokboyutluluğunsağlanmasının;
uygulananyöntemlededoğrudanilgisibulunmaktadır.Örneğin;birbölgedesadeceimarartışıgetirmek
suretiylebinalarınyenilenmesigerçekanlamdakentseldönüşümüsağlamasımümkünolmayabilir.Böyle
birmodeldebinalaryenilenecektirancakbuyenibinalarınşehrindiğersorunlarınıgidermeyeyetmeyeceğiaçıktır.
13KELEŞ;s.390.
14AKKAR;s.35.
16
Türkiye’dekikentseldönüşümprojelerineyönelikenbüyükeleştiridebuprojelerinsadecefiziksel
sorunlarıngiderilmesineindirgenmişolmasıdır15.Gerçektende;sadeceeskiyapıstokununyenilenmesi,
gecekondularıntahliyeedilerek,yıkılarakyerineçokkatlıbinalarınyapılmasıtipikbirtoplukonutüretimi
faaliyetiolupkentseldönüşümolaraknitelendirilmesimümkündeğildir.Zira,birgecekondubölgesinin
dönüşümeolanihtiyacısaltyapılarınyıkılaraksağlambinalaryapılmasıilegiderilemez,aynızamanda
bölgedeyaşayanhalkınsosyal,ekonomik,kültürelsorunlarınıdabütüncülbiryaklaşımlaelealınması
gerekir.Aksihalde,buprojelerinbirertoplukonutprojesindeöteyegidemeyeceğiaçıktır.İdarenin,toplu
konutuygulamasını,kentseldönüşümadıaltındayerinegetirmeside“usulsaptırması”olaraknitelendirilebilecekbirhukukaaykırılıkgerekçesidir.Zira,idarenintoplukonutüretmek,gecekondualanlarınıyenilemekkonusundaelindeyeterliyasalimkanlarvardırvebununiçinidareyeolağanüstüyetkilertanıyan
kentseldönüşümkanunlarındanyararlanmasımümkünolmamalıdır.
5. K T L M LKES
Katılım,günümüzdedemokratikkamuyönetimibakımındantemelilkelerdenbiriolarakkabuledilmektevekişivekuruluşlarıçeşitliyollarlaidareninkararalmavebukararlarıuygulamasürecindeetkili
olmasınıifadeetmektedir.Çağdaşdemokrasilerde,bellizamanlardaoykullanarakyönetimekatılmanın
yetersizliğikabuledilmekteveseçimlerdışındadahalkındeğişikyolveyöntemlerleidarifaaliyetlere
katılımısağlanmaktadır16.
Kamuyönetimiveidarifaaliyetlerbakımındangenelbirilkeolarakkabuledilenkatılımilkesinin,
kentseldönüşümuygulamalarıbağlamındaayrıcaüzerindedurulmasıgerekmektedir.Öncelikle;kentsel
dönüşümuygulamalarınailişkinkararalmaveuygulamasürecindekimlerinneşekildeveneölçüdekatılacağınıntespitedilmesigerekmektedir.Şüphesizki;uygulayıcıkurumvekuruluşlar(belediye,merkezi
idare,ilgilikamukurumlarıvb),haksahipleri(malik,kiracıvb),siviltoplumkuruluşları,meslekodaları
gibiilgililerinsürecekatılımımümkünolacaktır.Ancakbukişilerinhepsinin;dönüşümsürecineaynıyoğunluktakatılmalarıvedolayısıyladaidareninuygulamalarınıaynıorandaetkilemelerimümkündeğildir.
Örneğin;süreçtehaksahiplerininonayıaranırkensiviltoplumkuruluşlarınınisegörüş,eleştiri,alternatif
projegibiyollarlasürecekatılımısağlanabilir.Özellikle;kişilerintemelhakveözgürlükleriileilgiliolan
vesonuçlarıveetkileriitibariiledehayatlarınıvegeleceklerinidoğrudanetkileyecekböylebirsürecin
dışındatutulmamasıgerekir.Ziradönüşümuygulamalarınıntekbirkişikurumyadakuruluşeliylegerçekleştirilmesizor,hattaimkânsızolup,dönüşümsüreciyerelyönetimlerdensiviltoplumkuruluşlarına
merkeziidaredenyerelhalkınkendisinekadarpekçokfarklıkesimibulundurmaktadır17.Bunedenledir
ki;kentseldönüşümpolitikalarınınbaşarıylahayatageçirilmesindekienönemlietkenlerdenbirisi,yukarıdaifadeedilenfarklıkesimlerininortaklıklarıveuzlaşmalarıüzerindegelişmişolmalarıdır.Kentsel
dönüşümuygulamalarıkonusundaTürkiye’dendahaileribirtecrübeyesahipolanBatılıülkelerdebaşarılı
olaraktanımlanankentseldönüşümprojelerimüzakereciyöntemlerlegeliştirilmiş,buprojelerinaraştır15AKKAR;s.35.
16ÇUKURÇAYIRM.Akif;“YeniYönetimModeliArayışlarıÇerçevesindeHalkınYönetimSüreçlerineKatılımOlanakları”,YerelYönetimlerSempozyumuBildirileri,TODAİEYay.,Ankara2000,s.212.
17ÖZDEN;s.202.
17
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
ma,geliştirme,uygulama,izlemeveözdeğerlendirmesüreçlerindemüzakerecivekatılımlıyöntemler
uygulanmıştır18.
Şüphesiz ki; sadece katılım yollarının öngörülmüş olması yeterli olmayıp, etkin, verimli ve
taraflarıtatminedenbirsürecinhayatageçirilmesigerekir.Katılımsürecininsağlıklıvebaşarılışekilde
gerçekleştirilmesi,toplumunprojelerisahiplenmesiniveböylecesürdürülebilirveuygulanabilirprojelerin
ortayaçıkmasınısağlar.Ancak;buradakatılımsürecinintaraflarcaistismarınınengellenmesigerektiğini
deifadeetmekgerekir.Önemliolandemokratikveuzlaşmacıbirtutumlahareketetmekvetümtarafların
menfaatlerinikoruyanvetabikikentseldönüşümuygulamasınınamaçvehedeflerinedeuygunçözümler
üzerinde anlaşabilmektedir. İdarenin “usulen” katılım yollarını işletmesi ne kadar yanlış ise dönüşüm
uygulamalarınıengelleyicibirtavırlakatılımsürecininişletilmemesideokadarhatalıbirtutumolacaktır.
6. KENTSEL
NT N
DLD
TM
LKES
Kentseldönüşümünkonusunuteşkiledenşehirkısımları,“gecekondubölgeleriyüksekyoğunlukta
kaçakapartmanlarınbulunduğualanlar,doğalyıkımriski(deprem,heyelanvb.sebeplerle)yüksekalanlar”19,“zamansüreciiçerisindeeskiyen,köhneyen,yıpranan,sağlıksız/yasadışıgelişenyadapotansiyel
arsadeğeriüzerindeseyrederekdeğerlendirilmeyibekleyenveyaygınbiryoksunluğunhükümsürdüğü”20
şehirkısımlarıdır.Şehrinbukısımlarınınekonomikdeğeridüşükveyazamanlaönemliölçüdeazalmış
olupgenellikledüşükgelirgrubunaaitkişilerinyaşadığıyerlerdir.
Ancak dönüşüm projeleri ile şehirlerin bu kısımlarının yenilenerek yeniden cazibe merkezi haline
getirilmesi,bubölgelerinekonomikdeğerindeönemliartışlaranedenolacaktır.İşte“rant”kavramıile
ifadeedilenbudeğerartışıvedeğerartışındankimlerinyararlandığı/yararlanacağı,kentseldönüşümuygulamalarınailişkintartışmalardaençokgündemegelenmeselelerdenbiridir.Bunedenledirki;dönüşüm
uygulamalarıilemeydanagelenrantınadildağıtımı,hemuygulamanınbaşarısıvehemdetoplumunuygulamayıbenimsemesi/sahiplenmesibakımındanönemtaşımaktadır.
Dönüşümalanlarınınyukarıdaifadeedildiğiüzereekonomikdeğerleridüşükolmaklaberabergenellikleşehirlerinmerkeziyerlerindebulunanbualanlarınbütüncülbirkentseldönüşümprojesiileyeniden
canlandırılması,değerlerindeciddiartışlaranedenolmaktadır.Budeğerartışısonderecedoğaldırvehattadeğerartışıkimizamanbuprojelerinfinansmanıbakımındandaönemlidir.Ancak;önemleifadeetmek
gerekir ki; dönüşüm projelerinin kar sağlamaya odaklanması, şehircilik, dönüşümün amaç ve işlevleri
bakımındansorgulanmalıdır.Kentseldönüşümiledeğerartışımeydanagelmesibiramaçdeğilancakbir
sonuç olabilir.Aksi halde kentsel dönüşümdeki kamu yararı konusunda ciddi şüpheler gündeme gelir.
Zira,şehirlerindönüştürülmesindenekadarranteldeedileceğideğilkentinyenindenherbakımındanyaşanabilirbirmekanhalinegelmesinasılsağlanırsorusununcevabıaranarakprojegeliştirilir.Bunedenle;
örneğinyeşilalanlarınasgaridüzeyeindiren,nüfusartışınıteşvikeden,trafiksorunungözardıedenbir
dönüşümprojesininbutemelhedeftensaptığınısöylemekyanlışolmayacaktır.
18AKKAR;s.34-35.
19KELEŞ;s.388.
20ÖZDEN;s.44.
18
Kentseldönüşümprojelerineticesindedeğerartışımeydanagelmiş/gelecekisebudeğerartışınınne
şekildepaylaşılacağıönemlibirsorundur.Öncelikle;rantınhaksahipleribakımındanadilbirpaylaşıma
tabi tutulması gerekmektedir.TEKELİ; gerçekleşen her dönüşümün, kentsel mekanda rant yüzeylerini
yenidenbiçimlendirmesinenedenolacağı,buyenidendağıtımındagenelliklekentin güçsüz kesimlerininkaybınanedenolduğunusavunmakta,dolayısıyladaplancılarınbudönüşümlerkarşısındabiretik
sorumlulukilekarşıkarşıyabulunduğunuifadeetmektevedönüşümügerçekleştirenlerebudönüşümün
maliyetleriniüçüncüşahıslaradışlamayollarınıkurumsaldüzenlemelerlekapatmalarıgerektiğinisavunmaktadır21.Planlamanınarazirantıbakımındanişlevselbiraraçolduğunakuşkubulunmamaklaberaber,
üçüncükişilererantsağlayantekaraçolmadığınıdaifadeetmekisteriz.
Önemlisorunlarındanbiride,kamuarazileriüzerindeyasadışıyollarlayerleşmişbulunankişilerin,
bu alanların dönüşüme tabi tutulmasından sonra oluşacak ranttan yararlandırılıp yararlandırılmayacağı
meselesidir. KELEŞ’in bu konudaki yaklaşımı şu şekildedir: “Kent toprağının artan değerinin (rantının) paylaşım yönteminden kamunun bir bütün olarak olumsuz yönde etkilenmesi olasılığı da yüksektir.
Kamunun toprağını, imar ve yapı yasalarını hiçe sayarak işgal edenlerin; zamanla ve kamunun alt yapı
harcamaları sonucunda artan toprak değerine yüksek oranda ortak edilmesini adalet düşüncesiyle bağdaştırmaya olanak yoktur. Artan değerin tümünün ya da önemli bir bölümünün devletin ve belediyenin
kasasına dönmesi, adalet düşüncesi kadar mantığın da gereğidir. Bu değerlerin imar haklarının toplulaştırılması ve transferi gibi adlar altında bireylerle yapılacak pazarlıklar çerçevesinde dağıtılmasından
toplum ve gelecek kuşaklar kesin olarak zararlı çıkar”22.Gerçektende;bukişilerinmeşruhaksahipleriile
aynıstatüdekabuledilmelerimümkünolmamalıdırveaynıhakveimkânlardanyararlandırılmamalıdır.
Sosyalveyapolitikgerekçelerlebukişileredearaziveyakonuttahsisidüşünülebilirisedebukesinlikle
kentselrantıneşitşekildebölüştürülmesinigerektirmez.
Rantınadilpaylaşımıhususundauygulamanınşeffaflığınınönemliolduğusöylenebilir.Ziraprojenin
maliyeti,projesonucundaeldeedilecekgelir,kişileretahsisedilecektaşınmazlarındeğerigibihususlar
konusundakişilerinaydınlatılmasıprojelereolangüvenidearttıracaktır.Özetleifadeetmekgerekirise;
kentseldönüşümidareninbirgelireldeetmearacıolmamalı,ancakdönüşümneticesindemeydanagelen
rantıntaraflararasındaadildağıtımısağlanmalıdır.
7. DÖNÜŞÜMÜN SÜ DÜ ÜLE
L
L
SÜ EKL L
LKES
Kentseldönüşümprojelerinin;yukarıdaaçıklandığıüzereçokboyutlu ve bütüncülprojelerolması
nedeniyle;sonuçlarınınancakbellibirsüresonundaalınmasımümkünolabilir.Örneğin,bölgedekifizikikoşullarıniyileştirilmesi,işsizliğinazaltılması,ticarihareketliliğinsağlanmasıancakbirsüreçiçinde
gerçekleşebilecektir.Bunedenle;buprojelerinsüreklişekildetakibi,gerektiğizamanmüdahaleedilerek
aksaklıklarınıngiderilmesigerekmektedir.
Diğertaraftan,başarılıbirdönüşümprojesi,aynızamandasürdürülebilirbirprojedir.Zira,artıkbir
21TEKELİİlhan;Kent,KentliHakları,KentleşmeveKentselDönüşüm,TarihVakfıYurtYayınları,İstanbul2011,s.278.
22KELEŞ;s.395.
19
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
alanınyenileştirilmesi,rehabiliteedilmesiilekentseldönüşümdenbeklenentümsonuçlarıneldeedilmesi
mümkünolmayabilir.Dolayısıyla,dönüşümünsürdürülebilirliğinindesağlanmasıgerekir.Kentseldönüşümbakımındansürdürülebilirliğinikiboyutuolduğunusöyleyebiliriz:Birincisi,tamamlananprojelerin
birdevamlılıkiçindebaşarıyaulaşmasıvehedefleringerçekleştirilmesi,ikincisiisedönüştürülenşehirlerinçevresel,kültürelvetarihideğerleriilegeleceğeyaşanabilirşehirlerolarakaktarılabilmesidir23.
Projenin gerçekleştirilmesinden sonra, elde edilen kazanımların devamlılığının sağlanması son derece önemlidir. Şüphesiz ki; sürekliliğin sağlanabilmesi önemli oranda projenin hazırlık ve uygulama
safhalarınındoğruyapılmasıileilgilidir.Buçalışmadaortayakonulduğuüzere,örneğinsosyalboyutu
ihmaledilerekuygulananbirprojeninsürdürülebilirliğimümkünolmayacaktır.Aynızamandaprojelerin
tamamlanmasınımüteakip,gelişiminintakipedilmesi,aksaklıklarınzamanındatespitedilerekmüdahale
edilmesi,zamaniçinyetersizkalanunsurlarıntamamlanmasıveyayenibazıtedbirlerindevreyesokulmasıgerekebilir.Nitekimbaşarılıkentseldönüşümprojeleriesnekbirplanlamaanlayışınabağlıolarak
geliştirilmektevedönüşümstratejivepolitikaları,zamaniçindedeğişenekonomik,toplumsal,fiziksel
veçevreselkoşullaragöretekrargözdengeçirilmektedir24.Aksihalde,büyükçabalarlagerçekleştirilen
dönüşümprojelerininbaşarısızlığauğrayabilir.
KENTSEL DÖNÜŞÜM HUKUKU
S
L
ET SK LT ND K L NL
N
DÖNÜŞTÜ ÜLMES H KK ND K NUNUN Ö EL HUKUK
L N ND K ETK LE
Doç. Dr. Zekeriya KURŞAT∗
T
Uygulamada “Kentsel Dönüşüm Yasası” olarak bilinen 6306 sayılıAfet RiskiAltındakiAlanların
DönüştürülmesiHakkındaKanunçerçevesinderisklialanlar1üzerindekiyapılaryahutbualandışındaolmasınarağmenriskliolanyapılar2/3tespitedilmektevebunlarıntekrardeğerlendirilmesiileilgilimevcut
bazıdüzenlemelerdenfarklıusullerbelirlenmektedir4.
Kanununamacışuşekildeifadeedilmiştir(m.1):
“Afet riski altındaki alanlar ile bu alanlar dışındaki riskli yapıların bulunduğu arsa ve arazilerde,
fen ve sanat norm ve standartlarına uygun, sağlıklı ve güvenli yaşama çevrelerini teşkil etmek üzere
iyileştirme, tasfiye ve yenilemelere dair usul ve esasları belirlemektir”.
Böylece6306sayılıyasailemevcutrisklialanvebinalarınsağlıksızhallerinesonverilmesivebunlarınsağlıklıvegüvenliyaşamaalanlarınaçevrilmesihedeflenmektedir.Buhedefin“sağlık”ve“güvenlik”
yönünedeniyle,kanunda‘bir an önce tamamlanması, bu yüzden de kolaylaştırılması gereken bir süreç’
olaraköngörülençeşitliaşamalardüzenlenmiştir.
Yasanınikincibölümündebuaşamalaraşağıyukarı“riskli alan ve yapıların tespiti”,“binaların tahliyesi ve yıktırılması”vesonolarak“yeniden değerleme uygulaması”şeklindeifadeedilmiştir.
İstanbulÜniversitesiHukukFakültesiMedeniHukukAnabilimDalıÖğretimÜyesi.
1Kanunun2/çmaddesiuyarınca“riskli alan”,“zemin yapısı”veya“üzerindekiyapılaşma”nedeniylecanvemalkaybınayolaçmariskitaşıyanalandır.
Kanunda“riskli alan”nınbirçokhukukisonucubulunduğundanbuyöndekitespitözelönemarzetmektedir.Buyüzdenolsagereksözkonusutespitin
“Bakanlar Kurulu”tarafındanyapılacağıöngörülmüştür.
2Kanunun2/dmaddesiuyarınca“riskli yapı”,risklialaniçindeveyadışındaolupekonomikömrünütamamlamışolanyadayıkılmaveyaağırhasar
görmeriskitaşıdığıbilimselolaraktespitedilmişolanyapıdır.
3Belirtelimki,riskliolmayanyapıhakkındadahiaynıhükümlerbelirlişartlarlauygulanabilmektedir.6306sayılıYasam.3/f.7uyarınca,“bu kanunun
uygulanması için belirlenen alanların sınırları içinde olup riskli yapılar dışında kalan diğer yapılardan uygulama bütünlüğü bakımından Bakanlıkça
gerekli görülenler de bu Kanun hükümlerine tabi olur”.Böylece“riskli yapı”niteliğindeolmamasınarağmen,biryapının6306sayılıYasanınkapsamınagirmesiikişartabağlanmıştır:“Riskli alan sınırları içinde kalması”ve“uygulama bütünlüğünün gerektirmesi”.
4Kanun,içerikolaraközeluygulamaalanıbulacakdüzenlemelereyerverdiğigibi9.maddedeaçıkçabazıkanunlarısaymaksuretiyleonların6306
sayılıkanunilebağdaşmayanhükümlerininuygulanmayacağınıbelirtmiştir.Aslında9.maddenin2.fıkrasınınkanunlarıbentlerhalindesayankısmını
takipedenilkcümlesindeki“…ve diğer kanunların bu Kanuna aykırı hükümleri uygulanmaz”ifadesi,sözkonususaymayıgereksizkılangenelve
kapsayıcı bir düzenleme niteliğindedir. Zira bu hüküm ile orada sayılan kanunlardan olmasa bile herhangi bir kanunun 6306 sayılı yasaya aykırı
hükmününuygulanmayacağıvurgulanmışolmaktadır.Bukatıdüzenlemeyekarşıgöreceiçferahlatacakdüzenlemehemenakabindekicümledeyer
almıştır.Bunagöre“Ancak, bu Kanunun öngördüğü uygulamalar sırasında, bahsedilen kanunların amaçları da ayrıca gözetilir”.
∗
23Sürdürülebilirkentseldönüşümeilişkinolarakİngilteredeneyimikonusundabkz.ArzuKOCABAŞ;KentselDönüşüm(/Yenileş(tir)me):İngiltere
DeneyimiveTürkiye’dekiBeklentiler,LiteratürYay.,İstanbul2006,s.23vd.
24AKKAR;s.34.
20
21