ÜN‹TE I - Abdullah Sivari

B‹YOLOJ‹ 6
ÜN‹TE I
TAfiIMA VE DOLAfiIM S‹STEMLER‹
I.
II.
Bir Hücrelilerde Tafl›ma
Bitkilerde Tafl›ma
A. Yaprak ve Stomalar
B. Bitkilerde Suyun Tafl›nmas›
C. Bitkilerde Besinin Tafl›nmas›
III. Omurgas›zlarda Dolafl›m
IV. Omurgal›larda Dolafl›m
V.
‹nsanda Dolafl›m Sistemi
A. Kalp
1. Kalbin Çal›flma Mekanizmas›
B. Kan Damarlar›
1. Atardamar
2. Toplardamar
3. K›lcal Damar
C. Kan Dolafl›m›
1. Küçük Dolafl›m
2. Büyük Dolafl›m
D. Lenf Dolafl›m›
E. Kan Bas›nc›
F. Kan›n Görevleri
G. Kan›n P›ht›laflmas›
VI. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin Di¤er Sistemlerle Olan ‹liflkisi
VII. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin Sa¤l›¤›
VIII. ‹nsanda Savunma ve Ba¤›fl›kl›k
A. Enfeksiyonlara Karfl› Savunma
B. Ba¤›fl›kl›¤›n Oluflumu
C. Ba¤›fl›kl›k Çeflitleri
1. Do¤ufltan Kazan›lan Ba¤›fl›kl›k
2. Sonradan Kazan›lan Ba¤›fl›kl›k
a. Aktif Ba¤›fl›kl›k
b. Pasif Ba¤›fl›kl›k
D. Ba¤›fl›kl›k Sitemi Bozukluklar›
B‹YOLOJ‹ 6
☞
BU ÜN‹TEDE NELER Ö⁄RENECE⁄‹Z?
☞
Bu üniteyi bitirdi¤inizde,
• Bir hücreli canl›larda, bitkilerde, omurgas›z ve omurgal› hayvanlarda besin ve
madde tafl›nmas›n›n nas›l gerçekleflti¤ini,
•
‹nsandaki kan ve lenf dolafl›m›n›,
•
Kan ve lenf dolafl›m›n› sa¤layan yap›lar›,
•
Kan›n görevlerini, p›ht›laflmas›n› ve önemini,
•
Ba¤›fl›kl›¤›n ne oldu¤unu, çeflitlerini ve önemini ö¤reneceksiniz.
✍
BU ÜN‹TEY‹ NASIL ÇALIfiMALIYIZ?
✍
• Konu metinlerini okuyunuz.
• Konu içinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.
• Konularda verilen sorular› yan›tlayamad›ysan›z tekrar bafla dönerek çal›fl›n›z.
• Dikkatinizi çekmesi amac›yla vurgulanm›fl bölümleri tekrar okuyunuz ve
gerekiyorsa yazarak çal›fl›n›z
2
B‹YOLOJ‹ 6
TAfiIMA VE DOLAfiIM S‹STEMLER‹
Canl›lar›n yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri için beslenme, hareket etme, boflalt›m
yapma gibi yaflamsal olaylar› gerçeklefltirmeleri gerekir. Bu yaflamsal olaylar›n
devaml›l›¤› canl›lar›n bulunduklar› ortamdan ald›klar› besin ve oksijen ile mümkündür.
D›flar›dan al›nan oksijen ve besinin canl›n›n tüm hücrelerine ya da bir hücrelilerde
oldu¤u gibi hücrenin ilgili organeline tafl›nmas› gerekir. Bu tafl›ma iflleminin gerçekleflmesi
için canl›larda özel tafl›ma ve dolafl›m sistemleri geliflmifltir. Bu sistemler canl›n›n
geliflmiflli¤ine göre de¤iflmektedir.
I. Bir Hücrelilerde Tafl›ma
Bir hücreli canl›lar›n özel bir tafl›ma sistemi yoktur. Yaflamsal olaylar›
gerçeklefltirmek için gerekli olan maddeleri hücre zar›yla osmoz, difüzyon ve aktif
tafl›ma yoluyla hücre içine al›rlar.
❂
❂
❂
Yar› geçirgen zardan suyun, çok yo¤un oldu¤u ortamdan az yo¤un oldu¤u ortama
geçmesine ozmos denir.
Molekül ya da iyonlar›n yo¤un olduklar› alandan düflük yo¤unlukta olduklar› alana
geçifline difüzyon denir.
Maddelerin enerji kullan›larak zardan geçirilmesine aktif tafl›ma denir.
Maddeler hücre içerisinde sitoplazman›n hareketleriyle tafl›n›r. Sindirilen besinlerin
art›klar› ise yine ayn› yolla hücre zar›ndan d›flar› at›l›r. Solunum için gerekli olan gazlar
da sitoplazma hareketleriyle hücrenin her taraf›na ulaflt›r›l›r.
II. Bitkilerde Tafl›ma
Bitkilerde tafl›ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden olaflan iletim demetleri
oluflturur. Odun demetleri birkaç çeflit hücre içermektedir. Bunlar aras›nda yer alan
odun borular› geliflimini tamamlam›fl ve canl›l›¤›n› kaybetmifl hücrelerden meydana
gelmifltir.
Soymuk demetleri; soymuk borular›, arkadafl hücreleri ve destek hücrelerden
oluflur. Soymuk borular›nda organik bileflikler ve baz› mineraller tafl›n›r. Soymuk borular›
canl› hücrelerden oluflur. Soymuk borusu hücreleri aras›nda delikler oldu¤undan
kalburlu borular da denir (fiekil 1.1).
3
B‹YOLOJ‹ 6
fiekil 1.1: Odun ve Soymuk borular›
A. Yaprak ve Stomalar
Yaprakta epidermis hücrelerinin farkl›laflmas›ndan meydana gelen stomalar
(gözenek) bitkide fotosentez için gerekli olan CO2 al›m›n›n ve fotosentez sonucu
oluflan O2’nin ç›k›fl›n›n yap›ld›¤› yerlerdir. Ayr›ca stomalar su ç›k›fl›n› da sa¤layarak
bitkinin su miktar›n› ayarlamaktad›r. Stomalar genellikle yapra¤›n alt k›sm›nda yer al›r.
fiekil 1.2: Yaprak kesiti ve stoma
❂
Suyun buhar hâlinde gözeneklerden atmosfere verilmesine terleme denir.
Bitkilerde terleme yoluyla d›flar›ya verilen su miktar›n›n % 90’n› stomalarla
gerçekleflir. Bitkilerde terleme h›z›n› bitkinin kök- gövde oran›, yapra¤›n yap›s› ve
yapra¤›n alan› etkilemektedir. Terlemeye etki eden çevresel faktörler ise nem, ›fl›k,
s›cakl›k, topraktaki su miktar› ve rüzgard›r.
4
B‹YOLOJ‹ 6
Bitkilerdeki terleme stomalar›n aç›l›p kapanmas›yla gerçekleflir. Stomalar›n aç›l›p
kapanmas› ise bekçi hücrelerindeki su miktar›n›n art›fl ve azal›fl›na ba¤l›d›r. Stoma iki
bekçi hücresi ve bunlar›n etraf›nda yer alan komflu hücrelerle çevrilidir. Bekçi
hücrelerin komflu hücrelere bakan taraf› ince, bofllu¤a bakan taraf› kal›n çeperlidir.
Stomalar›n aç›l›p kapanmas› bekçi hücreleri ile komflu hücreler aras›ndaki K+ iyonu
miktar›n›n fakl›l›¤›na ba¤l›d›r. Komflu hücrelerden bekçi hücrelere K+ geçifli olur.
Böylece bekçi hücrelerdeki çözünmüfl madde miktar› artar. Buna ba¤l› olarak bekçi
hücrelerine ozmosla su girifli gerçekleflir. Su girifli bekçi hücrelerini fliflirir ve turgor
bas›nc› artar. Bekçi hücrelerinin ince çeperleri gerilerek ( içe do¤ru ) stoma aç›l›r. Bu
arada aç›k stomadan gaz geçifli ve su buhar› ç›k›fl› gerçekleflir. Bekçi hücrelerindeki K+
iyonlar› hücre d›fl›na pompaland›¤›nda ozmotik bas›nç düfler, hücre su kaybeder ve
bekçi hücreler eski hâlini alarak stoma kapan›r (fiekil 1.3).
fiekil 1.3: Stomalar›n aç›k ve kapal› durumu
➠
☛
Stomalar aç›ld›¤› zaman hücreler aras› bofllukta biriken su buhar› d›flar› verilir. Bu
arada difüzyon yoluyla gaz al›flverifli gerçekleflir.
Stomalar›n görevini söyleyiniz.
B. Bitkilerde Suyun Tafl›nmas›
Bitkilerde su köklerde bulunan emici tüyler arac›l›¤› ile topraktan al›n›r. Daha
sonra iletim dokusuna ve yapraklara do¤ru hareket eder.
Bitkilerde suyun tafl›nmas› iki olayla gerçekleflir. Bunlar kök bas›nc› ve terleme
kohezyon kuvettidir. Kök bas›nc›na kök hücrelerindeki su yo¤unlu¤u ile topraktaki su
yo¤unlu¤u aras›ndaki farktan oluflan ozmotik bas›nç neden olur. Kök bas›nc›na ba¤l›
olarak köklerdeki emici tüylerle al›nan su birkaç metreye kadar ç›kar.Yani su köklerden
yukar› do¤ru itilir. Ancak çok uzun bitkilerde kök bas›nc› suyun iletiminde yeterli
olmaz. Kök bas›nc›n›n olmad›¤› ya da yeterli olmad›¤› bu durumda da su yapraklardan
yukar› do¤ru çekilecektir.
5
B‹YOLOJ‹ 6
❂
Yapraklardan su buharlaflt›kça suyun yukar› do¤ru emilmesi olay›na terleme
kohezyon ad› verilir.
Su molekülleri hidrojen ba¤lar›ndan dolay› birbirlerine ba¤lanma e¤ilimi gösterir.
Moleküllerin birbirine tutunmas› çok büyük bir güç oluflturur.Yani su molekülleri
birbirine s›k› s›k›ya tutunmufl durumdad›r. Bu birbirine tutunan su molekülleri bir
çekme gücü ile yukar› do¤ru hareket eder. Yapraklardan su buharlaflt›kça yerini çekme
gücü sayesinde yukar› do¤ru ç›kan su molekülleri al›r. Su molekülleri odun
borular›ndan çekilirken, çekilen suyun yerini emici tüylerle al›nan yeni su molekülleri
al›r.
➠
☛
Odun borular›ndan su kökten yapraklara do¤ru tek yönlü iletilir.
Bitkilerde su kökten yapraklara do¤ru hangi yolla tafl›n›r?
C. Bitkilerde Besinin Tafl›nmas›
Bitkilerde besin soymuk borular› taraf›ndan tafl›n›r. Bu besin maddelerini fotosentez
sonucunda oluflan glikoz, sükroz ve köklerde yap›lan amino asit vb. organik maddeler
oluflturur. Ancak bu besin maddeleri do¤rudan de¤il suda çözünmüfl olarak floemde
tafl›n›r.
➠
Soymuk hücreleri birleflerek kalburlu borular› oluflturur. Hücreler aras›nda
delikleri olan ve kalburlu plak denilen yap›lar vard›r. Bu yap›lar kalburlu borularda
soymuk öz suyunun ak›fl›n› sa¤lar.
Kalburlu borular besini bir fleker kayna¤›ndan bir fleker havuzuna tafl›r. fieker
kayna¤› denilen yap› fotosentezin gerçekleflti¤i organ örne¤in yaprak, fleker havuzu ise
besine ihtiyac› olan bitkinin gövde, gövde uçlar›, meyve vb. organlard›r.
➠
Her havuz besinini kendine en yak›n kaynaktan al›r.
Yapraklarda fotosentez sonucu oluflan fleker aktif tafl›ma ile soymuk borularına
geçer. Yaprak hücreleri bu durumda kaynak ifllevi görür. Soymuk borusunda fleker
yo¤unlu¤u art›nca hücrenin su miktar› azal›r. Ozmotik bas›nç fark›ndan dolay› komflu
hücrelerden su girifli olur. Su girifliyle oluflan s›v› bas›nc› suda çözünen flekerin köke
do¤ru hareketini sa¤lar. fieker bir anlamda havuz ifllevi gören kök hücrelerine geçer.
Tafl›nan çözeltideki fleker yo¤unlu¤u azal›r. Su yo¤unlu¤u artar. Su odun borular›na
geçerek yukar› do¤ru tafl›n›r (fiekil 1.4).
6
B‹YOLOJ‹ 6
fiekil 1.4: Odun ve Soymuk borular›nda maddenin tafl›nmas›
➠
☛
Odun borular›nda iletim tek yönlü, soymuk borular›nda iki yönlüdür. Ancak soymuk
boru hücreleri canl› hücreler oldu¤undan iletim h›z› odun borular›na göre yavaflt›r.
Bitkilerde besin nas›l tafl›n›r? Aç›klay›n›z.
III. Omurgas›zlarda Dolafl›m
Omurgal› ve omurgas›z tüm canl›lar besine ve enerjiye ihtiyaç duyarlar. D›flar›dan
ald›klar› besin ve O2 (oksijen) ile hücrelerinde enerji elde ettikten sonra art›k madde
olarak da CO2’i ( karbon dioksit) d›flar› atarlar. Bu maddelerin iletimi canl›larda farkl›
flekillerde gerçekleflir.
Örne¤in: Hidra, planarya ve di¤er yass› solucanlarda içi s›v› dolu olan vücut bofllu¤u
maddelerin iletimini sa¤lar. Yuvarlak solucanlarda da dolafl›m sistemi yoktur. Süngerler de
vücut hücreleri do¤rudan d›fl ortamla temas hâlinde oldu¤undan solunum gazlar›n›n
al›flverifli difüzyonla sa¤lan›r (fiekil 1.5).
fiekil 1.5: Süngerler O2’i sudan difüzyonla al›r, CO2’i difüzyonla suya verir.
7
B‹YOLOJ‹ 6
Özel dolafl›m sistemine sahip hayvanlarda sistem; aç›k dolafl›m sistemi ve kapal›
dolafl›m sistemi olarak ikiye ayr›l›r. Her iki sistemde de dolafl›m s›v›s› (kan), s›v›n›n
dolafl›m›n› sa¤layan yap›lar (kan damarlar›), kasl› yap›ya sahip ve s›v›n›n vücut içindeki
hareketlili¤ini sa¤layan organ (kalp) yer almaktad›r.
Aç›k Dolafl›m: Bu sistem böceklerde, eklem bacakl›larda ve yumuflakçalar›n
ço¤unda görülmektedir. Kalbin kas›lmas›yla kan aç›k olan ön ve yan damardan vücut
bofllu¤una yay›l›r. Kalp gevfledi¤inde kan aç›kl›klardan tekrar kalbe döner (fiekil 1.6).
fiekil 1.6: Çekirgede aç›k dolafl›m sistemi.
➠
Aç›k dolafl›m sisteminde kan ile doku s›v›s› ayn› s›v›d›r.
Kapal› Dolafl›m: Bu dolafl›m sistemi baz› omurgas›zlarda (halkal› solucan, ahtapot,
mürekkep bal›klar›) ve omurgal›larda görülür. Kan tamamen damarlar içindedir ve kalp
kan› kal›n damarlardan ince damarlara do¤ru pompalar. Kan damarlar içinde iletilirken,
kan- doku s›v›s› ve doku s›v›s› ile vücut hücreleri aras›nda madde al›flverifli gerçekleflir.
Halkal› solucanlarda s›rtta ve kar›nda uzanan iki uzun ve bunlar› birbirine ba¤layan
halka fleklindeki damarlar vard›r. Kan›n dolafl›m› s›rtta arkadan öne, kar›nda ise önden
arkaya do¤rudur (fiekil 1.7).
fiekil 1.7: Halkal› solucanda kapal› dolafl›m sistemi.
➠
8
Halkal› solucanlar, ahtapot ve mürekkep bal›klar› d›fl›ndaki omurgas›z hayvanlarda
aç›k dolafl›m görülmektedir.
B‹YOLOJ‹ 6
☛
Aç›k dolafl›m ile kapal› dolafl›m aras›ndaki farklar› söyleyiniz.
IV. Omurgal›larda Dolafl›m
Omurgal› hayvanlarda kapal› dolafl›m sistemi vard›r. Bu dolafl›m sistemi bir kalp,
atardamar, toplardamar ve k›lcal damarlar ile kandan oluflmufltur. Atardamarlar, kan›
kalpten vücudun di¤er bölgelerine tafl›yan damarlard›r. Toplardamarlar kan› dokulardan
tekrar kalbe getiren damarlard›r. K›lcal damarlar ise atardamar ile toplardamar aras›nda
yer alan ince damarlard›r.
➠
Kan ile doku s›v›s› aras›ndaki madde al›flverifli k›lcal damarlarda gerçekleflir.
Omurgal› hayvanlar gurubunda yer alan canl›lar›n kalp yap›lar› birbirinden
farkl›d›r. Omurgal› hayvanlarda kan dolafl›m› ve dolafl›m sistemindeki yap›sal
farkl›l›klar afla¤›da özetlenmifltir.
Bal›klarda kalp bir kulakç›k ve bir kar›nc›ktan oluflmufltur ve bunlar do¤rusal
olarak yerleflmifltir (fiekil 1.8). Bal›klar›n kalbinde daima karbon dioksit yo¤unlu¤u
fazla olan (kirli kan) bulur. Oksijence zengin kan (temiz kan) kirli kanla kar›flmaz.
Çünkü kirli kan solungaçlardan geçerken oksijen miktar› artar ve temiz kan buradan
vücuda da¤›l›r. Vücutta karbon dioksit yo¤unlu¤u artan kan tekrar kalbe döner. Kan
kalpten solungaçlara geçer. Böylece bal›klarda kan tek yönlü olacak flekilde kalpten
dokulara, dokulardan kalbe tafl›n›r.
fiekil 1.8: Bal›klarda kalbin yap›s›
Kurba¤alarda kalp iki kulakç›k ve bir kar›nc›ktan meydana gelmektedir. Sol
kulak盤a akci¤erden gelen temiz kan, sa¤ kulak盤a ise vücudu dolaflan kirli kan gelir.
Kulakç›klara gelen kan kar›nc›¤a geçer ve burada kirli ve temiz kan birbirine kar›fl›r.
Ancak kar›nc›¤›n özel yap›s›ndan dolay› oksijen miktar› fazla olan bu kan kar›nc›ktan
vücuda, oksijen miktar› az olan kan ise akci¤erlere gönderilir (fiekil 1.9).
9
B‹YOLOJ‹ 6
fiekil 1.9: Kurba¤alarda kalbin yap›s›
Sürüngenlerde ise kalp, iki kulakç›k ve bir bölmeyle ikiye ayr›lm›fl kar›nc›ktan
meydana gelmifltir. Ancak kar›nc›k tamamen ikiye ayr›lmam›flt›r (fiekil 1.10). Bu nedenle
sürüngenlerde de kirli ve temiz kan birbirine kar›fl›r
➠
Yaln›zca Timsahlarda karıncık tamamen ikiye ayrılmıfltır. Ancak, bu canlılarda
kalpten ç›kan atardamarlar›n aras›nda Panizza denilen bir delik kalm›flt›r. Akci¤erlerden ve
vücuttan gelen kan sadece burada birbirine kar›fl›r.
Kurba¤a ve sürüngenlerin vücudunda temiz ve kirli kan birbirine kar›fl›r. Kanda
tafl›nan oksijen miktar› yeterli de¤ildir bu yüzden metabolizmalar› yavaflt›r ve vücut
s›cakl›klar›n› sabit tutamazlar. Yaflad›klar› ortama göre vücut s›cakl›klar› de¤iflir. Bu
nedenle bu canl›lara so¤uk kanl› canl›lar denir.
fiekil 1.10: Sürüngenlerde kalbin yap›s›
☛
10
Kurba¤a ve sürüngenlere neden so¤uk canl›lar denilmektedir? Aç›klay›n›z.
B‹YOLOJ‹ 6
Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç›k ve birbirinden tamamen ayr›lmıfl iki
kar›nc›ktan oluflur. Akci¤erlerden gelen temiz kanla, vücutta dolafl›p kalbe gelen kirli
kan asla birbirine kar›flmaz. Bu canl›lar için kanla tafl›nan oksijen miktar› yeterli
oldu¤undan metabolizmalar› yavafl de¤ildir. Vücut s›cakl›klar› ortama göre de¤iflmez,
her ortam için sabittir. Bu nedenle bu canlılara s›cak kanl› canl›lar denilir (fiekil 1.11).
fiekil 1.11: Kufllar ve memelilerde kalbin yap›s›
V. ‹nsanda Dolafl›m Sistemi
‹nsanda dolafl›m sistemi kalp, damarlar ve kandan oluflur.
A.Kalp
‹nsanda kalp gö¤üs bofllu¤unda, iki akci¤er aras›nda, sol akci¤ere do¤ru yer
almaktad›r. Kalp iki kulakç›k ve iki kar›nc›ktan meydana gelir. Kar›nc›klar ve
kulakç›klar aras›nda kapakç›klar bulunur. Bu kapakç›klar kan›n kulakç›klardan
kar›nc›klara do¤ru tek yönde ak›fl›n› sa¤lar. Ayr›ca sa¤ kar›nc›ktan ç›kan akci¤er
atardamar› ile sol kar›nc›ktan ç›kan aort damar› bafllang›c›nda da kapaklar vard›r. Bunlar
yar›m ay fleklinde olup kan›n tek yönde kalpten damarlara girmesini sa¤lar (fiekil 1.12).
fiekil 1.12: ‹nsan kalbinin yap›s› ve bölümleri
11
B‹YOLOJ‹ 6
❂
1. Kalbin Çal›flma Mekanizmas›
Kalp kas›l›p gevfleyerek çal›fl›r. Bu kas›lma ve gevfleme olay› kalbin kasl› yap›s›
sayesinde gerçekleflir. Kalp kas›ld›¤›nda kan› pompalar, gevfledi¤inde ise kalbin
bölmelerine kan dolar.
Kalbin kas›lmas›na sistol, gevflemesine diyastol ad› verilir.
Kulakç›k gevfleme an›nda iken toplardamarlardan kan kulakç›klara dolar. Kulakç›klara
gelen kan kulakç›klar›n kas›lmas›yla gevfleme durumundaki kar›nc›klara geçer. Bu
olay yaklafl›k 0,1 saniye sürer. Bu olay s›ras›nda kulakç›k ve kar›nc›klar aras›nda yer
alan kapakç›klar aç›l›r. Kulakç›klar gevflerken, kar›nc›klar kas›l›r, kan› vücuda ve
akci¤ere gönderir. Bu esnada kulakç›k ve kar›nc›klar aras›ndaki kapaklar kapal›, yar›m
ay kapakç›klar› aç›kt›r. Bu olayda yaklafl›k 0,3 saniye sürer (fiekil 1.13).
fiekil 1.13: Kalbin kas›l›p gevflemesi
Kalbin çal›flmas›nda sinoatriyal dü¤üm (S.A) ve atriyoventriküler dü¤üm etkilidir.
Sinoatriyal dü¤üm sa¤ kulak盤›n duvar›nda yer al›r. Bu yap› kalbin at›fl›n› bafllat›r ve
denetler. Sinotriyal dü¤ümün uyar›s›yla bafllayan at›fllar kulak盤›n her taraf›na yay›l›r.
Bu uyar›lar kulakç›k ve kar›nc›k aras›nda yer alan ikinci dü¤ümle (atriyoventriküler
dü¤üm- A.V) kar›nc›¤a iletilir. Böylece kalp uyar›lm›fl olur (fiekil 1.14).
➠
☛
12
Yetiflkin bir insan kalbi yaklafl›k olarak dakikada 70-80 kez kas›l›p gevfler. Kalbin
çal›flmas› s›ras›nda di¤er sistemlerde oldu¤u gibi hormonlar ve sinirler de görev al›r.
Kalbin çal›flmas›nda hangi özelli¤i etkendir?
B‹YOLOJ‹ 6
fiekil 1.14: Kalpte yer alan sinoatriyal ve atriyoventriküler dü¤üm
B. Kan Damarlar›
‹nsanda dolafl›m sisteminde yer alan damarlar atardamarlar (arterler), toplardamarlar
(venler) ve k›lcal damarlar (kapiller) olmak üzere üç çeflittir.
1. Atardamar
Atardamarlar kan› kalpten doku ve organlara ileten damarlard›r. Akci¤er atardamar›
d›fl›ndaki atardamarlar her zaman temiz kan tafl›r. Yaln›zca akci¤er atardamar› kalpten
ald›¤› kirli kan› kan› akci¤ere iletir.
Atardamarlar üç tabakadan oluflur. En d›flta yer alan lifli ba¤ doku, onun alt›nda
yer alan düz kastan oluflan tabaka vard›r. Bu tabakada elastik lifler bulunur. Bu elastik
lifler kalp at›fl›na ba¤l› oluflan kan bas›nc›na karfl› dayan›kl›l›k sa¤lar. En içte ise tek
s›ral› epitel dokudan oluflan tabaka vard›r. Bu tabakaya endotel denilir. Endotel kan›n
damardan kolayca akmas›n› sa¤lar ( fiekil 1.15.a).
2. Toplardamar
Toplardamar, doku ve organlardan kan› kalbe getiren damard›r. Bu damar da üç
tabakadan oluflur. Atardamardan farkl› yan› d›fl tabakas›nda kollajen liflerin olmas›, orta
tabakada elastik liflerin az olmas›d›r. Çaplar› atardamardan daha fazla olup, daha fazla
kan tafl›rlar. Ancak kan›n damar içindeki ak›fl h›z› atardamara göre daha yavaflt›r.
Toplardamarda kapakç›klar bulunur. Bu kapakç›klar sayesinde kan damar içinde tek
yönlü hareket ederek kalbe gider (fiekil 1.15.b).
➠
Akci¤er toplardamar› hariç toplardamarlar her zaman oksijen miktar› az olan kan›
tafl›r.
13
B‹YOLOJ‹ 6
fiekil 1.15: (a) Atardamar ve (b) toplardamar›n yap›s›
3. K›lcal Damar
K›lcal damarlar, atardamar ile toplardamar aras›nda yer alan en ince damarlard›r.
Vücudun bütün dokular›na yay›larak genifl bir yüzey olufltururlar. Tek s›ral› hücre
tabakas›ndan oluflmufltur. Kan ile doku aras›ndaki her türlü madde al›flverifli bu damarlarda
gerçekleflir (fiekil 1.16).
fiekil1.16: Atardamar ve toplardamar aras›nda yer alan k›lcal damarlar.
☛
Yap›sal olarak atardamar, toplardamar ve k›lcal damar› karfl›laflt›r›n›z.
C. Kan Dolafl›m›
‹nsandaki dolafl›m sistemi büyük ve küçük dolafl›m olmak üzere ikiye ayr›l›r. Bu
dolafl›m sistemleriyle amino asit, glikoz gibi besin maddeleri, hormon ve oksijen
dokulara tafl›n›r. Dokularda da metabolik faaliyetler sonucu oluflan art›klar boflalt›m
organlar›na iletilir. Böylelikle kan dolafl›m› sayesinde vücut için gerekli olan maddeler
hücreler tafl›n›r ve hücreler faaliyetlerini gerçeklefltirir.
14
B‹YOLOJ‹ 6
1. Küçük Dolafl›m
Küçük dolafl›m kalp ile akci¤er aras›nda gerçekleflen dolafl›md›r. Kalbe gelen kirli
kan sa¤ kar›nc›ktan ç›kan akci¤er atardamarlar›yla akci¤erlere gönderilir. Akci¤erlerde
bu damarlar alveollerde k›lcallara ayr›l›r. Burada kirli kandaki karbon dioksit
alveollere, alveollerdeki oksijen ise kana geçer. Böylece temiz kan her akci¤erden çift
hâlinde ç›kan akci¤er toplardamar›yla kalbin sol kulak盤›na gelir (fiekil 1.17).
2. Büyük dolafl›m
Büyük dolafl›m kalp ile vücudun akci¤erler d›fl›ndaki doku ve organlar› aras›nda
gerçekleflen dolafl›md›r. Bu dolafl›m kalbin sol kar›nc›¤›ndan ç›kan aort damar› ile
bafllar. Kar›nc›¤›n kas›lmas›yla temiz kan aorta pompalan›r. Aort damar› kalpten
ç›kt›ktan sonra bafla, kollara, bacaklara ve iç organlara dallar oluflturur. Doku ve organlara
giden damarlar orada k›lcal damarlara ayr›l›r. Madde al›flverifli k›lcallarda temiz kan ile
dokular aras›nda olur. Dokulardan geçerek kirlenen kan alt ana toplardamar ve üst ana
toplardamar yard›m›yla kalbin sa¤ kulak盤›na gelir (fiekil 1.17).
fiekil 1.17: ‹nsanda küçük ve büyük kan dolafl›m›
☛
‹nsanda gerçekleflen küçük dolafl›m›n önemini söyleyiniz.
15
B‹YOLOJ‹ 6
D. Lenf Dolafl›m›
‹nsanda, ö¤rendi¤iniz büyük ve küçük dolafl›m›n d›fl›nda bir de lenf dolafl›m sistemi
vard›r. Bu dolafl›m sisteminde lenf s›v›s›, lenf damarlar› ve lenf dü¤ümleri yer al›r
(fiekil 1.18).
fiekil 1.18: ‹nsanda lenf dolafl›m›
K›lcal damarlardan vücut hücrelerinin aralar›na s›zan doku s›v›s›n tamam› tekrar
kan damarlar›na geçemez. Kan damar›na geçemeyen bu doku s›v›s›, küçük protein
molekülleri ve akyuvarlar lenf s›v›s›n› oluflturur. Lenf s›v›s› lenf k›lcallar› ile büyük
lenf damarlar›na iletilir. Büyük lenf damarlar›nda kapakç›klar vard›r. Bu kapakç›klar lenf
s›v›s›n›n kalbe do¤ru tek yönde akmas›n› sa¤lar.
➠
☛
Lenf sistemi sayesinde vücut akyuvar üreterek mikroplara karfl› korunur. Ya¤lar›n
sindirimi sonucu oluflan maddeler lenf dolafl›m› ile kan dolafl›m›na kat›l›r. K›lcal
damarlardan dokulara s›zan s›v› ve akyuvarlar kana geri getirilmifl olur.
Lenf damarlar›n›n birleflti¤i yere lenf dü¤ümleri denilir. Lenf dü¤ümleri vücuda
mikrop girdi¤inde bunlar› süzer ayr›ca akyuvar üreterek kana verir.
Lenf dolafl›m›n›n vücuda ne gibi yayarlar› oldu¤unu söyleyiniz.
E. Kan Bas›nc›
Kan, kar›nc›klar›n kas›lmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan yüksek bas›nçla aorta
do¤ru hareket eder. Bu bas›nç atardamarlar›n gerilmesine neden olur ve kan›n damar
içinde hareketi gerçekleflir.
Aorttan k›lcallara do¤ru gidildikçe bu bas›nç azal›r. Dolay›s›yla kan ak›fl› k›lcal
damarlarda daha yavaflt›r. Bu durum kan ile doku aras›nda madde al›flveriflini kolaylaflt›r›r.
16
B‹YOLOJ‹ 6
➠
Kan kalpten uzaklaflt›kça kan bas›nc› da buna ba¤l› olarak düfler.
Bas›nçtaki azalma nedeni ile kan›n toplardamarlardaki hareketinde kalbin yapt›¤›
bas›nç yeterli de¤ildir. Toplardamarlardaki kan›n kalbe ilerlemesinde baflka etkenler de
rol oynar. Bunlardan biri toplardamarlar›n etraf›ndaki çizgili kaslard›r. Bu kaslar›n
kas›lmas›yla toplardamarlar daral›r ve kan ilerler. Di¤er taraftan solunum s›ras›nda da
gö¤üs kafesi geniflleyerek bas›nc›n düflmesine neden olur. Bu durum vücudun di¤er
bölgeleri ile gö¤üs bofllu¤u aras›nda bas›nç farkl›l›¤› yarat›r. Bas›nç farkl›l›¤› toplardamarlardaki kan›n kalbe do¤ru hareketini sa¤lar. Ayr›ca kulakç›ktaki gevflemeden
dolay› oluflacak emme kuvveti de kan›n kulakç›klara hareketine yard›m eder.
Kalbin oluflturdu¤u kan bas›nc› k›lcal damarlarda da etkilidir. Kan bas›nc› ve
ozmotik bas›nç sayesinde kan ile hücrelerin yer ald›¤› doku s›v›s› aras›nda madde
al›flverifli gerçekleflir.
➠
Kan›n protein yo¤unlu¤u ile
ozmotik bas›nc› do¤urur.
doku s›v›s›ndaki protein yo¤unlu aras›ndaki fark
K›lcal damarlar›n atardamar ucunda kan bas›nc› yüksek, ozmotik bas›nç düflüktür.
Bundan dolay› kandaki su ve suda çözünen maddeler doku s›v›s›na difüzyonla geçer.
K›lcal damar›n toplardamara ba¤lanan ucunda ise ozmotik bas›nç kan bas›nc›ndan
yüksektir. Bu durumda da doku s›v›s›ndan su ve suda çözünen maddeler k›lcallara
geçer (fiekil 1.19).
fiekil 1.19: K›lcal damar ile doku s›v›s› aras›nda madde al›flverifli
❂
Kan›n atardamarlar›n duvar›na yapt›¤› bas›nca tansiyon denir.
Tansiyon büyük ve küçük olmak üzere ikiye ayr›l›r. Küçük tansiyon, kalbin
gevflemesi s›ras›nda kan›n atardamarlara yapt›¤› bas›nçt›r. Büyük tansiyon ise kalbin
kar›nc›¤›n›n kas›lmas› s›ras›nda kan›n atardamarlara yapt›¤› bas›nçt›r. Küçük tansiyon
sa¤l›kl› bir insanda ortalama 80 mm Hg, büyük tansiyon ise ortalama 12 mm Hg’dir.
17
B‹YOLOJ‹ 6
➠
☛
Kan bas›nc›n›n normalden düflük olmas› hipotansiyon, yüksek olmas› ise hipertansiyondur.
K›lcal damar ile doku s›v›s› aras›ndaki madde al›flverifli nas›l gerçekleflir? Aç›klay›n›z.
F. Kan›n Görevleri
Kan›n vücutta; düzenleme, koruma ve tafl›ma olmak üzere üç görevi vard›r.
Savunma görevini kan hücresi olan lökositler ve bu hücrelerin üretti¤i antikorlar
sayesinde gerçeklefltirir. Düzenleme görevini vücut s›cakl›¤›n›n ve vücut s›v›lar›n›n pH
oran›n›n belli bir de¤erde sabit tutulmas›n› sa¤layarak yapar. Tafl›ma göreviyle hücreler
için gerekli olan oksijeni akci¤erlerden hücrelere, hücrelerde oluflan karbon dioksiti ise
akci¤erlere tafl›r. Ayr›ca besin, hormon, metabolizma art›klar› gibi maddeleri de ilgili
doku ve organlara iletir.
G. Kan›n P›ht›laflmas›
Kan kesik, s›yr›k vb. yaralanma durumlar›nda içindeki baz› maddelerden dolay›
p›ht›lafl›r. Kan›n p›ht›laflmas› vücudun kan kayb›n› engeller. Kan›n p›ht›laflmas›n›
sa¤layan maddelerden biri kanda inaktif durumda bulunana fibrinojendir.
➠
Fibrinojen bir tür kan proteini olup aktif hâldeki fibrine dönüfltü¤ünde kan p›ht›lafl›r.
Kan p›ht›laflmas› kesik ya da yaran›n oldu¤u yerdeki ba¤ dokunun y›rt›lmas›yla
bafllar. Kanda bulunan trombositler bu bölgedeki kollajen liflere yap›flarak bir madde
salg›lar ve bir t›kaç oluflturur. Bu t›kaç fibrin maddesi ile daha güçlü duruma gelir.
Fibrin aflamal› olarak flu flekilde meydana gelir:
➠
Trombositlerden ve hasarl› hücrelerden salg›lanan p›ht›laflma maddeleri( tromboplastin)
p›ht›laflmay› sa¤layan plazmadaki di¤er maddelerle (Ca ve K vitamini gibi) etkileflir.
Bunun sonucunda oluflan madde protrombin denilen maddenin trombine dönüflmesini
sa¤lar. Trombin sayesinde fibrinojen ipliksi yap›daki fibrine dönüflür. Fibrin iplikleri
trombositler ve di¤er kan hücreleriyle birlikte p›ht›y› oluflturarak hasarl› damarda bir
t›kaç görevi yapar.
P›ht›laflmada görev alan maddeler karaci¤er taraf›ndan sentezlenir.
Kan›n p›ht›laflmamas› ile oluflan hastal›¤a hemofili denilir.
☛
18
Kan›n nas›l p›ht›lafl›r? Aç›klay›n›z.
B‹YOLOJ‹ 6
VI. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin di¤er Sistemlerle Olan ‹liflkisi
Tüm organ sistemleri çal›fl›rken birbiriyle uyum içindedir. Her hangi bir sistemdeki
aksakl›k di¤er sistemlerin çal›flmas›n› da etkiler.
K›lcal damarlar ince ba¤›rsaklardan sindirilmifl besinleri al›r. Ya¤ asitleri ve gliserol
ise lenf damarlar›na geçerek kan dolafl›m›na kat›l›r. Bu maddeler daha sonra kan
dolafl›m› ile tüm hücrelere gönderilir. Ancak sindirim sistemindeki bir bozukluk bu
maddelerin kandaki miktarlar›n›n de¤iflmesine neden olacakt›r.
Kan metabolizma art›klar›n› da ilgili sistemlere tafl›maktad›r. Oluflan karbon dioksit
akci¤erlere, metabolik art›klar da boflalt›m organlar›na gönderilir. Bu sistemlerdeki
bozukluklar sonucunda kandaki bu art›k maddelerin seviyesi de¤iflir. Yine endokrin
sistemdeki bir bozukluk sonucunda kan taraf›ndan tafl›nan hormonlar›n miktarlar›
de¤iflecektir.
Di¤er taraftan hipotalamus denilen yap›; dolafl›m ve solunum sisteminin uyumlu
çal›flmas›n› sa¤lar. Hipotalamusun etkisi ile tehlike an›nda vücudu koruyacak önlemler
olarak kalp at›fl› h›zlan›r, kan bas›nc› yükselir.
☛
Dolafl›m sisteminin sindirim sistemiyle olan iliflkisini aç›klay›n›z.
VII. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin Sa¤l›¤›
Bir önceki konuda belirtildi¤i gibi dolafl›m sistemi vücuttaki tüm sistemlerle iliflkilidir.
Dolafl›m sisteminin sa¤l›¤› için öncelikle tüm sistemlerin sa¤l›¤›na ve afla¤›da belirtilen
hususlara dikkat edilmelidir:
•
•
•
•
•
Dolafl›m sistemi için en önemli hususlardan biri temiz havad›r. Bu anlamda
yaflan›lan ortam›n havas›n›n temizli¤ine dikkat etmek gerekir.
Sigara dolafl›m sistemini olumsuz etkileyen en önemli faktörlerdendir. Çünkü sigarayla
vücuda al›nana karbon monoksit kan›n yeterli düzeyde oksijen tafl›yamamas›na
neden olur. Alkol de kalp damarlar›n›n esnekli¤i bozarak dolafl›mda sorunlara yol
açar.
Hareketsizlik kalp damarlar›n›n bozulmas›nda etkili olabilece¤inden düzenli spor
yapmak gerekir. Varis vb. rahats›zl›klar hareketsizli¤e ba¤›l› ortaya ç›kan hastal›klardand›r.
Ayr›ca düzenli spor kalp damar hastal›klar›na yakalanma riskini azalt›r.
Yeterli ve dengeli beslenme kalp damar hastal›klar›na yakalanmaman›n en önemli
koflullar›ndand›r. Çünkü yanl›fl beslenme damar yap›s›n› bozmaktad›r. Damar
sertli¤ine neden olmaktad›r. Ayn› zamanda stres faktörü de bu rahats›zl›klar›
tetiklemektedir.
Di¤er taraftan lenfler mikroplara karfl› süzgeç görevi yapmaktad›r. Bu nedenle
vücudun enfeksiyon almas› durumunda lenflerde olumsuzluklar yaflan›labilir.
Hemen hekime baflvurulmal›d›r.
19
B‹YOLOJ‹ 6
☛
Temiz hava, sigara ve alkolün kalp damar sa¤l›¤› üzerine ne gibi etkileri vard›r?
Söyleyiniz.
VIII. ‹nsanda Savunma ve Ba¤›fl›kl›k
‹nsan, her an hastal›k yapabilen virüs, bakteri v.b canl›larla iç içe yaflamaktad›r.
‹nsan vücudu kendini bu canl›lara karfl› koruyacak baz› yap›sal özelliklere sahiptir.
Di¤er bir anlam›yla insan›n kendini bu mikroorganizmalara karfl› korudu¤u savunma
hatlar› vard›r.
Ba¤›fl›kl›k vücuda giren mikroplara ve oluflturduklar› maddelere karfl› vücut
taraf›ndan gösterilen dirençtir. Vücuda giren yabanc› bakteri, virüs vb. her fley antijen
olarak adland›r›l›r.
Bu savunma hatt› üç aflamal›d›r. Bunlardan ilkini deri, mukoz zarlar, göz yafl›,
mide asidi gibi salg›lar ve solunum yollar›ndaki silli epitel doku oluflturmaktad›r. Bu
yap›lar mikroplar›n vücuda girmesini önler.
‹kinci hatt› ise fagostik hücreler ve antimikrobiyal proteinler oluflturur. Fagostik
hücreler hastal›k etkenlerini fagositozla içlerine alarak yok eder. Ayr›ca kanda bulunan
baz› proteinler de bakteri ve virüslerin etkisiz hâle getirilmesine yard›mc› olur.
➠
Vücut taraf›ndan oluflturulan bu iki engelde herhangi bir hastal›k etkeni di¤erinden
ay›rt edilemez. Bir baflka deyiflle bu savunma yöntemleri bir hastal›k etkenine özgü
de¤ildir.
Vücudun üçüncü savunma hatt›n› ise lenfositler ve bu hücreler taraf›ndan üretilen
antikorlar oluflturur. Bu savunma yöntemi hastal›k etkenine özgüdür. Yani lenfositler
hastal›k etkenlerini tan›r ve bu etkenlere karfl› vücudu savunur.
❂
❂
Lenfositler, kanda ve lenfte bulunan tek çekirdekli, renksiz, ba¤›fl›kl›k olaylar›nda
görevli kan hücreleridir. B ve T lenfositleri olmak üzere iki tip lenfosit vard›r.
Özel bir antijene (vücuda giren yabanc› madde) cevap olarak B lenfositleri
taraf›ndan meydana getirilen, ba¤›fl›kl›ktan sorumlu olan protein yap›daki maddelere
antikor denilir.
A. Enfeksiyonlara Karfl› Savunma
Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal›k etkenlerinin vücuda girerek ço¤almas›na
enfeksiyon denilir. Enfeksiyon sonucunda oluflan hastal›klar da bulafl›c› hastal›klar
ad›n› al›r. Ancak vücuda giren her etken hastal›k yapmaz. Çünkü vücuda giren hastal›k
etkenine karfl› vücut direnir. Vücut kendini önceki konuda söz edilen yöntemlerle
savunur. Bu savafl› vücut kazan›rsa hastal›k oluflmaz. E¤er mikroplar kazan›rsa hastal›k
söz konusu olur.
20
B‹YOLOJ‹ 6
B. Ba¤›fl›kl›¤›n Oluflumu
Vücuda yabanc› her tür maddeye antijen ad› verilir. Bakteri, virüs gibi hastal›k
etkenlerinin yüzeyinde de antijenler bulunur. Hastal›k etkenleri vücudun ilk savunma
hatlar›n› afl›p vücutta ço¤almaya bafllad›¤›nda B ve T lenfositleri vücudu savunur. B
lenfositler savunma için gerekli olan antikorlar› yapar. Bu tür ba¤›fl›kl›¤a hümöral
(s›v›sal) ba¤›fl›kl›k denir. T lenfositler ise vücuda giren yabanc› maddelere ba¤lanarak
onlar› etkisiz hâle getirir. Bu tür ba¤›fl›kl›¤a ise hücresel ba¤›fl›kl›k ad› verilir.
Hastal›k etkenleri lenfositlerin etkisi ile yok edildikten sonra B ve T lenfositlerinin
bir k›sm› bellek hücrelerine dönüflür. Böylece vücut o etkene karfl› ba¤›fl›kl›k kazanm›fl
olur. Ayn› türden hastal›k etkeni vücuda girdi¤inde bellek hücreleri bu etkenlerin
antijenlerini tan›r ve hastal›k oluflmadan hastal›k etkenlerini yok eder.
➠
☛
Ba¤›fl›kl›k sisteminde yer alan yap› ve organlar timüs bezi, lenf sistemi, kemik
ili¤i, dalak, akyuvarlar, hormonlar ve baz› proteinlerdir.
‹nsanda ba¤›fl›kl›k nas›l oluflur? Aç›klay›n›z.
C. Ba¤›fl›kl›k Çeflitleri
‹nsanda hastal›klara karfl› ba¤›fl›kl›k; do¤al ba¤›fl›kl›k ve sonradan kazan›lm›fl ba¤›fl›kl›k
olmak üzere ikiye ayr›l›r.
1. Do¤al Ba¤›fl›kl›k
Di¤er canl›larda hastal›¤a neden olan etkenler insanda hastal›k yapmaz. ‹nsan bu
tür etkenlere karfl› do¤al ba¤›fl›kl›¤a sahiptir. Bu do¤al ba¤›fl›kl›k sayesinde insan birçok
mikrop içersinde yaflamas›na ra¤men hastalanmamaktad›r. ‹nsandaki do¤al ba¤›fl›kl›¤›
yap›sal ve genetik özellikler belirlemektedir.
2. Sonradan Kazan›lan Ba¤›fl›kl›k
Sonradan kazan›lan ba¤›fl›kl›k do¤umdan sonra kazan›lan ba¤›fl›kl›kt›r. Bu ba¤›fl›kl›k
aktif ve pasif ba¤›fl›kl›k olmak üzere ikiye ayr›l›r.
a. Aktif Ba¤›fl›kl›k
Aktif ba¤›fl›kl›k insan›n hastal›k etkeni olan mikrop vb. ile karfl›laflmas›yla oluflan
ba¤›fl›kl›kt›r. Aktif ba¤›fl›kl›k iki türlü oluflur.
•
•
Kifli hastal›¤› geçirerek aktif ba¤›fl›kl›k kazanabilir. Vücuda hastal›k etkeni
girdi¤inde savunma hücreleri T ve B lenfositler devreye girer. Lenfositler hastal›k
etkeni ile savafl›rken onu tan›rlar. Daha sonraki hastalanma durumunda ayn›
etkenle karfl›lafl›nca çok h›zl› flekilde ba¤›fl›kl›k yan›t vererek kifli tekrar hasta
olmaktan kurtulur.
Aktif ba¤›fl›kl›k kazanman›n di¤er yolu ise hastal›¤a yakalanmadan önce yap›lan
afl›lamad›r. Afl›lama sayesinde kifli hastal›¤›n etkenini tan›m›fl olaca¤›ndan hastal›k
durumunda vücudu savunmaya haz›r hêle gelir.
21
B‹YOLOJ‹ 6
❂
Hastal›k etkeni olan zay›flat›lm›fl ya da öldürülmüfl mikroplar› içeren s›v›ya afl›
denilir.
b. Pasif Ba¤›fl›kl›k
Hasta kiflinin k›sa sürede ba¤›fl›kl›k kazanmas› amac›yla haz›r antikorlar›n
verilmesiyle elde edilen ba¤›fl›kl›kt›r. Antikorlar›n verilifli serum ile gerçeklefltirilir. Kana
verilen antikorlar bir süre sonra yok edildi¤inden pasif ba¤›fl›kl›k geçicidir. Antikorlar yok
oldu¤unda ba¤›fl›kl›k sona erer. Akrep sokmalar›, y›lan ›s›r›klar› için kullan›lan serumlar
kiflide pasif ba¤›fl›kl›k sa¤lar. Yeni do¤an bebe¤e annenin antikorlar›n›n plasenta ya da
emzirme yoluyla geçmesi de pasif ba¤›fl›kl›k sa¤lar.
☛
Aktif ve pasif ba¤›fl›kl›k ars›ndaki fark› söyleyiniz.
D. Ba¤›fl›kl›k Sistemi Bozukluklar›
Ba¤›fl›kl›k sistemi yapı ve organlarında meydana gelen bozukluklar ba¤›fl›kl›k sistemi
rahatsızlıklarına sebep olur.
Ba¤ıflıklık sisteminin bozulmasıyla aids, kan kanseri, eklem romatizması, multiple
skleros hastalıkları ortaya çıkar. Ba¤ıflıklık sisteminin aflırı duyarlılı¤ı sonucu alerjik
reaksiyonlar da meydana gelir. Timüs, dalak, kemik ili¤i gibi organların görevini
yetersiz yapması sonucu bazı hastalıklar ortaya çıkabilir. Ba¤ıflıklık sisteminin
bozulmasıyla meydana gelen bu hastalıklardan korunmak için sistemi güçlendirmek
gerekir. Güçlü bir ba¤ıflıklık sistemi için dengeli ve yeterli beslenme önde gelen
koflullardandır.
Afla¤›da ba¤›fl›kl›k sisteminin bozulmas›nda etkili olan etmenlerden baz›lar› verilmifltir:
•
•
•
•
22
Ba¤›fl›kl›k sistemi organlar›n›n ifllevsel bozukluklar›,
Kanser tedavisi, organ nakilleri, kimyasal maddelere maruz kalmak, kortizonlu
ilaçlar› kullanmak, X ›fl›nlar›n› almak,
Do¤ufltan gelen ba¤›fl›kl›k sistemi bozukluklar›,
Alerjik reaksiyonlar vb.
B‹YOLOJ‹ 6
ÖZET
Canl›lar›n yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri için beslenme, hareket etme, boflalt›m
yapma gibi yaflamsal olaylar› gerçeklefltirmeleri gerekir. Bu yaflamsal olaylar›n
devaml›l›¤› canl›lar›n bulunduklar› ortamdan ald›klar› besin ve oksijen ile mümkündür.
D›flar›dan al›nan oksijen ve besinin canl›n›n ya da bir hücrelilerde oldu¤u gibi hücrenin
tamam›na tafl›nmas› gerekir. Bu tafl›ma ifllemi farkl› yöntemlerle gerçeklefltirilir. Bu
yöntemler canl›n›n geliflmiflli¤ine göre de¤iflmektedir.
Bir hücreli canl›lar›n özel bir tafl›ma sistemi yoktur. Yaflamsal olaylar›
gerçeklefltirmek için gerekli olan maddeleri hücre zar›yla ozmos, difüzyon ve aktif
tafl›ma yoluyla al›rlar.
Bitkilerde tafl›ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden olaflan iletim demetleri
oluflturur. Yaprakta epidermis hücrelerinin farkl›laflmas›ndan meydana gelen stomalar
(gözenek) bitkide fotosentez için gerekli olan CO2 al›m›n›n ve fotosentez sonucu oluflan
O2 ç›k›fl›n›n yap›ld›¤› aç›kl›klard›r. Ayr›ca stomalar su ç›k›fl›n› düzenleyerek bitkinin su
miktar›n› ayarlamaktad›r. Stomalar genellikle yapra¤›n alt k›sm›nda yer al›r.
Bitkilerde su köklerde bulunan emici tüyler arac›l›¤› ile topraktan al›n›r. Daha
sonra odun borular›na ve yapraklara do¤ru hareket eder. Bitkilerde suyun tafl›nmas› iki
olayla gerçekleflir. Bunlar kök bas›nc› ve terleme_ kohezyon kuvettidir.
Bitkilerde besin, soymuk borular› (floem) taraf›ndan tafl›n›r. Bu besin maddeleri
fotosentez sonucunda oluflan glikoz, sükroz ve köklerde yap›lan amino asitlerdir.
Ancak bu besin maddeleri do¤rudan de¤il suda çözünmüfl olarak soymuk borular›nda
tafl›n›r.
Omurgal› ve omurgas›z tüm canl›lar besine ve enerjiye ihtiyaç duyarlar. D›flar›dan
ald›klar› besin ve O2 (oksijen) ile hücrelerinde enerji elde ettikten sonra art›k madde
olarak da CO2’i (karbon dioksit) d›flar› atarlar. Hidra, planarya ve di¤er yass›
solucanlarda içi s›v› dolu olan gastrovasküler boflluk maddelerin iletimini sa¤lar.
Yuvarlak solucanlarda da dolafl›m sistemi yoktur.
Aç›k Dolafl›m: Bu sistem böceklerde, eklem bacakl›larda ve yumuflakçalar›n
ço¤unda görülmektedir. Kalbin kas›lmas›yla kan aç›k olan ön ve yan damardan vücut
bofllu¤una yay›l›r. Kalp gevfledi¤inde kan tekrar kalbe döner.
Kapal› Dolafl›m: Bu dolafl›m sistemi baz› omurgas›zlarda (halkal› solucan, ahtapot,
mürekkep bal›klar›) ve omurgal›larda görülür. Kan tamamen damarlar içindedir ve kalp
kan› kal›n damarlardan ince damarlara do¤ru pompalar.
Bal›klarda kalp bir kulakç›k ve bir kar›nc›ktan oluflmufltur ve bunlar do¤rusal
olarak yerleflmifltir. Kurba¤alarda kalp iki kulakç›k ve bir kar›nc›ktan meydana gelmektedir.
Sürüngenlerde ise kalp, iki kulakç›k ve bir bölmeyle k›smen ikiye ayr›lm›fl bir
23
B‹YOLOJ‹ 6
kar›nc›ktan meydana gelmifltir. Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç›k ve
birbirinden tamamen ayr›lan iki kar›nc›ktan oluflur. Akci¤erlerden gelen temiz kanla,
vücuttan dolafl›p kalbe gelen kirli kan birbirine kar›flmaz.
‹nsanda dolafl›m sistemi kalp, damarlar ve kandan oluflur. ‹nsanda kalp gö¤üs
bofllu¤unda, iki akci¤er aras›nda, sol akci¤ere do¤ru koni biçiminde yer almaktad›r.
kas›l›p gevfleyerek çal›fl›r. Bu kas›lma ve gevfleme olay› kalbin kasl› yap›s› sayesinde
gerçekleflir. Kalp kas›ld›¤›nda kan› pompalar, gevfledi¤inde ise kalbin bölmelerine kan
dolar.
‹nsanda dolafl›m sisteminde yer alan damarlar atardamarlar (arterler),
toplardamarlar (venler) ve k›lcal damarlar (kapiller) olmak üzere üç çeflittir.
Atardamarlar kan› kalpten k›lcal damarlar yard›m›yla doku ve organlara ileten
damarlard›r. Toplardamar, vücutta dolaflan kan› kalbe getiren damarlard›r. K›lcal damarlar,
atardamar ile toplardamar aras›nda yer alan en ince damarlard›r.
‹nsandaki dolafl›m sistemi büyük ve küçük dolafl›m olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Büyük dolafl›m sistemiyle amino asit, glikoz gibi besin maddeleri, hormon ve oksijen
dokulara tafl›n›r. Dokularda da metabolik faaliyetler sonucu oluflan art›klar boflalt›m
organlar›na iletilir. Küçük dolafl›m kalp ile akci¤er aras›nda gerçekleflen dolafl›md›r.
Büyük dolafl›m kalp ile vücudun akci¤erler d›fl›ndaki doku ve organlar› aras›nda
gerçekleflen dolafl›md›r. ‹nsanda, büyük ve küçük dolafl›m›n d›fl›nda bir de lenf dolafl›m
sistemi vard›r. Bu dolafl›m sisteminde lenf s›v›s›, lenf damarlar› ve lenf dü¤ümleri yer
al›r. Lenf sistemi sayesinde vücut akyuvar üreterek mikroplara karfl› korunur. Ya¤lar›n
sindirimi sonucu oluflan maddeler kan dolafl›m›na kat›l›r. K›lcal damarlardan dokulara
s›zan s›v› ve akyuvarlar kana geri getirilmifl olur.
Kan, kar›nc›klar›n kas›lmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan yüksek bas›nçla aorta
do¤ru hareket eder. Bu bas›nç arterlerin gerilmesine neden olur ve kan›n damar içinde
hareketi gerçekleflir.
Kan›n vücutta savunma, düzenleme ve tafl›ma görevleri vard›r.
Kan kesik, s›yr›k vb. yaralanma durumlar›nda içindeki baz› maddelerden dolay›
p›ht›lafl›r. Kan›n p›ht›laflmas› vücudun kan kayb›n› engeller. Kan›n p›ht›laflmas›n›
sa¤layan maddelerden biri kanda inaktif durumda bulunan fibrinojendir.
Dolafl›m Sistemi vücuttaki di¤er tüm sistemlerle iliflkilidir.
Dolafl›m sistemi sa¤l›¤› için en önemli hususlardan biri temiz havad›r. Sigara
dolafl›m sistemini olumsuz etkileyen en önemli faktörlerdendir. Hareketsizlik kalp
damarlar›n›n bozulmas›nda etkili olabilece¤inden düzenli spor yapmak gerekir. Yeterli
ve dengeli beslenme kalp damar hastal›klar›na yakalanmaman›n en önemli
koflullar›ndand›r. Di¤er taraftan lenfler mikroplara karfl› süzgeç görevi yapmaktad›r.
24
B‹YOLOJ‹ 6
Bu nedenle vücudun enfeksiyon almas› durumunda lenflerde olumsuzluklar
yaflan›labilir.
‹nsan, her an hastal›k yapabilen virüs, bakteri v.b canl›larla iç içe yaflamaktad›r.
‹nsan vücudu kendini bu canl›lara karfl› koruyacak baz› yap›sal özelliklere sahiptir.
Di¤er bir anlam›yla insan›n kendini bu canl›lara karfl› korumas›n› sa¤layan savunma
hatlar› vard›r.
Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal›k etkenlerinin vücuda girerek yerleflmesine
enfeksiyon denilir. Enfeksiyon sonucunda oluflan hastal›klar da bulafl›c› hastal›klar
ad›n› al›r. ‹nsanda hastal›klara karfl› ba¤›fl›kl›k; do¤al ba¤›fl›kl›k ve sonradan
kazan›lm›fl ba¤›fl›kl›k olmak üzere ikiye ayr›l›r.
Ba¤›fl›kl›k vücuda giren mikroplara ve oluflturduklar› maddelere karfl› vücut taraf›ndan
gösterilen dirençtir. Vücuda giren yabanc› maddeler antijen olarak adland›r›l›r.
Sonradan kazan›lan ba¤›fl›kl›k do¤umdan sonra kazan›lan ba¤›fl›kl›kt›r. Bu ba¤›fl›kl›k
aktif ve pasif olmak üzere ikiye ayr›l›r.
25
B‹YOLOJ‹ 6
ARAfiTIRMALAR
A. “ozmotik bas›nç, enfeksiyon, soymuk borular, sürüngenler, planarya”
Yukar›da s›ralanan sözcükleri kullanarak ve gerekli ekleri getirerek afla¤›da verilen
tümcelerdeki boflluklar› doldurunuz.
1.
2.
3.
4.
5.
Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal›k etkenlerinin vücuda girerek ço¤almas›na
……………… denilir.
Kan›n protein yo¤unlu¤u ile doku s›v›s› aras›ndaki protein yo¤unlu¤u aras›ndaki
fark …………………do¤urur.
Odun borular›nda iletim tek yönlü, …………….iki yönlüdür.
Kurba¤a ve ……………vücudunda temiz ve kirli kan birbirine kar›fl›r.
Hidra, ………..ve di¤er yass› solucanlarda içi s›v› dolu olan vücut bofllu¤u
maddelerin iletimini sa¤lar.
B. Afla¤›da verilen tümceleri dikkatlice okuyarak do¤ru olan›na (D), yanl›fl olan›na
(Y) harfi koyunuz.
26
1.
Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç›k ve bir kar›nc›ktan meydana gelmifltir.
2.
Bitkilerde tafl›ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden oluflan iletim demetleri
oluflturur.
3.
Yar› geçirgen zardan suyun çok yo¤un oldu¤u ortamdan az yo¤un oldu¤u ortama
geçmesine ozmos denir.
4.
Ba¤›fl›kl›k sisteminde yer alan yap› ve organlar akci¤erler ve kalptir.
5.
Kan bas›nc›n›n düflük olmas› hipertansiyondur.
B‹YOLOJ‹ 6
✎
TEST I
1. Afla¤›da belirtilen olaylardan hangisi maddelerin vücut içinde tafl›nmas› ile ilgili
de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
Bölünme
Ozmos
Aktif tafl›ma
Difüzyon
2. Afla¤›dakilerden hangisi soymuk borular›n› oluflturan hücrelerdendir?
A)
B)
C)
D)
Bekçi hücreleri
Arkadafl hücreleri
Stoma
Odun hücreleri
3. Afla¤›daki yap›lardan hangisiyle bitkide fotosentez için gerekli olan CO2 al›m›
yap›l›r?
A)
B)
C)
D)
Bekçi hücresi
Epidermis
Stoma
Soymuk boru
4. Suyun buhar hâlinde bitkinin gözeneklerinden atmosfere verilmesi olay›
afla¤›dakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
Ozmos
Tafl›nma
‹letim
Terleme
5. Afla¤›daki olaylardan hangisi yapraklardan su buharlaflt›kça suyun yukar› do¤ru
emilmesi olay›d›r?
A)
B)
C)
D)
Terleme Kohezyon
Çiy
Tafl›nma
Çekilme
27
B‹YOLOJ‹ 6
6. Afla¤›dakilerden hangisinde su kökten yapraklara do¤ru tek yönlü iletilir?
A)
B)
C)
D)
Yaprakta
Soymuk borular›nda
Odun borular›nda
Stomada
7. Afla¤›dakilerden hangisi kan›n ön ve yan damarlardan vücut bofllu¤una yay›ld›¤›
dolafl›m fleklidir?
A)
B)
C)
D)
Kapal› dolafl›m
Büyük dolafl›m
Küçük dolafl›m
Aç›k dolafl›m
8. Kapal› dolafl›m sistemi afla¤›daki canl›lardan hangisinde görülür?
A)
B)
C)
D)
Süngerler
Eklem bacakl›lar
Halkal› solucanlar
Hidralar
9. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
A)
B)
C)
D)
Kalp kas›ld›¤›nda kan› pompalar.
Kalp kas›l›p gevfleyerek çal›fl›r.
Kulakç›klar kas›l›rken kar›nc›klar da kas›l›r.
Kalbin kas›lmas›na sistol denilir.
10. Afla¤›daki damar çeflitlerinden hangisinde kapakç›k yer al›r?
A)
B)
C)
D)
K›lcal damar
Atardamar
Aort
Toplardamar
11. Afla¤›dakilerden hangisi kalp ile akci¤er aras›nda gerçekleflen kan dolafl›m›d›r?
A)
B)
C)
D)
28
Küçük dolafl›m
Büyük dolafl›m
Aç›k dolafl›m
Lenf dolafl›m
B‹YOLOJ‹ 6
12. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤›fl›kl›k sisteminde görev yapan organlardan de¤ildir?
A)Timüs
B) Karaci¤er
C) Dalak
D) Akci¤er
13. Afla¤›dakilerden hangisi lenf isteminin görevidir?
A)
B)
C)
D)
Oksijen tafl›mak
Karbon dioksit tafl›mak
Akyuvar üretmek
Karbon dioksit tafl›mak
14. Hastan›n k›sa sürede ba¤›fl›kl›k kazanmas› amac›yla haz›r antikorlar›n verilmesiyle
sa¤lanan ba¤›fl›kl›¤a ne ad verilir?
A)
B)
C)
D)
Pasif ba¤›fl›kl›k
Aktif ba¤›fl›kl›k
Do¤al ba¤›fl›kl›k
Ba¤›fl›kl›k
15. Afla¤›daki olaylardan hangisi ba¤›fl›kl›k sistemi sa¤l›¤› üzerinde etkili de¤ildir?
A)
B)
C)
D)
X ›fl›nlar› almak
Spor yapmak
Beslenme bozuklu¤u
Sigara kullanmak
29