21. yüzyılda yenġ sġlah teknolojġlerġ, sġlahların kontrolu ve
advertisement
T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABĠLĠM DALI 21. YÜZYILDA YENĠ SĠLAH TEKNOLOJĠLERĠ, SĠLAHLARIN KONTROLU VE ULUSLARARASI HUKUK Yüksek Lisans Tezi Erkan AKDOĞAN Ankara – 2010 i T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABĠLĠM DALI 21. YÜZYILDA YENĠ SĠLAH TEKNOLOJĠLERĠ, SĠLAHLARIN KONTROLU VE ULUSLARARASI HUKUK Yüksek Lisans Tezi Erkan AKDOĞAN Tez DanıĢmanı Yrd. Doç. Dr. Cavit ABDULLAHZADE Ankara – 2010 ii i ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER ........................................................................................................... i KISALTMALAR CETVELĠ .................................................................................... v GĠRĠġ .......................................................................................................................... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SĠLAHLARIN KONTROLU VE ULUSLARARASI HUKUKUN GENEL KURALLAR I. SĠLAHLARIN KONTROLUNUN KAVRAMSAL VE TARĠHSEL GELĠġĠMĠ .............9 A. KAVRAMSAL GELĠġĠM ...........................................................................................9 B. TARĠHSEL GELĠġĠM ...............................................................................................14 1. Milletler Cemiyeti Öncesindeki Dönem .............................................................. 17 2. Milletler Cemiyeti Dönemi .................................................................................. 25 3. BirleĢmiĢ Milletler Dönemi ................................................................................. 35 a. Ġkinci Dünya SavaĢı Sonrasında Ġmzalanan BarıĢ AndlaĢmaları ................. 36 b. BirleĢmiĢ Milletler ve BirleĢmiĢ Milletler ġartı ........................................... 43 c. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ................................................................ 49 II. SĠLAHLARIN KONTROLU VE ANDLAġMALAR HUKUKUNUN GENEL KURALLARI ................................................................................................................56 A. SĠLAHLARIN KONTROLU VE ULUSLARARASI HUKUKUN ġEKLĠ KAYNAKLARI .........................................................................................................56 B. SĠLAHLARIN KONTROLU VE ANDLAġMALAR HUKUKU.............................67 1. Müzakere Platformları ......................................................................................... 70 a. Silahsızlanma Konferansı ............................................................................. 71 b. Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı ......................................................... 75 i c. Kuzey Atlantik AndlaĢması Örgütü ............................................................. 82 2. Gözden Geçirme Toplantıları ve Konferansları ................................................... 92 3. AndlaĢmaların Tarafları ve Çok Taraflılık........................................................... 97 4. Halefiyet............................................................................................................... 99 5. Depoziterler........................................................................................................ 102 6. Çekinceler ve Beyanlar ...................................................................................... 104 7. DeğiĢiklikler....................................................................................................... 109 8. Yürürlüğe Girme ................................................................................................ 111 9. Süre ve Sona Erme ............................................................................................. 114 ĠKĠNCĠ BÖLÜM NÜKLEER SĠLAHLARIN KONTROLUNA ĠLĠġKĠN ULUSLARARASI ANDLAġMALAR I. NÜKLEER SĠLAHLARIN SINIRLANDIRILMASINA, AZALTIMINA VE YAYILMASININ ÖNLENMESĠNEĠLĠġKĠNULUSLARARASI ANDLAġMALAR...........................................118 A. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ SINIRLANDIRILMASI-I SÜRECĠ VE GEÇĠCĠ ANDLAġMA..........................................................................................123 B. ANTĠ BALĠSTĠK FÜZE ANDLAġMASI ...............................................................129 C. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-II.139 D. ORTA MENZĠLLĠ VE KISA MENZĠLLĠ FÜZELERĠN ORTADAN KALDIRILMASI ANDLAġMASI ..........................................................................................................143 E. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-I.........................................................................................................149 F. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-II........................................................................................................157 G. STRATEJĠK SĠLAHLARIN AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-III GÖRÜġMELERĠ .........................................................................................................163 H. MOSKOVA ANDLAġMASI ..................................................................................164 ii I. (YENĠ) STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI ...........................................................................................................167 J. NÜKLEER SĠLAHLARIN YAYILMASININ ÖNLENMESĠ ANDLAġMASI .......................173 II. NÜKLEER SĠLAHSIZLANMA ĠLE ĠLGĠLĠ DĠĞER ULUSLARARASI ANDLAġMA VE DÜZENLEMELER ..................................................................................................209 A. NÜKLEER MATERYALLERĠN KORUNMASI ...................................................209 1. Nükleer Materyalin Fiziksel Korunması AndlaĢması ........................................ 209 2. Nükleer Güvenlik AndlaĢması ........................................................................... 213 3. Nükleer Terörizm AndlaĢması ........................................................................... 216 B. NÜKLEER MATERYALLERĠN TEDARĠKĠ ĠLE ĠLGĠLĠ KISITLAMALAR .....................221 1. Zangger Komitesi............................................................................................... 222 2. Nükleer Tedarikçiler Grubu ............................................................................... 224 3. Fizyona ElveriĢli Nükleer Materyal Üretiminin Kesilmesi ............................... 233 4. Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi ....................................................................... 235 III. NÜKLEER DENEMELER ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR ...........240 A. KISMĠ DENEME YASAĞI ANDLAġMASI..........................................................240 B. DENEME YASAĞI EġĠĞĠ ANDLAġMASI ...........................................................245 C. BARIġÇIL NÜKLEER DENEMELER ANDLAġMASI ........................................248 D. NÜKLEER DENEMELERĠN KAPSAMLI YASAKLANMASI ANDLAġMASI ...................251 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NÜKLEER SĠLAHLAR DIġINDAKĠ KĠTLE ĠMHA SĠLAHLARI VE KONVANSĠYONEL SĠLAHLARIN KONTROLU ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR I. KĠMYASAL VE BĠYOLOJĠK SĠLAHLAR ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR ........................................................................................................267 A. CENEVRE PROTOKOLU ......................................................................................267 iii B. BĠYOLOJĠK SĠLAHLAR ANDLAġMASI .............................................................273 C. ABD VE SSCB ARASINDA KĠMYASAL SĠLAHLAR ANDLAġMASI......................287 D. KĠMYASAL SĠLAHLAR ANDLAġMASI .............................................................289 II. ÇEVRESEL DEĞĠġĠKLĠK ANDLAġMASI ............................................................305 III. BAZI KONVANSĠYONEL SĠLAHLAR ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR...314 A. ANTĠ PERSONEL MAYINLAR ANDLAġMASI .................................................315 B. SALKIM BOMBALARI ANDLAġMASI ..............................................................329 C. AVRUPA'DA KONVANSĠYONEL SĠLAHLARIN SINIRLANDIRILMASI .........................341 1. KarĢılıklı ve Dengeli Kuvvet Azaltımı .............................................................. 341 2. Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında AndlaĢma .................... 343 SONUÇ .................................................................................................................... 355 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 370 iv KISALTMALAR CETVELĠ ÇalıĢmamızda atıfta bulunulan uluslararası andlaĢmaların kısaltmalarının karĢısında, söz konusu andlaĢmaların Ġngilizce’deki orijinal baĢlığı ile birlikte; eğer Türkiye Cumhuriyeti taraf ise, Türkçe’ye resmi çevirisi parantez içinde ve italik yazıyla; Türkiye Cumhuriyeti taraf değil ise, parantez içinde ve düz yazı ile, Türkçe’ye tarafımızdan yapılan çevirisi verilmiĢtir. ABD Amerika BirleĢik Devletleri ABD ve SSCB Arasında Kimyasal Agreement Between the United States of America and Silahlar AndlaĢması the Union of Soviet Socialist Republics on Destruction and Non-production of Chemical Weapons and on Measures to Facilitate the Multilateral Convention on Banning Chemical Weapons (Amerika BirleĢik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Kimyasal Silahların Yok Edilmesi ve Üretilmemesi ve Kimyasal Silahların Yasaklanması ile Ġlgili Çok Taraflı AndlaĢmanın Yapılmasının KolaylaĢtırılması Amacıyla Alınan Tedbirler Hakkında AndlaĢma) AGĠT/AGĠK Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı/Konferansı Anti Balistik Füze AndlaĢması Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Anti-Ballistic Missile Systems (Amerika BirleĢik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Anti Balistik Füze Sistemlerinin Sınırlandırılması AndlaĢması) Anti Personel Mayınlar AndlaĢması Convention on the Prohibition of the Use, Stockpiling, Production and Transfer of Anti-Personnel Mines and v on their Destruction (Anti-Personel Mayınların Kullanımının, Depolanmasının, Üretiminin ve Devredilmesinin Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili Sözleşme) BarıĢçıl Nükleer Denemeler AndlaĢması Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on Underground Nuclear Explosions for Peaceful Purposes (Amerika BirleĢik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında BarıĢçıl Amaçlarla Yeraltı Nükleer Denemeleri AndlaĢması) Biyolojik Silahlar AndlaĢması Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction (Bakteriyolojik (Biyolojik) ve Zehirleyici Silahların Geliştirilmesi, Yapımı ve Stoklanmasının Yasaklanması ve Bunların İmhasına İlişkin Sözleşme) bkz. Bakınız BM BirleĢmiĢ Milletler C. Cilt Cenevre Protokolü Protocol for the Prohibition of the Use of Asphyxiating, Poisonous or Other Gases, and of Bacteriological Methods of Warfare (MuhnikMüsemmim veya Buna Mümasil Gazların ve Bakteriyolojik Vesaitin Harpte İstimalinin Men'i Hakkındaki Protokol olan, Boğucu, Zehirli veya Diğer Gazların ve Bakteriyolojik Savaş Yöntemlerinin Savaşta Kullanılmasının Yasaklanması Protokol) Çekoslovakya Çek ve Slovak Federal Cumhuriyeti vi Çevresel DeğiĢiklik AndlaĢması Convention on the Prohibition of Military or Any Other Hostile Use of Environmental Modification Techniques (Çevresel DeğiĢiklik Tekniklerinin Askeri Amaçla veya Diğer DüĢmanca Amaçlarla Kullanımının Yasaklanması ile Ġlgili AndlaĢma) Çin Çin Halk Cumhuriyeti Deneme Yasağı EĢiği AndlaĢması Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Underground Nuclear Weapon Tests (Amerika BirleĢik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Yeraltı Nükleer Silah Denemelerinin Sınırlanması AndlaĢması) Divan Uluslararası Adalet Divanı etc. et cetera EURATOM the European Atomic Energy Community Gayri Ġnsani Silahlar AndlaĢması Convention on Prohibitions or Restrictions on the Use of Certain Conventional Weapons Which May be Deemed to be Excessively Injurious or to Have Indiscriminate Effects (Aşırı Derecede Yaralayan ve Ayırım Gözetmeyen Etkileri Bulunan Belirli Kullanımının Konvansiyonel Silahların Yasaklanması veya Sınırlandırılması Sözleşmesi) Geçici AndlaĢma Interim Agreement Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on Certain Measures with Respect to the Limitation of Strategic Offensive Arms (Amerika BirleĢik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Stratejik Saldırı vii Silahlarının Sınırlanması ile Ġlgili Birtakım Tedbirler Alınması Hakkında Geçici AndlaĢma) Kısmi Deneme Yasağı AndlaĢması Treaty Banning Nuclear Weapon Tests in the Atmosphere, in Outer Space and Under Water (Atmosferde, Fezada ve Su Altında Nükleer Silah Denemelerinin Yasaklanması Hakkında Anlaşma) Kimyasal Silahlar AndlaĢması Convention on the Prohibition of the Development, Production, Stockpiling and Use of Chemical Weapons and on Their Destruction (Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili Sözleşme) Kuzey Kore Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti MBFR KarĢılıklı ve Dengeli Kuvvet Azaltımları Moskova AndlaĢması Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Strategic Offensive Reductions (Amerika BirleĢik Devletleri ve Rusya Federasyonu Arasında Stratejik Saldırı Silahları Azaltımları ile Ġlgili AndlaĢma) NATO Kuzey Atlantik AndlaĢması Örgütü Nükleer Güvenlik AndlaĢması Convention on Nuclear Safety (Nükleer Güvenlik Sözleşmesi) Nükleer Materyalin Fiziksel Convention on the Physical Protection of Nuclear Korunması AndlaĢması Material (Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Hakkında Sözleşme) Nükleer Terörizm AndlaĢması International Convention for the Suppression of Acts of Nuclear Terrorism (Nükleer Terörizm Faaliyetlerinin Bastırılması ile Ġlgili Uluslararası AndlaĢma) viii Nükleer Silahların Yayılmasının Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons Önlenmesi AndlaĢması (Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesine İlişkin Andlaşma) p. page pp. pages RG Resmi Gazete Rusya Rusya Federasyonu Salkım Bombaları AndlaĢması Convention on Cluster Munitions SALT-I Stratejik Silahların Sınırlandırılması GörüĢmelerinin Ġlk Safhası SALT-II Stratejik Silahların Sınırlandırılması GörüĢmelerinin Ġkinci Safhası s. sayfa ss. sayfalar SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği START-I Stratejik Saldırı Silahlarının Sınırlandırılması ve Azaltılması GörüĢmelerinin Ġlk Safhası START-I AndlaĢması Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms (Amerika BirleĢik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Stratejik Saldırı Silahlarının Azaltılması ve Sınırlandırılması AndlaĢması) START-II Stratejik Saldırı Silahlarının Sınırlandırılması ve Azaltılması GörüĢmelerinin Ġkinci Safhası START-II AndlaĢması Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Further Reduction ix and Limitation of Strategic Offensive Arms (Amerika BirleĢik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Stratejik Saldırı Silahlarının Daha Fazla Azaltılması ve Sınırlandırılması Hakkında AndlaĢma) START-III Stratejik Saldırı Silahlarının Sınırlandırılması ve Azaltılması GörüĢmelerinin Üçüncü Safhası ġart BirleĢmiĢ Milletler ġartı Tayvan Çin Cumhuriyeti UAEA Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı vd. ve devamı Vol. Volume (Yeni) START AndlaĢması Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Measures for the Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms (Amerika BirleĢik Devletleri ve Rusya Federasyonu Arasında Stratejik Saldırı Silahlarının Daha Fazla Sınırlandırılması ve Azaltılması ile Ġlgili Tedbirler Hakkında AndlaĢma) x GĠRĠġ “Silahların kontrolu”, varlığı Soğuk SavaĢ'a bağlı olan bir kavram olarak algılanır ve Soğuk SavaĢ'ın tarafları arasındaki “nükleer silahların kontrolu” anlayıĢına indirgenir ise çalıĢmamızın konusu kendiliğinden ortadan kalkmıĢ olacaktır. Gerçekten, silahların kontrolu teorisinin ortaya konulduğu 1960'lı yıllarda yapılan bilimsel çalıĢmalar ıĢığında, “yeni silah teknolojileri”ni “silahların kontrolu” ve “Uluslararası Hukuk” ile birlikte değerlendirme amacını taĢıyan bir çalıĢma, istenilen sonucu almaktan yoksun olacak veya amacına oldukça sınırlı bir kapsamda ulaĢabilecektir. Halbuki, silahların kontrolu kavramı, eğer çalıĢmamızda kabul edildiği Ģekilde anlaĢılır ise, tarihteki ilk silahlı mücadelelerden günümüze değin varlığını sürdüren bir kavram olarak değerlendirilecektir. Gerçekten, çalıĢmamızın kaleme alındığı dönem içerisinde yaĢanan geliĢmeler bile “silahların kontrolu”nun sadece Soğuk SavaĢ ile iliĢkilendirilemeyecek kadar geniĢ ve derin bir kavram olduğunu göstermektedir. Örneğin, günümüzde, Ġran'a ve Kuzey Kore'ye BirleĢmiĢ Milletler Güvenlik Konseyi kararları çerçevesinde uygulanan birtakım yaptırımlar, silahların kontrolunun, değiĢen içerik ve Ģekillerde olmakla birlikte bundan böyle de varlığını sürdüreceğine iĢaret etmektedir. Silah teknolojileri, “silah” ve “silahlı çatıĢma”nın tarihte ilk olarak ortaya çıktığı andan itibaren sürekli bir geliĢme göstermektedir. Söz konusu sürekli geliĢim, 1 20. yüzyılın ikinci yarısı ve 21. yüzyılın ilk on yılında, tarihin geride kalan diğer dönemlerine nazaran çok daha hızlı bir Ģekilde seyretmektedir. Öyle ki, 1910 yılında var olan silah teknolojileri ile günümüzün silah teknolojileri arasındaki fark; 1910 senesinde var olan silah teknolojileri ile 1810 yılındaki veya bundan daha önceki dönemlerin silah teknolojileri arasındaki farktan çok daha büyüktür. Askeri tarihçiler, tarihin en ilkel toplulukları arasındaki mücadelelerde bile, geliĢtirildiği, üretildiği veya kullanıldığı zamana göre ileri ve geliĢmiĢ birtakım silahların kullanıldığını ve bahsi geçen silahların insan toplulukları arasındaki çatıĢmalar dıĢında bireysel, dini vb. amaçlar için de kullanıldığını ortaya koymuĢtur. Özellikle, askeri strateji, savunma stratejisi, sosyoloji ve felsefe tarihi ile ilgili araĢtırmalarda da görüldüğü gibi, tarihin erken çağlarından beri silah teknolojileri, insanın toplu halde yaĢaması ile sürekli bir karĢılıklı etkileĢim içerisinde olmuĢtur. GeliĢen ve değiĢen koĢullar karĢısında, insanlık tarihinin, ilerleyen silah teknolojilerinin geliĢtirilmesi ve üretimi tarihi olarak da ele alınması mümkündür. ÇalıĢmamızda, silahların kontrolu ile ilgili geliĢmelere kabaca değinerek, özellikle halen yürürlükte olan uluslararası andlaĢmaları, bir diğer deyiĢle, “silahların kontrolu andlaĢmaları”nı dikkate alınarak, silah tiplerine göre bir inceleme yapılmak istenmiĢtir. Dolayısıyla, Uluslararası Hukukun, özellikle AndlaĢmalar Hukuku’nun ilgili kuralları dikkate alınarak bir değerlendirme ve sonuca varılmak istenmiĢ; olması gereken hukuktan önce, olan hukukun kuralları yorumlanmaya ve sistematize 2 edilmeye çalıĢılmıĢtır. Silah türleri ile ilgili olarak, ağırlık, kitle imha silahlarına ve özellikle nükleer silahlara verilmiĢtir. Bunun ardından, konvansiyonel silahlar içerisinde, anti personel mayınlar ve salkım bombaları çalıĢmanın ağırlık noktalarını oluĢturmaktadır. ÇalıĢmamız, esas itibariyle, ele aldığımız konu ile ilgili, birden çok bilimsel önermeyi doğrulama gayretinin ötesinde, bir rehber olarak tasarlanmıĢtır. Zira, silahların kontrolu ve Uluslararası Hukuk alanında yapılacak olan çalıĢmalarda, özellikle de lege lata ile ilgili, kolay eriĢilebilir bilgiden yoksun kalmanın yarattığı baĢvuru kaynağı sıkıntısı, bir araĢtırmacının önünde, giderilmesi gereken önemli bir sorundur. Dolayısıyla, güncel geliĢmelerin ve verilerin bir dökümünü vermek yerine, öncelikle, mevcut uluslararası andlaĢmalar esas alınarak, olan hukukun yorumlanmasına çaba gösterilmiĢtir. ÇalıĢmamızın kaleme alındığı dönemde, silahların kontrolu alanında, 21. yüzyılın ilk yıllarına göre hayli önemli geliĢmeler yaĢanmıĢtır: Amerika BirleĢik Devletleri ve Rusya Federasyonu, “Yeni START” kısa adıyla anılabileceğimiz andlaĢmayı bir süre önce imzalamıĢtır. Rusya, uzunca bir süreden beri baĢarısız olduğu, yeni nesil, denizaltından fırlatılan balistik füze denemelerinde baĢarılı olmuĢtur. Ġran'da, içeriği ve hedefleri net olarak bilinemeyen, kestirilemeyen bir nükleer program pek yakın bir zamanda kaldığı yerden yeniden baĢlamıĢ ve BirleĢmiĢ Milletler çerçevesinde Ġran’a yeni yaptırımların uygulanması gündeme 3 gelmiĢtir. Kuzey Kore, Kuzey Pasifik Okyanusu bölgesinde, aynı yıl içerisinde iki büyük nükleer deneme yapmıĢ ve söz konusu denemelerde büyük oranda baĢarı sağlamıĢtır. Kuzey Kore’nin aktif siyaseti, ileride daha büyük sorunlara yol açabilecek düzey ve niteliktedir. Dünya üzerindeki de facto nükleer güçlerden Pakistan'da büyük çaplı iç karıĢıklıklar ortaya çıkmıĢ ve önemli çevre ve doğa felaketleri ile karĢı karĢıya kalmıĢtır. Ayrıca, konvansiyonel silahlar içerisinde, geçtiğimiz yüzyılın sonunda, anti personel mayınlar ile ilgili olarak kabul edilen uluslararası rejimden sonra, parça tesirli salkım, kamuoyunda yaygın olarak bilinen adıyla “misket” bombalarının yasaklanması konusunu düzenleyen uluslararası andlaĢma hazırlanıp kabul edilmiĢ, devletlerce imzalanmıĢ ve yürürlüğe girmiĢtir. Güncel geliĢmelerin de iĢaret ettiği gibi, silahların kontrolu ve Uluslararası Hukuk, tarihi geliĢim süreçleri açısından değerlendirilmedikçe, birlikte kavranması oldukça güç iki kavramdır. Söz konusu kavramların birbiriyle kesiĢtiği noktaları bularak inceleme amacı taĢıyan çalıĢmamızda da, dolayısıyla, konunun tarihsel çerçevesi ile ilgili genel bir açıklama yapılmasına ve ele alınan uluslararası andlaĢmaların ortaya konuluĢ sürecinin de göz önünde bulundurulmasına ihtiyaç bulunduğu düĢünülmüĢtür. Silah ve silah teknolojileri ile ilgili her çalıĢmada, diğer bilimsel çalıĢmalarda olduğu gibi, belli bazı tanım ve tasniflerin ortaya konulması, özellikle çalıĢmanın hitap ettiği kitle tarafından ilgili kavram ve kurumların bilinmesi, en azından bahse 4 konu tanımlara aĢina olunması zorunludur. Gerçekten, Uluslararası Hukukun Ģekli kaynakları yönünden oldukça zengin tip ve içerikte kuralın bulunduğu silahların kontrolu alanında, söz konusu ihtiyaç çok daha belirgindir. Devletler, hükümetler arası veya hükümetler dıĢı uluslararası örgütler arasındaki görüĢ ayrılıkları, uygulamadan doğan farklılıklar ve kavramları adlandırmadaki çeĢitlilik, esasen, her bir devletin egemenlik alanı ve savunma siyasetinin farklı oluĢundan kaynaklanmaktadır. Bunda, devletlerin, silahların kontrolu ile ilgili meseleleri, kendi egemenliklerinin bir uzantısı, bir parçası olarak kendi baĢlarına çözme ve tek taraflı uygulamalara yönelme eğiliminin büyük bir rol oynadığı söylenebilir. BaĢka bir deyiĢle, devletlerin önemli bir bölümü yönünden, silahların kontrolu ile ilgili uygulamalarda tek tipliğin bulunmadığı, bunun terimleri ve kavramları adlandırmada farklılıklara yol açtığı görülmektedir. Kaldı ki, devletlerin sahip olduğu silah tipleri ve silah teknolojilerinin hemen tamamı, nitelik ve nicelik yönünden farklı özelliklere sahip olduğu gibi, söz konusu silah ve silah teknolojileri, genellikle, bunları dizayn eden ve üretenlerin özgün çalıĢmaları neticesinde meydana getirilmektedir. Bahse konu farklar nedeniyle, silah tipleri ve silah teknolojileri birbirinden ayrılabilir ve her bir silah tipi içerisinde benzer niteliklere sahip olan silah ve teknolojiler bir diğerinden faklılaĢabilir. Dolayısıyla, bütün silah tip ve teknolojileri için genel geçer bir ayırıcı kriter bulunması, dolayısıyla tip ve teknolojilerin objektif olarak tasnif edilmesi hayli zordur. Her bir andlaĢmanın, özellikle farklı silah tür ve teknolojilerine iliĢkin andlaĢmaların konu ve gayesi, ilgili andlaĢmalar ile düzenlenen silah tip ve 5 teknolojileri farklı olduğu için, kendiliğinden değiĢmektedir. Sonuç olarak, genellikle, silahların kontrolu ile ilgili bir uluslararası andlaĢmada kabul edilen kavram ve terimler, bir diğer andlaĢmada yer alan tanım ve kavramlar ile örtüĢmemekte veya bunların anlamları değiĢikliğe uğramaktadır. Ancak, andlaĢmalarda yer alan bazı maddelerin, baĢka birçok metinde, gerekli değiĢiklikler yapılarak yer aldığı da görülmektedir. ġu halde, sağlıklı bir değerlendirme yapabilmek amacıyla, konumuzla ilgili “silahların kontrolu andlaĢmalarının”, özellikle, söz konusu andlaĢmaların (içeriğe iliĢkin olmamakla birlikte) ortak noktalarını tespit etmekte fayda bulunmaktadır. Dolayısıyla, “silahların kontrolu andlaĢmaları” ile ilgili bazı kavramların açıklanmasına da gayret edilmiĢtir. Ġlgili açıklamalarımızda, ele alınan silah tipi veya silah teknolojisi ile ilgili olarak, olabildiğince, olan hukukta ve literatürde konu ile ilgili kabul edilen tanım ve sınıflandırmaya riayet etmeye çalıĢılacaktır. Yukarıda anlatılanlar ıĢığında, çalıĢmamızda, birinci bölümde, konunun kavramsal ve tarihi geliĢimi ile ilgili bilgi verilecektir. Zira, günümüzde yürürlükte olan, “silahların kontrolu andlaĢmaları”nın oluĢturduğu rejiminin kavranabilmesi amacıyla birtakım tarihi bilgilerin ele alınması ve değerlendirilmesi zorunlu olduğundan, özellikle, Milletler Cemiyeti ve BirleĢmiĢ Milletler esas alınarak çalıĢmamızı ilgilendiren geliĢmeler ortaya konulacaktır. Takiben, genelde, Uluslararası Hukukun Ģekli kaynakları, özelde silahların kontrolu andlaĢmaları ve kuralları dikkate alınarak AndlaĢmalar Hukuku ile ilgili bazı genel açıklamalarda bulunulacaktır. ÇalıĢmamızın ilgili bölümünde, 6 uluslararası andlaĢmaların konumuzla ilgili türleri, bunların görüĢülmesi, hazırlanması, yürürlüğe girmesi, yorumu, sona ermesi gibi konular incelenecektir. ÇalıĢmamızın devamında, silah tip ve teknolojileri ile ilgili uluslararası andlaĢmaları ele alırken, literatür ve uygulamadaki genel kabul dikkate alınarak, kitle imha silahları ile konvansiyonel silahlar arasında bir ayrıma gidilmesi tercih edilmiĢtir. Zira, böyle bir yöntem, genel kabul gören tasnifi yansıtacağı gibi doğası, etkisi ve gücü birbirine benzeyen silah tip ve teknolojilerini birlikte inceleme ve değerlendirme kolaylığı sağlayacaktır. Kitle imha silahları kategorisi içerisinde ise, en etkili silah tipi olan nükleer silahlar ayrı ve özel bir konuma sahip olduğundan, yıkıcı etkisi diğer silahlara nazaran kat be kat fazla olan nükleer silahları diğer tüm silah tiplerinden ayrı olarak incelemek faydalı olacaktır. Netice itibariyle, çalıĢmamızın ikinci bölümünü, nükleer silahların kontrolu ve nükleer silahsızlanma ile ilgili uluslararası andlaĢma ve düzenlemelere ayırmak gerekmiĢ ve ilgili bölümde nükleer silahların yayılmasının önlenmesi, azaltılması veya sınırlandırılması, nükleer materyaller ile ilgili düzenleme ve sınırlamalar ile nükleer denemeler incelenmiĢtir. ÇalıĢmamızın üçüncü bölümü, nükleer silahlar dışındaki kitle imha silahları ve konvansiyonel silahlar ile ilgili uluslararası andlaşmalara ayrılmıĢtır. Üçüncü bölümde, önceki iki bölüme paralel bir biçimde, kimyasal ve biyolojik silahlar ile çevresel değişiklik etkisi yaratmaya elverişli savaş yöntemleri ele alınmıĢtır. Konvansiyonel silahlar ile ilgili olarak ise çalıĢmamızın konu ve kapsamı dikkate 7 alınarak bir ayrıma gidilmiĢ ve yakın geçmiĢte gündeme gelen, kara mayınları ve salkım bombaları hakkında incelenmiĢtir. Son olarak, konvansiyonel silahların kontrolu ile ilgili “ayrıntılı” uluslararası andlaĢmaların baĢında gelen, “Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma” değerlendirilmiĢtir. 8 BĠRĠNCĠ BÖLÜM SĠLAHLARIN KONTROLU VE ULUSLARARASI HUKUKUN GENEL KURALLARI I. SĠLAHLARIN KONTROLUNUN KAVRAMSAL VE TARĠHSEL GELĠġĠMĠ A. KAVRAMSAL GELĠġĠM “Silahların kontrolu”, özellikle Soğuk SavaĢ’ın1 son otuz yılında bilimsel çevrelerin ilgisini çekmiĢtir. Bahse konu dönemde, silahların kontrolu teorisi ve pratiği “süper güçler” arasındaki iliĢkilerin ve gerginliklerin açıklanması ve 1 Soğuk SavaĢ (Cold War / la Guerre Froide), silahlı çatıĢmaya girmeksizin, caydırıcılık (Ġngilizce’de “deterrence”) ve diğer bazı siyasal yöntemler ile yürütülen, ideolojik, ekonomik güçler arasında; özelde ABD ve SSCB bakımından, sınırları net olarak belirlenememekle birlikte, Ġkinci Dünya SavaĢı'nın sonunda ortaya çıkan, yarım asır sürdükten sonra 1991 yılında SSCB'nin dağıldığı ana kadar devam eden mücadele olarak tanımlanabilir. Söz konusu tanımın unsurları ve genel olarak Soğuk SavaĢ hakkında bkz. Fahir ARMAOĞLU, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), 15. Baskı, Ġstanbul, Alkım Yayınevi, 2005, s. 419 vd.; Oral SANDER, Siyasi Tarih: 1918-1994, C. II, 9. baskı, Ankara, Ġmge Kitabevi, 2001, s. 201 vd. Ayrıca bkz. John M. ROBERTS, History of the World, New York, Oxford University Press, 1992, p. 829 vd., 879 vd.; David G. ROWLEY, “Space Race”, Encyclopedia of the Cold War, Vol. I (editor Ruud van DIJK), New York, Routledge, 2008, p. 833. Soğuk SavaĢ'ın bitiĢini, aĢağıda ayrıca değineceğimiz, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma’nın imzalanmasına bağlayanlar da bulunmaktadır. Bkz. Thomas GRAHAM Jr., Disarmament Sketches: Three Decades of Arms Control and International Law, Washington, University of Washington Press, 2002, p. 209. Konunun hukuki boyutu ve ilgi çekici bir tartıĢma için bkz. Grigory I. TUNKIN, Droit International Public: Problèmes Théoriques, traduit par Michel VIRALLY, Paris, Editions Pédone, 1965, p. 155 etc. 9 düzenlenmesi teması üzerine oturtulmuĢtur2. Konu ile ilgili düĢünürlere3 göre; silahların kontrolu andlaşmaları4, dönemin baĢ aktörlerinin (ABD ve SSCB’nin) tamamının çıkarlarına uymaktadır; zira, nükleer çağda savaĢın önlenmesi herkesin ortak yararınadır. Keza, “savaĢ sadece kasıtlı bir saldırıdan kaynaklanmaz”; “savaĢ, güç sahibi devletlerin etkileĢimde bulunmaları sonucu olarak da ortaya çıkabilir”, buna da “güvenlik dilemması” adı verilmektedir: Ġstikrarsızlıklar, özellikle ikili iliĢkilerde, savaĢın kaçınılmaz görüldüğü hallerde bir devletin kendi zararını en aza indirmek amacıyla ilk olarak kendisinin hasım devlete saldırması sonucunu doğurabilir. Böylece, krizin ve silahlanma yarıĢının bütün rakiplerin yararına en aza indirilmesi yolu ile silahların kontrolu, hasım devletler arasında karĢılıklı danıĢma üzerine kurulu bir ortaklığın geliĢmesine ve silahlı çatıĢma riskinin azalmasına yol açabilir. Silahların kontroluna yukarıdaki gerekçelerle ihtiyaç duyulmaktadır5. 2 3 ROBERTS, p. 867 etc. Bahsi geçen düĢünürlerin baĢında, silahların kontrolunun klasik teorisini kurduğu ifade edilen Thomas Schelling, Morton Halperin, Donald Brennan, Hedley Bull ve Louis Henkin gelmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Stuart CROFT, Strategies of Arms Control: A History and Typology, Manchester, Manchester University Press, 1995, pp. 1; 16, fn. 1; Jeffrey A. LARSEN, “An Introduction to Arms Control”, Arms Control: Cooperative Security in a Changing Environment (editor Jeffrey A. LARSEN), London, Lynne Rienner, 2002, pp. 14-15. Klasik eserlerin kısa bibliyografyası için bkz. CROFT, p. 16, fn. 1, LARSEN, pp. 14-15. Nükleer stratejinin ve stratejistlerin düĢünsel temelleri hakkında bkz. Lawrence FREEDMAN, “The First Two Generations of Nuclear Strategists”, Makers of Modern Strategy: from Machiavelli to the Nuclear Age (editor Peter PARET), Princeton, Princeton University Press, 1986, p. 735 etc. 4 ÇalıĢmamızda sıklıkla kullandığımız “silahların kontrolu andlaĢmaları” ile kastedilen, aĢağıda değinileceği üzere, “silahların kontrolu” (arms control / le maîtrise des armements) kavramı ile ilgili, iki veya çok taraflı uluslararası andlaĢmalardır. 5 CROFT, p. 1 etc. 10 Yukarıda bahsi geçen dönemde ve kısmen günümüzde, “silahların kontrolu” (özellikle nükleer) silahlanma yarıĢını sonlandırmak yerine sınırlamak amacıyla konulan kuralları anlatmak için de kullanılmaktadır6. Silahların kontrolunu kavrayabilmek için kavramın uygulamada karĢımıza ne Ģekilde çıktığına bakılabilir. Silahların kontrolu; 1950-1953 Kore SavaĢı7 veya 19461954 Hindiçin SavaĢı’nda8 görüldüğü üzere, devletler arasındaki ateşkes veya barış düzenlemesinin bir parçası olabileceği gibi Birinci Dünya SavaĢı (First World War / la Première Guerre Mondiale), bir diğer deyiĢle Büyük Savaş (the Great War / la Grande Guerre) veya Ġkinci Dünya SavaĢı (the Second World War / la Seconde Guerre Mondiale) sonrasında kabul edilen barış andlaşmaları ile, bir savaştan yenilgiyle çıkmış devletlere getirilen yükümlülükler arasında da yer alabilir. Keza, Bosna Hersek’te veya yakın dönemde Kosova’da yaĢandığı üzere, bir devlet içindeki çatışmanın sona ermesini takiben herhangi bir uluslararası örgüt tarafından tek 6 Keza, “silahların kontrolu”, ġart’ta adı geçen, “silahlanmanın düzenlenmesi” (regulation of armaments / la réglementation des armements) veya “silahsızlanma”dan (disarmament / le désarmement) farklı bir anlam içermektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Jozef GOLDBLAT, Arms Control: The New Guide to Negotiations and Agreements, Whitshire, Sage Publications, 2002, p. 3 etc.; Paul GUGGENHEIM, Traité de Droit International Public: Avec mention de la pratique internationale et suisse, Genève, Librairie de l'Université, Georg & Cie S.A., 1954, p. 280 etc. Bir diğer yaklaĢıma göre, silahların kontrolu, askeri stratejiler içerisinde, uluslararası güvenliğe ulaĢmayı hedefleyen alternatif yaklaĢımlardan sadece bir tanesidir. Bkz. LARSEN, p. 2 etc. Silahların kontrolu ve silahsızlanma hakkında ayrıca bkz. Coit D. BLACKER, Gloria DUFFY (editors), International Arms Control: Issues and Agreements, Stanford Arms Control Group, 2nd Edition, Stanford University Press, 1984, p. 1 etc. 7 ARMAOĞLU (2005), ss. 454-456. 8 ARMAOĞLU (2005), ss. 458-460. 11 taraflı olarak kabul edilebilir. Son olarak; 1991 yılında, Körfez SavaĢı’nı 9 takiben Irak’a uygulanan yaptırımlarda10 olduğu gibi, ġart’a uygun olarak, saldırgan devletlere karşı uygulanan yaptırımlar da aynı kapsamda değerlendirilebilir11. Dolayısıyla, silahların kontrolunun bazı tedbirlerden oluĢtuğu söylenebilir: Silahların kontrolu baĢlığı altında uygulanan tedbirler arasında özellikle; (a) belli bazı silah kategorilerinin dondurulması, sınırlanması, azaltılması veya tamamen/kısmen yasaklanması; (b) belli bazı silahların denemelerinin yasaklanması; (c) belli bazı askeri faaliyetlerin yasaklanması; (d) silahlı kuvvetlerin oluĢum ve konuĢlanmasının düzenlenmesi; (e) askeri açıdan önemli bazı maddelerin transferine getirilen kısıtlamalar; (f) arızi (tesadüfi) savaĢların engellenmesi; (g) belli bazı silahların veya savaĢ yöntemlerinin sınırlanması veya yasaklanması ve (h) devletler arasında, askeri konularda daha fazla açıklık sağlayarak güven ve güvenliği artırma bulunmaktadır12. Silahların kontrolu, kapsadığı alan itibariyle hayli sınırlı iĢlevlere sahip iken, tarih boyunca geçirdiği evrim neticesinde, aĢağıda değinilecek olan, görece geniĢ kapsamlı tanıma ulaĢılmıĢtır. Bahsi geçen sürecin sonunda, günümüzde silahların kontrolunun beĢ farklı türde ortaya çıktığı ve iĢlevi olduğu ifade edilebilir: (a) 9 ARMAOĞLU (2005), s. 877 vd. Ayrıca bkz. Adam ROBERTS, The Laws of War in the 1990-1991 Gulf Conflict, International Security, Vol. 18, No. 3, 1993-1994, p. 134 etc. 10 Konu hakkında bilgi için bkz. Jean-Marc LAVIEILLE, Droit International du Désarmement et de la Maîtrise des Armements, Paris, Editions L'Harmattan, 1997, p. 89 etc.; ayrıca bkz. Enver BOZKURT, BirleĢmiĢ Milletler Sisteminde Kuvvet Kullanımı: Körfez Krizi Örneği ve Irak’ın Durumu ABD’ye 11 Eylül 2001 Terörist Saldırı, Ankara, Nobel, 2003, s. 91 vd. 11 GOLDBLAT, p. 3. 12 GOLDBLAT, p. 3 etc.; LAVIEILLE, pp. 48 etc., 51. 12 çatıĢmaların veya uyuĢmazlıkların neticesi olarak silahların kontrolu; (b) stratejik istikrarın ilerletilmesi için silahların kontrolu; (c) davranıĢ kuralları veya norm yaratmak için silahların kontrolu; (d) silahlanmanın yönetilmesi için silahların kontrolu ve (e) uluslararası örgüt eliyle silahların kontrolu veya bir diğer deyiĢle, uluslararası kontrol13. Silahların kontroluna iliĢkin olarak, tarih boyunca getirilen düzenlemeleri üç ayrı yönden incelemek mümkündür: (a) silahların kontrolunun tarafları; (b) silahların kontrolunun gayesi ve (c) silahların kontrolu andlaĢmalarının doğurduğu sonuçlar (konu)14. Kanaatimizce, yukarıda değinilenler ıĢığında; silahların kontrolunu, siyasal kurumlar ve özelde Uluslararası Hukuk sujeleri arasında, bazı silahlara sahip olmanın veya bunları kullanmanın kısmen veya tamamen yasaklanmasına iliĢkin konulan kurallar olarak tanımlamak mümkündür15. 13 14 CROFT, p. 15. CROFT, p. 13 etc. Bu bağlamda, silahların kontrolu andlaĢmalarının derinliği hakkında değerlendirmelerimizde, aĢağıda görüleceği üzere, silah tipleri ve teknolojileri ile ilgili açıklamalarımız açısından öncelikle bahsi geçen üç unsur ele alınacaktır. 15 CROFT, p. 14. Tanım böyle olunca, devletler tarafından tek taraflı olarak uygulanan tedbirler, prima facie, silahların kontrolu kavramı dıĢında değerlendirilmektedir. 13 B. TARĠHSEL GELĠġĠM KuĢkusuz, Soğuk SavaĢ sonrasında silahların kontrolunun rolünü kavrayabilmek ve değerlendirebilmek için, öncelikle, en eski kayıtlardan itibaren silahların kontrolunun geliĢimini incelemek gerekmektedir16. Silahların kontrolu, tarih boyunca, uluslararası iliĢkilerin bir aracı olarak kullanılmıĢtır17: Mısırlılar ve Hititler, Romalılar ve Kartacalılar, Haçlılar ve Müslümanlar, 18. yüzyılda Fransa ve BirleĢik Krallık, 19. yüzyılda BirleĢik Krallık ve ABD, 20. yüzyılda ABD ve SSCB arasındaki iliĢkilerde görülebileceği gibi18. ġurası kesindir ki, verili bir dönemde uygulanan silahların kontrolu Ģekli ve yöntemi, her zaman, o dönemdeki siyasi kültür ve yapının ürünüdür19: Hiç Ģüphe yok ki, Hititliler ve Mısırlılar arasında varılan Kadeş Andlaşması’nda (Treaty of Kadesh / le Traité de Kadesh) olduğu kadar, 1945 sonrasında veya Soğuk SavaĢ'ın bitimini takip eden ve içinde bulunduğumuz dönemde de bahsi geçen önerme geçerlidir. Nükleer silahlanma20 ve nükleer caydırıcılık21 etrafında, 1945 sonrasında Ģekillendirilen “silahların kontrolu” anlayıĢının; silahların kontrolunun kavramsal 16 17 CROFT, p. 3 etc.; ayrıca bkz. LAVIEILLE, p. 15 etc. Nuclear Arms Control: Background and Issues, National Academy of Sciences (U.S.), Committee on International Security and Arms Control, National Academies Press, 1985, p. 2 etc. 18 LAVIEILLE, pp. 15-19. 19 CROFT, p. 31 etc. 20 Nükleer silahlanma ve nükleer silahların üstünlüğünün kökenleri hakkında, konumuza ıĢık tutan bir inceleme için bkz. Nina TANNENWALD, Stigmatizing the Bomb-Origins of the Nuclear Taboo, International Security, Vol. 29, No. 4, 2005, p. 5 etc. 14 olarak ortaya konulmasına yardım eden ve yukarıda değinilen teorisyenlerin üzerinde uzlaĢmaya vardığı birtakım varsayımlara ve ön kabullere dayandığı belirtilmiĢtir22. Özetlemek gerekir ise, söz konusu varsayımlar Ģöyledir: Bir kere, dünya, nükleer kuvvet sahibi iki “süper güç” etrafında Ģekillenecektir. Ġkinci olarak, bahse konu iki “süper güç” arasında yok edici nükleer kapasite bakımından kaba veya düz bir Ģekilde eĢitlik olacaktır. Üçüncü olarak, ilgili devletler arasında kaçınılmaz bir rekabet ve çekiĢme olacaktır. Dördüncü olarak, nükleer silahların gücü öylesine büyüktür ki akıl sahibi tüm insanlar nükleer silahların yaygın bir biçimde kullanılmasının önüne geçmek amacıyla çaba sarf edecektir. BeĢinci olarak, büyük devletler ve onların müttefikleri nükleer savaĢın önlenmesi amacıyla ve nükleer silahların kullanımına kadar tırmanabileceği korkusuyla silahlı çatıĢmaya girmekten kaçınacaktır. Altıncı olarak, nükleer silahların saldırgan yönü savunma yönüne göre daha etkili ve üstündür. Yedinci ve son olarak, her ne kadar bütün aktörler nükleer silah kullanımını önlemek amacıyla hareket etse de iki büyük nükleer güç arasındaki rekabetin doğal bir sonucu olarak bir yanlıĢ hesaplama veya yanlıĢ tahmin riskinin her zaman bulunması nedeniyle, söz konusu riski en aza indirgemek amacıyla diyalog ve silahların kontroluna ihtiyaç bulunmaktadır23. 21 Söz konusu kavramlar hakkında genel bilgi için bkz. Dimitri K. SIMES, The Death of Detente?, International Security, Vol. 5, No. 1, Summer, 1980-1981, p. 3 etc.; Karen R. ADAMS, Attack and Conquer? International Anarchy and the Offense-Defense-Deterrence Balance, International Security, Vol. 28, No. 3, Winter, 2003, p. 45 etc. SSCB'nin caydırıcılık ve kuvvet kullanma politikası ile iliĢkili olarak bkz. Dimitri K. SIMES, Deterrence and Coercion in Soviet Policy, International Security, Vol. 5, No. 3, Winter, 1980-1981, p. 80 etc. 22 CROFT, p. 31 etc. 23 CROFT, p. 33. 15 AĢağıda farklı gerekçeler ile değinileceği gibi, Soğuk SavaĢ'ın baĢlangıcında, hemen yukarıda sıralanan kabuller etrafında, “silahların kontrolu” sahasında pek az önemli geliĢme yaĢanmıĢ; genel olarak, silahsızlanma retoriği ile uğraĢılmıĢtır24. 1960'ların baĢında, nükleer “süper güçler” arasında belli bir silahlanma dengesi kurulması esasına dayanan ve dengenin sağlanması amacıyla bir dizi silahların kontrolu tedbirinin alınmasını hedefleyen bir anlayıĢ ortaya çıkmıĢtır25. Aynı dönemde yaĢanan geliĢmelerin olumlu sonuçları üzerine, silahlanmanın kontrolu ve davranış kuralları veya norm yaratılması açısından önemli adımlar atılmıĢtır: Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması, Biyolojik Silahlar Andlaşması gibi. 1980'li yılların baĢına gelindiğinde, silahların kontrolu teori ve pratiğinin önemli bir gerileme yaĢadığı görülmektedir. Hemen belirtmemiz gerekirse, söz konusu dönemdeki karamsar tablonun en önemli nedeni, silahların kontrolu müzakerelerinde yaĢanan olumsuzluklardır. Son olarak, 1980'li yılların ortalarından itibaren yeni bir ivme ile birtakım silahların kontrolu andlaĢmalarının ortaya çıktığı ve Soğuk SavaĢ ertesinde yeni andlaĢmaların kabul edildiği görülmektedir26: Kimyasal Silahlar Andlaşması, Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma gibi. 24 LAVIEILLE, p. 22. 25 LAVIEILLE, p. 26 etc. 26 CROFT, p. 39. Kanaatimizce; söz konusu geliĢmeler; silahların kontrolunun tarihin belli bir dönemiyle iliĢkilendirilerek açıklanması görüĢünün dayanaktan yoksun olduğunu göstermiĢtir. Bkz. LARSEN, p. 1 etc. Silahların kontrolunun tarihi geliĢimi hakkında ansiklopedik bir çalıĢma için bkz. Jeffrey A. LARSEN, James M. SMITH, Historical Dictionary of Arms Control and Disarmament, Maryland, Scarecrow Press Inc., 2005. 16 Milletler Cemiyeti Öncesindeki Dönem 1. Silahların kontrolunun Milletler Cemiyeti öncesinde önemli ve zengin bir tarihi bulunmaktadır; baĢka bir deyiĢle, 20. yüzyılda, iki büyük savaĢ arasındaki döneme gelinceye değin, tarih boyunca, silahların kontrolu ile ilgili pek çok örneğe rastlamak mümkündür27. Yukarıda değindiğimiz gibi, silahların kontrolu andlaĢmaları ve silahların kontrolu uygulamaları verili bir dönemdeki siyasi görüĢ ve kabullerin yansıması olduğundan, söz konusu andlaĢmalar ve silahların kontrolu uygulamaları toplu Ģekilde değerlendirildiğinde, tarihi geliĢim süreci içerisinde uluslararası iliĢkilerin doğasındaki değiĢiklikler hakkında bir fikir verebilir. Kaldı ki, konumuz ile ilgili tarihsel süreç genel olarak ele alındığında, karĢılaĢtırmalı bir biçimde günümüzdeki silahların kontrolu andlaĢmalarının ele alınması kolaylaĢacaktır. Silahların kontrolu modern bir icat gibi görünmekle birlikte kökeni hayli eskiye dayanır28. Eski Çağ'da, silahların kontrolu ile ilgili olarak karĢılaĢılan ilk örneklerin, tampon bölgeler oluşturulması veya savaşı kaybedenin tamamen silahsızlandırılması, baĢka bir deyiĢle, silahtan arındırılması olduğu ifade edilmiĢtir29. Örnek olarak; Hitit Kralı III. HattuĢili ve Mısır Firavunu II. Ramses arasında M.Ö. 1280 civarında yapılan KadeĢ SavaĢı'nı takiben varılan Kadeş 27 CROFT, p. 13. Ayrıca bkz. BLACKER, DUFFY, p. 81 etc. 28 CROFT, p. 20 etc. 29 CROFT, p. 21. 17 Andlaşması’nda sınırları çok da belli olmayan, tarafsız bir bölge oluĢturulması30; Romalılar'ın mağlup ettikleri hükümdarların deniz gücünü büyük oranda ortadan kaldırması, mağlup olana ağır bir tazminat ödetmesi ve kara savaĢ gücünü azaltmaya zorlaması gösterilebilir31. Orta Çağ Avrupası'nda büyük bir Ģiddet ve kargaĢa söz konusu olduğundan, söz konusu dönemde konumuz ile ilgili olarak karĢılaĢılan en önemli ilerlemenin, çarpıĢmalarda yaĢanan Ģiddeti biraz olsun azaltabilmek amacıyla, belli silahların kullanımının bazı kurallara tabi tutulması veya tamamen yasaklanması olduğu görülmektedir. BaĢka bir deyiĢle, bahsi geçen dönemde davranış kuralları veya norm oluşturma tedbirlerine iliĢkin örneklerle karĢılaĢılmaktadır32. Vestfalya Barışı (Peace of Westphalia / la Paix de Westphalie) ile Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda Milletler Cemiyeti'nin kuruluşuna kadar geçen süre içerisinde, silahların kontrolunun çağdaĢ anlayıĢına çok daha fazla yaklaĢılmıĢtır. Orta Çağ'da yaĢanan geliĢmeler, ilk örneğinin Vestfalya Barışı olduğu iddia edilen modern devletler sisteminin temellerinin atılmasında önemli bir rol oynamıĢtır33. 30 AndlaĢma'nın Hitit ve Mısır kaynakları esas alınarak hazırlanan karĢılaĢtırmalı metni için bkz. http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/ramses-hattusili-treaty.htm [29.11.2010]. 31 CROFT, pp. 20-21. Bahse konu tedbirlerin yer aldığı anlaĢmalara, topluca, foedus inaequum adı verilmektedir. Bkz. CROFT, p. 22. 32 CROFT, p. 22. 33 Oral SANDER, Siyasi Tarih: Ġlkçağlardan 1918'e, C. I, 9. baskı, Ankara, Ġmge Kitabevi, 2001, s. 100 vd. Ayrıca bkz. CROFT, p. 24 etc. 18 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın baĢında, özellikle SavaĢ Hukuku34 ile ilgili olarak çok sayıda uluslararası andlaĢma kabul edilmiĢtir. Bahse konu dönem, biraz yakından incelendiğinde; ayrı ayrı, 1899 ve 1907 yıllarında toplanan Lahey BarıĢ Konferansları’nda35 (the Hague Peace Conferences / les Conférences de la Haye) 34 ÇalıĢmamızda, “Ġnsancıl Hukuk” veya “Hümaniter Hukuk” (humanitarian law / le droit humanitaire) yerine “SavaĢ Hukuku” (laws of war / les lois de la guerre) veya yerine göre, “Silahlı ÇatıĢma Hukuku” (law of armed conflict / le droit des conflits armés) terimlerini kullanmayı tercih ettik. Söz konusu kavramların sorgulandığı bir yazı için bkz. Kenneth WATKIN, Controlling the Use of Force: A Role for Human Rights Norms in Contemporary Armed Conflict, American Journal of International Law, Vol. 98, No. 1, January, 2004, p. 1 etc. Literatürde, yukarıda belirtilen üç kavramın bir diğerinin yerine gelecek Ģekilde kullanıldığı görülmektedir. Genel kavramsal bilgi için bkz. Lassa OPPENHEIM, International Law a Treatise: War and Neutrality, Vol. II, London, Longmans, Green, And Co., 1906, p. 74 etc.; Jean-Marie HENCKAERTS, Louise DOSWALD-BECK, Customary International Humanitarian Law: Rules, Vol. I, International Committee of the Red Cross, Cambridge University Press, Geneva, 2007, p. xxv etc.; The Manual of the Law of the Armed Conflict, The United Kingdom Ministry of Defence, Oxford University Press, New York, 2005, pp. 3 etc; Manuel de Droit des Conflits Armés, Ministère de la Défense Secrétariat Général pour l’Administration, Paris, 2003, pp. 2-3, eriĢim için bkz. http://www.defense.gouv.fr/content/download/77498/693317/file/Manuel_de_droit_des_conflits _armes.pdf [29.11.2010]. Ayrıca bkz. Carsten STAHN, 'Jus ad bellum', 'jus in bello'... 'jus post bellum'? - Rethinking the Conception of the Law of the Armed Force, European Journal of International Law, Vol. 17, No. 5, 2006, p. 921 etc. 35 Ġlhan LÜTEM, Devletler Hukuku Dersleri: Mahiyet-GeliĢme-Kaynaklar-ġahıslar, C. I, 2. Baskı, Ankara, Balkanoğlu Matbaacılık Ltd. ġti., 1959, s. 54 vd.; Georges BRY, Précis Elémentaires de Droit International Public, Sixième Edition, Paris, Recueil Sirey, 1910, pp. 21, 23 etc.; Lassa OPPENHEIM, International Law a Treatise: Peace, Vol. I, London, Longmans, Green, And Co., 1905, p. 37 etc. 1899 yılında toplanan Lahey BarıĢ Konferansı'na yirmi altı devletten yüz sekiz delege, 1907 Lahey BarıĢ Konferansı'na kırk dört devletten iki yüz elli altı delege katılmıĢtır. Lahey BarıĢ Konferansları'nın silahların kontrolu boyutu hakkında bkz. LAVIEILLE, pp. 15-18. 1907 yılında toplanan Lahey BarıĢ Konferansı öncesi ve sonrasında BirleĢik Krallık ve Almanya arasındaki 19 kabul edilen uluslararası andlaĢmalarda, SavaĢ Hukukuna iliĢkin birtakım davranıĢ kuralları konulduğu veya 1868 yılında kabul edilen Sen Petersburg Deklarasyonu’nda36 (Declaration of St. Petersburg / la Déclaration de Saint Petersbourg) olduğu gibi bazı silah tiplerinin yasaklanması yönünde davranış kurallarının ve normların kabul edildiği görülmektedir. Aynı dönemde, tampon veya tarafsız bölge oluĢturma veya yenilen tarafın silahsızlanması gibi Eski Çağ'da kullanılan yöntemlere de baĢvurulduğu belirtilmiĢtir37. 1899 ve 1907 yıllarında Rus Çarı'nın inisiyatifi üzerine toplanan Lahey BarıĢ Konferansları'na biraz daha yakından göz atmamızda fayda bulunmaktadır 38. Rus Çarlığı'nın konferans davetiyesini içeren diplomatik notta, silahlı barıĢın Avrupa halkları için bir zorunluluk olduğuna değinilmiĢ ve gerekçe olarak, entelektüel ve fiziksel gücün, iĢgücü ve sermayenin doğal olarak yönelmesi gereken amaçtan ziyade deniz gücü rekabeti ile ilgili bazı geliĢmeler hakkında bilgi için bkz. Fahir ARMAOĞLU, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), 3. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2003, ss. 470-476. 36 11.12.1868 tarihli, Sen Petersburg’da ilan edilen, baĢlığını, Türkçe’ye, Savaş Zamanında 400 Gram Ağırlığın Altındaki Patlayıcı Mermilerin Kullanımından Vazgeçilmesine Dair Deklarasyon olarak çevirebileceğimiz Deklarasyon’un (Declaration Renouncing the Use, in Time of War, of Explosive Projectiles Under 400 Grammes Weight, Saint Petersburg, 11.12.1868 / la Déclaration à l'effet d'interdire l'usage de certains projectiles en temps de guerre, Saint Petersbourg, 11.12.1868) gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/130?OpenDocument [29.11.2010]. Ayrıca bkz. BRY, p. 529; CROFT, pp. 25, 47. 37 CROFT, p. 24. 38 Lahey BarıĢ Konferansları da dahil olmak üzere, bahse konu dönemde, toplanan konferansların önemli konularından biri olan silahsızlanmanın, Avrupa'nın o dönemki Ģartları çerçevesinde gerçekleĢtirilmesinin mümkün olmadığının herkes tarafından bilindiği ifade edilmiĢtir. BRY, pp. 21-22. 20 üretime yönelik olmayan gayeler için kullanıldığı ifade edilmiĢtir39. Davetiye üzerine, 18.05-29.07.1899 tarihleri arasında toplanan ilk Konferans'ta40; sırasıyla, uluslararası uyuĢmazlıkların barıĢ yoluyla halledilmesi ve Daimi Tahkim Divanı'nın (Permanent Court of Arbitration / la Cour permanente d’arbitrage) kurulması; kara savaĢlarına iliĢkin kaidelerin tespit edilmesi ve askeri yaralıların durumunu düzenleyen, 22.08.1864 tarihli Cenevre Andlaşması41 kurallarının deniz savaĢlarına da uygulanmasının sağlanması hakkında uluslararası andlaĢmalar kabul edilmiĢtir42. 1899 Lahey BarıĢ Konferansı'nda; bahse konu andlaĢmaların yanısıra üç ayrı Deklarasyon ilan edilmiĢtir43: Bunlardan ilki, dum dum kurşunlarının (expanding bullets / les balles qui s'épanouissent ou s'aplatissent facilement dans le corps humain, telles que les balles à enveloppe dure dont l'enveloppe ne couvrirait pas entièrement le noyau ou serait pourvue d'incisions) yasaklanması; ikincisi, beş yıllık bir süre için balonlardan patlayıcı maddeler atılmasının (projectiles and explosives / 39 CROFT, p. 54. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 19. 40 Bilgi için bkz. BRY, pp. 107, 484, 530-531. 41 Cenevre’de, yukarıda belirtilen tarihte imzalanan, baĢlığını, Türkçe’ye, Harp Sahasında Orduların Yaralılarının Durumunun İyileştirilmesi Hakkında Andlaşma olarak çevirebileceğimiz AndlaĢma’nın (Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded in Armies in the Field, Geneva, 22.08.1864 / la Convention de Genève du 22 août 1864 pour l'amélioration du sort des militaires blessés dans les armées en campagne, Genève, 22.08.1864) gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ ihl.nsf/FULL/120?OpenDocument [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında bazı bilgiler için bkz. BRY, pp. 529, 545; HENCKAERTS, DOSWALD-BECK, p. ix etc. 42 Söz konusu uluslararası andlaĢmaların listesi için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO?Open View [29.11.2010]. 43 Seha L. MERAY, Devletler Hukukuna GiriĢ, C. I, 3. baskı, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968, ss. 54-55. 21 les projectiles et les explosives) yasaklanması ve sonuncusu, zehirli ve boğucu gaz yayan mermilerin (asphyxiating gases / les projectiles qui ont pour but unique de répandre des gaz asphyxiants ou délétères) yasaklanmasına iliĢkindir44. Lahey'de, 15.06-18.10.1907 tarihleri arasında toplanan ikinci Konferans'ta45, sırasıyla; uluslararası uyuĢmazlıkların barıĢ yoluyla halledilmesi; devlet borçlarının tahsil edilmesi amacıyla kuvvet kullanmasının sınırlanması; muhasamatın baĢlaması ve savaĢ ilanının zorunluluğu; kara savaĢı kuralları; kara savaĢında tarafsız devletlerin hak ve yükümlülükleri; muhasamatın baĢlangıcında düĢman ticaret gemilerine uygulanacak muamele; ticaret gemilerinin savaĢ gemisi haline getirilmesi; temas ile patlayan denizaltı mayınlarının dökülmesi; savaĢ zamanında deniz kuvvetlerinin bombardımanı; 06.07.1906 tarihli Cenevre Andlaşması46 kurallarının 44 BaĢlığını Türkçe’ye, Boğucu Gazlar Hakkında Deklarasyon olarak çevirebileceğimiz Deklarasyon (Declaration concerning Asphyxiating Gases, the Hague, 29.07.1899 / la Déclaration concernant l'interdiction de l'emploi de projectiles qui ont pour but unique de répandre des gaz asphyxiants ou délétères, la Haye, 29.07.1899) metni, 29.07.1899 tarihinde kabul ve ilan edilmiĢtir. Deklarasyon’un gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/165?OpenDocument [29.11.2010]. Deklarasyon hakkında kısa fakat açıklayıcı bilgiler için bkz. http://www.icrc.org /ihl.nsf /INTRO/165?Open Document [29.11.2010]. Ayrıca bkz. BRY, p. 535 etc. Deklarasyon, taraf devletlerin, tek iĢlevi boğucu veya sağlığa zararlı gaz yaymak olan fiĢekleri kullanmaktan kaçınmasını öngörmektedir (birinci paragraf). Ancak, bahsi geçen yasak, sadece taraf devletler arasındaki silahlı çatıĢmalarda uygulanabilecektir (ikinci paragraf). Deklarasyon’a taraf olmayan herhangi bir devletin müdahil olduğu silahlı çatıĢmalarda Deklarasyon’un uygulanmayacağı kabul edilmiĢtir (üçüncü paragraf). 45 46 Bilgi için bkz. BRY, pp. 107-108, 484, 530-531, 620-629. Türkçe’ye, Harp Sahasında Orduların Yaralılarının ve Hastaların Durumunun İyileştirilmesi Hakkında Andlaşma olarak çevirebileceğimiz AndlaĢma’nın (Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armies in the Field, Geneva, 06.07.1906 / la Convention pour l'amélioration du sort des blessés et malades dans les armées en campagne, Genève, 06.07.1906) 22 deniz savaĢlarında da uygulanması; deniz savaĢlarında zapt ve müsadere hakkının sınırları; bir Uluslararası Ganimet Mahkemesi (International Prize Court / la Cour internationale de prises) kurulması ve deniz savaĢlarında tarafsız devletlerin hak ve yükümlülüklerine iliĢkin uluslararası andlaĢmalar kabul edilmiĢtir47. Lahey BarıĢ Konferansları'nda, özellikle SavaĢ Hukuku alanında, elde edilen önemli kazanımlara karĢın, bizim de katıldığımız görüĢe göre, Konferansların silahsızlanma ile ilgili hedefleri, hemen yukarıda anılan davetiyede açıklanan gayeye uygun bir biçimde gerçekleĢtirilememiĢtir48. Zira, Konferanslarca katılan devletler, ortak bir güvenlik sistemi oluĢturmak yerine, SavaĢ Hukuku kurallarının düzenlenmesi, zalimane bazı savaĢ mühimmatının yasaklanması ve dostane giriĢim, arabuluculuk ve tahkim gibi uluslararası uyuĢmazlıkların çözüm yöntemleri ile iĢtigal etmiĢlerdir49. Ancak, deniz silahlarının kalibrelerinin, muharebe araçlarının zırhlarının kalınlığının ve fiĢeklerin hızının sınırlandırılması ile ilgili öneriler reddedilmiĢtir50. Pek az katılımcı devlet, silahlanma yarıĢının durdurulması konusu ile ilgilenmiĢtir ki 1899 ve 1907 Lahey BarıĢ Konferansları'nı takip eden zamanda tüm katılımcı devletlerin askeri harcamalarının arttığı ve silahlanma yarışının 1914 gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/180?OpenDocument [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında bazı bilgiler için bkz. BRY, pp. 529, 545, 546 etc.; HENCKAERTS, DOSWALD-BECK, p. 403 etc. 47 Söz konusu uluslararası andlaĢmaların listesi için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO?Open View [29.11.2010]. 48 GOLDBLAT, pp. 19-20. 49 LÜTEM, s. 54. 50 GOLDBLAT, p. 19. 23 yılına kadar hızlanarak devam ettiği görülmüĢtür51. Her Ģeye rağmen, Lahey BarıĢ Konferansları, hemen yukarıda da değinildiği gibi, aralarında asfiksi52 etkili gazların da olduğu bazı “sinsi” silahların yasaklanması veya bunların kullanımının sınırlandırılması konusunda SavaĢ Hukuku kuralları konulması için uygun ortamın hazırlanmasına ve dolayısıyla Uluslararası Hukukun (international law / le droit international) geliĢmesine yardımcı olmuĢtur53. Birinci Dünya SavaĢı'nın baĢlangıcına değin yoğun bir silahlanma yarışı içine giren devletler; Büyük Savaş'ın ardından kurulan Milletler Cemiyeti (the League of Nations / la Société des Nations) ile, savaĢın sonucunda galip devletlerin stratejik üstünlüğünün korunması amacıyla silahların kontrolu tedbirlerinin uygulandığı; kendisinden önceki dönemlerde tecrübe edilen, silahların kontrolu ile ilgili diğer tedbirlerin yanısıra temelde, bir yanda silahsızlanma, diğer yanda uluslararası kontrol olmak üzere iki yeni ve değerli yöntem geliĢtirmiĢtir54. 51 Ayrıntılı bilgi için bkz. Keith KRAUSE, Arms and the State: Patterns of Military Production and Trade, Cambridge, Cambridge University Press, 1995, p. 62 etc. 52 Ġngilizce’ye, “asphyxiating”; Fransızca’ya “asphyxiant” sözcüğünün Türkçe’deki karĢılığı, “boğucu”dur. Biz, çalıĢmamızda, aynı anlamı ifade etmek üzere kimi zaman “asfiksi”, kimi zaman “boğucu” sözcüklerini kullanmayı tercih ettik. 53 GOLDBLAT, p. 19. 54 CROFT, pp. 27, 32. 24 2. Milletler Cemiyeti Dönemi Milletler Cemiyeti Misakı (the Covenant of the League of Nations / le Covenant de la Sociéte des Nations); Versay Andlaşması'nın55 (Versailles Treaty / le Traité de Versailles) Birinci Bölümünü oluĢturmaktadır. Misak'a göre, “bütün milletler, uluslararası yükümlülüklerin uygulanmasını ortak hareket ederek temin etmeye ve ulusal güvenliklerini sağlamaya elveriĢli en asgari düzeye kadar silahlanmayı azaltmak zorundadır”56 (madde VIII, birinci fıkra). Cemiyet'in üyeleri, “silahlanma düzeyleri, kara, deniz ve hava kuvvetlerinin büyüklüğü ve savaĢ sanayilerinin durumunu diğer üyeler ile paylaĢmayı” kabul etmiĢtir. Böylece, silahlanma ve silahlı kuvvetlerin düzenlenmesi, sadece milli bir sorun olmaktan çıkmıĢtır57. 55 GOLDBLAT, p. 18. Versay’da, 28.06.1919 tarihinde imzalanan, kısaca “Versay AndlaĢması” olarak anılan AndlaĢma’nın (the Peace Treaty of Peace Between the Allied and Associated Powers and Germany, Versailles, 28.06.1919 / le Traité de paix entre les Puissances alliées et associées et l'Allemagne, Versailles, 28.06.1919), Milletler Cemiyeti Misakı metnini (Birinci Bölüm) de içeren gayri resmi metnine eriĢim için bkz. http://avalon.law.yale.edu/subject_menus/versailles_menu.asp [29.11.2010]. Türkiye’nin (“Türkiye”) Milletler Cemiyeti’ne katılması hakkında Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 09.07.1932 tarihli, 726 sayılı Kararı hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2145 [29.11.2010]. Bahsi geçen Karar metni için bkz. http://ua.mfa. gov.tr/files.ashx?4384 [29.11.2010]. 56 Aksi belirtilmedikçe, çalıĢmamızda yer verdiğimiz metinlerin çevirisi bu satırların yazarı tarafından yapılmıĢtır. 57 GOLDBLAT, p. 22. 25 Milletler Cemiyeti döneminde silahsızlanma üzerinde, diğer herhangi bir uluslararası sorundan daha fazla durulduğu görülmektedir58. Cemiyet'in Sekretaryası (Secretariat / le Secrétariat) tarafından yayımlanan Silahlanma Yıllığı59 (Armaments Yearbook / les Annuaires militaires) ve İstatistiksel Yıllık60 (Statistical Yearbook / l’Annuaire statistique) sayesinde devletlerin askeri harcamalarından uluslararası silah transferlerine kadar pek çok istatistiksel veri derlenmiĢtir. Söz konusu yıllıklar, Cemiyet'in diğer yayınları ile birlikte, ilerleyen dönemlerde uluslararası silah ticareti konusunun düzenlenmesi ile ilgili çalıĢmalarda oldukça faydalı olmuĢtur61. Silahların kontrolunun bahse konu dönemdeki önemli iĢlevlerinden biri, çatışma sonrası (post conflict / post conflit) andlaĢmaların bir parçası olarak kabul 58 GOLDBLAT, p. 21 etc.; LAVIEILLE, pp. 18-22. Ayrıca bkz. Hans KELSEN, Reprint, Collective Security under International Law, New Jersey, Naval War College (Lawbook Exchange Ltd.), 2007, p. 197 etc. 59 Örneğin, bkz. Armaments Yearbook of the League of Nations: Statistical Information on Military Expenditure 1931, United Nations Office for Disarmament Affairs, New York, eriĢim için bkz. http://www.google.com.tr/url?sa=t&source=web&cd=1&ved=0CBYQFjAA&url=http%3A%2F %2Fwww.un.org%2Fdisarmament%2Fconvarms%2FMilex%2FDocs%2FPublications%2FLeague%2 520of%2520nations%2520booklet.doc&rct=j&q=League%20of%20Nations%20%22Armaments%20 Yearbook%22&ei=2J2ZTb7WI4_xsgaa6rjHCA&usg=AFQjCNGuFHkxv2cE9p5zSy25I1u7cFvzWA &sig2=534dNwOXBlVODehRlv80RA [29.11.2010]. 60 Örneğin, bkz. Statistical Yearbook on the Trade in Arms and Ammunition, United Nations Office for Disarmament Affairs, New York, eriĢim için bkz. http://www.un.org/disarmament/ convarms/Register/DOCS/Publications/LeagueofNations1926booklet-Statistical%20Yearbook.doc [29.11.2010]. 61 GOLDBLAT, p. 22. 26 edilmesi ve ortaya çıkan yeni durumun korunması olmuĢtur62. Bahse konu iĢlevin en belirgin örnekleri, Birinci Dünya SavaĢı sonrasında galipler ve mağluplar arasında imzalanan barıĢ andlaĢmalarıdır63. Söz konusu, Versay, Triyanon (Trianon), Nölyi (Neuilly) ve Sen Cermen-on-Lay (Saint-Germaine en Laye) AndlaĢmalarının ortak özelliği, savaĢtan mağlup çıkan devlet ordularının sadece boyutları ile ilgili sınırlama ve yasakları değil söz konusu orduların oluĢum ve yapılanmaları ile ilgili koĢul ve kuralları da içermeleridir64. Aynı dönemde, savaĢ veya çatıĢmaların sona ermesinin etkilerinden görece bağımsız olarak, iki veya daha fazla devlet arasında stratejik istikrar sağlanmasına veya mevcut istikrarın devamına iliĢkin silahların kontrolu andlaĢmalarının yapıldığı da görülmektedir: Londra ve Vaşington Deniz Andlaşmaları65 (London and Washington Naval Treaties / les accords navals de Londres et de Washington) gibi66. 62 CROFT, p. 27. 63 ARMAOĞLU (2005), s. 145 vd. 64 ARMAOĞLU (2005), ss. 217-226. Hemen belirtmemiz gerekirse, Versay Andlaşması ile getirilen silahların kontrolu rejimi büyük oranda uygulanmamıĢtır. AndlaĢma'nın yürürlüğü ve uygulanması ile ilgili sorunlar, en baĢta, doğrulama tedbirlerinin yokluğundan kaynaklandığı gibi, silahların kontrolu ile ilgili yasak ve sınırlamaların ihlallerinin farkında olunmasına rağmen, uluslararası kamuoyunun ve özellikle BirleĢik Krallık ve Fransa'nın, Almanya'yı AndlaĢma'ya uymaya zorlama yönünde gerekli yetenek veya istekten yoksun olması da bunda etkili olmuĢtur. Nitekim, 1936 yılı itibariyle, Versay AndlaĢması'nın silahların kontrolu ile ilgili hükümlerinin herhangi bir etkiye sahip olmadığı ifade edilmiĢtir. Bkz. CROFT, pp. 27-28. 65 VaĢington’da, 06.02.1922 tarihinde imzalanan, kısaca “VaĢington Deniz AndlaĢması” olarak adlandırabileceğimiz AndlaĢma’nın (Treaty Between the United States of America, the British Empire, France, Italy, and Japan, Washington, 06.02.1922) gayri http://www.ibiblio.org/pha/pre-war/1922/nav_lim.html [29.11.2010]. 27 resmi metni için bkz. Ġncelediğimiz dönemde, SavaĢ Hukuku konusunda kural koyma çalışmaları da olmuĢtur. Söz konusu çalıĢmalar, özellikle, belli silah türlerinin yasaklanması, savaşta belli kişi ve nesnelerin hedef alınmaması ve savaş alanlarının sınırlanmasına yönelmiĢtir. Birinci amaç doğrultusunda yapılan çalıĢmalar neticesinde ortaya çıkan uluslararası andlaĢmalardan en önemlisi, aĢağıda etraflıca incelenecek olan, 17.06.1925 tarihli Cenevre Protokolü'dür67 (Geneva Protocol / le Protocole de Genève). Diğer iki amaç doğrultusunda ortaya çıkan uluslararası andlaĢmalar arasında, 1929 yılında kabul edilen Cenevre Andlaşmaları68 (1929 Geneva Londra’da, 22.04.1930 tarihinde imzalanan, kısaca “Birinci Londra Deniz AndlaĢması” olarak adlandırabileceğimiz AndlaĢma’nın (International Treaty for the Limitation and Reduction of Naval Armament, London, 22.04.1930) gayri resmi metni için bkz. http://www.microworks.net/pacific/ road_to_war/london_treaty.htm [29.11.2010]. Yine, Londra’da, 25.03.1936 tarihinde imzalanan, kısaca “Ġkinci Londra Deniz AndlaĢması” olarak adlandırabileceğimiz AndlaĢma’nın (Treaty for the Limitation of Naval Armament, London, 25.03.1936) gayri resmi metni için bkz. http://www.navweaps.com/index_tech/ tech-089_London_Treaty_1936.htm [29.11.2010]. 66 CROFT, p. 28. Ayrıca bkz. ARMAOĞLU (2005), ss. 218-221; Barry M. BLECHMAN, The Control of Naval Armaments: Prospects and Possibilities, Washington, The Brookings Institution, 1975, pp. 14-18. 67 Cenevre’de, yukarıda belirtilen tarihte imzalanan, Türkçe’ye resmi çevirisinde, baĢlığı, Muhnik-Müsemmim Veya Buna Mümasil Gazların ve Bakteriyolojik Vesaitin Harpte İstimalinin Men'i Hakkındaki Protokol olan, Boğucu, Zehirli veya Diğer Gazların ve Bakteriyolojik Savaş Yöntemlerinin Savaşta Kullanılmasının Yasaklanması Protokolü, kısaca “Cenevre Protokolü” olarak anılan Protokol’ün (Protocol for the Prohibition of the Use of Asphyxiating, Poisonous or Other Gases, and of Bacteriological Methods of Warfare, Geneva, 17.06.1925 / le Protocole concernant la prohibition d'emploi à la guerre de gaz asphyxiants, toxiques ou similaires et de moyens bactériologiques, Genève, 17.06.1925) gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL /280?OpenDocument [29.11.2010]. Türkiye Cumhuriyeti’nin söz konusu Protokol’e taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2421 [29.11.2010]. Protokol’ün Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?4255 [29.11.2010]. 68 Tamamı Cenevre’de, 27.07.1929 tarihinde kabul edilen Cenevre AndlaĢmaları’nın listesi için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO?OpenView [29.11.2010]. 28 Conventions / Conventions de Genève de 1929); 1923 yılında kabul edilen Lozan Andlaşmaları'nın (Lausanne Treaties / les Traités de Lausanne) Boğazlar ile ilgili kuralları69 ve 1936 yılında kabul edilmiĢ olan Montrö Andlaşması70 sayılabilir. Milletler Cemiyeti döneminde, devletlerin silahların kontrolu ile ilgili bir diğer ve belki de en önemli ilgi alanı, yukarıda belirtildiği üzere, silahsızlanma olmuĢtur. Birinci Dünya SavaĢı'nın hemen sonrasında; silah teknolojilerindeki ilerlemenin, 1914 ve 1918 arasındaki Büyük SavaĢ’ta büyük bir yıkıma yol açtığının anlaĢılması neticesinde71, devletler, silahların yayılmasının önlenmesi ile ilgili bir hukuki çerçeve belirlemek istemiĢlerdir: Buna yönelik çabalar, yirmi üç devletin imzası ile 1919 yılında, Silah ve Mühimmat Ticaretinin Kontrolu Andlaşması’nın ortaya çıkmasını sağlamıĢtır72. AndlaĢma, bölgesel savaĢların ortaya çıkmasının engellenmesi ve bağımsızlığını yeni kazanan devletlerin daha elveriĢli koĢullarda denetlenmesinin sağlanması amaçlarıyla silahlanmanın yasaklanması hakkında 69 24.07.1923 tarihinde Lozan’da imzalanan, BarıĢ AndlaĢmaları içerisinde; Boğazların Tabi Olacağı Usule Dair Mukavelename (Convention relating to the Régime of the Straits, Lausanne, 24.07.1923 / la Convention concernant le Régime des Détroits, Lausanne, 24.07.1923) için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?15 [29.11.2010]; Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/ files.ashx?1616 [29.11.2010]. 70 GOLDBLAT, p. 175; CROFT, p. 29. 20.07.1936 tarihli, Montrö’de imzalanan, Boğazlar Rejimi Hakkında Montreux’de 20 Temmuz 1936 Tarihinde İmza Edilen Mukavelename, kısaca “Montrö SözleĢmesi” olarak anabileceğimiz AndlaĢma (Convention concernant le Régime des Détroits signée à Montreux le 20 juillet 1936, Montreux, 20.07.1936) için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2479 [29.11.2010]; Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx? 1613 [29.11.2010]. 71 Büyük Savaş’ın getirdiği yıkım ve Uluslararası Kızılhaç Örgütü'nün faaliyetleri hakkında genel bilgi için bkz. http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/57jqgq.htm [29.11.2010]. 72 GOLDBLAT, p. 22. 29 kurallar içermekteydi73. 1925 yılında gerçekleĢtirilen çalıĢmalar sırasında hazırlanan metinlerden yalnızca, yukarıda değinilen, 17.06.1925 tarihli Cenevre Protokolü yürürlüğe girebilmiĢtir74. Milletler Cemiyeti döneminde, uluslararası kontrol yöntemlerinin ilk örnekleri görülmektedir. Silahların kontrolu tedbirlerinin uygulanmasının uluslararası kontrolu, dayanağını, yine, esas itibariyle Milletler Cemiyeti Misakı'nın VIII. maddesinde bulmuĢtur. Buna göre, Milletler Cemiyeti Konseyi'nin görevleri arasında, “her bir devletin jeopolitik durumunu ve Ģartlarını göz önünde bulundurarak, silahların azaltılması ile ilgili planlar hazırlamak ve bunları, gereğini yerine getirmek üzere, ilgili hükümetlere bildirmek” de yer almaktadır. Söz konusu düzenlemeyi daha ileri bir düzeye çıkarmak için bazı giriĢimlerde bulunulmuĢsa da olumlu bir sonuç elde edilememiĢtir75. Savaşın önlenmesi ile ilgili olarak, Milletler Cemiyeti döneminde kabul edilen en önemli metinlerden bir diğeri de Briand-Kellogg Paktı'dır76 (the Briand- 73 CROFT, p. 30. Hiçbir zaman yürürlüğe girmemiĢ olan AndlaĢma'nın, uluslararası silah ticaretini, belli hallerde hükümetler tarafından verilecek izinler dıĢında yasakladığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 22. AndlaĢma’nın bazı bölümlerinin, ayrı ayrı, 1925 ve 1929 yılında uluslararası silah ticareti ve silahlanmanın kontrolu konusunu düzenleyen uluslararası andlaĢma metinlerine aktarıldığı; ancak, söz konusu andlaĢmaların da yürürlüğe gir(e)mediği belirtilmiĢtir. CROFT, p. 30. Ne yazık ki, çalıĢmamızın kaleme alındığı tarih itibariyle, bahsi geçen AndlaĢmalar’ın metnine eriĢmemiz mümkün olamamıĢtır. 74 GOLDBLAT, p. 23. 75 CROFT, p. 31. 76 Paris’te imzalanan, 27.08.1928 tarihli, Harbin Milli Siyaset Aleti Olarak Kullanılmaması Hakkında Umumi Muahede'nin, kısaca “Briand-Kellogg Paktı” olarak anabileceğimiz Pakt’ın (Treaty Between 30 Kellogg Pact / le Pacte Briand-Kellogg). Pakt'a göre, taraf devletler birbirlerine karĢı kuvvet kullanmayı ve özellikle saldırı savaĢını yasaklamayı kabul etmiĢlerdir (madde I vd.)77. Ancak, ayrıntılı düzenlemeler içermeyen ve bir düzen oluĢturmayan AndlaĢma, Ġkinci Dünya SavaĢı'nın ortaya çıkmasına engel olamamıĢtır78. Briand-Kellogg Paktı, 1932 yılında Silahsızlanma Konferansı'nın (the Conference of Disarmament / la Conférence du désarmement) toplanması için bir itici güç oluĢturmuĢtur79. Konferans, Ġkinci Dünya SavaĢı öncesinde bütün dünyada silah türlerinin sınırlandırılması ve silahlanmanın azaltılması amacına yönelik en the United States and other Powers providing for the Renunciation of War as an Instrument of National Policy, Paris, 27.08.1928) gayri resmi metni için bkz. http://avalon.law.yale. edu/subject_menus/kbmenu.asp [29.11.2010]. Türkiye Cumhuriyeti’nin de taraf olduğu Pakt hakkında bilgi için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2422 [29.11.2010]; Pakt’ın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr//files.ashx?4253 [29.11.2010]. GUGGENHEIM, pp. 296-303. Ayrıca, Pakt’ın yürürlüğe konulması amacıyla, Moskova’da, 09.02.1929 tarihinde imzalanan Harbin Milli Siyaset Aracı Olarak Kullanılmaması Hakkında Protokol, bilinen kısa adı ile “Litvinov Protokolü”nün gayri resmi metni için bkz. http://www.letton.ch/lvlitvin.htm [29.11.2010]. Türkiye Cumhuriyeti’nin de taraf olduğu Protokol hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2423 [29.11.2010]; Protokol’un Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr//files.ashx?4251 [29.11.2010]. 77 Pakt'ta, taraf devletlerin, uluslararası uyuĢmazlıkların çözümünde kuvvet kullanımını kınadıkları ve bir diğeriyle olan iliĢkilerinde, kuvvet kullanımını milli siyaset aracı olarak kullanmayacaklarını beyan ettiği ifade edilmiĢtir (madde I). Ayrıca, taraf devletlerce, uluslararası uyuĢmazlıkların çözümünde sadece barıĢçıl yöntemlere baĢvurulabileceği açıkça belirtilmiĢtir (madde II). 78 79 GOLDBLAT, p. 24. Ele aldığımız dönemde, Silahsızlanma Konferansı ve ilgili uluslararası andlaĢmalar hakkında faydalı bilgiler için bkz. Nilüfer KARABULUT, Ġki Genel SavaĢ Arası Dönemde Silahsızlanma Konferansları ve Türkiye, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Ġstanbul Üniversitesi Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Ġlkeleri ve Inkilap Tarihi Anabilim Dalı, Ġstanbul, 2007. 31 önemli ve yüksek katılımlı müzakere platformu olmuĢtur80. Silahsızlanma Konferansı'nın çalıĢmaları, olumlu bir sonuç vermeden, 1936 yılında Milletler Cemiyeti tarafından ortadan kaldırılana değin devam etmiĢtir81. Konferans çerçevesinde, devletler tarafından genel kabul gören bir silahsızlanma andlaşmasının hazırlanması, Almanya'nın, hem Milletler Cemiyeti'nden, hem de özel olarak Silahsızlanma Konferansı'ndan ayrılması ve sürekli ve açıkça, Versay Andlaşması'nı ağır bir biçimde ihlal etmesi üzerine imkansız hale gelmiĢtir. Her Ģeye rağmen, Konferans çerçevesinde sürdürülen görüĢmeler ve Hazırlık Komisyonu'nun çalıĢmaları neticesinde, (a) belli savaş yöntemlerinin yasaklanması gerektiği, (b) silahların nitelik ve nicelik yönünden sınırlanmak zorunda olduğu, (c) ulusal savunma harcamalarının aleni hale getirilmesi; (d) ihlallerin önüne geçmek için araştırma ve incelemelerin yapılması zorunluluğu ve (e) silahsızlanma yükümlülüklerinin uygulanmasının garanti edilmesi hususları üzerinde Konferans’a katılan devletler arasında bir mutabakat sağlanabilmiĢtir82. Konferans, yukarıda değinildiği üzere, 1936 yılından sonra bir daha asla toplanamamıĢtır83. 80 Konferans'ta oluĢturulan Hazırlık Komisyonu'nun silahların azaltılması ile ilgili olarak ele alarak 1932 yılında Konferans'a sunduğu taslak metinde, Milletler Cemiyeti bünyesinde bir Daimi Silahsızlanma Komisyonu'nun kurulması önerildiği ifade edilmiĢtir. Bkz. CROFT, p. 31. Daimi Silahsızlanma Komisyonu ile, kuĢkusuz, silahların kontrolu bakımından uluslararası kontrol ile ilgili olarak çok daha önemli mesafelerin katedilmesi mümkün olacaktı. 81 GOLDBLAT, p. 28. 82 GOLDBLAT, pp. 28-29. 83 GOLDBLAT, p. 28. 32 Yukarıda, tarih boyunca silahların kontrolunun üç ana karakteristiğe sahip olduğunu belirtmiĢtik. Doktrinde, bahse konu üç ana karakteristikten sonuncusu, bir diğer anlatımla silahların kontrolu andlaşmalarının doğurduğu sonuçlar yönünden, silahların kontrolunda “genişleme” (widening) ve “derinleşme” (deepening) kavramlarından bahsedildiği görülmektedir84. Genişleme, birkaç bin yıl içerisinde, farklı Ģekillerde uygulanan silahların kontrolu faaliyetlerinin geçirdiği sürece iĢaret etmektedir. Derinleşme ise, zaman içerisinde silahların kontrolu andlaĢmalarının derinliğinin artması sürecini ifade etmektedir. DerinleĢme kavramı ile, ilk olarak, uluslararası andlaĢmaların detaylı olup olmaması kastedilmektedir. Bahsi geçen yönü ile değerlendirildiğinde, bir uluslararası andlaĢmanın uzunluğu, ekleri vs. dikkate alınmaktadır. Ġkinci olarak, doğrulama ile ilgili tedbirlerin nitelik ve niceliği göz önünde tutulmaktadır85. Üçüncü olarak ise, ilk iki husus ile bağlantılı bir Ģekilde, bir 84 CROFT, p. 15. 85 Doğrulama (verification / la vérification), silahların kontrolu andlaĢmasının etkinliğini sağlamaya yönelik birtakım tedbirleri ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Doğrulama tedbirleri, bir silahların kontrolu andlaĢmasına uyulup uyulmadığının ulusal veya uluslararası imkanların kullanılması suretiyle kontrol ve teyit edilmesidir. Doğrulama, beĢ farklı Ģekilde karĢımıza çıkabilmektedir: (a) ulusal teknik araçların kullanılması yoluyla bilgi toplanacağının zımnen kabul edilmesi; (b) ulusal teknik araçların kullanılması yoluyla bilgi toplanacağının açıkça kabul edilmesi; (c) devletlerin andlaĢmaya uygun olarak bilgi verme yükümlülüğünün açıkça düzenlenmesi; (d) tarafların yerinde inceleme tedbirleri kabul etmesi; (e) tarafların, ulusal tesis ve faaliyetlerinin bilgi toplamak amacıyla uluslararası örgütler tarafından denetlenmesi. Bkz. CROFT, p. 59; ayrıca bkz. LAVIEILLE, pp. 120-123; James E. DOYLE, “Introduction: Nuclear Security in the Twenty-First Century”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 1 etc.; Kory Budlong SYLVESTER, Joseph PILAT, Tom BURR, “Evaluating International Safeguards Systems”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 135 etc. Ayrıca bkz. James A. 33 andlaĢma ile yeni bir rejimin kurulup kurulmadığı veya var olan bir rejimin devamının sağlanıp sağlanmadığı dikkate alınmaktadır86. Ġkinci Dünya SavaĢı'nın baĢına gelindiğinde, silahların kontrolu andlaĢmaları, önceki dönemlere nazaran, gerek derinleĢmiĢ gerekse geniĢlemiĢtir87. GeniĢleme; yukarıda değinildiği üzere, çatıĢmaların veya uyuĢmazlıkların sonunda; devletler arasındaki istikrarı sağlamak veya korumak veya davranıĢ kuralları veya norm koymak veya silahlanmanın kontrolu amacıyla veya uluslararası kontrol rejimi oluĢturmak amaçlarına yönelik faaliyetlerle sağlanmıĢtır. Ancak, hemen yukarıda belirtilen son iki alanda, ilk üçüne nazaran daha az derinleĢme olmuĢtur. Silahların kontrolu yönünden özetlemeye çalıĢtığımız ilgili dönemde, silahların kontrolunda derinleşme, yukarıda değinildiği gibi, uluslararası andlaĢmalarda kendini üç şekilde göstermiĢtir: Bir kere, geniĢ ve genel ifadeler içeren uluslararası andlaĢmalar, yerlerini çok daha detaylı, “derin” uluslararası SCHEAR, Arms Control Treaty Compliance: Buildup to a Breakdown?, International Security, Vol. 10, No. 2, Autumn, 1985, p. 141 etc. Doğrulama, aĢağıda değinileceği üzere, güven ve güvenlik arttırıcı önlemlerin baĢında gelmektedir. Konu hakkında detaylı bir inceleme için bkz. Eric STEIN, Impact of New Weapons Technology on International Law: Selected Aspects, Leyden, A.W.Sijthoff, 1971, p. 345 etc.; LAVIEILLE, p. 116 etc.; Joseph F. PILAT, “Arms Control, Verification, and Transperancy”, Arms Control Toward the 21st Century (editors J.A. LARSEN, G.J. RATTRAY), London, 1996, ss. 77-95. Ayrıca bkz. Joseph F. PILAT, Transperancy, Verification and the Future of Nuclear Nonproliferation and Arms Control, Report Submitted to INMM-ESARDA Workshop on “Science and Modern technology for Safeguards”, Tokyo, Japan, November 13-16, 2000, the United States Department of Energy Office of Scientific and Technical Information (OSTI) Office of Science, 2000. 86 CROFT, pp. 15-16. 87 CROFT, p. 31. 34 andlaĢmalara bırakmıĢtır. Ġkinci olarak, doğrulama ile ilgili meseleler giderek artan bir öneme sahip olmuĢtur. Üçüncü ve son olarak ise, uluslararası andlaĢmalarda, geçici çözümler yerine karĢılaĢılan sorun ile birlikte benzeri diğer muhtemel sorunların önünün alınması amacıyla bir rejim oluşturulması yöntemi benimsenmiĢtir88. 3. BirleĢmiĢ Milletler Dönemi BirleĢmiĢ Milletler’in (the United Nations / les Nations Unies) silahların kontrolu ile ilgili faaliyetlerine değinmeden önce, Ġkinci Dünya SavaĢı neticesinde, savaĢı kaybeden devletler ile ilgili olarak kabul edilen silahların kontrolu andlaĢmalarına kısaca bir göz atılmasında fayda bulunmaktadır. 88 Soğuk SavaĢ'ın son yıllarında ve Soğuk SavaĢ sonrası dönemde daha fazla uluslararası andlaĢmada kendisine yer verildiğinden, derinleşme ile ilgili olarak bahsedilen kavramlardan en dikkat çekici olanı, yukarıda değindiğimiz gibi, doğrulamadır. Ancak uygulanabilir ve sağlıklı doğrulama tedbir(ler)inin kurumsallaĢması halinde bir rejimden söz etmek mümkündür: Kimyasal silahlar ile ilgili olarak, Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü gibi. 35 a. Ġkinci Dünya SavaĢı Sonrasında Ġmzalanan BarıĢ AndlaĢmaları Ġkinci Dünya SavaĢı'nın sona ermesini takip eden ilk yıllarda, savaĢta yenilen devletlerin silahsızlandırılması ve silahlı kuvvetlerinin denetlenmesi önemli bir uluslararası sorun olarak ortaya çıkmıĢtır. 1947 yılında; Bulgaristan, Macaristan, Finlandiya, İtalya ve Romanya ile ayrı ayrı yapılan barıĢ andlaĢmalarında (peace treaties / les traités de paix), söz konusu devletlerin, ilgili devlet ile yapılan andlaĢma ile izin verilen torpido veya torpido fırlatma sistemleri gibi normal deniz silahları haricinde, atom silahlarına (atomic weapons / les armes atomiques), içten fiĢekli 89 veya güdümlü füzelere 90 veya bahse konu füzelerin fırlatılması ile ilgili herhangi bir donanıma, temas mayınları 91 dıĢındaki deniz mayınlarına 92, 89 ÇalıĢmamızda, Ġngilizce “self-propelled” deyiminin karĢılığı olarak, yerine göre “içten fiĢekli” veya “içten yanmalı” terimlerini kullanmayı tercih ettik. 90 Güdümlü füzeler (cruise missiles / les missiles de croisière), balistik füzelerden farklı olarak, kendileri için tanımlanan ve yöneldikleri hedefe doğrudan doğruya ulaĢmak üzere tasarlanmıĢ füzelerdir. Bkz. GOLDBLAT, p. xxxiv. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. David HARDING (editor), The New Weapons of the World Encyclopedia, The Diagram Group, St. Martin's Griffin, New York, 2007, pp. 240, 262, 307. Bir tanım vermemiz gerekirse; balistik füzeleri, bir taĢıyıcı roket aracılığıyla atmosfere çıkan ve yöneldiği hedefe doğru alçalarak varan, atıĢ anından hedefe varıĢ anına kadar eğimli bir yol izleyen füzeler olarak tanımlamak mümkündür. Bkz. GOLDBLAT, p. xxxiii. 91 Temas mayınları (contact mines / les mines à contact), hedefe temas sağlayarak patlayan deniz mayınlarıdır. Deniz yüzeyinde veya mekanizmanın ağırlığına bağlı olarak deniz seviyesinin biraz altında asılı durur. Temas özelliğini sağlamak amacıyla mayında bir sarkaç düzeneği bulunmaktadır. Mayının üst kısmındaki kol, yaklaĢan denizaltı veya gemiye duyarlı olduğu için böyle bir aracın yaklaĢması halinde temas sağlamakta ve mayın düzeneği harekete geçerek patlamaktadır. Bahse konu mayın tipi, dünya üzerinde kullanılan en eski mayınlardandır ve en sık karĢılaĢılan türü Hertz boynuz tipi deniz mayınlarıdır (Hertz-Horn / corne de Hertz). Ayrıntılı bilgi için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 232-233. 36 insanın binebileceği torpidolara, denizaltılara veya su altında kalabilen diğer araçlara, motorize torpido botlarına veya özel tip deniz saldırı araçlarına sahip olmaları, bunları üretmeleri veya test etmeleri yasaklanmıĢtır93. BarıĢ andlaĢmalarında yer verilen yasaklar dıĢında, her bir devlet ordusu için, ilgili devletler ile ayrı ayrı kabul edilen ateĢkes andlaĢmalarında (armistice treaties / les traités d'armistice) da bazı yasak ve sınırlamalar, inter alia, belli bir personel ve askeri mühimmat sınırı getirilmiĢtir94. 92 Mayınlar (mines), kullanıldıkları mekana göre, deniz (naval/sea mines / les mines navales) ve kara mayınları (land mines / les mines terrestres) olmak üzere ikiye ayrılır. Bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, p. 230 etc. 93 Bulgaristan, Macaristan, Finlandiya, İtalya ve Romanya ile ilgili BarıĢ AndlaĢmalarının tam metinlerine eriĢilebilen liste için bkz. http://avalon.law.yale.edu/subject_menus/wwii.asp [29.11.2010]. 94 Bulgaristan’ın imzaladığı Ateşkes Andlaşması (madde I, C bendi; maddeler II, XI, ve XII) (bkz. http://avalon.law.yale.edu/wwii/bulgaria.asp [29.11.2010]); Macaristan’ın imzaladığı Ateşkes Andlaşması (madde I, C bendi; maddeler II, IX ve X) (bkz. http://avalon.law.yale.edu /wwii/hungary.asp [29.11.2010]); Romanya’nın imzaladığı Ateşkes Andlaşması (maddeler I, II, III, V, VII, IX, XIII ve XV ve maddeler II ve III ile ilgili, bunların ayrı ayrı ekleri (bkz. http://avalon.law. yale.edu/wwii/rumania.asp [29.11.2010]); Ġtalya’nın savaĢı bırakması ile ilgili Ateşkes Andlaşmaları hakkında genel bilgi için bkz. http://avalon.law.yale.edu/subject_menus/italy.asp [29.11.2010]. Paris’te, 10.02.1947 tarihinde imzalanan Barış Andlaşmalarına gelince; Bulgaristan’ın Barış Andlaşması (madde IX vd.) (bkz. http://avalon.law.yale.edu/20th_century/usmu012.asp [29.11.2010]); Romanya’nın imzaladığı Barış Andlaşması (madde XI vd.) (bkz. http://avalon.law.yale.edu /20th_century/usmu011.asp [29.11.2010]); Ġtalya’nın imzaladığı Barış Andlaşması (madde XLVI vd.) (bkz. http://www.istrianet.org/istria/history/1800-present/ww2/1947_treaty-italy.htm [29.11.2010]) belirtilen yasak ve sınırlamaları düzenlemektedir. Finlandiya’nın 10.02.1947 tarihinde, Paris’te imzaladığı Barış Andlaşması'nda (madde XIII vd.) yer alan kurallar konuya iliĢkin düzenlemeleri içermektedir. Finlandiya ile ilgili AndlaĢma’nın gayri resmi metni için bkz. http://www.austlii.edu.au/au/other/dfat/treaties/1948/2.html [29.11.2010]. 37 Bahsi geçen devletler hakkında kabul edilen düzenlemelere karĢın, Ġkinci Dünya SavaĢı'nın hemen sonrasında, Soğuk SavaĢ'ın baĢlaması ve Avrupa'nın iki kutuplu hale gelmesi neticesinde, yukarıda sayılan devletler ile yapılan andlaĢmaların bütün hükümlerinin uygulanması, siyasal açıdan imkansız hale gelmiĢtir. Örneğin, 1949 yılında, İtalya’nın, NATO'nun kurucu üyelerinden biri olmuĢ; kendisi ile ilgili BarıĢ AndlaĢmalarında öngörülen askeri yükümlülüklerle bağlı olmadığını beyan etmiĢ ve son olarak, 1952 yılında kendisi ile ilgili Barış ve Ateşkes Andlaşmalarını tek taraflı olarak feshettiği ifade edilmiĢtir95. Finlandiya, 1990 yılında, kendisi ile ilgili BarıĢ AndlaĢması’nın nükleer silahlar ile ilgili kuralları dışındaki askeri hükümlerinin hükümsüz ve geçersiz olduğunu beyan ettiği belirtilmiĢtir96. Bulgaristan, Macaristan ve Romanya; 1948 yılında SSCB ile imzaladıkları ikili askeri yardım andlaĢmaları kabul etmeleri ve 1955 yılında VarĢova Paktı ve VarĢova Paktı Örgütü'ne katılmaları ile, kendileri ile ilgili BarıĢ AndlaĢmalarını açıkça ihlal etmiĢlerdir. Ancak, üç devletten hiçbirinin, ilgili andlaĢmaları hukuken feshettiğini beyan etmediği anlaĢılmaktadır97. Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında, Avusturya, Almanya ve Japonya'nın durumuna gelince; Avusturya bakımından, kendisi ile ilgili Barış Andlaşması98 95 GOLDBLAT, p. 29. 96 GOLDBLAT, p. 30. 97 GOLDBLAT, pp. 28-29. 98 Viyana’da, 15.05.1955 tarihinde imzalanan, baĢlığını, Türkçe’ye, Bağımsız ve Demokratik Avusturya’nın Yeniden Kurulması Hakkında Andlaşma olarak çevirebileceğimiz AndlaĢma’nın (State Treaty (with annexes and maps) for the Re-Establishment of an Independent and Democratic Austria, 38 çerçevesinde, Avusturya'nın herhangi bir atom silahına; kitle imhasına elveriĢli bir diğer silaha ve böyle bir nitelikte olduğu BM'nin ilgili organı tarafından karar verilen bir diğer silaha; içten fiĢekli veya güdümlü füzeye veya torpidoya veya bunların fırlatılması veya kontrolunu sağlayan herhangi bir donanıma sahip olması, bunları üretmesi veya test etmesi yasaklanmıĢtır (madde XIII, birinci fıkra)99. Soğuk SavaĢ Ģartlarında, Ġkinci Dünya SavaĢı'nın çıkmasına neden olan Almanya bakımından bir barıĢ andlaĢmasının görüĢülmesi mümkün ol(a)mamıĢtır. Genelde, Doğu Avrupa'da komünist rejimlerin kurulması ve Yunanistan'da SSCB tarafından yürütülen gizli faaliyetler; özelde, Berlin'in abluka altına alınması, Batı'da100, SSCB'nin saldırgan niyetleri olduğu kuĢkusunu arttırmıĢtır101. Batılı Müttefiklerin tepkisi, eski düşmanları ile aralarındaki bağları sıkılaĢtırmak olmuĢtur. Vienna, 15.05.1955) metni için bkz. http://untreaty.un.org/unts/1_60000/6/16/00010771.pdf [29.11.2010]. 99 Bulgaristan, Macaristan, Finlandiya, Ġtalya ve Romanya’ya getirilen yasaklara benzer Ģekilde, Avusturya yönünden de deniz mayınlarına; insanın binebileceği torpidolara; denizaltılara veya su altında kalabilen diğer araçlara; motorize torpido botlarına; özel tip deniz saldırı araçlarına; otuz kilometrenin üzerinde menzile sahip toplara; sivil ve meĢru amaçlar için kullanılması gereken miktar ve kaliteden fazla asfiksi etkisi olan, vezikan veya zehirleyici materyaller veya biyolojik maddelere veya bu maddeleri savaĢta kullanmak amacıyla üretmeye, taĢımaya veya yaymaya yarayan herhangi bir donanıma sahip olmak, bunları üretmek veya test etmek de yasaklanan faaliyetler arasındadır (madde XIII, birinci fıkra). Keza, Müttefik ve Bağlı Devletler, burada sayılan silahlara yenilerinin eklenmesini kararlaĢtırabilirler (madde XIII, ikinci fıkra). Hemen belirtmemiz gerekirse, AndlaĢma’ya göre, Müttefik ve Bağlı Devletler, ABD, BirleĢik Krallık, Fransa ve SSCB’dir (BaĢlangıç, birinci paragraf). 100 ÇalıĢmamızda, Batı ve Batılı Müttefik deyiĢi ile, aksi belirtilmedikçe veya anlaĢılmadıkça, birlikte, “doğusu hariç tüm Avrupa, Kanada, Amerika BirleĢik Devletleri ve Avustralya” ile Yeni Zelanda ve Japonya'yı kastediyoruz. Bkz. SANDER (Cilt I), s. 70, dn. 7. 39 Federal Almanya Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri’nin yoğun bir denetime tabi olması karĢılığında, Federal Almanya Cumhuriyeti, Brüksel Andlaşması'na102 taraf olabilmiĢ ve NATO'ya katılabilmiĢtir103. 1954 yılında, Londra ve Paris'te yapılan Konferanslar neticesinde kabul edilen, Brüksel Andlaşması'na ekli 3 sayılı Protokolü’nün I sayılı Eki'ne104 göre, Federal Almanya Cumhuriyeti; aralarında atom silahları, kimyasal ve biyolojik silahların da bulunduğu birtakım kitlesel imha silahları ve stratejik silahları kendi ülkesinde üretmeyeceğini tek taraflı olarak taahhüt etmiĢtir105 (maddeler I, II vd.). 1990 yılında, Demokratik Almanya Cumhuriyeti ve Federal Almanya Cumhuriyeti BaĢbakanları, ortak bir deklarasyon ile, Federal Almanya Cumhuriyeti'nin üstlenmiĢ olduğu yükümlülüklerin, birleĢen Almanya için de geçerli ve yürürlükte olacağını beyan etmiĢtir106. 101 102 GOLDBLAT, p. 30. 17.03.1948 tarihinde, Brüksel’de; Belçika, Fransa, Lüksemburg, Hollanda ve BirleĢik Krallık arasında imzalanan, resmi adı, Türkçe’ye, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel İşbirliği ve Kolektif Meşru Müdafaa Andlaşması olarak çevrilebilecek, kısaca “Brüksel AndlaĢması” adıyla anılan, 25.08.1948 tarihinde yürürlüğe giren AndlaĢma’nın (Treaty of Economic, Social, and Cultural Collaboration and Collective Self-Defense, Brussels, 17.03.1948 / le Traité de Collaboration Economique, Sociale et Culturelle et de Légitime Défense Collective, Bruxelles, 17.03.1948) gayri resmi metni için bkz. http:// avalon.law.yale.edu/20th_century/we001.asp [29.11.2010]. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, pp. 30-31. 103 Konu ile ilgili uluslararası andlaĢmaların ve belgelerin dökümü için bkz. http://avalon.law.yale. edu/subject_menus/ wemenu.asp [29.11.2010]. 104 Bkz. http://avalon.law.yale.edu/20th_century/we005.asp [29.11.2010]. 105 CROFT, pp. 137 ve 161, fn. 1. 106 CROFT, pp. 138 ve 162 fn. 8. Brüksel Andlaşması'na dayanarak, (Demokratik Almanya Cumhuriyeti ile birleĢmesi sonrasında da) Federal Almanya Cumhuriyeti'ne uygulanan silahların kontrolu tedbirleri, yürürlüğe girdiği andan itibaren sürekli olarak gözden geçirilmiĢ ve günümüzde, 40 Japonya bakımından, Japonya ile çarpıĢmıĢ olan devletlerin temsilcilerinin 1947 ve 1948 yıllarında “Uzakdoğu Komisyonu” (the Far Eastern Commission) adı altında faaliyet gösteren kurulda bir araya gelerek, Komisyon çerçevesinde gerçekleĢtirilen toplantılarda alınan kararlar ile, savaĢtaki saldırganlığının karĢılığı olarak Japonya’nın, silahlanma bakımından çok ağır yasak ve kısıtlamalara tabi olması kararlaĢtırılmıĢtır. 1947 yılında, Japon Anayasası'nda yapılan geniĢ çaplı değiĢiklikle107 yürürlüğe konulan Anayasa'nın IX. maddesi uyarınca, Japonya’nın, “hiçbir savaĢa dahil olmayacağı, hiçbir savaĢ kapasitesine sahip olmayacağı ve hiçbir savaĢta taraf olmayacağı” tek taraflı olarak taahhüt edilmiĢtir108. Ancak 1951 yılında imzalanan bahse konu tedbirlerin büyük bir kısmı yürürlükten kalkmıĢ bulunmaktadır. Hemen belirtmemiz gerekirse, Federal Almanya Cumhuriyeti ve Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Berlin’de, 31.08.1990 tarihinde imzaladıkları bir uluslararası andlaĢma ile “Federal Almanya Cumhuriyeti” (“Almanya”) adı altında birleĢmiĢlerdir. AndlaĢma’nın gayri resmi Ġngilizce’ye çeviri metni için bkz. http://german historydocs.ghi-dc.org/pdf/eng/Unification_Treaty.pdf [29.11.2010]. 107 Bkz. http://www.kantei.go.jp/foreign/constitution_and_government_of_japan/constitution_e. html [29.11.2010]. Yapılan değiĢikliklerin köklü ve sayıca fazla olması nedeniyle söz konusu Anayasa değiĢikliği, “1947 Anayasası” olarak da anılmaktadır. 108 “SavaĢın Reddedilmesi” baĢlıklı maddede; “adalet ve düzen üzerine kurulu uluslararası barıĢın varlığına gönülden inanan Japon Ulusu’nun, bir ulusun egemenlik hakkı olan savaĢı ve uluslararası uyuĢmazlıkların çözümünde kuvvet kullanımını veya kuvvet kullanma tehdidini sonsuza kadar reddettiği” ifade edilmiĢtir. Maddenin ikinci fıkrasına göre, Japonya, kara, deniz veya hava kuvvetlerine veya diğer herhangi bir savaĢ kapasitesine hiçbir zaman sahip olmayacak ve savaĢa girme hakkı hiçbir zaman bulunmayacaktır. 41 Barış Andlaşması’nı109 takiben, Japonya'nın Batılı Müttefikler tarafından iĢgali sona ermiĢtir. Japonya, takiben, kendi silahlı kuvvetlerini oluĢturma çalıĢmalarına baĢlamıĢtır. 1954 yılında, Milli Savunma Ajansı'nı110 (National Defense Agency / l’Agence nationale de la défense) kurmuĢ ve “MeĢru Müdafaa Kuvvetleri”111 (SelfDefense Forces / les Forces d’autodéfense) adı altında, kendi silahlı kuvvetlerini meydana getirmiĢtir. 109 San Fransisko’da, 08.09.1951 tarihinde imzalanan BarıĢ AndlaĢması’nın (Treaty of Peace with Japan, San Fransisco, 08.09.1951) gayri resmi metni için bkz. http://www.taiwandocuments.org/ sanfrancisco01.htm [29.11.2010]. AndlaĢma’nın yanısıra, Japonya’nın ABD ile, yine aynı tarihte imzaladığı, baĢlığını, Türkçe’ye, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya arasında Güvenlik Andlaşması olarak çevrilebilecek AndlaĢma’nın (Security Treaty Between the United States and Japan, San Fransisco, 08.09.1951) gayri resmi metni için bkz. http://avalon.law.yale.edu/ 20th_century/japan001.asp [29.11.2010]. Japonya, Tayvan ile ayrı bir uluslararası andlaĢma imzalamıĢtır. Taipei’de, 28.04.1952 tarihinde imzalanan AndlaĢma’nın (Treaty of Peace, Taipei, 28.04.1952) gayri resmi metni için bkz. http://www.taiwandocuments.org/ taipei01.htm [29.11.2010]. 110 Adı “Ajans” olmakla birlikte, kurum, milli savunma bakanlığına eĢdeğer yetkiler ile donatılmıĢtır. Nitekim, 09.01.2007 tarihinde, Ajans'ın resmi adı Milli Savunma Bakanlığı olarak değiĢtirilmiĢtir. Bkz. http://www.mod.go.jp/e/jdf/no04/special.html [29.11.2010]. 111 Kuvvetlerin oluĢumu ve Japonya’nın güvenlik stratejisi hakkında bkz. Defense of Japan 2004, Japan Defense Agency (contributed by Inter Group Ltd.), 2004. 42 b. BirleĢmiĢ Milletler ve BirleĢmiĢ Milletler ġartı Silahsızlanmaya ve silahsızlanmayı gerçekleştirmek için önerilen yöntemlere yer veren Milletler Cemiyeti Misakı'nın aksine, BirleĢmiĢ Milletler ġartı'nda112 (the Charter of the United Nations / la Charte des Nations Unies) silahsızlanmaya veya silahların kontroluna atıfta bulunan pek az kural bulunmaktadır113. Silahsızlanma veya silahların kontrolu ile ilgili olarak, ġart’ın Genel Kurul'un (the General Assembly / l’Assamblée générale) görev ve yetkileri ile ilgili bölümde, XI. maddesinde ve Güvenlik Konseyi'nin (the Security Council / le Conseil de sécurité) yetkileri ile ilgili bölümde, XXVI. maddesinde yer alan kurallar114, yukarıda 112 ġart, kabulü amacıyla San Fransisko’da, 25.04.1945 tarihinde, ABD, Çin ve SSCB’nin daveti üzerine, elli devletin katılımı ile toplanan Konferans neticesinde, 25.06.1945 tarihinde imzalanmıĢtır. ġart, CX. maddenin üçüncü fıkrasına uygun olarak, BM Güvenlik Konseyi’nin beĢ daimi üyesinin ve geri kalan devletlerin onay belgelerini tevdi etmesi üzerine 24.10.1945 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir. AndlaĢma’nın, Uluslararası Adalet Divanı Statüsü ile birlikte metni için bkz. http://treaties.un.org/ doc/Publication/CTC/uncharter-all-lang.pdf [29.11.2010]. Ayrıca bkz. LAVIEILLE, p. 22 etc.; Hans KELSEN, The Law of the United Nations, A Critical Analysis of Its Fundamental Problems, Reprint, New Jersey, London Institute of World Affairs (Lawbook Exchange Ltd.), 2008, p. 3 etc. 113 KELSEN (2007), pp. 197-198, 211-216. BM döneminde silahların kontrolu ve silahsızlanma hakkında genel bilgiler için bkz. ARMAOĞLU (2005), s. 634 vd.; GOLDBLAT, p. 33 etc.; CROFT, p. 167 etc. 114 ġart'ın XI. maddesine göre; BM Genel Kurulu, uluslararası barıĢ ve güvenliğin sağlanması konusunda iĢbirliğinin genel ilkelerini, silahsızlanmaya hakim olan ilkeler ve silahların düzenlenmesi dahil olmak üzere değerlendirebilir ve bu prensipler ile ilgili olarak üye devletlere veya Güvenlik Konseyi'ne veya her ikisine birden tavsiyelerde bulunabilir (birinci fıkra). ġart'ın XXVI. maddesine göre ise; Güvenlik Konseyi'nin, BM üyelerine sunulmak üzere silahlanmanın düzenlenmesi sistemi kurulması ile ilgili planlar hazırlama görev ve yetkisi bulunmaktadır. Bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 88, 89. Ayrıca bkz. KELSEN (2008), pp. 104 etc., 200 etc.;GUGGENHEIM, pp. 230, 232 etc., 284. 43 değinildiği üzere, kelimenin gerçek anlamı ile “silahsızlanma”yı veya “silahların kontrolu”nu ifade etmemektedir. Milletler Cemiyeti Misakı ve ġart arasındaki farkın en önemli nedeni, her iki metnin ortaya çıkıĢ koĢul ve Ģeklindeki farklılıktır. Farklılıkların içinde, en baĢta, Misak'ın aksine, ġart’ın, savaş devam ederken hazırlanmaya baĢlanmıĢ olması gelmektedir115. ġart’ta konuyu etraflıca düzenleyen herhangi bir kural olmamasına karĢın, BM, kurulduğu andan itibaren, derhal silahların kontrolu ile ilgili çalıĢmalara baĢlamıĢtır116. Bahse konu faaliyetin belki de en önemli nedeni, ġart'ın imzalanmasından çok kısa bir süre sonra atom bombasının ilk defa kullanılması117 ve ileride, atom bombasının yeniden kullanılması ihtimalinin yarattığı endiĢe ve korku olabilir. Sonuçta, nedeni ne olursa olsun, BM Genel Kurulu'nun ilk oturumunda alınan 1 sayılı, ilk Kararının atom enerjisi ve atom silahları ile ilgili oluĢu tesadüfi olamaz118. 115 ġart’ın müzakere ve hazırlanıĢ süreci hakkında bilgi için bkz. LÜTEM, s. 222 vd. 116 Konu hakkında bilgi için bkz. STEIN, pp. 235-244; LAVIEILLE, p. 87 etc. 117 AĢağıda ayrıca değinileceği üzere, 06.08.1945 tarihinde gerçekleĢen bu olayın, aynı zamanda, nükleer çağın baĢlangıç tarihi olarak kabul edilmesi mümkündür. 118 Karar’a uygun olarak kurulan Atom Enerjisi Komisyonu’nun (Atomic Energy Commission / la Commission à l'énergie atomique) görevleri arasında, ulusal ordulardan atom silahlarının ve kitlesel imha etkili diğer silahların arındırılması ve ihlallerin yaratacağı felaketlerin önlenmesi ile ilgili tedbirlerin alınması konusunda spesifik önerilerde bulunmak yer almaktadır (madde V). Genel Kurul’un 1. oturumunda alınan, 24.01.1946 tarihli, 1 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/032/52/IMG/NR003252.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 44 BM bünyesinde119, silahların kontrolu ile ilgili en önemli organlar120, Genel Kurul ve Güvenlik Konseyi'dir121. Genel Kurul'un esas komitelerinden Birinci Komite (First Committee / la Première commission), özel olarak, silahsızlanma ve uluslararası güvenlik ile ilgili konularda faaliyet göstermektedir122. Genel Kurul, BM üyesi devletlerin123 tamamının katılımı ile oluĢtuğundan, Örgüt’ün en yüksek katılımlı organıdır. Dolayısıyla, devletlere, silahların kontrolu ile ilgili konuları tartıĢmak ve görüĢ alıĢ veriĢinde bulunmak açısından önemli bir imkan sunmaktadır. Her ne kadar Genel Kurul kararları, sadece teklif ve tavsiye niteliğinde olsa da124 bazı Genel Kurul oturumları, katılımcılar tarafından silahların kontrolunun Konuyla ilgili olarak bkz. GOLDBLAT, pp. 33-34; LAVIEILLE, pp. 91-92. 119 BirleĢmiĢ Milletler örgütü hakkında ilgi çekici bir değerlendirme için bkz. Paul C. SZASZ, The Complexification of the United Nations System, Max Planck Yearbook of United Nations Law, Vol. 3, 1999, p. 1 etc. 120 BirleĢmiĢ Milletler'in diğer organları; Uluslararası Adalet Divanı, Genel Sekreterlik, Ekonomik ve Sosyal Konsey ve Vesayet Konseyi'dir. 121 KELSEN (2008), pp. 155 etc., 219 etc. 122 Birinci Komite, diğer adıyla “Silahsızlanma ve Uluslararası Güvenlik Komitesi” (Disarmament and International Security Committee / la Commission des questions de désarmement et de sécurité internationale) ve faaliyetleri hakkında genel bilgilere eriĢim için bkz. http://www.un.org/en/ga/ first/index.shtml [29.11.2010]. 123 BM’nin bugün itibariyle üye sayısı yüz doksan ikidir. Bkz. http://www.un.org/en/members/ growth.shtml [29.11.2010]. 124 ġart'ın X. maddesine göre, Genel Kurul, ġart ile ilgili; BirleĢmiĢ Milletler'in organlarının görev ve yetkileri ile ilgili meseleleri ele alıp görüĢebilir ve bu görüĢmeler neticesinde, üye devletlere veya Güvenlik Konseyi'ne tavsiyelerini bildirebilir. ġart'ın XII. maddesinin birinci fıkrasında belirtilen 45 istiĢare edilmesi ve bazı uluslararası andlaĢmaların kabul edilmesi açısından önemli rol oynamıĢtır125. Genel Kurul, belli konuların BM çatısı altında müzakere edilmesine karar verebilmektedir. Böyle hallerde, Genel Kurul görüĢmeleri ve kararları, silahların etkileyebilmektedir. kontrolu Örneğin, müzakerelerini bilinen kısa ve adıyla, andlaĢmalarını Gayri doğrudan İnsani Silahlar Andlaşması126, 1981 yılında, AndlaĢma’yı müzakere etmek amacıyla toplanan bir hallerde, Güvenlik Konseyi talep etmedikçe, Genel Kurul'un tavsiye kararı alması mümkün değildir. Konunun silahların kontrolu ile ilgisi için bkz. GOLDBLAT, p. 34. 125 Bkz. David H. ANDERSON, Law-Making Processes in the UN System-Some Impressions, Max Planck Yearbook of United Nations Law, Vol. 2, 1998, p. 23 etc. Bahse konu uluslararası andlaĢmalar arasında, diğerleri yanında, akla gelen ilk örnek, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’dır. Gerçekten, On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi tarafından hazırlanarak 1968 yılında BM Genel Kurulu’na sunulan ve burada görüĢülen taslak; Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması adı altında, Genel Kurul’un 22. oturumunda, 12.06.1968 tarihinde, 2373 sayılı Karar ekinde kabul edilerek, VaĢington, Moskova ve Londra’da imzaya açılmıĢtır. Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/240/63/IMG/NR024063.pdf?OpenE lement [29.11.2010]. 126 “Gayri Ġnsani Silahlar AndlaĢması” kısa adıyla anılan ve 10.10.1980 tarihinde kabul edilen, resmi Türkçe çevirisinde baĢlığı, Aşırı Derecede Yaralayan ve Ayırım Gözetmeyen Etkileri Bulunan Belirli Konvansiyonel Silahların Kullanımının Yasaklanması veya Sınırlandırılması Sözleşmesi olan AndlaĢma’nın (Convention on Prohibitions or Restrictions on the Use of Certain Conventional Weapons Which May be Deemed to be Excessively Injurious or to Have Indiscriminate Effects, Geneva, 10.10.1980 / la Convention sur l'interdiction ou la limitation de l'emploi de certaines armes classiques qui peuvent être considérées comme produisant des effets traumatiques excessifs ou comme frappant sans discrimination, Genève, 10.10.1980) gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO/495?OpenDocument [29.11.2010]. Türkiye’nin çekince koyarak taraf olduğu AndlaĢma hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?7407 AndlaĢma’nın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/ files.ashx?4229 [29.11.2010]. 46 [29.11.2010]. özel konferansta hazırlanıp imzaya açılmıĢtır127. Her Ģeye rağmen, Genel Kurul kararlarının ulusal siyaset veya silahların kontrolu müzakereleri üzerinde siyasi ve hukuki etkisinin oldukça sınırlı olduğuna dikkat çekilmiĢtir128. Genel Kurul, inter alia, silahsızlanma ile ilgili özel toplantılar129 (special sessions / les sessions extraordinaires) da yapmaktadır. Ancak, 1978, 1982, 1988 yıllarında silahsızlanma konusunda yapılan özel toplantılar sonucunda önemli ve somut bir faydanın elde edilemediği görülmektedir130. Soğuk SavaĢ’ın ilk yıllarında silahların kontrolu andlaĢmaları ile ilgili meselelerde aktif bir rol oynayan Güvenlik Konseyi’nin etkinliği131, zaman içerisinde ve Soğuk SavaĢ’ın son yıllarına kadar oldukça azalmıĢtır132. Ancak, aynı dönem 127 Konuyla ilgili ve AndlaĢma hakkında açıklayıcı bilgi için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO/ 500?OpenDocument [29.11.2010], ayrıca bkz. http://untreaty.un.org/cod/avl/ha/cprccc/cprccc.html [29.11.2010]. 128 GOLDBLAT, p. 34. 129 Bkz. http://www.un.org/en/ga/sessions/special.shtml [29.11.2010]. Konu hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 95 etc. 130 Aynı yönde bkz. GOLDBLAT, pp. 35-36. 131 Konu hakkında bir değerlendirme için bkz. Bardo FASSBENDER, Uncertain Steps into a Post- Cold War World: The Role and Functioning of the UN Security Council after a Decade of Measures Against Iraq, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002, p. 273 etc. 132 Kastedilen, Güvenlik Konseyi’nin doğrudan doğruya bir silahların kontrolu andlaĢması ile ilgili olarak inisiyatif kullanması ve karar almasıdır. Ancak, Güvenlik Konseyi’nin silahların kontrolu alanındaki etkinliğinin, Soğuk SavaĢ sonrasında, Soğuk SavaĢ dönemine nazaran oldukça arttığı haklı olarak ifade edilmiĢtir. Bkz. CROFT, p. 167. Bunun en önemli nedeninin, uluslararası barıĢ ve güvenliği korumak veya tesis etmek amacıyla, anılan dönemde, bazı devletlere sınırlayıcı yaptırımlar uygulanması gereğinin ortaya çıkması olduğu söylenebilir. Bilgi için bkz. Mary E. O'CONNELL, 47 içerisinde silahların kontrolu ile ilgili olarak Güvenlik Konseyi’nin almıĢ olduğu dikkat çekici bazı kararlar da bulunmaktadır. Örneğin, aĢağıda ayrıca değinilecek olan; 1968 yılında, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın imzalanmasını takiben, AndlaĢma ile getirilen rejimin güvenilirliğini ve AndlaĢma’ya katılımı artırmak amacıyla, AndlaĢma’ya taraf ve fakat nükleer silah sahibi olmayan devletlere, nükleer saldırı veya nükleer saldırı tehdidinde bulunulması halinde Güvenlik Konseyi ve özellikle Güvenlik Konseyi’nin nükleer silah sahibi, daimi üyeleri tarafından ġart’a uygun olarak derhal yardımda bulunulacağını öngören 255 sayılı Karar, AndlaĢma hükümlerini teminat altına alan, önemli bir karardır133. Debating the Law of Sanctions, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002 p. 63 etc. Güvenlik Konseyi'nin, özellikle “barıĢı koruma” adı altında yürüttüğü çatıĢma sonrası faaliyetleri de dikkat çekicidir. Bilgi için bkz. David J. BEDERMAN, Collective Security, Demilitarization, and 'Pariah' States, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002, p. 121 etc. Ayrıca bkz. Michael BARNETT, Building a Republican Peace: Stabilizing States After War, International Security, Vol. 30, No. 4, Spring, 2006, p. 87 etc.; Pierre ENGLEBERT, Postconflict Reconstruction in Africa: Flawed Ideas About Failed States, International Security, Vol. 32, No. 4, Spring, 2008, p. 106 etc. Keza, Güvenlik Konseyi'nin uluslararası terörizm ile mücadele kapsamında, ambargo, dolaşım yasağı ve/veya malvarlıklarının dondurulması tedbirlerinin uygulanmasını sağlamak amacıyla hem BM üyesi devletlere birtakım görevler yüklediği, hem de söz konusu tedbirlerin yönetimi ve doğrulanması amacıyla komiteler oluĢturduğu görülmektedir. Güvenlik Konseyi'nin bahsi geçen faaliyetleri hakkında bilgi için bkz. Paul C. SZASZ, The Security Council Starts Legislating, American Journal of International Law, Vol. 96, No. 4, October, 2002, p. 901 etc. 133 19.06.1968 tarihinde; Brezilya, Cezayir, Fransa, Hindistan ve Pakistan’ın çekimser oyları ve anılan tarihte Güvenlik Konseyi’ne üye diğer devletlerin olumlu oyu ile kabul edilen 255 sayılı Karar metni 48 c. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı134 (International Atomic Energy Agency / l’Agence internationale de l’énergie atmoique), 1957 yılında nükleer enerjinin barıĢçıl kullanımını temin etmek amacıyla kurulmuĢ bir uluslararası örgüttür135. Kısaca “UAEA” olarak adlandırabileceğimiz Ajans, silahsızlanma görüĢmeleri, özellikle nükleer silahların kontrolu (nuclear arms control / le maîtrise des armements nucléaires) ve barıĢçıl nükleer enerjinin güvenli kullanımı açısından çok önemli bir iĢleve sahiptir136. Ajans; 1953 yılında ABD BaĢkanı’nın BM Genel Kurulu’nda “BarıĢ için Atom” (Atoms for Peace) Planı’nı137 önermesi üzerine, nükleer enerjinin barıĢçıl amaçlarla kullanılmasını sağlamak ve kontrol etmek amacıyla ihtiyaç duyulan uluslararası kontrol mekanizması boĢluğunu gidermek üzere meydana getirilmiĢtir138. UAEA; kuruluĢu amacıyla 1957 yılında Cenevre'de için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/248/36/IMG/NR 024836.pdf? OpenElement [29.11.2010]. 134 UAEA hakkında etraflı bilgi için bkz. http://www.iaea.org/About/index.html [29.11.2009]. Ayrıca bkz. BENNETT, Alvin L., International Organizations: Principles and Issues, 6th Edition, New Jersey, Englewood Cliffs, 1995, pp. 222, 330 etc. 135 GOLDBLAT, p. 103 etc. 136 GOLDBLAT, p. 319. 137 Plan, nükleer güç sahibi devletlerin, fizyona elveriĢli materyalleri BM çatısı altında kurulacak bir örgüte, atom enerjisinin faydalarını arttırmak üzere devretmesi üzerine inĢa edilmiĢtir. Bkz. BENNETT, p. 222. 138 IAEA Annual Report 2009, International Atomic Energy Agency, pp. vi-vii, 1 etc. Rapor metnine eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Reports/Anrep2009/anrep2009_full.pdf [29.11. 2010]. 49 toplanan Konferans'ta gerçekleĢtirilen görüĢmeler neticesinde, 23.10.1956 tarihinde kabul edilen ve 29.07.1957 tarihinde yürürlüğe giren, Eki ile birlikte UAEA Statüsü'ne (Statute of the IAEA / le Statut de l’AIEA) uygun olarak kurulmuĢtur ve resmen ve fiilen 1957 yılından beri faaliyet göstermektedir 139. UAEA'nın ana hedefi, atom enerjisinin barıĢçıl amaçlarla kullanılması, sağlık ve esenliğe hizmet etmesi için devletlere yardım etmek; devletler tarafından bilgi sahibi olunmasını sağlamak ve böylece, atom enerjisinin askeri amaçlar ile kullanılmasını engellemektir (Statü, madde II). UAEA'nın hedefini gerçekleĢtirmek üzere kullandığı yöntemlerden belki de en önemlisi, nükleer enerjinin barıĢçıl amaçlarla kullanımını sağlamak amacıyla, üye devletler ile güvenlik kontrolu andlaĢmaları kabul ederek söz konusu devletlerin nükleer enerji faaliyetlerini denetlemesidir (Statü, madde III, A fıkrasının beĢinci bendi). UAEA, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın yürürlüğe girmesinden yaklaĢık on yıl kadar önce kurulup faaliyete baĢlamıĢtır. Dolayısıyla, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın hazırlanmasından önce Ajans ile güvenlik kontrolu andlaşması (nuclear safeguards agreement / l'accord de sauvegarde nucléaire) yapmıĢ olan devletler bulunmaktadır. UAEA'nın esas fonksiyonunun, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi 139 Resmi adı, Milletlerararası Atom Enerjisi Statüsü, kısaca “UAEA Statüsü” olarak adlandırabileceğimiz Statü’nün (Statute of the IAEA, Geneva, 23.10.1956 / le Statut de l’AIEA, Genève, 23.10.1956) gayri resmi metni için bkz. http://www.iaea.org/About/statute_text.html [29.11.2010]. Türkiye’nin taraf olduğu Statü hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2707 [29.11.2010]. Statü’nün Türkçe metni için bkz. Milletlerararası Atom Enerjisi Statüsü ve Eki, RG tarihi: 22.06.1957, RG sayısı: 9640. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 40; LAVIEILLE, p. 148 etc. 50 Andlaşması'nı (madde III) takiben, AndlaĢma'ya uyulması ile ilgili doğrulama ve kontrol faaliyetlerini yapmak haline geldiği söylenebilir140. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması; 1970 yılında yürürlüğe girdikten sonra; UAEA'nın, üye devletler ile önceden yapmıĢ olduğu güvenlik kontrolu andlaĢmalarından Silahların ayrı olarak, Nükleer Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na uygunluğun sağlanması bakımından her bir devlet ile ayrı ayrı ve tamamlayıcı yeni güvenlik andlaĢmaları yaptığı görülmektedir. Nükleer Silahların 140 UAEA; üye devletler ile, söz konusu devletlerin Statü'de öngörülen kurallara uygun davranıp davranmadığını denetleyebilmek amacıyla, aĢağıda görüleceği üzere, güvenlik kontrolu andlaşmaları akdetmektedir. Bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/index.html [29.11.2010]. Türkiye ve UAEA arasında, Viyana’da, 30.06.1981 tarihinde imzalanan güvenlik kontrolu veya bir baĢka deyiĢle, güvenlik denetimi hakkında AndlaĢma’nın (Agreement Between The Government of The Republic of Turkey and The International Atomic Energy Agency For The Application of Sageguards In Connection With The Treaty on The Non-Proliferation of Nuclear Weapons, Vienna, 30.06.1981) detayları için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?4744 [29.11.2010]. AndlaĢma’nın metni için bkz. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Arasında Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşmasına İlişkin Olarak Güvenlik Denetimi Uygulamasına Dair Anlaşma, RG tarihi: 20.10.1981, RG sayısı: 17490. Türkiye ve UAEA arasında, Viyana’da, 06.07.2000 tarihinde imzalanan, 12.07.2001 tarihinde yürürlüğe giren Ek Protokol’ün (Protocol Additional To The Agreement Between The Government of The Republic Of Turkey And The International Atomic Energy Agency For The Application of Safeguards In Connection With The Treaty on The Non-Proliferation of Nuclear Weapons, Vienna, 06.07.2000) detayları için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?6649 [29.11.2010]. Resmi adı ile, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşmasına İlişkin Olarak Güvenlik Denetiminin Uygulanmasına Dair Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Arasındaki Andlaşmaya Ek Protokol metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?1047 [29.11.2010]. Nükleer güvenlik kontrolu andlaĢmaları hakkında genel bilgi için bkz. James TAPE, Joseph PILAT, “Nuclear Safeguards and the Security of Nuclear Materials”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 17 etc. 51 Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın yürürlüğe girmesinden sonra, UAEA tarafından yeni “model andlaĢmalar” hazırlanmıĢ ve “model ek protokol”de gerekli değiĢiklikler yapılmıĢtır141. UAEA'nın model andlaşmaları142 arasında; güvenlik kontrolu andlaşmaları, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması çerçevesinde hazırlanan kapsamlı güvenlik kontrolu andlaşmaları143 (NPT comprehensive safeguards agreements), belirli materyallere özgü güvenlik kontrolu andlaşmaları (item specific safeguards agreements), güvenlik kontrolu andlaşmaları için hazırlanan ek protokoller144 (additional protocol to safeguards agreements), nükleer güç sahibi 141 UAEA'nın uygulayacağı güvenlik tedbirleri ile ilgili kurallar, Statü'de yer almaktadır (madde XII). Zaman içerisinde, nükleer teknolojilerdeki ilerlemeler göz önünde tutularak ek protokoller ve güvenlik kontrolu andlaĢmalarının geliĢtirilmesine çalıĢıldığı görülmektedir. UAEA güvenlik tedbirlerinin uygulanması ile ilgili en önemli belge, baĢlığını Türkçe’ye, Nükleer Güvenlik Tedbirleri Sözlüğü olarak çevirebileceğimiz, IAEA Safeguards Glossary: 2001 Edition'dır. Bkz. IAEA Safeguards Glossary: 2001 Edition, International Atomic Energy Agency, International Nuclear Verification Series No:3, Vienna, 2002. Sözlük metnine eriĢim için bkz. http://www- pub.iaea.org/MTCD/publications/PDF/nvs-3-cd/PDF/NVS3_prn.pdf [29.11.2010]. Sözlük, daha çok uygulamada kendisine baĢvurulacak bir danışma kaynağı niteliğindedir. 142 LAVIEILLE, pp. 148-149. Model andlaĢmaların hangi devletler ile hangi tarihlerde yapıldığı ile ilgili ayrıntılı bir döküm için bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sir_table.pdf [29.11. 2010]. 143 07.11.2010 tarihi itibariyle, dünya üzerinde sadece yedi devlet tarafından bu kapsamda bir andlaĢma yapılmamıĢtır. Bkz. http://www.iaea.org/Publications/Factsheets/English/nptstatus_overvie w.html [29.11.2010]. 144 Bugün itibariyle, toplam yüz otuz dokuz devlet ile UAEA arasında ayrı ayrı güvenlik kontrolu andlaĢmalarına ek protokoller aktedilmiĢtir. AndlaĢmalardan yüz üç tanesi yürürlüğe girmiĢtir. Bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sg_protocol.html [29.11.2010]. 52 devletler ile gönüllülük esasına dayanan andlaşmalar (voluntary offer safeguards agreements) bulunmaktadır. UAEA, nükleer enerjinin barıĢçıl amaçlar ile kullanımı bakımından, son yıllarda, özellikle, BM Güvenlik Konseyi kararları doğrultusunda, nükleer güç sahibi olmayan bazı devletler hakkında gizli nükleer silahlanma programlarını inceleme ve araştırma ile ilgili görevler üstlenmiĢtir145. 145 Bahse konu fonksiyonun en çarpıcı örneği, Ġran’ın nükleer programı ile ilgili olarak karĢımıza çıkmaktadır. UAEA verilerine göre, Ġran’ın BuĢeyr-1 nükleer santral yapımı projesi halen devam etmektedir. Bkz. http://www.iaea.org/cgi-bin/db.page.pl/pris.prdeta.htm?country=IR&site=BUSHEHR&units=&refno =1&link=HOT&sort=Reactor.Type,&sortlong=By%20Type [29.11.2010]. Ancak, Ġran’ın; UAEA’ya Ġran tarafından resmen bildirilmeyen nükleer enerji geliĢtirme ve uranyum zenginleĢtirme (uranium enrichment / l'enrichissement de l'uranium) programının olduğu öteden beri iddia edilmektedir. Ġran ile UAEA; Viyana'da, 19.06.1973 tarihinde, baĢlığını, Türkçe’ye, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması Çerçevesinde Uygulanacak Güvenlik Tedbirleri Hakkında Andlaşma olarak çevirebileceğimiz AndlaĢma’yı (Agreement Between Iran and the International Atomic Energy Agency for the Application of Safeguards in Connection With the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, Vienna, 19.06.1973) imzalamıĢtır. Bkz. Information Circular: The Text of The Agreement Between Iran and the Agency for the Application of Safeguards in Connection with the Treaty on the NonProliferation of Nuclear Weapons, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/214, 13.12.1974, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/ infcirc214.pdf [29.11.2010]. 2003 yılında, Ġran’ın UAEA güvenlik tedbirlerine uygun davranmadığı iddialarının daha yaygın bir Ģekilde dile getirilmesi ve söz konusu iddialara yer veren bir Rapor’un UAEA tarafından 10.11.2003’te kabulü üzerine (bkz. Implementation of the NPT Safeguards Agreement in the Islamic Republic of Iran: Report by the Director General, International Atomic Energy Agency Board of Governors, GOV/2003/75, 10.11.2003, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Do cuments/Board/2003/gov2003-75.pdf [29.11.2010]); Ġran, Güvenlik Tedbirleri Andlaşması’na Ek Protokol’u imzalamıĢtır (bkz. http://www.iaea.org/newscenter/news/2003/iranap20031218.html [29.11.2010]). Ancak, UAEA’ya daha geniĢ inceleme ve araĢtırma yetkileri veren bahse konu Protokol halen yürürlüğe girmemiĢtir. Bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sg_protocol.html [29.11.2010]. Ġran tarafından Protokol’un fiilen uygulanmayacağının anlaĢılması üzerine, konu UAEA tarafından BM Güvenlik Konseyi’ne iletilmiĢtir. 53 UAEA, günümüzde, silahların kontrolunda uluslararası kontrolun geldiği aĢamanın en önemli göstergesidir. Ajans’ın, bugün itibariyle, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi, nükleer silahsızlanma, nükleer enerji ve nükleer teknolojiler ile ilgili faaliyetleri yönünden tüm eksik ve sakıncalarına karĢın, nükleer silahsızlanma ve nükleer silahların kontrolu alanlarında önemli bir boĢluğu doldurduğu görülmektedir. Sonuç olarak; Soğuk SavaĢ sonrasında ve özellikle günümüzde, silahların kontrolu ile ilgili olarak, aĢağıda ayrıntılarıyla değinilecek olan hususlar üzerine, Ģu ön değerlendirmelerde bulunmak mümkündür146: Bir kere, silahların kontrolunun geçmiĢte kalan bir kavram olduğu iddiasının yersizdir. Zira, Soğuk SavaĢ öncesinde olduğu gibi, sonrasında da silahların kontrolu uygulaması devam etmektedir: Kimyasal Silahlar Andlaşması veya Anti Personel Mayınlar Andlaşması gibi. UAEA Yöneticiler Kurulu’nun 04.02.2006 tarihli Kararı için bkz. http://www.iaea.org/ Publications/Documents/Board/2006/gov2006-14.pdf [29.11.2010]. UAEA’nın yukarıda belirtilen baĢvurusu üzerine, Güvenlik Konseyi tarafından 31.07.2006 tarihinde alınan 1696 sayılı Karar uyarınca, Ġran’dan, uranyum zenginleĢtirme programını durdurması talep edilmiĢ; Karar’a uymaması halinde, Ġran’a ġart’ın XLI. maddesinde yer alan tedbirlerin uygulanmasına karar verileceği belirtilmiĢtir. 1696 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/ N06/450/22/PDF/N0645022.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Karar’da öngörülen sürede Ġran’ın gerekli tedbirleri almamıĢ olması nedeniyle, Güvenlik Konseyi tarafından 27.12.2006 tarihinde alınan 1737 sayılı Karar ile, Ġran’a ġart’ın XLI. maddesi çerçevesinde bazı yaptırımlar uygulanmasına karar verilmiĢtir. 1737 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N06/681/42/PDF/ N0668142.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Güvenlik Konseyi’nin 03.03.2008 tarihli, 1803 sayılı Kararı ile Ġran’a uygulanan yaptırımlar biraz daha ağırlaĢtırılmıĢtır. 1803 sayılı Karar metni için bkz. http://daccessdds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/ N08/257/81/PDF/N082578 1.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 146 CROFT, pp. 209-210. 54 Ġkinci olarak, silahların kontrolunda genişleme, büyük ölçüde, yeni kategoriler yaratılmasa bile var olan kategoriler içerisinde yeni alt kategoriler oluĢturulması suretiyle devam etmektedir147: Konvansiyonel silahların yasaklanması ile ilgili andlaĢmalarda, aynı zamanda Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma’da olduğu gibi. Üçüncü ve son olarak ise, derinleşme teori ve pratiği Soğuk SavaĢ esnasında “süper güçlerin” rekabeti neticesinde ilerlemiĢ olsa bile silahların kontrolu konusundaki beceri ve tecrübenin artıĢı ve takip ve iletiĢim alanlarında teknolojinin hızla ilerlemesi neticesinde derinleĢmenin artarak devam edeceği söylenebilir148: (Yeni) START Andlaşması gibi. Dolayısıyla, yukarıda da belirttiğimiz gibi, genelde silahların kontrolu, özelde silahların kontrolu ile ilgili uluslararası andlaĢmalar; içerikleri ve özellikleri değiĢkenlik göstermekle birlikte Soğuk SavaĢ öncesindeki ve sırasındaki silahların kontrolu andlaĢmalarının devamı niteliğindedir ve bahse konu andlaĢmaların bütünü bir tarihsel sürecin varlığına iĢaret etmektedir. Özetlememiz gerekir ise, silahların kontrolu ile ilgili uluslararası andlaĢmaların, bir diğer deyiĢle silahların kontrolu andlaĢmalarının ortak özellikleri incelenirken yukarıda değinilen tarihsel geliĢim sürecinin, her halde, göz önünde bulundurulması gerekmektedir. 147 CROFT, pp. 15, 31 etc. 55 II. SĠLAHLARIN KONTROLU VE ANDLAġMALAR HUKUKUNUN GENEL KURALLARI A. SĠLAHLARIN KONTROLU VE ULUSLARARASI HUKUKUN ġEKLĠ KAYNAKLARI Silahların kontrolu, Uluslararası Hukukun Ģekli kaynakları149 (sources of international law / les sources du droit international) yönünden, farklı içerik ve tipte pek çok kuralı bünyesinde barındırması nedeniyle doyurucu bir alandır. 148 CROFT, p. 32. 149 Genel olarak, Hukuk biliminde; özel olarak, Uluslararası Hukukta kaynak meselesini etraflıca izah etmek için çalıĢmamızın sınırları yeterli olamaz. Uluslararası Hukukun Ģekli kaynakları hakkında etraflı bilgi için bkz. LÜTEM, s. 76 vd.; MERAY (1968), s. 92 vd.; Hüseyin PAZARCI, Uluslararası Hukuk, 6. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 2008, s. 36 vd.; Edip ÇELĠK, Milletlerarası Hukuk: Birinci Kitap, 2. Baskı, Ġstanbul, Filiz Kitabevi, 1987, s. 59 vd.; Aslan GÜNDÜZ, Milletlerarası Hukuk: Temel Belgeler Örnek Kararlar, 5. Baskı, Ġstanbul, Beta, 2003, s. 16 vd.; Ömer Ġ. AKĠPEK, Devletler Hukuku: I. Kitap BaĢlangıç, 2. Baskı, Ankara, BaĢnur Matbaası, 1965, s. 62 vd.; OPPENHEIM, p. 21 etc.; Malcolm N. SHAW, International Law, 5th Edition, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, p. 65 etc.; Ian BROWNLIE, Principles of International Law, 6th Edition, Oxford University Press, New York, 2003, p. 3 etc.; Hugh THIRLWAY, “The Sources of International Law”, International Law (editor Malcolm EVANS), 2nd Edition, New York, Oxford University Press, 2006, p. 217 etc.; Henry BONFILS, Manuel de Droit International Public (Droit des Gens), Paris, Recueil Sirey, 1894, p. 24 etc.; BRY, p. 6 etc.; Charles ROUSSEAU, Droit International Public, Paris, Recueil Sirey, 1953, p. 15 etc.; Jean COMBACAU, Serge SUR, Droit International Public, 8e Edition, Paris, Lextenso Editions, 2008, p. 42 etc.; Pierre-Marie DUPUY, Droit International Public, 9ème Edition, Paris, Dalloz, 2008, p. 279 etc.; TUNKIN, p. 63 etc. 56 Silahların kontrolu alanındaki en önemli Ģekli kaynaklar olan uluslararası andlaĢmalar (treaties / les traités), faklı Ģekillerde ve adlar altında karĢımıza çıkabilmektedir: Protokol (protocol / le protocole), mutabakat muhtırası (memorandum of understanding / le protocole d'accord), pakt (pact / le pacte), memorandum (memorandum / le mémorandum), statü (statute / le statut), Ģart (charter / la charte), mektup veya nota teatisi (exchange of letters or notes / l'échange de lettres ou notes) gibi150. Silahların kontrolu alanında, uluslararası andlaĢmalar dıĢındaki Ģekli kaynaklar151, sınırlı bir uygulama alanına sahiptir. Silahların kontrolu ile ilgili uluslararası örf ve adet kurallarını (international custom / la coutume internationale) tespit etmek kolay değildir152. Ancak, bazı Silahların kontrolunun Ģekli kaynakları hakkında genel bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 3 etc.; LAVIEILLE, p. 65. 150 Uluslararası andlaĢma tiplerinin her biri için silahların kontrolu andlaĢmalarında bir örnek bulmak mümkündür. Bkz. LAVIEILLE, p. 67 etc. AĢağıda, yeri geldikçe, bahse konu andlaĢmalara örnekler vermeye çalıĢacağız. Uluslararası andlaĢma tipleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Hüseyin PAZARCI, Uluslararası Hukuk Dersleri, I. Kitap, 9. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 2001, s. 109 vd. 151 Uluslararası Hukuk literatüründe ve uygulamada, Uluslararası Hukukun Ģekli kaynakları, asli kaynak olarak uluslararası andlaĢmaların yanısıra, uluslararası örf ve adet (yapılageliĢ) kuralları, jus cogens veya hukukun genel ilkeleri, diğer bir deyiĢle, hukukun, medeni milletlerce kabul edilen genel prensipleri olarak ele alınmakta, yardımcı (tali) kaynak olarak, yargı kararları ve doktrin gösterilmektedir. Kanaatimizce, Uluslararası Adalet Divanı Statüsü’nün (the Statute of the International Court of Justice / le Statut de la Cour internationale de justice) XXXVIII. maddesi ıĢığında, yukarıda sayılan bu kaynaklara, bir uyuĢmazlığın nihai olarak çözümüne iliĢkin verilen ve kesinleĢen yargı kararlarını da eklemek gerekmektedir (Divan Statüsü, madde LIX). 57 önemli örneklere değinmekte fayda bulunmaktadır: Ġlk akla gelen örnek, Cenevre Protokolü’nde belirtilen ve kimyasal ve bakteriyolojik (biyolojik) silahlar ile ilgili yasağın, bir uluslararası örf ve adet kuralı olmasıdır153. Keza, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması uyarınca; atmosfer, uzay ve bütün sularda nükleer deneme yapılması yasağı, devletlerin hemen tamamı tarafından AndlaĢma'nın tarafı olmayan Fransa ve Çin gibi devletlerce bile uzunca bir süreden beri uygulandığından uluslararası örf ve adet kuralı haline gelmiĢtir154. Uluslararası Adalet Divanı (International Court of Justice / la Cour internationale de Justice), Korfu Kanalı Davası'nda (Corfu Channel Case / l'Affaire du Détroit de Corfu) verilen Karar'ın gerekçesinde; genel olarak, denizciliğin selameti açısından, kıyı devletinin, karasularında bulunan mayınlı bölgenin varlığı ve sınırlarını, bahse konu bölgenin yarattığı tehlike nedeniyle, derhal karasularına yaklaşmakta olan gemilere ve ilgili devlete bildirmesi gerektiği yönünde bir uluslararası örf ve adet kuralı bulunduğunu belirtmiĢtir155. 152 Konuyla ilgili bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 79-80. 153 GOLDBLAT, p. 137. 154 GOLDBLAT, p. 51. 155 Divan'ın 09.04.1949 tarihinde vermiĢ olduğu Karar ile; bahsi geçen uluslararası örf ve adet kuralına uygun davranmaması nedeniyle, Arnavutluk, BirleĢik Krallık'a karĢı Uluslararası Hukuka göre sorumlu tutulmuĢ; BirleĢik Krallık'ın ise, 12-13.11.1946 tarihlerinde Karar'a konu sularda mayın temizleme faaliyeti yürütmesi nedeniyle Arnavutluk'un egemenliğine halel verdiği kabul edilmiĢtir (pp. 36-37). Karar metni için bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/1/1645.pdf [29.11.2010]. 58 Silahların kontrolu alanının, uluslararası yargı kararları yönünden zengin olduğu da söylenemez156. Nitekim, Divan'ın157, Korfu Kanalı Davası dıĢında, silahların kontrolu ile ilgili olarak vermiĢ olduğu pek az Karar158 (judgment / le jugement) bulunmaktadır. KuĢkusuz, bahse konu kararlar içerisinde en dikkat çekici olanları; Avustralya ve Fransa ile Yeni Zelanda ve Fransa arasındaki Nükleer Deneme Davaları'dır159 (Nuclear Tests Case / l’Affaire des Essais Nucléaires). 156 Konu ile ilgili olarak bkz. LAVIEILLE, p. 80 etc., pp. 84-86. 157 Uluslararası Adalet Divanı hakkında derli toplu bilgi için bkz. Ömer Ġ. AKĠPEK, Milletlerarası Adalet Divanı, 2. Baskı, Ankara, BaĢnur Matbaası, 1968; ayrıca bkz. KELSEN (2008), p. 463 etc. 158 Divan kararları ikiye ayrılır: Birinci grupta, Divan'ın önüne getirilen bir uyuĢmazlığı nihai bir biçimde çözmek üzere uyuĢmazlığın taraflarını bağlayacak Ģekilde verdiği kararlar, bir diğer deyiĢle hükümler yer alır (Divan Statüsü, madde LIX). Bkz. AKĠPEK (1968), ss. 70-74; KELSEN (2008), p. 463 etc. Ġkinci grupta ise, baĢta, BirleĢmiĢ Milletler Güvenlik Konseyi ve Genel Kurulu olmak üzere; Genel Kurul tarafından bu konuda kendilerine yetki verilen, BM'nin diğer organları ve uzmanlık kuruluĢlarının, baĢvuruları üzerine Divan'ın verdiği danışma görüşleri bulunmaktadır (ġart, maddeler XLVI, LVII; Divan Statüsü, maddeler I, LXV, birinci fıkra). BM Genel Kurulu, bahsi geçen yetkisine dayanarak, Ekonomik Sosyal Konsey ve Vesayet Konseyi'ne yetki vermiĢtir. Kararlar için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/033/40/IMG/NR003340.pdf?OpenEleme nt [29.11.2010] ve http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/033/15/IMG/NR0033 15.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Ayrıntılı bilgi için bkz. KELSEN (2008), p. 545 etc. Uzmanlık kuruluĢlarının danışma görüşü isteme yetkisine, genelde, söz konusu kuruluĢ ile BM arasındaki iliĢkiyi düzenleyen Genel Kurul kararında özel olarak yer verilmektedir. Örneğin, Dünya Sağlık Örgütü ile ilgili olarak bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/033/12/ IMG/NR003312.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 159 Davaların silahların kontrolu yönünden değerlendirilmesi için bkz. LAVIEILLE, p. 82. 59 Davalar neticesinde Divan tarafından verilen kararlar; Uluslararası Hukuk ve tek taraflı beyanların hukuken bağlayıcılığı açısından dikkat çekicidir160. Nükleer Deneme Davaları'na konu olaylar; Fransa'nın ilk atom bombasını 24.09.1966 tarihinde Avustralya ve Yeni Zelanda'ya yakın bir bölgede, atmosferde baĢarılı bir Ģekilde denemesinden itibaren baĢlamıĢtır161. Bahse konu denemeyi takiben, Fransa, 1972 yılına kadar aynı bölgede benzeri nitelikte nükleer denemeler gerçekleĢtirmeye devam etmiĢ; Avustralya ve Yeni Zelanda'dan gelen tepkiler üzerine, 1974 yılı içerisinde, Fransa tarafından, önce, atmosferde yapılan denemelerin “olayların olağan akıĢı içerisinde” (in the normal course of events / normalement) türünün son örnekleri olacağı ve Fransa, yeraltında nükleer deneme yapabilme yeteneği kazanır kazanmaz atmosferde yapılan denemelere son verileceği ifade edilmiĢ; ardından, aynı yıl içerisinde, yeraltı nükleer deneme gerçekleĢtirme kapasitesine eriĢtiğini açıklamıĢ; neticede, Avustralya ve Yeni Zelanda'nın yukarıda belirtilen tek taraflı beyanların birer taahhüt niteliğinde olduğunu, dolayısıyla, Fransa'nın atmosferde yeniden nükleer deneme yapmasının Uluslararası Hukuka aykırı olduğu iddialarını inceleyen Divan tarafından; Avustralya ile ilgili Karar'ın LI., Yeni Zelanda ile ilgili Karar'ın LIII. paragraflarında, Fransa tarafından yapılan beyanların, içeriği ve beyanlara eĢlik eden Ģartlar çerçevesinde hukuken bağlayıcı (an 160 Avustralya'nın baĢvurusu ile ilgili olarak Divan'ın, 20.12.1974 tarihinde vermiĢ olduğu Karar metni için bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/58/6093.pdf [29.11.2010]; Yeni Zelanda'nın baĢvurusu hakkında Divan'ın aynı tarihte verdiği Karar için bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/59/6159.pdf [29.11.2010]. 161 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#60 [29.11.2010]. 60 undertaking possessing legal effect / un engagement comportant des effets juridiques) olduğu belirtilmiĢtir162. Divan'ın konumuzla ilgili bir de Danışma Görüşü (advisory opinion / l'avis consultatif) bulunmaktadır163. BM Genel Kurulu'nun, “nükleer silah kullanımı veya kullanma tehdidinin hukuka uygun olup olmadığı” yönündeki sorusu üzerine, Divan, ilgili DanıĢma GörüĢü'nde (Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion / Licéité de la menace ou de l'emploi d'armes nucléaires, avis consultatif); soru ile doğrudan doğruya ilgili olan düzenlemelerin, Şart'a göre Uluslararası Hukukta kuvvet kullanımını düzenleyen kurallar, nükleer silahlar ile ilgili uluslararası andlaşmalar ve silahlı çatışmaların ne şekilde yürütüleceğini düzenleyen kurallar olduğunu kabul ederek ve nükleer silahların kitle imha etkisini ve diğer (çevresel vb.) etkilerini göz önünde tutarak (paragraflar XXIV ve XXXV vd.), nükleer silah kullanımına veya kullanılması tehdidine cevaz veren veya genel ve 162 Ancak, Fransa, anılan bölgede nükleer deneme gerçekleĢtirmeyi bırakmıĢ olduğu için davaların konusuz kaldığına karar verilmiĢtir (Avustralya'nın baĢvurusu hakkında Karar'ın LXII.; Yeni Zelanda'nın baĢvurusu hakkında Karar'ın LXV. paragrafı). 163 08.07.1996 tarihli Danışma Görüşü'nün (Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion / Licéité de la menace ou de l'emploi d'armes nucléaires, avis consultatif) metni için bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/95/7495.pdf [29.11.2010]. Danışma Görüşü hakkında bir değerlendirme için bkz. LAVIEILLE, pp. 80-82; 235-241. Dünya Sağlık Örgütü, bir devlet tarafından nükleer silahların silahlı çatışmada kullanılmasının hukuka uygunluğu konusunda görüĢünü almak üzere Divan'a baĢvurmuĢtur. Divan, 08.07.1996 tarihinde, baĢvuru konusunun Örgüt'ün faaliyet alanına girmediğinden bahisle talebin reddine karar vermiĢtir. Bahsi geçen DanıĢma GörüĢü (Legality of the Use by a State of nuclear Weapons in Armed Conflict, Advisory Opinion / Licéité de l'utilisation des armes nucléaires par un Etat dans un conflit armé, avis consultatif) metni için bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/93/7407.pdf [29.11.2010]. 61 kapsamlı bir biçimde nükleer silahların kullanımını veya kullanılması tehdidini yasaklayan hiçbir uluslararası andlaĢma veya uluslararası örf ve adet kuralı bulunmadığı kanaatine varmıĢtır (paragraf CV, ikinci fıkranın A ve B bentleri). Divan; nükleer silah kullanımı veya kullanımı tehdidinin (the threat or use of nuclear weapons / la menace ou l'emploi d'armes nucléaires), ġart'ın II. maddesinin dördüncü fıkrasına164 veya LI. maddesine uygun olmaması halinde Uluslararası Hukuka aykırı olacağını; nükleer silahların kullanımı veya kullanımı tehdidinin SavaĢ Hukukuna ve nükleer silahlar ile ilgili uluslararası andlaĢmalara genel olarak uygun olmadığını belirttikten sonra, bir devletin varlığı ile ilgili herhangi bir risk nedeniyle ilgili olağanüstü bir meĢru müdafaa hali bulunuyor (in an extreme circumstance of self-defence, in which the very survival of a State would be at stake / dans une circonstance extrême de légitime défense dans laquelle la survie même d'un Etat serait en cause) ise nükleer silahların kullanımının veya kullanım tehdidinin Uluslararası Hukuka uygun olup olmadığı konusunda bir karar veremeyeceğini belirtmiĢtir (paragraf CV, ikinci fıkranın C, D ve E bentleri). Divan'a göre; sıkı ve etkili bir uluslararası kontrol altında nükleer silahsızlanmanın kabul edilmesi konusunda devletler arasında yürütülen müzakerelerin iyi niyetle ve bir an önce sonuca ulaĢtırılması gerekmektedir165 (paragraf CV, F bendi). 164 Kurala göre, BM'nin bütün üyeleri, uluslararası iliĢkilerinde, bir diğer devletin toprak bütünlüğüne ve siyasal bağımsızlığına kuvvet kullanımı veya kuvvet kullanımı tehdidinde bulunarak müdahale etmemeyi taahhüt eder. 165 Divan; görüĢünü, aĢağıda ayrıca değinilecek olan Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın VI. maddesine dayandırmaktadır (paragraflar XCIX-CIII). 62 Kanaatimizce, silahların kontrolu alanında, uluslararası andlaĢmalar düzeninin sağlıklı bir biçimde incelenebilmesi; uluslararası andlaĢmalar veya uluslararası örf ve adet kuralları düzeyinde bağlayıcı olmamakla beraber bahse konu düzeni desteklemek üzere devletler tarafından kabul edilen diğer birtakım düzenlemeler hakkında da bilgi sahibi olunmasına bağlıdır. Silahların kontrolu, silahlanma ve savunma stratejilerini doğrudan ilgilendirdiğinden, devletlerin, özellikle yalnızca kendi iradeleri ile birtakım sınırlamaları kabul etme (oto-limitasyon) eğiliminde olduğu bir alandır166: Dolayısıyla, devletler, kendi iradelerini yansıtmayan veya kısmen yansıtan kuralları uzun ve yorucu müzakereler neticesinde kabul etmek yerine, kendi iradeleri ile kural koymayı tercih etmektedirler. Ancak, silahların kontrolu alanında anlamlı tedbir ve mekanizmalar oluĢturabilmek amacıyla; devletler, tek taraflı taahhütler ile ve sadece ulusal imkanlarla doğrulama imkanı veren kural koyma faaliyetlerinden ziyade kendilerine uygulanacak hukukun belirlenebilir olduğu ve asgari bir güvence sağlayan, iki veya çok taraflı uluslararası andlaĢmaları yeğlemektedir. Nitekim, tek taraflı taahhütlerin veya bağlayıcı olmayan beyanların en hassas yönü, her an geri alınabilir, kaldırılabilir veya değiĢtirilebilir olmalarıdır167. 166 Konuyla ilgili olarak bkz. STEIN, p. 254 etc.; LAVIEILLE, p. 45 etc. Tek taraflılık konusunda genel bilgi için bkz. Pierre-Marie DUPUY, The Place and Role of Unilateralism in Contemporary International Law, European Journal of International Law, Vol. 11, No. 1, 2000, p. 19 etc.; Phillippe SANDS, 'Unilateralism', Values, and International Law, European Journal of International Law, Vol. 11, No. 2, 2000, p. 291 etc.; Ruth WEDGWOOD, Unilateral Action in the UN System, European Journal of International Law, Vol. 11, No. 2, 2000, p. 349 etc. 167 Fransa’nın benzer beyanlarının Nükleer Deneme Davaları’na (Nuclear Tests Case / Affaire des Essais Nucléaires) neden olduğu unutulmamalıdır. Konu hakkında bilgi için bkz. PAZARCI (2008), 63 Silahların kontrolu alanında karĢılaĢılan bir baĢka olgu ise, devletlerin, bazı hallerde “hukuken bağlayıcı olmayan” niyet mektupları, bildiriler, deklarasyonlar veya (konferanslar neticesinde hazırlanan) nihai senetler kabul etmesidir168. Kanaatimizce, böyle hallerde, ikircikli bir durum ortaya çıkmaktadır. Zira, bahse konu belgelerin kabulü ile bir yandan var olan bir sorunun çözümü için adım atılması istenilmekte, öte yandan konuyla ilgili, “hukuken bağlayıcı” bir kural yaratılması arzu edilmemektedir169. Ancak, uygulamada, söz konusu belgelerin kabulü ile devletler tarafından önem verilen bazı konuların müzakere edilebilmesi ve sonuçta bir anlaĢmaya varılabilmesi mümkün olabilmiĢtir. Nitekim, bahse konu belgeler ile desteklenen görüĢmeler neticesinde, bazı uluslararası andlaĢmaların ortaya çıkabildiğini görmekteyiz170. Kaldı ki hukuken herhangi bir bağlayıcılığı olmamakla beraber, devletler tarafından silahların kontrolu alanında varılan mutabakatların, sadece siyaseten bağlayıcı olduğu düĢünülen metinlere yansıtılmasında hiçbir beis yoktur. ss. 121-124, 129-130; PAZARCI (2001), ss. 252-256, 263-264; SHAW, pp. 113-114; THIRLWAY, p. 115 etc., pp. 135-136; COMBACAU, SUR, pp. 92-98, 321, 715-716; DUPUY (2008), p. 360 etc. 168 Ġlk gruptakiler tek taraflı, sonuncusu ise çok taraflı iĢlemlerdir. Ġlk kategoriye giren iĢlemler hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 78 etc.; sonuncu kategoriye girenler hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 77-78. 169 “Bağlayıcı olmayan andlaĢmalar”ın (non-binding agreements / les accords non contraignants) genel olarak, Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında gittikçe artan bir öneme sahip olduğu belirtilmiĢ ve yetki hükümleri, geçerlilik ve yorum kuralları bakımından bahse konu siyasal andlaĢmaların öneminin daha da arttığı ifade edilmiĢtir. Bkz. PAZARCI (2001), ss. 108-109. 170 Söz konusu andlaĢmalar arasında en dikkat çekici olanı, aĢağıda değinileceği gibi, AGĠK çerçevesinde müzakere ve kabul edilmiĢ olan Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma’dır. 64 Kitle imha silahları (weapons of mass destruction / les armes destruction massive) ve konvansiyonel silahların (conventional weapons / les armes conventionnelles) üretimi, transferi, ithalat ve ihraç rejimlerini düzenlemek amacıyla ortaya çıkan farklı oluĢumlar171 çerçevesinde; devletler tarafından bir araya gelindiği ve uygulamada her bir devletin kendi takdirine bırakılmakla birlikte, devletlerin, ilgili materyal veya teknoloji için ihracat, lisans veya transfer izinleri verirken göz önünde bulundurması gereken bazı ilkelerin yer aldığı, yönerge, direktif vb. adlarla anılan birtakım belgelerin kabul edildiği görülmektedir. Bahse konu ilkelerin, herhangi bir uluslararası andlaĢma veya bir hukuksal bağlayıcılığı olmamakla birlikte, uygulanan rejimin kavranması ve silahların kontrolu andlaĢmaları ile getirilen kuralların yorumu ve tamamlanması bakımından söz konusu kuralların büyük bir önemi bulunmaktadır. Silahların kontrolu tedbirlerinin içeriği ve niteliği, genellikle, söz konusu tedbirlerin iki veya çok taraflı uluslararası andlaĢmalar ile kabul edilmesini ve hukuk kuralı haline getirilmesini; uluslararası andlaĢmaların akdedilmesini zorunlu kılmaktadır. Uluslararası Hukukun diğer Ģekli kaynaklarına nazaran uluslararası andlaĢmaların, daha kolay belirlenebilir kurallar içerdiği bir gerçektir. 171 AĢağıda ayrıca değinilecek olan, Zangger Komitesi, Nükleer Tedarikçiler Grubu, Avustralya Grubu vb. 65 Uluslararası andlaĢmalar ile ilgili konuları düzenleyen alan, literatürde, “AndlaĢmalar Hukuku” adıyla anılmaktadır172. AndlaĢmalar Hukuku ile ilgili kuralları düzenleyen en önemli uluslararası andlaĢma, 23.05.1969 tarihinde, Viyana’da imzalanan, Andlaşmalar Hukuku Hakkında Sözleşme’nin173,174; genel olarak, devletler tarafından sürekli ve düzenli bir biçimde uygulanan ve hukuken bağlayıcı olduğuna inanılan AndlaĢmalar Hukuku kurallarını ihtiva etmesi nedeniyle, uluslararası örf ve adet kurallarını yansıttığı kabul edilmektedir175. 172 AĢağıda ayrıca anılacak olan kaynaklar dıĢında; AndlaĢmalar Hukuku hakkında etraflı bilgi için bkz. Anthony AUST, Modern Treaty Law and Practice, Third printing, Cambridge, Cambridge University Press, 2003. Ayrıca bkz. Arnold D.M. McNAIR, The Law of Treaties, Oxford, Clarendon Press, 1961. 173 AndlaĢma (Convention on the Law of Treaties, Vienna, 23.05.1969 / la Convention sur le droit des traités, Vienne, 23.05.1969) metni için bkz. http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/ conventions/1_1_1969.pdf [29.11.2010]; http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/francais/traites/ 1_1_1969_francais.pdf [29.11.2010]. AndlaĢma'nın gayri resmi Türkçe çevirisi için bkz. GÜNDÜZ, s. 183 vd. 174 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi’nin hazırlanmasında öncü rolü, Uluslararası Hukuk Komisyonu üstlenmiĢtir. Komisyon, BM Genel Kurulu’nun, 2. oturumunda, 21.11.1947 tarihinde alınan 174 sayılı Karar’a dayanılarak; Karar’da yer alan deyiĢi ile, “ġart’ın XIII. maddesinin birinci fıkrasında belirtildiği gibi, Genel Kurul’un, Uluslararası Hukukun ilerleyerek geliĢmesi ve kodifikasyonu ile ilgili çalıĢmaları cesaretlendirmek üzere çalıĢmalar baĢlatmak ve tavsiyelerde bulunmak” (birinci paragraf ve a bendi) görevini yerine getirmek üzere kurulmuĢ, Karar’ın ekinde kabul edilen Statü ile Komisyon’un oluĢumu, görev ve yetkileri düzenlenmiĢtir. Karar ve Statü’nün metinleri için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/038/81/IMG/NR0038 81.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Komisyon'un etkinliği ve BM hakkında kısmen güncelliğini koruyan bir değerlendirme için bkz. Guenter WEISSBERG, United Nations Movements Toward World Law, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 24, Issue 3, 1975, p. 460 etc. 175 Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. PAZARCI (2001), s. 103 vd.; PAZARCI (2008), s. 43. AndlaĢma’yı imzalayan devlet sayısı kırk beĢ, AndlaĢma’ya taraf olan devlet sayısı yüz on birdir. Bkz. http://treaties.un.org/Pages/ViewDetailsIII.aspx?&src=TREATY&mtdsg_no=XXIII~1&chapter=23& Temp=mtdsg3&lang=en [29.11.2010]. 66 Dolayısıyla, her ne kadar, genel olarak, herhangi bir uluslararası andlaĢmanın tarafları, konu ve gayesi, Ģekli, yürürlüğe giriĢi, süresi, sona ermesi konuları her bir uluslararası andlaĢmanın kendi metninde düzenlense de uluslararası andlaĢmaların yorumu ve uygulanmasında, yukarıda belirtilen AndlaĢma’da yer alan kuralların göz önünde bulundurulmasında fayda bulunmaktadır. B. SĠLAHLARIN KONTROLU VE ANDLAġMALAR HUKUKU Silahların kontrolu, doktrinde, uygulama alanına giren bütün yöntem ve tedbirleri ifade etmek için kullanılırken; çalıĢmamızda değindiğimiz üzere, “silahların kontrolu andlaĢması” (arms control agreements / les accords de maîtrise des armements176), egemen devletler arasında, barıĢ zamanında, yürütülen resmi Uluslararası Hukukun Ģekli kaynaklarının kendi arasındaki iliĢkiler hakkında bkz. PAZARCI (2001), s. 101 vd.; GÜNDÜZ, s. 36 vd.; AKĠPEK (I. Kitap), s. 71 vd.; OPPENHEIM (1905), p. 22 etc.; DUPUY, p. 323 etc.; TUNKIN, p. 89 etc. Ayrıca bkz. Martti KOSKENNIEMI, Hierarchy in International Law: A Sketch, European Journal of International Law, Vol. 8, No. 4, 1997, p. 566 etc.; Dinah SHELTON, Normative Hierarchy in International Law, American Journal of International Law, Vol. 100, No. 2, April, 2006, p. 291 etc. 176 Literatürde, Fransızca’da, aynı kavramı ifade etmek üzere, Türkçe’deki karĢılığı silahsızlanma andlaşması olan, “traité de désarmement” da kullanılmaktadır. Bkz. LAVIEILLE, p. 67 etc. 67 müzakereler neticesinde üzerinde anlaĢmaya varılan uluslararası andlaĢmaları177 belirtmek için kullanılmaktadır178. Silahların kontrolu andlaĢmalarını, “konusu silahların kontrolu ile ilgili olan ve iki veya daha fazla taraf (devlet ve uluslararası örgüt) arasında akdedilen uluslararası andlaĢmalar” olarak da tanımlamak mümkündür179. Silahların kontrolu andlaĢmaları, iki veya çok taraflı olabilir. Sonuncu kategoriye giren uluslararası andlaĢmaların büyük bir çoğunluğu bölgesel niteliklidir ve dolayısıyla, sadece belli bir coğrafi bölge veya kıta için geçerlidir180. Özellikle, belli bir bölgenin silahsızlandırılması veya belli bir bölgenin silahlı kuvvetlerden arındırılması ile ilgili andlaĢmalarda durum böyledir181. 177 “Uluslararası andlaĢma”, Viyana AndlaĢmalar Hukuku SözleĢmesi'nde, “devletler arasında yazılı Ģekilde aktedilen ve uluslararası hukuka tabi olan, bir veya iki veya daha fazla belgeden oluĢan kurallar” olarak tanımlanmıĢtır (madde II, birinci fıkranın a bendi). Uluslararası andlaĢmalar hakkında etraflı bilgi için bkz. LÜTEM, s. 80 vd.; MERAY (1968), s. 79 vd.; PAZARCI (2008), s. 43 vd.; PAZARCI (2001), s. 103 vd.; ÇELĠK, s. 60 vd.; GÜNDÜZ, s. 183 vd.; AKĠPEK (I. Kitap), s. 70 vd.; OPPENHEIM (1905), pp. 23-24, 517 etc.; SHAW, p. 88 etc.; BROWNLIE, p. 579 etc.; BONFILS, p. 449 etc.; BRY, p. 402 etc.; ROUSSEAU, p. 19 etc.; COMBACAU, SUR, p. 75 etc.; DUPUY, p. 281 etc.; TUNKIN, p. 63 etc. 178 GOLDBLAT, p. 3 etc.; CROFT, pp. 14-15; LAVIEILLE, p. 65 etc. 179 CROFT, p. 14 etc. Konu hakkında bilgi için ayrıca bkz. LAVIEILLE, p. 135 etc. 180 AĢağıda ayrıca değinilecek olan, Avrupa’da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma gibi. Söz konusu silahların kontrolu andlaĢmaları; genellikle, coğrafi açıdan belli bir silah kategorisinin sınırlanması veya yasaklanması veya ilgili bölgenin belli bir silah türünden (nükleer silahlar gibi) arındırılması işlevini görmektedir. Örnekler için bkz. GOLDBLAT, p. 166 etc. 181 Bahse konu andlaĢmalar ile ilgili olarak bkz. GOLDBLAT, p. 187 etc.; LAVIEILLE, p. 184 etc. 68 Silahların kontrolu andlaĢmaları, yukarıda kısmen değindiğimiz gibi, Ģekli açıdan çeĢitlilik arz eder: SözleĢme, anlaĢma, andlaĢma, konvansiyon, protokol ve belgeler, kılavuz, muhtıra, deklarasyon, ortak anlayıĢ, statü, Ģart ve uluslararası konferansların nihai senetleri, yetkililerin eĢ zamanlı veya ortak beyanları veya mektup veya nota teatisi182 gibi. Son yıllarda, silahların kontrolu bakımından bazı çerçeve andlaĢmaların (framework agreements / les accords-cadres) akdedilmesi yoluna gidildiği görülmektedir183. Çerçeve andlaĢmaların temel özelliği, “çerçeve”nin çizilmesi ve güdülen amacın genel olarak belirlenmesi, ancak, tarafların hak ve yükümlülükleri ile ilgili pek çok konunun andlaĢma metninde düzenlenmemesidir: Söz konusu andlaĢmaların büyük bir çoğunluğunda, çerçeve andlaĢmada öngörülen sistem ile tarafların esas yükümlülüklerini düzenleyen ve tarafların, katılması zorunlu olmayan ancak ümit edilen ek protokollerin hazırlandığı; ayrıca, tarafların hukuken bağlayıcı olmayan andlaĢmalar kabul ettiği; ileride, ilgili andlaĢmanın konu ve gayesi ile ilgili bir 182 ÇalıĢmamızda, söz konusu kavramların hepsini ifade etmek üzere, genel olarak, “andlaĢma” sözcüğünü kullanıyoruz. Ancak, bazı andlaĢmaları, literatürde ve uygulamada yaygın bir Ģekilde kullanılmaları karĢısında, sözleĢme, pakt veya Ģart gibi sözcükler ile ifade edeceğiz. 183 ÇalıĢmamızda da değinilen, bazı örnekler Ģöyle sıralanabilir: Bosna Hersek’te Barış için Genel Çerçeve Andlaşması, Amerika Birleşik Devletleri ve Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti Arasında Kabul Edilen Çerçeve ve NATO ve Avrupa Birliği Arasında Mektup Teatisi Yolu ile Yapılan Çerçeve Andlaşma. 69 uluslararası andlaĢmanın kabul edilmesinin kolaylaĢtırılmasının amaçlandığı anlaĢılmaktadır184. 1. Müzakere Platformları Silahların kontrolu alanında, genel siyaseti oluĢturan kararlar ve ayrıca silahların kontrolu andlaĢmaları; genellikle, devletlerin konu ile ilgili müzakerelerde bir araya gelmesi suretiyle oluĢturulmaktadır185. Silahların kontrolu müzakerelerinde, her bir taraf, öncelikle kendi politik ve askeri kurumlarının desteğini sağlamaya gayret etmekte ve önemli konularda müttefik hükümetlerin desteği aranmaktadır186. Genel olarak, silahların kontrolu ile ilgili meselelerde görüĢ alıĢ veriĢinde bulunmak, özellikle görüĢülen mesele hakkında bir kural koyabilmek, uluslararası andlaĢmayı meydana getirmek üzere birtakım müzakere platformlarının 184 Örnekler için bkz. GOLDBLAT, p. 3 etc. 185 Ġkinci Dünya SavaĢı'nı takiben, farklı konu ve amaçlarla yürütülen silahların kontrolu müzakereleri hakkında bilgi için bkz. BLACKER, DUFFY, p. 94 etc. 186 Konunun ayrıntıları ile analizi ve bir model önerisi için bkz. STEIN, p. 265 etc. Konu hakkında özellikle stratejik silahların azaltılması konusunda bazı örnekler için bkz. GRAHAM, p. 102 etc. 70 oluĢturulduğu görülmektedir187. Bahse konu müzakere platformlarının baĢında, BM’nin karar organları olan Genel Kurul ve Güvenlik Konseyi ile bunların dıĢında UAEA gelmektedir. Yukarıda değindiğimiz, bahsi geçen iki organ dıĢında, silahların kontrolu müzakerelerini düzenli bir biçimde yürüten, toplantılarını BM bünyesinde ve Genel Kurul’a bağlı olarak devam ettiren Silahsızlanma Konferansı’na değinmemiz zorunludur. Ayrıca, özellikle, Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı ve Kuzey Atlantik AndlaĢması Örgütü de konumuzla ilgili önemli kararların alındığı müzakere platformları olduğundan, bahsi geçen örgütlere de değinmemizde fayda bulunmaktadır. a. Silahsızlanma Konferansı Silahların kontrolu bakımından, özellikle siyasi açıdan en önemli çok taraflı müzakere mekanizması, merkezi Cenevre’de bulunan Silahsızlanma Konferansı’dır188 (the Disarmament Conference / la Conférence du désarmement). Silahsızlanma Konferansı; sırasıyla, (Fransa, BirleĢik Krallık, ABD ve SSCB’nin 187 Nitekim, uluslararası andlaĢmaların görüĢülmesi ve metinlerinin hazırlanması, bir uluslararası konferans veya bir uluslararası örgüt çerçevesinde gerçekleĢtirilebilmektedir. Bkz. PAZARCI (2001), s. 118 vd.; PAZARCI (2008), ss. 52-55. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, pp. 13-14. 188 Silahsızlanma Konferansı hakkında genel bilgi için bkz. http://www.unog.ch/80256EE 600585943/(httpPages)/2D415EE45C5FAE07C12571800055232B?OpenDocument Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 14 etc.; LAVIEILLE, pp. 95, 100 etc. 71 [29.11.2010]. dıĢiĢleri bakanları tarafından kurulan,) 1959 ila 1960 yılları arasında “On Uluslu Silahsızlanma Komitesi” (the Ten-Nation Committee on Disarmament / le Comité des dix puissances sur le désarmement); 1962 ila 1969 yılları arasında “On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi” (the Eighteen-Nation Committee on Disarmament / le Comité des dix-huit puissances sur le désarmement); 1969 ila 1978 yılları arasında “Silahsızlanma Komitesi Konferansı” (the Conference of the Committee on Disarmament / la Conférence du Comité du désarmement) ve son olarak, 1979 ila 1983 yılları arasında “Silahsızlanma Komitesi” (the Committee on Disarmament / le Comité du désarmement) adı ile faaliyet gösteren komite ve konferansların devamı niteliğindedir189. Silahsızlanma Konferansı; bugün itibariyle, altmıĢ beĢ üye devletin katılımı ile oluĢmaktadır190. 189 Silahsızlanma Konferansı, Silahsızlanma Komitesi’nin halefi sayılabilir. Nitekim, Konferans’ın tanıtımında, kuruluĢ yılı 1979 olarak gösterilmektedir. Bkz. http://www.unog.ch/80256EE600585943 /(httpPages)/2D415EE45C5FAE07C12571800055232B?OpenDocument [29.11.2010]. Ayrıca bkz. LAVIEILLE, pp. 94-95. 190 KuruluĢunda üye sayısı kırktır. Son olarak, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti üyelikten çıkarılmıĢtır. Hemen belirtmemiz gerekir ise, bahsi geçen devletin Konferans’tan ayrılmasına karar verilmesi, bir hayli gecikmiĢtir. Bahse konu gecikmenin nedenini anlamak zordur. Ġlgili karar, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti 1992 yılında resmen dağıldıktan hemen sonra, (bugün ayrı bir devlet olan Karabağ’ı da o dönemde bünyesinde barındıran) Federal Yugoslavya Cumhuriyeti'nin, Konferans’a katılma talebinde bulunması ve talebin Konferans’a katılan devletler tarafından kabul görmemesi üzerine alınmıĢtır. Bkz. http://www.nti.org/e_research/official_docs/ inventory/pdfs/cd.pdf [29.11.2010]. Keza, Makedonya, Slovenya, Hırvatistan, Bosna Hersek, Sırbistan ve Karadağ’dan hiçbiri bugün itibariyle Konferans’a üye değildir. Bkz. http://www.unog.ch/ 80256EE600585943 /(httpPages)/6286395D9F8DABA380256EF70073A846?OpenDocument [29. 11.2010]. Söz konusu devletler, Konferans'a gözlemci olarak davet edilmiĢtir. Bkz. http://www.nti.org/e_research/official _docs/inventory/pdfs/cd.pdf [29.11.2010]. 72 Konferans’a üyelik ve Konferans’ın iĢleyiĢi ile ilgili konular, Konferans toplantısında kabul edilerek yürürlüğe konulan İçtüzük’te (Rules of Procedure / le Reglèment intérieur) düzenlenmektedir191. Silahsızlanma Konferansı ve BM arasında sui generis bir iliĢki bulunmaktadır. Konferans’ın kendi Ġçtüzük’ü ve ayrı bir gündemi bulunmakla birlikte, gündem oluĢturulurken veya herhangi bir konuda karar alınırken BM Genel Kurulu kararları ve (aynı zamanda BM üyesi olan) üye devletlerin teklifleri dikkate alınmaktadır. Keza, bazı hallerde, BM Genel Kurulu, bir meseleyi, etraflıca görüĢülerek sonucun kendisine bildirilmesi amacıyla Silahsızlanma Konferansı’na havale edebilmektedir192. Konferans en az yılda bir kere Genel Kurul’a rapor sunar (Ġçtüzük, madde XLIII vd.). Konferans bütçesi BM bütçesi içerisinde değerlendirilir. Konferans’ın Genel Müdürü, BM Genel Sekreteri’nin özel temsilcisi ve Konferans’ın genel sekreteridir. Konferans’ın sekretarya hizmetleri (Ġçtüzük, madde XIII), BM Genel Sekreterliği’ne bağlı olan Silahsızlanma ile İlgili İşler Ofisi (United Nations Office for Disarmament Affairs / le Bureau des affaires du désarmementdes Nations-Unies) tarafından yürütülmektedir193,194. 191 Son olarak 19.12.2003 tarihinde değiĢtirilen Ġçtüzük metni için bkz. http://www.unog.ch/80256 EDD006B8954/(httpAssets)/1F072EF4792B5587C12575DF003C845B/$file/RoP.pdf [29.11.2010]. 192 GOLDBLAT, p. 15. 193 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.un.org/disarmament/HomePage/about_us/aboutus.shtml [29.11. 2010]. 194 Ofis'in, örneğin, Anti Personel Mayınlar Andlaşması’yla ilgili bazı görevleri de bulunmaktadır. Anti Personel Mayınlar Andlaşması’nın VII. maddesinde, taraf devletlere, bazı bildirimleri düzenli olarak BM 73 Konferans, yıllık toplantılar yapmaktadır. Toplantılar ilki 10 hafta ve diğerleri 7’Ģer haftadan oluĢan 3 oturum halinde gerçekleĢtirilir (Ġçtüzük, maddeler VII ve VIII). Üye olmayan devletler, resmi veya gayrı resmi toplantılara, belli bazı Ģartlara uymak kaydıyla katılabilirler (Ġçtüzük, madde XXXII vd.). Toplantılarda karar alınabilmesi, üye devletlerin oybirliğinin bulunmasına bağlıdır (Ġçtüzük, madde XVIII). Üyelikten çıkarılma kararları da oybirliği ile alınır195 (Ġçtüzük, madde II ve XVIII). Silahsızlanma Konferansı’nın 2010 yılı toplantısı neticesinde hazırlanan Rapor, 14.09.2010 tarihinde tamamlanarak BM Genel Kurulu’na sunulmuĢtur196,197. Genel Sekreterliği’ne iletme zorunluluğu getirilmiĢtir. BM Genel Sekreterliği’nin ilgili birimi de Ofis’tir. Bkz. http://www.unog.ch/80256EE600585943/(httpHomepages)/6A03113D1857348E80256F04006755F6 [29.11.2010]. 195 Ġçtüzük’te, üyelikten çıkarılması hakkında karar verilecek olan devletin oylamaya katılıp katılmayacağı ile ilgili herhangi bir kural bulunmamaktadır. 196 Report of the Conference on Disarmament to the General Assembly of the United Nations, Conference on Disarmament, CD/1900, 14.09.2010, eriĢim için bkz. http://daccess-dds- ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G10/626/68/PDF/G1062668.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Ayrıca, Genel Kurul’a 1993 yılı sonrasında sunulan raporlara eriĢim için bkz. http://www. unog.ch/80256EE600585943/(httpPages)/58FCFA0DC9975CC9C1256F570056A178?OpenDocumen t [29.11.2010]. 197 2010 yılındaki oturumların gündeminde; (a) nükleer silah yarıĢının ve nükleer silahlanmanın sona ermesi, (b) nükleer savaĢın önlenmesi, (c) uzayda silahlanmanın önlenmesi, (d) nükleer silah kullanılması veya kullanma tehdidine karĢı nükleer silah sahibi olmayan devletlerin korunması amacıyla etkili uluslararası düzenlemeler yapılması, (e) yeni kitle imha silah tipleri ve yeni sistemler ile radyolojik silahlar, (f) kapsamlı silahsızlanma programı, (g) silahlanmada Ģeffaflık ve (h) ilgili 74 Silahsızlanma Konferansı ve selefi olan konferans ve komiteler; bazı silahların kontrolu andlaĢmalarının müzakere edilmesi, hazırlanması ve imzaya açılmasında öncü olmuĢtur198: Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması, Çevresel Değişiklik Andlaşması, Biyolojik Silahlar Andlaşması, Kimyasal Silahlar Andlaşması ve Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması gibi. b. Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı199 (Organization for Security and Cooperation in Europe / l'Organisation pour la sécurité et la coopération en Europe), diğer konular bulunmaktadır. Bkz. Report of the Conference on Disarmament to the General Assembly of the United Nations, p. 4 etc. 198 Konferans’ta yapılan çalıĢmalar neticesinde bir andlaĢmanın üzerinde mutabakat sağlandığında, bu andlaĢma, BirleĢmiĢ Milletler üyesi devletler tarafından imza ve katılımın sağlanması amacıyla kabul edilmek üzere Genel Kurul’a gönderilmektedir. AĢağıda ayrıca değinileceği üzere, Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması'nın hazırlanması ve kabulü sürecinde Konferans'ın iĢleyiĢinden kaynaklanan sorunlar ortaya çıkmıĢtır. Gerçekten, bu AndlaĢma metnini farklı gerekçelerle benimsemeyen Hindistan, “veto” olanağını kullanarak, AndlaĢma'nın görüĢüldüğü toplantılar sonucunda olumlu veya olumsuz herhangi bir karar alınmasını sürekli bir biçimde engelleyebilmiĢtir. 199 Konferans'ın toplanmasının arkasında, Avrupa'da kolektif güvenlik sistemi oluĢturma görüĢmeleri bulunmaktadır. ABD ve Müttefikleri, 1950'lerin baĢından itibaren aralarına Federal Almanya Cumhuriyeti'ni alma eğiliminde iken; SSCB, böyle bir geliĢmenin kendi güvenliği açısından tehdit 75 siyasi ve askeri konuların ele alındığı en önemli müzakere platformlarından bir tanesidir200. TeĢkilat’ın en önemli özelliği, kuruluĢunda, hükümetler arası uluslararası örgüt niteliği taĢımamasıdır. Ancak, özellikle son yıllardaki değiĢiklikler ile Konferans'ın bir uluslararası örgüt haline dönüĢtüğü söylenebilir201. TeĢkilat, kuruluĢundaki adı ile Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Konferansı202; 1970'lerden itibaren otuz üç Avrupa devleti, Kanada ve ABD'nin katılımı ile yürütülen, Avrupa'da güvenlik, istikrar ve güvenin arttırılması görüĢmeleri sonucunda ortaya çıkmıĢtır. TeĢkilat'ın faaliyet alanları arasında, siyasi ve askeri mevzuların yanısıra ekonomi ve çevre konuları ile kültürel ve insancıl meseleler de bulunmaktadır203. oluĢturacağını öngörerek Avrupa'nın kolektif güvenliğinin sağlanması amacıyla bir konferans düzenlenmesini talep etmiĢtir. Netice itibariyle, Helsinki’de, 03.07.1973 tarihinde, ilgili devletler Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nda bir araya gelmiĢtir. 200 TeĢkilat hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.osce.org/ [29.11.2010] ve ayrıca http://www .osce.org/publications/sg/2007/10/22286_1002_en.pdf [29.11.2010]. Ayrıntılı bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 95, 100 etc., p. 104 etc.; GÜNDÜZ, s. 674 vd.; Mehmet HASGÜLER, Mehmet B. ULUDAĞ, Devletlerarası ve Hükümetler-DıĢı Uluslararası Örgütler, 2. Baskı, Ankara, Nobel, 2005, s. 218 vd. 201 TeĢkilat tarafından alınan kararların hiçbir hukuki bağlayıcılığının bulunmadığı kabul edilmektedir. Bkz. PAZARCI (2001), ss. 62, 92 ve 105. 202 1994 yılında BudapeĢte’de toplanan Konferansta alınan karar uyarınca, 01.01.1995 tarihinden itibaren, AGĠK’in adı, “Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı” olarak değiĢtirilmiĢtir. Bkz. http://www.osce.org/item/15849.html [29.11.2010]. 203 TeĢkilat’ın silahların kontrolu ile ilgili faaliyetleri ve birimleri ile ilgili olarak bkz. http:// www.osce.org/activities/13014.html [29.11.2010]. Hemen belirtmemiz gerekirse, siyasi açıdan, 76 AGĠT'in askeri ve siyasi konularda müzakere platformu olarak, belki de en önemli iĢlevi, katılımcı devletler arasında güven ve güvenlik arttırıcı önlemlerin204 (confidence and security building measures / les mesures de confiance et de sécurité) görüĢülmesini ve söz konusu alanda birtakım siyasi standartların oluĢturulmasını sağlamasıdır. Nitekim, 01.08.1975 tarihinde Helsinki'de; 19.09.1986 tarihinde Stokholm'de; 21.11.1990 tarihinde Paris'te; 10.07.1992 tarihinde Helsinki'de; 06.12.1994 tarihinde BudapeĢte'de; 03.12.1996 tarihinde Lizbon'da; 19.11.1999 tarihinde Ġstanbul'da yapılan toplantılarda, aynı amaçla birtakım belgeler kabul edilmiĢtir205. Belgeler arasında; Konferans'ın ilk toplantısında, Helsinki'de kabul edilen Nihai Senet206 ile, silahlı çatıĢmalardan, askeri faaliyetlerin yanlıĢ anlaĢılması özellikle, güven ve güvenlik arttırıcı önlemler bakımından TeĢkilat'ın önemli faaliyetleri bulunmaktadır. 204 Güven arttırıcı önlemlerin, genelde güvenlik ile ilgili meseleler çerçevesinde ele alınmasından hareketle, güven ve güvenlik arttırıcı önlemler olarak kullanılabildiği ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 10 etc., 257 vd.; LAVIEILLE, p. 43 etc. Helsinki Nihai Senedi'nde “güven arttırıcı önlemler” ifadesi kullanılmıĢken, takip eden belgelerde “güven ve güvenlik arttırıcı önlemler” ifadesi tercih edilmiĢtir. Güven arttırıcı önlemler ile güven ve güvenlik arttırıcı önlemler; literatürde de genellikle bir diğerinin yerine kullanılagelen kavramlardır. ÇalıĢmamızda “güven ve güvenlik arttıcı önlemler” deyiĢini tercih etmekle birlikte, aksi belirtilmedikçe, her iki kavramı bir diğeri ile aynı anlama gelecek Ģekilde kullanacağız. 205 Bahsi geçen Senetler, uluslararası andlaşma niteliğinde değildir. Bkz. PAZARCI (2001), ss. 92, 103 ve 109. Siyasi açıdan büyük önem taşıyan Belgeler içerisinde; Ġstanbul'da, 16.11.1999 tarihinde kabul edilen, kısaca “Viyana Senedi” olarak adlandırabileceğimiz Senet metni için bkz. Vienna Document 1999 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures, Organization for Securtiy and Co-operation in Europe, FSC.DOC/1/99, Istanbul, 16.11.1999, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/fsc/1999/11/4265_en.pdf [29.11.2010]. 206 01.08.1975 tarihinde kabul edilen, Türkçe’de, “Helsinki Nihai Senedi” olarak kısaltabileceğimiz Senet metni için bkz. Conference on Security and Co-operation in Europe Final Act, Helsinki, 01.08.1975, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/mcs/1975/08/4044_en.pdf [29.11.2010]. 77 veya hesaplanmasından, özellikle askeri faaliyetlerin niteliği hakkında yeterli ve zamanında bilgi sahibi olmamaktan kaynaklanan tehlikeleri azaltmaya katkıda bulunmayı göz önünde bulunduran ve uluslararası tansiyonu düĢürmeyi ve silahsızlanmanın itibarını arttırma gereğini dikkate alan devletler; askeri manevralar ile ilgili olarak, belli Ģartları yerine getirmek kaydıyla, katılımcı diğer devletleri bilgilendirmeyi, askeri manevralara gözlemci göndermeyi ve kabul etmeyi, önemli askeri hareketleri önceden bildirmeyi ve davet üzerine askeri delegasyonlar kabul etmeyi ve göndermeyi kabul etmiĢlerdir (madde II, birinci fıkra). Takip eden Belgelerde burada kabul edilen tedbirler daha detaylandırılmıĢ ve Ģartları daha da ağırlaĢtırılmıĢtır: Stokholm Senedi'nde 207; bildirimler, gözlemciler, kaçınılacak eylemler ve doğrulama tedbirleri ile ilgili olarak, Nihai Senet'e nazaran daha ayrıntılı kurallar getirilmiĢtir. 1990, 1992 ve 1994'te kabul edilen Belgeler ile; bilgi alıĢ veriĢi, risklerin azaltılması, irtibatların güçlendirilmesi, gözlemciler, kaçınılacak eylemler, doğrulama tedbirleri, haberleĢme ve tedbirlerin uygulanması ile ilgili değerlendirme toplantıları konularında daha yoğun sınırlamalar kabul edilmiĢtir208. 207 Stokholm'de, 19.09.1986 tarihinde kabul edilen Senet metni için bkz. Document of the Stockholm Conference on Confidence- and Security Building Measures and Disarmament in Europe Convened in Accordance with the Relevant Provisions of the Concluding Document of the Madrid Meeting of the Conference on Security and Co-operation in Europe, Stockholm, 19.09.1986, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/fsc/1986/09/4261_en.pdf [29.11.2010]. 208 17.11.1990 tarihinde, Viyana'da kabul edilen Senet metni için bkz. Vienna Document 1990 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures Convened in Accordance with the Relevant Provisions of the Concluding Document of the Vienna Meeting of the Conference on Security and Co-operation in Europe, Vienna, 17.11.1990, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/ item/4248.html [29.11.2010]. 78 Yukarıda değinilenler dıĢında, Yeni Bir Avrupa Şartı 209 (Charter of Paris for a New Europe / la Charte de Paris pour une nouvelle Europe), Güvenliğin Siyasi-Askeri Boyutları ile Ġlgili DavranıĢ Kuralları 210, Lizbon Senedi'nde211 güven ve güvenlik arttırıcı önlemler ile ilgili olarak kabul edilen düzenlemeler yer almaktadır. 1980'lerin sonuna gelindiğinde; AGĠK, VarĢova Paktı Örgütü 212 üyesi devletler ile NATO213 üyesi devletlerden müteĢekkil iki kanat arasında, Avrupa'daki Viyana'da, 04.03.1992 tarihinde kabul edilen Senet metni için bkz.Vienna Document 1992 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures Convened in Accordance with the Relevant Provisions of the Concluding Document of the Vienna Meeting of the Conference on Security and Co-operation in Europe, Vienna, 04.03.1992, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/item/4249.html [29.11.2010]. 28.11.1994 tarihinde, Viyana'da kabul edilen Senet metni için bkz. Vienna Document 1994 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures, Organization for Security and Cooperation in Europe, DOC.FSC/2/95, Vienna, 28.11.1994, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/ documents/fsc/1994/11/ 4264_en.pdf [29.11.2010]. 209 la Paris'te, 19.11.1990 tarihinde kabul ġart'ın (Charter of Paris for a New Europe, Paris, 19.11.1990 / Charte de Paris pour une nouvelle Europe, Paris, 19.11.1990) metni için bkz. http://www.osce.org/documents/mcs/1990/ 11/4045_en.pdf [29.11.2010]. 210 BudapeĢte'de, 03.12.1994 tarihinde kabul edilen Kuralların metin için bkz. Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security, Organization for Security and Co-operation in Europe, DOC.FSC/1/95, Budapest, 03.12.1994, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/fsc/1994/ 12/4270_en.pdf [29.11.2010]. 211 Lizbon'da, 03.12.1996 tarihinde kabul edilen Senet metni için bkz. Lisbon Document 1996, Organization for Security and Co-operation in Europe, DOC.S/1/96, Lisbon, 03.12.1996, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/mcs/1996/ 12/4049_en.pdf [29.11.2010]. 212 Varşova Paktı Örgütü, SSCB ile birlikte “Doğu Bloku” olarak adlandırılabilecek Müttefikleri arasında imzalanan VarĢova Paktı neticesinde kurulan bir uluslararası örgüttür. Ayrıntılı bilgi için bkz. HASGÜLER, ULUDAĞ, ss. 217-218; BENNETT, pp. 252-253. Bilinen adı ile “VarĢova Paktı” veya 79 konvansiyonel silahlı kuvvetler konusunda paralel görüĢmelerin yapılabilmesi için bir platform oluĢturmuĢtur. Yürütülen görüĢmeler neticesinde, aĢağıda ayrıca değinileceği üzere, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma, 19.11.1990 tarihinde kabul edilebilmiĢtir. AndlaĢma'nın kabulünü takiben, katılımcı bütün devletlere açık olan, Güvenlik İşbirliği Forumu (Forum for Security Cooperation / Forum pour la coopération en matière de sécurité) oluĢturulmuĢtur214. Bahse konu dönemde, Federal Almanya Cumhuriyeti ile Demokratik Almanya Cumhuriyeti'nin birleĢmesini, Arnavutluk ve Andora’nın katılımı ve SSCB'nin, Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti215 ve Çekoslovakya’nın dağılması216 “VarĢova Güvenlik Paktı”, orijinal olarak, Arnavutluk, Bulgaristan, Çekoslovakya, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Romanya ve SSCB arasında, Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Andlaşması resmi adı ile, 14.05.1955 tarihinde, VarĢova'da imzalanmıĢtır. AndlaĢma metni için bkz. http://avalon.law.yale.edu/20th_century/warsaw.asp [29.11.2010]. Arnavutluk, 1961 yılından itibaren Pakt ve Örgüt çerçevesinde gerçekleĢtirilen toplantılara katılmamıĢtır. Bkz. BENNETT, p. 253. Hemen belirtmemiz gerekirse, 1991 yılında Örgüt resmen dağılmıĢtır. Bkz. HASGÜLER, ULUDAĞ, s. 218; ROWLEY, p. 833. 213 NATO; aĢağıda ayrıca değinileceği üzere, Kuzey Atlantik Andlaşması çerçevesinde, ABD ve Kanada ile bu devletlerin Batı Avrupa'daki müttefiklerinden, Belçika, BirleĢik Krallık, Danimarka, Fransa, Hollanda, Ġtalya, Ġzlanda, Lüksemburg, Norveç ve Portekiz arasında kurulmuĢtur. 214 Forum; kuruluĢunda, Özel Komite ve ÇatıĢma Önleme Merkezi DanıĢma Komitesi'nden oluĢuyorken, 1993 yılında DanıĢma Komitesi lağvedilmiĢ ve Özel Komite kaldırılarak, doğrudan, Forum'a katılmıĢtır. Bkz. http://www.osce.org/fsc [29.11.2010]. 215 ARMAOĞLU (2005), ss. 928-929. 216 ARMAOĞLU (2005), ss. 918-919. 80 izlemiĢtir. Söz konusu geliĢmeler neticesinde, TeĢkilat’ın orijinal olarak üye sayısı otuz beĢ iken, günümüzde bu sayı, elli altıya yükselmiĢtir217. Yukarıda değinilen, 1992 yılında kabul edilen Helsinki Nihai Senedi'nde218; TeĢkilat'ın, ġart'ın VII. Bölümü kapsamında “bölgesel bir düzenleme” olduğu kararlaĢtırılmıĢtır (paragraf XXV). 1996 yılında, Forum'un, silahların kontrolu ile ilgili bir çerçeve metin kabul ettiği ifade edilmiĢtir: Buna göre, çerçeve metinde, silahların kontrolu müzakereleri ve Forum gündeminin silahların kontrolu tedbirlerinin uygulanması ve yeni tedbirlerin eklenmesi ile ilgili olarak geliĢtirilmesi kabul edilmiĢtir219. Forum toplantıları haftada bir gerçekleĢtirilmekte ve toplantılar neticesinde oybirliği ile karar alınmaktadır. Alınan kararlar tavsiye niteliğindedir ve hukuken hiçbir bağlayıcılığı bulunmamaktadır. TeĢkilat faaliyetleri çerçevesinde, üç kıtayı kapsayan tedbir ve tavsiye kararları yanında, bölgesel meseleler ile ilgili tedbir ve tavsiye kararları da alınabilmekte ve Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti örneğinde olduğu gibi, birtakım silahların kontrolu tedbirlerinin uygulanmasına iliĢkin andlaĢmalar müzakere ve kabul edilebilmektedir220. 217 Bkz. http://www.osce.org/who/83 [29.11.2010]. 218 Helsinki'de, 10.07.1992 tarihinde kabul edilen Senet metni için bkz. Helsinki Document 1992: The Challenges of Change, Conference of Security and Co-operation in Europe, Helsinki, 10.07.1992, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/mcs/1992/07/4048_en.pdf [29.11.2010]. 219 GOLDBLAT, p. 17 etc. 220 GOLDBLAT, pp. 17-18. Paris’te, 14.12.1995 tarihinde Bosna Hersek, Hırvatistan ve Yugoslavya Federal Cumhuriyeti tarafından kabul edilen ve imzalanan, baĢlığı, Türkçe’ye, Bosna Hersek’te Barış 81 AGĠT çerçevesinde yürütülen görüĢmeler sonucunda kabul edilmemiĢ olmakla birlikte, açıklık ve Ģeffaflık prensibine dayandığı ve TeĢkilat üyesi devletlerin aktif katılımı ile Ģekillenen, silahların kontrolu ile ilgili kurallar da içeren, bir diğer uluslararası andlaĢma da Açık Semalar Hakkında Anlaşma’dır221. c. Kuzey Atlantik AndlaĢması Örgütü Brüksel Andlaşması'nın, Batı Avrupa'da askeri ve güvenlik iĢbirliğine zemin hazırlaması sonucunda AndlaĢma'nın daha ileri seviyede bir ortaklığa dönüĢtürülmesi amacı ile devam eden görüĢmeler, Kuzey Atlantik Andlaşması'nın ortaya çıkması ile sonuçlanmıĢtır. Kuzey Atlantik AndlaĢması Örgütü (North Atlantic Treaty Organization / l'Organisation du Traité de l'Atlantique Nord), bilinen kısaltması ile “NATO”, Kuzey için Genel Çerçeve Andlaşması olarak çevirebileceğimiz AndlaĢma'nın (the General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, Paris, 14.12.1995) gayri resmi metni için bkz. http://www.ohr.int/dpa/default.asp?content_id=379 [29.11.2010]. Ayrıca bkz. Paola GAETA, Dayton Agreements and International Law, European Journal of International Law, Vol. 7, No. 2, 1996, p. 147 etc. 221 Helsinki’de, 24.03.1992 tarihinde imzalanan AndlaĢma metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/ files.ashx?3649 [29.11.2010]. AGĠK’in söz konusu AndlaĢma hakkında yayınladığı bildiri metni için bkz. http://www. osce.org/documents/html/pdftohtml/15813_en.pdf.html [29.11.2010]. 82 Atlantik Andlaşması'na222 taraf olan devletlerin katılımı ile oluĢan, üyeleri arasında kolektif meşru müdafaa esasına dayanan (maddeler III ve V) bir uluslararası örgüttür. Örgüt, ABD ve Kanada ile müttefiklerinden Belçika, BirleĢik Krallık, Danimarka, Fransa, Hollanda, Ġtalya, Ġzlanda, Lüksemburg, Norveç ve Portekiz tarafından kurulmuĢtur223. Bugün itibariyle, Örgüt'ün üye sayısı yirmi sekizdir224. Fiilen çalıĢamaz hale gelen VarĢova Paktı Örgütü'nün, Soğuk SavaĢ'ın sona ermesi ile birlikte, 01.04.1991 tarihinde resmen dağılmasını225 takiben, günümüze kadar, Arnavutluk, Bulgaristan, 222 VaĢington'da, 04.04.1949 tarihinde imzalanan ve 24.08.1949 tarihinde yürürlüğe giren, resmi adı ile, Kuzey Atlantik Andlaşması'nın (North Atlantic Treaty, Washington, 04.04.1949 / le Traité de l'Atlantique Nord, Washington, 04.04.1949) gayri resmi metni için bkz. http://avalon.law.yale.edu /20th_century/nato.asp [29.11.2010]; ayrıca bkz. http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_ 17120.htm [29.11.2010]. Türkiye’nin Kuzey Atlantik Andlaşması'na taraf oluĢu hakkında bkz. Kuzey Atlantik Andlaşması'na Türkiye Cumhuriyeti'nin Katılmasına Dair Kanun, RG tarihi: 19.02.1952, RG sayısı: 8038. 22.10.1951 tarihli, baĢlığı, Türkçe’ye, Türkiye ve Yunanistan'ın Kuzey Atlantik Andlaşması'na Katılma Protokolü olarak çevrilebilecek Protokol (Protocol to the North Atlantic Treaty on the Accession of Greece and Turkey, 22.10.1951) metni için bkz. http://www.nato.int/cps/en/SID-90070A17-6A28EEAF/natolive/official_texts_17245.htm [29.11.2010]. Örgüt hakkında bilgi için bkz. GÜNDÜZ, s. 658 vd.; HASGÜLER, ULUDAĞ, s. 204 vd.; KELSEN (2008), p. 913 etc.; BENNETT, p. 249; genel bilgi için bkz. KELSEN (2007), pp. 34-52. 223 Örgüt hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. NATO Handbook, NATO Office of Information and Press, Brussels, 2001, eriĢim için bkz. http://www.nato.int/docu/handbook/2001/pdf/handbook.pdf [29.11. 2010]. NATO'nun silahların kontrolu ile ilgili çalıĢmaları hakkında özet bilgi için bkz. http://www.nato. int/cps/en/natolive/topics_48895.htm [29.11.2010]. 224 Bkz. http://www.nato.int/cps/en/SID-1B2956DF-29432B37/natolive/nato_countries.htm [29.11. 2010]. 225 ROWLEY, p. 833. 83 Çek Cumhuriyeti, Estonya, Hırvatistan, Macaristan, Letonya, Litvanya, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya NATO'ya katılmıĢtır226. Örgüt'ün kuruluĢ amacı, Kuzey Atlantik Andlaşması'nın III., IV. ve V. maddeleri ile yakından ilgilidir. Buna göre; AndlaĢma'nın konu ve gayesini daha iyi bir biçimde gerçekleĢtirebilmek amacıyla, taraf devletler, ayrı ayrı ve birlikte, sürekli ve etkili bir yardımlaĢma ile, silahlı saldırılar karĢısında bireysel ve kolektif dayanıklılık kapasitelerini arttıracaktır (madde III). Keza, taraflar, içlerinden herhangi birinin toprak bütünlüğü, siyasi bağımsızlığı veya güvenliği, kendilerine göre tehdit edildiğinde birbirleriyle görüĢ alıĢveriĢinde bulunacaktır (madde IV). Taraflar, Kuzey Amerika veya Avrupa'da içlerinden birine yapılan bir silahlı saldırının227 hepsine birden yapılmıĢ olduğunu kabul edecek; böyle bir saldırının 226 NATO'nun geniĢlemesinin siyasi etki ve sonuçları hakkında bilgi için bkz. Dan REITER, Why NATO Enlargement Does Not Spread Democracy, International Security, Vol. 25, No. 4, Spring, 2001, p. 41 etc. Bkz. http://www.nato.int/cps/en/SID-1B2956DF-29432B37/natolive/nato_countries. htm [29.11.2010]. NATO'ya katılım, Kuzey Atlantik Andlaşması'na taraf olan devletlerin oybirliği ile yeni üyenin Örgüt'e katılmasının talep edilmesine ve bir katılım protokolünün yürürlüğe girmesine bağlıdır (madde X). Davet edilen devlet, ilgili katılım protokolünün (accession protocol / le protocole d'accession) onay belgesini AndlaĢma'nın depoziteri ABD’ye tevdi ederek AndlaĢma'ya taraf olabilir, böylece Örgüt'e üye olarak kabul edilmiĢ olur. Yukarıda belirtilen devletlerden önce de sırasıyla, Türkiye, Yunanistan, Ġspanya ve Federal Almanya Cumhuriyeti NATO'ya katılmıĢtır. 227 Maddede, silahlı saldırı nerede ve hangi güçlere karĢı gerçekleĢirse, yukarıda belirtilen “silahlı saldırı”nın gerçekleĢmiĢ sayılacağı gösterilmektedir. Esas itibariyle, Avrupa veya Kuzey Amerika'da veya tarafların ülkesi veya egemenliğinde ve Yengeç Dönencesi'nin kuzeyindeki herhangi bir alanda gerçekleĢen saldırılar bu kapsama girer (madde VI, birinci fıkra): Bahse konu saldırının Kuzey Atlantik bölgesinde bulunan taraf devlet kuvvetlerine, gemilerine veya uçaklarına yöneltilmiĢ olması gerekir (madde VI, ikinci fıkra). 84 gerçekleĢmesi halinde her birinin, ġart'ın LI. maddesinde228 yer alan bireysel veya kolektif meĢru müdafaa hakkının icrası anlamında kuvvet kullanımı dahil olmak üzere gerekli gördükleri tedbirleri alarak tek baĢlarına veya diğer taraf devletler ile uyumlu bir biçimde saldırıya uğrayan taraf devlet veya devletlere yardım edecek ve Kuzey Atlantik bölgesinin güvenliğini yeniden sağlayacaktır (madde V, birinci fıkra). Böyle bir saldırının ve saldırı neticesinde alınan bütün tedbirlerin derhal BM Güvenlik Konseyi'ne bildirilmesi gereklidir229. Taraf devletlerce alınan tedbirler; bildirimi takiben Güvenlik Konseyi'nin uluslararası barıĢ ve güvenliğin tesisi amacıyla alacağı karara kadar geçerlidir230 (madde V, ikinci fıkra). AndlaĢma'da; taraf devletlerin birbirlerine verdikleri taahhütleri sağlamlaĢtıran diğer bazı yükümlülükler de düzenlenmiĢtir231,232. 228 ġart'ın LI. maddesi; ġart'ın hiçbir kuralının, bir üye devletin silahlı saldırıya maruz kalması halinde, Güvenlik Konseyi uluslararası barıĢ ve güvenliğin sağlanması ile ilgili gerekli tedbirleri alana değin, kendiliğinden var olan bireysel veya kolektif meĢru müdafaa (self defense / l'auto-defense) hakkına halel getirmeyeceğini öngörmektedir. 229 BirleĢmiĢ Milletler üyesi olan taraf devletlerin ġart uyarınca sahip olduğu hak ve yükümlülüklere AndlaĢma ile halel gelmeyeceği belirtilmiĢtir (madde VII). 230 ġart'ın LI. maddesine göre, devletler tarafından meĢru müdafaa hakkı çerçevesinde alınan tedbirlerin derhal Güvenlik Konseyi'ne rapor edilmesi gerektiği gibi, bahse konu tedbirler, Güvenlik Konseyi'nin, gerekli gördüğü hallerde uluslararası barıĢ ve güvenliği (international peace and security / la paix et la sécurité internationales) sağlamak veya yeniden tesis etmek ile ilgili ġart'tan kaynaklanan (ġart'ın VII. bölümü) yetki ve sorumluluğuna halel getirmez. 231 Söz konusu düzenlemeler arasında, uluslararası uyuĢmazlıkların barıĢçıl yollarla çözümü ve uluslararası iliĢkilerde kuvvet kullanımı veya kuvvet kullanımı tehdidinden kaçınılması ile ilgili düzenlemeler yer almaktadır (madde I). Ayrıca, tarafların, devlet yapılarını ve kurumlarını ve bunların üzerine inĢa edildiği prensip ve anlayıĢı güçlendirerek uluslararası barıĢ ve güvenliğe katkıda bulunması, tarafların uluslararası ekonomi siyasetlerinde çatıĢmalardan kaçınmak ve kendi aralarında 85 AndlaĢma'nın uygulanması ile ilgili meseleleri görüĢmek üzere bir Konsey kurulması öngörülmüĢtür233 (madde IX). NATO'nun kuruluĢ ve faaliyetlerinin organizasyonu, AndlaĢma'da öngörülen hedeflerin gerçekleĢtirilebilmesi amacıyla sivil ve askeri kanat olarak ikili bir yapılanma çerçevesinde ĢekillendirilmiĢtir. Kuzey Atlantik Konseyi234 (North Atlantic Council / le Conseil de l'Atlantique Nord) veya diğer bir deyiĢle NATO Konseyi, NATO'nun, yönetimi ile ilgili uğraĢan ve Örgüt'ün siyasal kanadının en yetkili organıdır235. Konsey, toplantılarını, tüm üye ekonomik iliĢkileri güçlendirmeleri (madde II) ve AndlaĢma ile çeliĢen herhangi bir uluslararası andlaĢmanın tarafı olmamaları (madde VIII) gibi yükümlülüklerinin olduğu öngörülmüĢtür. 232 NATO'nun sivil kanadını güçlendirmek amacıyla, 1955 yılından itibaren, NATO üyesi devletlerin veya NATO partneri olan devletlerin parlamentolarından gönderilen temsilcilerin katılımı ile oluĢan NATO Parlamenterler Asamblesi (NATO Parliamentary Assembly / l’Assamblée parlementaire de l'OTAN), NATO üyesi ve partnerlerinin güvenlik politikalarının ve NATO'nun çalıĢma alanı çerçevesinde siyasal entegrasyonlarının sağlanması konusunda faaliyet göstermektedir. Asamble, taraf devletlerin parlamentoları ile doğrudan irtibat kurarak çalıĢmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.nato-pa.int/Default.asp?SHORTCUT=8 [29.11.2010]. 233 AndlaĢma'da Konsey'in alt organlar kurması, ancak bunların içerisinde en kısa sürede bir savunma komitesi kurması öngörülmüĢtür (madde IX). 234 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49763.htm [29.11.2010]. 235 AndlaĢma uyarınca, taraf devletler, AndlaĢma'nın uygulanması ile ilgili meseleleri görüĢmek üzere Konsey'in kurulmasına karar vermiĢtir (madde IX). Dolayısıyla, Konsey, NATO organizasyonunun çekirdek kısmını oluĢturur ve en yetkili organıdır. 86 devletlerin NATO nezdinde görevlendirdiği daimi temsilcileri vasıtasıyla yapmaktadır236. Nükleer Planlama Grubu237 (Nuclear Planning Group / le Groupe des plans nucléaires), Örgüt'ün nükleer silahlar ve nükleer siyaseti konusunda en yetkili otoritedir. Grup, NATO'yu ilgilendiren nükleer meseleler ve nükleer silahların güvenliği gibi konular yanında nükleer silahların kontrolu ve nükleer silahsızlanma konuları ile ilgili toplantılar gerçekleĢtirmektedir238. Örgüt'ün askeri kanadında, Askeri Komite (Military Committee / le Comité militaire); Uluslararası Askeri Personel (International Military Staff / État-major militaire international), Müttefik Harekat Komutanlığı (Allied Command Operations / Commandement allié Opérations) ve Müttefik Dönüşüm Komutanlığı (Allied Command Transformation / Commandement allié Transformation) bulunmaktadır. 236 Konsey toplantıları, üst düzey diplomatik temsilcilerin katılımı ile de gerçekleĢtirilebilir. Bu açıdan, dıĢiĢleri bakanları, savunma bakanları, hükümet veya devlet baĢkanları düzeyinde toplantılar yapılabilmektedir. Konsey toplantılarında ele alınacak konular ile ilgili gerekli çalıĢmaları yapmak üzere Örgüt çerçevesinde birtakım komiteler ve idari birimler oluĢturulmuĢtur. 237 Grup hakkında bilgi için bkz. http://www.nato.int/cps/en/SID-A016C839-6E889EBA/natolive/ topics_50069.htm [29.11.2010]. 238 Söz konusu toplantılar da daimi temsilcilerin katılımı ile yapılır. Grup, büyükelçiler düzeyinde veya savunma bakanları düzeyinde de toplanabilmektedir. 87 NATO üyesi devletler, Örgüt'ün çalıĢma alanına giren ve önemli gördükleri uluslararası meseleleri zirve toplantılarında (summit meetings / les sommets) ele almaktadır239. NATO'nun faaliyet gösterdiği dönem içerisinde, silahların kontrolu andlaĢmaları ile ilgili olarak240, özellikle Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması öncesinde, nükleer silahlar ve silahsızlanma bakımından önemli bir uluslararası örgüt haline geldiği görülmektedir. Bahse konu AndlaĢma'nın kabulünü takiben de özellikle nükleer silahların kurulması, konuĢlandırılması ve VarĢova Paktı Örgütü üyelerine karĢı caydırıcı (detterrent / déterrent) bir unsur olarak elde bulundurulması bakımından önemli bir iĢlevi olmuĢtur. NATO'nun konvansiyonel silahların kontrolu andlaĢmaları ile ilgisi, özellikle, yukarıda farklı vesileler ile değinilen Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında 239 Andlaşma'nın uygulanmasında ve üye devletlerin söz konusu Son olarak, Portekiz'de 19-20.11.2010 tarihleri arasında gerçekleĢtirilen Lizbon Zirvesi neticesinde kabul edilen Belgede, önemli güvenlik sorunları ile ilgili birtakım kararlar alındığı görülmektedir. Belge'de, inter alia, nükleer silahların kullanılması olasılığı halen NATO stratejisi dahilinde kabul edilmekte ve ABD, BirleĢik Krallık ve Fransa'nın elindeki nükleer silahların, NATO üyesi bütün devletlerin teminatı olduğu ifade edilmektedir. Keza, Soğuk SavaĢ sonrasındaki dönemde Avrupa'da konuĢlandırılan nükleer silahların ve NATO stratejisi içerisinde nükleer silahların ağırlığının azaltıldığı ve Rusya'nın elinde, NATO imkanlarına nazaran daha fazla sayıda kısa menzilli füze bulunduğu belirtilmiĢtir. Belgenin tamamı için bkz. Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organisation: Active Engagement, Modern Defence, Lisbon, 20.11.2010, eriĢim için bkz. http://www.nato.int/lisbon2010/strategic-concept-2010eng.pdf [29.11.2010]. Toplantıların dökümü için bkz. http://www.nato.int/docu/comm.htm [29.11.2010]. 240 NATO'nun bu yöndeki çalıĢmalarının bir dökümü için bkz. http://www.nato.int/cps/en/SID- AA2E75DF-B18F8C24/natolive/topics_48895.htm [29.11.2010]. 88 AndlaĢma'dan doğan yükümlülüklerini yerine getirmesinde artmıĢtır. Keza, NATO'nun, üye devletlerin silahların kontrolu andlaĢmalarına uymasının sağlanması konusunda gerekli siyasal tedbirlerin alınabilmesi açısından etkili bir platform olduğu görülmektedir. Nitekim, NATO'nun hayli geniĢ bir faaliyet alanı bulunmaktadır241. Soğuk SavaĢ'ı takip eden dönemde242, NATO'nun Soğuk SavaĢ Dönemi'nde üstlendiği klasik görevlerinin yeniden değerlendirilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıĢtır. Yeniden değerlendirme sürecinde, özellikle Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti'nin dağılması ertesinde yaĢanan silahlı çatıĢmalar243 ve diğer önemli sorunlar neticesinde Örgüt'ün daha farklı bir siyaset izlemesi gerektiği anlaĢılmıĢtır. Dolayısıyla; Avrupa kıtasında, NATO üyesi olmayan devletler ile, geleneksel olarak, NATO çevresi dıĢında düĢünülen, Orta Asya ve Kafkasya'da yer alan bazı devletler 241 NATO, VarĢova Paktı Örgütü gibi, üye devletlerin silahlı kuvvetlerinin yapılanması, oluĢumu, teçhizatı vb. pek çok konuda bir standardizasyon rejimi kurmuĢtur. Aynı amaçla, inter alia, üye devletler arasında ortak bir dil oluĢturulabilmesi için yürütülen çalıĢmalar sonucunda “AAP-6”, “AAP-15”, “AAP-42”, “NTP” ve benzeri standardizasyon andlaĢmaları (standardization agreements / les accords de normalisation), bilinen adı ile “STANAG”lar kabul edilmektedir. Söz konusu AndlaĢmaların tamamının listesi için bkz. http://www.nato.int/cps/en/natolive/stanag.htm [29.11. 2010]. 242 Soğuk SavaĢ'ın sonu ve NATO hakkında bkz. Charles L. GLASER, Why NATO is Still Best: The Future Security Arrangements for Europe, International Security, Vol. 18, No. 1, Summer, 1993, p. 5 etc. 243 Söz konusu silahlı çatıĢma ve NATO hakkında bkz. Bruno SIMMA, NATO, the UN and the Use of Force: Legal Aspects, European Journal of International Law, Vol. 10, No. 1, 1999, p. 1 etc.; A. CASSESE, Ex Iniuria Ius Oritur: Are We Moving Towards International Legitimation of the Forcible Humanitarian Countermeasures in the World Community, European Journal of International Law, Vol. 10, No. 1, 1999, pp. 23-30; Tarcisio GAZZINI, NATO Coercive Military Activities in the Yugoslav Crisis (1992-1999), European Journal of International Law, Vol. 12, No. 3, 2001, p. 391 etc. 89 ile Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da yer alan devletler ile NATO arasında görüĢ alıĢ veriĢinde bulunmak ve sağlıklı bir iletiĢim kurmak amaçlarıyla bazı platformlar oluĢturulmaktadır244: Avrupa Atlantik Ortaklık Konseyi, Akdeniz Diyalogu, Ġstanbul ĠĢbirliği Ġnisiyatifi gibi. Bahse konu platformlar, NATO'nun geniĢleme süreci ile birlikte Rusya ve Ukrayna'nın rahatsızlık duymasına neden olmuĢtur. Özellikle, NATO'nun geniĢlemesi sürecinde Rusya'nın endiĢelerini dile getirmesi üzerine, Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya NATO'ya katılmadan önce Rusya ile NATO üyesi devletler arasında 27.05.1997 tarihinde Karşılıklı İlişkiler, İşbirliği ve Güvenlik Hakkında Kurucu Belge245 imzalanmıĢtır. Taraflar arasında kurulan ortak komisyon, 28.05.2002 tarihinde yerini, NATO üyesi devletler ve Rusya arasında uluslararası güvenlik konuları hakkında karĢılıklı görüĢ alıĢ veriĢinin yapılabildiği NATO-Rusya Konseyi'ne bırakmıĢtır246. Ukrayna ile de aynı amaçla meydana getirilmiĢ Komisyon247 ve Savunma Reformu Komisyonu248 bulunmaktadır. NATO çevresinin Rusya sınırlarına daha da yakınlaĢması anlamına gelen geniĢlemenin ikinci dalgasında Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, 244 Bkz. http://www.nato.int/cps/en/SID-ACD28F5E-88CF037D/natolive/51288.htm [29.11.2010]. 245 Paris'te, 27.05.1997 tarihinde imzalanan Belge (Founding Act on Mutual Relations, Cooperation and Security between NATO and the Russian Federation, Paris, 27.05.1997 / l’Acte Fondateur sur les Relations, la Coopération et la Sécurité Mutuelles entre l'OTAN et la Fédération de Russie, Paris, 27.05.1997) metni için bkz. http://www.nato.int/cps/en/SID-D3746EDB-FE24B/natolive/official_ texts_25468.htm [29.11.2010]. 246 Konsey hakkında bilgi için bkz. http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_50091.htm [29.11. 2010]. 247 Komisyon hakkında bkz. http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_50319.htm [29.11.2010]. 248 Bkz. http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_50320.htm [29.11.2010]. 90 Slovakya, Slovenya'nın 29.03.2004 tarihinde ve son olarak Arnavutluk ve Hırvatistan'ın 01.04.2009 tarihinde Örgüt'e katılmasını takiben, Rusya ile NATO çevresi arasındaki iliĢkiler zedelenmiĢtir. NATO çevresi, Rusya'nın Doğu Avrupa yakınlarında ve Gürcistan etrafında konuĢlu füze sistemleri kaldırılmadan Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'da değiĢiklik yapan AndlaĢma'yı onaylamayı reddetmiĢ; Rusya ise, NATO üyesi devletler yönünden Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'yı tek taraflı olarak askıya almıĢtır249. NATO ve Avrupa Birliği arasında, 2003 yılında, Berlin Artı Düzenlemeleri ve Çerçeve AndlaĢması'nın250 kabul edilmesi sonucunda, Avrupa Birliği belli bazı hallerde, NATO kuvvetlerinden yararlanma imkanına sahip olmuĢtur. Dolayısıyla, NATO'nun siyasi kanadı içerisinde resmen bulunan ve aynı zamanda Avrupa Birliği'ne üye olan devletlerin fiilen Avrupa Birliği tarafından kullanılabilecek silahlı kuvvet kapasitesi geliĢtirdiği görülmektedir. 249 250 Konu hakkında yeri geldikçe daha detaylı bilgi vereceğiz. Çerçeve AndlaĢma'nın (Berlin Plus Agreements and Framework Agreement) NATO Genel Sekreteri ile Avrupa Birliği'nin ilgili BaĢ Temsilcisi tarafından 17.03.2003 tarihinde mektup teatisi yolu ile kabul edildiği ve Avrupa Birliği ile NATO arasında, içlerinde bir güvenlik andlaĢmasının da bulunduğu birtakım belge ve andlaĢmaların kabul edildiği anlaĢılmaktadır. Söz konusu mektuplar, andlaĢma ve belgeler gizli tutulmuĢtur. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.nato.int/docu/ update/2003/03-march/e0317a.htm [29.11.2010]; http://www.nato.int/shape /news/2003/shape_eu /se030822a.htm [29.11.2010]; http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/03-11-11%20 Berlin%20Plus%20press%20note%20BL.pdf [29.11.2010]. NATO ve Avrupa Birliği güvenlik iliĢkileri hakkında kısa bilgi için bkz. Ariel SARI, Status of Forces and Status of Mission Agreements under the ESDP: The EU's Evolving Practice, European Journal of International Law, Vol. 19, No. 1, 2008, p. 67 etc. 91 2. Gözden Geçirme Toplantıları ve Konferansları Uluslararası andlaĢmaların gözden geçirilmesi251 (review of treaties / l'examen des traités) andlaĢmaların yürürlüğe girmesi ve taraflarca öngörülen Ģekilde uygulanması ile yakından ilgili bir konudur. Silahların kontrolu andlaĢmalarının büyük bir çoğunluğunda, söz konusu andlaĢmaların belirli aralıklarla veya taraflardan birinin veya bir kısmının talebi halinde gözden geçirileceğine iliĢkin kurallar bulunmaktadır252. Gözden geçirme toplantıları veya konferansları (review conferences / les conférénces d'examen), uygulamada, ilgili uluslararası andlaĢmanın konu ve gayesinin gerçekleĢip gerçekleĢmediğinin veya ne derecede gerçekleĢtiğinin bizzat andlaĢmanın Dolayısıyla, gözden taraflarınca geçirme değerlendirilmesi toplantıları veya özelliğini konferansları, taĢımaktadır. andlaĢmanın hazırlanması sırasında tarafların öngöremediği bazı koĢulların sonradan ortaya çıkması halinde tarafların görüĢ ve önerilerini birbirleriyle paylaĢması açısından oldukça değerlidir253. 251 Konuyla ilgili olarak bkz. STEIN, p. 373 etc.; GOLDBLAT, p. 18. Ayrıca bkz. LAVIEILLE, p. 143 etc. 252 AĢağıda ayrıntıları ile incelenecek olan, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması (madde VIII, üçüncü fıkra), Biyolojik Silahlar Andlaşması (madde XII), Çevresel Değişiklik Andlaşması (madde VIII) ve diğer pek çok uluslararası andlaĢmada bu yönde kurallar bulunmaktadır. 253 Böylelikle, uluslararası andlaĢmalara uzun süre ile uyulmasının sağlanması hedeflenmektedir. Nitekim, özellikle Soğuk SavaĢ sonrasında uluslararası iliĢkilerde meydana gelen önemli değiĢikliklere rağmen, söz konusu dönemden önce kabul edilerek yürürlüğe girmiĢ ve uygulanan pek çok uluslararası andlaĢma ile ilgili uygulamadaki önemli sorunlar, bahsi geçen yöntemle bertaraf edilebilmiĢtir. 92 Uluslararası andlaĢmalar, kabul edildikleri ve yürürlüğe girdikleri andan itibaren tarafların iradesinden koparak bağımsızlaĢtığından; gözden geçirme konferansları vasıtasıyla bizzat taraflarca, ilgili andlaĢmanın konusu, geçerliliği, yürürlüğü ve uygulanma Ģekli ile ilgili ortaya çıkabilecek birtakım uyuĢmazlıkların önüne geçilebilmesi ve tarafların andlaĢma ve bunların uygulanması üzerindeki kontrolunun devam etmesi sağlanmaktadır254. Kural olarak, bir gözden geçirme konferansı, kendiliğinden, konferansta bir araya gelen devletlerin bir andlaĢmada değiĢiklik yapması yetkisine sahip olması sonucunu doğurmaz255. Genellikle, uluslararası andlaĢmalarda değiĢiklik yapılabilmesi için izlenilmesi gereken usul, bizzat bahse konu uluslararası 254 Gözden geçirme, kanaatimizce, bir uluslararası andlaĢmanın; yürürlüğe girmesinden belli bir süre sonra andlaĢmaya taraf olan bütün devletlerin katılımı ile yapılan bir konferans veya toplantıda, uygulanmasının gözden geçirilerek konu ve gayesinin mümkün olduğu ölçüde gerçekleĢmesini sağlama amacına yöneliktir. Bkz. GOLDBLAT, p. 18. Dolayısıyla, gözden geçirmenin, bir uluslararası andlaĢmanın tamamen yenilenmesi olduğu yolundaki görüĢe katılamıyoruz. Bkz. PAZARCI (2001), ss. 201-202. Kanaatimizce, yukarıda ifade etmeye çalıĢtığımız kavram dikkate alınarak bir uluslararası andlaĢmanın tamamen yenilenmesini revizyon olarak ifade etmek daha isabetli olacaktır. Nitekim, uygulamada, örneğin, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın gözden geçirme konferanslarının hiçbiri, AndlaĢma metnini değiĢtirmeye yönelik veya AndlaĢma'yı değiĢtirmeye yetkili değildir. Kaldı ki, silahların kontrolu andlaĢmaların büyük bir çoğunluğu, andlaşmanın gözden geçirilmesi ile andlaşmada değişiklik yapılmasını ayrı usullere bağlamıĢtır: Anti Personel Mayınlar Andlaşması'nda olduğu gibi (bkz. maddeler XII ve XIII). Sonuç olarak, kanaatimizce, gözden geçirme ile revizyon kavramlarını birbirinden farklı anlamlarda kullanmak daha uygun görünmektedir. 255 GOLDBLAT, p. 18. 93 andlaĢmada düzenlenmektedir256. Örneğin, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması uyarınca, AndlaĢma’nın değiĢtirilebilmesi, öngörülen bazı usul ve Ģekil Ģartlarının gerçekleĢmesine bağlanmıĢtır (madde VIII, birinci ve ikinci fıkralar). Ancak, AndlaĢma’nın uygulanmasını gözden geçirmek üzere, AndlaĢma’nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beĢ yılda bir AndlaĢma’ya taraf olan bütün devletlerin katıldığı Gözden Geçirme Konferansının toplanması zorunludur (madde VIII). Ancak, AndlaĢma'da öngörülen usule uyulmadıkça bahse konu Konferansta dahi AndlaĢma değiĢtirilemez (madde VIII, üçüncü fıkra). Zira, Gözden Geçirme Konferansının böyle bir yetkisi yoktur257. Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'ya göre, AndlaĢma'nın depoziteri Hollanda, usulüne uygun olarak değiĢiklik talebinde bulunulmuĢ olması halinde, değiĢiklik talebini takip eden yirmi bir gün içerisinde değiĢiklik ile ilgili Konferansın toplanmasını temin etmekle yükümlüdür (madde 256 Nitekim, Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi uyarınca, andlaĢmalarda değiĢiklik yapılabilmesi, kural olarak, andlaĢmanın taraflarının buna karar vermiĢ olmasına bağlıdır (madde IXL). 257 Keza, aynı AndlaĢma’ya göre, AndlaĢma belli bir süre yürürlükte kalacağından, yürürlük süresinin sonunda; AndlaĢma’nın belirli süre veya sürelerle veya sınırsız süreli olarak yürürlükte kalmasının AndlaĢma’nın yürürlük süresinin sonunda taraf devletlerin tamamının katılacağı bir konferansta kararlaĢtırılması gerekmektedir (maddeler VIII ve XI). Dolayısıyla, 1995 yılında toplanan gözden geçirme konferansının adı, Türkçe’ye Gözden Geçirme ve Süre Uzatımı Konferansı olarak çevirebileceğimiz, Review and Extension Conference (la Conférence d'examen et de prorogation) olmuĢtur. Söz konusu Konferans da dahil olmak üzere, Nükleer Silahların Yayılması'nın Önlenmesi Andlaşması çerçevesinde, toplam sekiz Gözden Geçirme Konferansı, sırasıyla, 1975, 1980, 1985, 1990, 1995, 2000, 2005 ve son olarak 2010 yılında toplanmıĢtır. Bkz. http://www.nti.org/h_ learnmore/npttutorial/chapter04_01.html [29.11.2010]. Ayrıca bkz. http://www.un.org/en/conf/npt/ 2010/ [29.11.2010]. 94 XXII, birinci fıkra ve madde XXI, üçüncü fıkra). Ayrıca, aynı AndlaĢma'ya göre, taraf devletlerden bir tanesi AndlaĢma'dan çekilme talebine bulunduğunda, talebi takip eden en geç yirmi bir gün içerisinde, çekilme ile ilgili sorunları görüĢmek üzere depoziter bir Konferansın toplanmasını sağlamalıdır (madde XXI, dördüncü fıkra). Biyolojik Silahlar Andlaşması'na göre, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini takip eden beĢinci yılda veya taraf devletlerin çoğunluğu tarafından talep edilir ise daha erken bir tarihte, taraf devletlerin tamamının katılımı ile bir Gözden Geçirme Konferansı toplanacaktır258 (madde XII). Çevresel Değişiklik Andlaşması, AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren beĢinci yılda, taraf devletlerin tamamının katılacağı bir Gözden Geçirme Konferansının toplanmasını öngörmektedir259 (madde VIII). Çevresel Değişiklik Andlaşması'na taraf devletler; AndlaĢma'da belirtilen değiĢiklik usulüne (madde VI) aykırı davranmamak Ģartıyla, ilgili değiĢiklik teklifinin AndlaĢma'ya uygun olarak toplanacak Gözden Geçirme Konferansında ele alınmasının mümkün olduğunu kabul etmiĢtir260. Keza, kara mayınları konusunu incelerken aĢağıda değinilecek olan Gayri 258 Nitekim, maddeye uygun olarak, ilk Gözden Geçirme Toplantısı 1980 yılında yapılmıĢ, takiben 1986, 1991, 1996, 2001 ve 2006 yıllarında olmak üzere toplam altı Gözden Geçirme Toplantısı gerçekleĢtirilmiĢtir. Bkz. http://www.unog.ch/80256EDD006B8954/(httpAssets)/66E5525B50871CA EC1257188003BDDD6/$file/BWC_Text_Additional_Understandings.pdf. [29.11.2010]. 259 AndlaĢma'ya katılım öngörülen düzeyde olmadığı için, Birinci Gözden Geçirme Konferansı ancak 1984 yılında toplanabilmiĢtir. AndlaĢma'ya taraf devlet sayısı kırk beĢ iken, Konferans'a sadece otuz beĢ devlet temsilcisinin katıldığı belirtilmiĢtir. Bkz. http://www.sunshine-project.org/enmod/primer. html [29.11.2010]. 260 AndlaĢma'nın VIII. maddesi ile ilgili Mutabakat Muhtırası'nda yer alan yorum kuralı aynı yöndedir. Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/environ1.html [29.11.2010]. Eğer, 95 İnsani Silahlar Andlaşması’na göre, Gözden Geçirme Konferansı, usulüne uymak Ģartıyla, AndlaĢma’da değiĢiklik yapılması konusunda karar almaya da yetkilidir261 (madde VII, üçüncü fıkra). Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'ya göre, AndlaĢma'nın depoziteri olan Hollanda, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢinden itibaren kırk altı hafta sonra ve sonrasında her beĢ yılda bir, AndlaĢma'nın uygulanmasının gözden geçirilmesi ile ilgili bir Konferans düzenlenmesini sağlayacaktır (madde XXI, birinci fıkra). AndlaĢma'ya göre, depoziterin, kendiliğinden veya taraf devletlerden birinin talebi üzerine Olağanüstü Konferans toplama yetkisi de bulunmaktadır262 (madde XXI, ikinci fıkra). Anti Personel Mayınlar Andlaşması'na göre, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini takip eden her beĢ yılda bir BM Genel Sekreteri'nin daveti üzerine Gözden Geçirme Konferansı toplanacaktır (madde XII). Ancak, taraf devletlerin AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesini takiben, ilk Gözden Geçirme Konferansı toplanana kadar yılda bir defa BM Genel Sekreteri'nin çağrısı üzerine bir araya gelmesi zorunludur263 (madde XI). genel kabul, gözden geçirme konferanslarında ilgili uluslararası andlaĢmanın tamamen veya kısmen değiĢtirilebileceği yönünde olsa idi, hiç kuĢkusuz, böyle bir mutabakat muhtırasının kabulüne de ihtiyaç olmayacaktı. 261 AndlaĢma’da açıkça düzenlendiğinden dolayı, Gözden Geçirme Konferansının değiĢiklik yetkisinin olduğu anlaĢılmaktadır. 262 Ancak, bahse konu Konferans, depoziterin davetiyesinin bildiriminden itibaren on beĢ gün içerisinde toplanmalı ve en fazla üç hafta sürmelidir (madde XXI, ikinci fıkra). 263 Fakat, uygulamada, AndlaĢma'ya göre toplantı çağrılarını yapmak ile görevli olan BM Genel Sekreteri'nin, devletlerden gelen talep üzerine, AndlaĢma'ya uygun olarak 2004 ve 2009 yıllarında 96 3. AndlaĢmaların Tarafları ve Çok Taraflılık Kural olarak, diğer uluslararası andlaĢmalarda olduğu gibi, çok taraflı, silahların kontrolu andlaĢmaları, bölgesel andlaĢmalar bir tarafa ilgili bütün devletlerin katılımına açıktır264. Çok taraflı silahların kontrolu andlaĢmalarının evrensel olarak uygulanması gerekliliğine iĢaret eden prensip de tüm devletlerin söz konusu uluslararası andlaĢmalara katılmasını zorunlu kılmaktadır265. Çok taraflı uluslararası andlaĢmalara taraf olmanın, ilgili andlaĢmanın taraflarının biri veya birkaçı, diğer bir veya birkaç taraf devleti tanımıyor ise hukuki sonuçların ne olacağı, Uluslararası Hukukun en tartıĢmalı konularından bir tanesini oluĢturmaktadır266. Uygulamada, silahların kontrolu ile ilgili çok taraflı uluslararası andlaĢmalara taraf olunması bakımından böyle bir sorun ile karĢılaĢılma olasılığı Gözden Geçirme Konferansı düzenlenmiĢ olmasına rağmen, taraf devletlere çağrıda bulunarak yıllık toplantıların yapılmasına devam edilmesini sağladığı görülmektedir. AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği 1999 yılını takiben, son Gözden Geçirme Konferansı toplantısından önce, 2008 yılına kadar yıllık toplantılar yapılagelmiĢtir. Bahse konu Konferans ve toplantıların listesi için bkz. http://www.arabic. icbl.org/index.php/icbl/Treaties/MBT/Annual-Meetings [29.11.2010]. 264 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde VI. 265 GOLDBLAT, p. 5. 266 Tanıma hakkında etraflı bilgi için bkz. LÜTEM, s. 139 vd.; MERAY (1968), s. 265 vd.; PAZARCI (2008), s. 336 vd.; Hüseyin PAZARCI, Uluslararası Hukuk Dersleri, III. Kitap, 3. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 1999, s. 2 vd.; ÇELĠK, s. 233 vd.; Ömer Ġ. AKĠPEK, Devletler Hukuku: II. Kitap Devlet, 2. Baskı, Ankara, BaĢnur Matbaası, 1965, s. 95 vd.; OPPENHEIM (1905), p. 108 etc.; SHAW, p. 368 etc.; Colin WARBRICK, “States and Recognition in International Law”, International Law (editor Malcolm EVANS), 2nd Edition, New York, Oxford University Press, 2006, p. 217 etc.; BONFILS, p. 403 etc.; BRY, pp. 37, 84 etc.; ROUSSEAU, p. 291 etc.; COMBACAU, SUR, p. 289 etc.; DUPUY, p. 96 etc. 97 diğer andlaĢmalardan farksızdır. Örneğin, Nükleer Silahların Yayılması Andlaşması'na katılırken, Bahreyn, Kuveyt ve Mısır, AndlaĢma'ya katılmalarının hiçbir Ģekilde Ġsrail devletini kendilerinin resmen tanıdığı anlamına gelmeyeceğini beyan etmiĢtir. Ancak, Ġsrail, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nı imzalamamıĢ ve AndlaĢma'ya hiçbir zaman taraf olmamıĢtır267. Çok taraflı silahların kontrolu andlaĢmaları, silahların kontrolu tedbirlerinin konuluĢ amaçlarına ulaĢılması, tedbirlerin uygulanması ve uygulamanın denetlenebilmesi amacıyla, öteden beri önem verilen bir konu olmuĢtur. Örneğin, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması, hazırlık safhasında, SSCB, ABD ve BirleĢik Krallık arasında üç taraflı olarak hazırlanmıĢken diğer devletlerin de katılımına açılmıĢ ve nükleer denemeler ile ilgili olarak önemli bir mesafe kat edilmesine böylece katkıda bulunulmuĢtur268. 267 Bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf/NPT%20(in%20alphabetical%20 order)?OpenView [29.11.2010]. 268 Konu hakkında bkz. Rebecca JOHNSON, “Arms Control Through Multilateral Negotiations”, Arms Control: New Approaches to Theory and Policy (editor Nancy GALLAGHER), Reprint, London, Franck Cass Publishers, 2002, pp. 83-115. 98 4. Halefiyet Halefiyet269 (succession), özellikle SSCB; Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti ve Çekoslovakya’nın parçalanması sonucunda silahların kontrolu andlaĢmaları bakımından önem kazanmıĢ ve andlaĢmaların geçerliliği, hangi devletlere, ne Ģekilde uygulanacağı gibi konuların gündeme gelmesine neden olmuĢtur. Keza, Çin ve Tayvan arasındaki uyuĢmazlıklar ile Doğu ve Batı Almanya’nın birleĢmesinde de benzeri sorunlar gündeme gelmiĢtir. Halefiyet ile ilgili en önemli meseleler ise, hemen yukarıda verilen örneklerden de önce, bağımsızlığını kazanarak vesayet altında olmaktan çıkan devletler bakımından söz konusu olmuĢtur270. Özellikle, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması gibi uluslararası andlaĢmalarda, andlaĢmaya taraf devletin ortadan kalkması halinde, bahse konu devletin, var ise haleflerinin andlaĢmaya katıldıklarını açıkça beyan etmeleri oldukça önem taĢımaktadır271. 269 Halefiyet konusunda bkz. MERAY (1968), ss. 537-541; PAZARCI (2008), s. 350 vd.; ÇELĠK, s. 59 vd.; OPPENHEIM (1905), p. 119 etc.; SHAW, p. 861 etc.; BROWNLIE, p. 637; BONFILS, p. 111 etc.; BRY, p. 82 etc.; ROUSSEAU, p. 264 etc.; COMBACAU, SUR, p. 437 etc.; DUPUY, p. 49 etc., pp. 58-62. Ayrıca bkz. Matthew C.R. CRAVEN, The Problem of State Succession and the Identity of States Under International Law, European Journal of International Law, Vol. 9, No. 1, 1998, p. 142 etc.; Roda MUSHKAT, Hong Kong and Succession of Treaties, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 46, Issue 1, 1997, p. 181 etc. 270 PAZARCI (2008), s. 350; PAZARCI (2001), s. 56. 271 Örneğin, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması bakımından, BirleĢik Krallık'tan tamamen ayrılmadan bağımsızlığını kazanan Bahamalar, 11.08.1976 tarihinde BirleĢik Krallık'a gönderdiği nota ile AndlaĢma ile bağlı olduğunu ilan etmiĢtir. Bkz. http://unhq-appspub- 99 SSCB’nin dağılmasının hemen ardından, Rusya'nın, 1992 yılı baĢında, silahların sınırlandırılması ve silahsızlanma alanındaki iki taraflı ve çok taraflı uluslararası andlaĢmalarda öngörülen yükümlülüklerin yerine getirilmesi bakımından, kendisinin, SSCB’nin halefi olduğunu resmen ilan ettiği ifade edilmiĢtir272. SSCB’nin dağılmasının ardından ortaya çıkan, Rusya dıĢındaki devletlerin bazılarına SSCB’den kalan nükleer silahların akıbeti ile ilgili olarak, aĢağıda etraflıca değinileceği üzere, 1997 yılında kabul edilen Mutabakat Muhtırası ile; SSCB’nin halefi sıfatıyla, Rusya ile birlikte Beyaz Rusya (Belarus), Kazakistan ve Ukrayna bakımından Anti Balistik Füze Andlaşması’nın geçerli olduğu kabul edilmiĢtir273. Belirtmemiz gerekirse, bahse konu devletler içerisinde Ukrayna; Kazakistan veya Beyaz Rusya'ya (Belarus) nazaran daha geç bir tarihte nükleer silahlardan arınabilmiĢtir274. Halefiyet, özellikle uluslararası andlaĢmalarda halefiyet ile ilgili en önemli uluslararası andlaĢma, Viyana’da, 23.08.1978 tarihinde imzalanan, Andlaşmalar 01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf/e03053a22d4bf8478525688f00693182/9137d85bd8050b558525 688f006d2620?OpenDocument [29.11.2010]. 272 GOLDBLAT, p. 90. 273 GOLDBLAT, pp. 67-77. 274 Beyaz Rusya (Belarus) ve Kazakistan'ın nükleer silahsızlanma hedeflerini 1992 yılı içerisinde gerçekleĢtirdiği, Ukrayna'nın ise 1994 yılında nükleer silahlardan arındığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 4 etc.; CROFT, p. 143. AĢağıda bu konuyu daha ayrıntılı olarak inceleyeceğiz. 100 Bakımından Devletlerin Halefiyeti ile İlgili Sözleşme'dir275. Ancak, AndlaĢma’ya devletlerin katılımı çok düĢük bir seviyededir276. Hemen belirtmemiz gerekirse, bahsi geçen AndlaĢma'ya düĢük katılımın dıĢında, halen, ülkelerin el değiĢtirmesi, ayrılma ve birleĢme konuları ile ilgili olarak genel kabul gören ve uygulanan uluslararası örf ve adet kurallarının olmadığı görülmektedir277. Böyle hallerde, ortaya çıkan yeni devlet ile selef devlet arasındaki bağların düzeyine göre, her bir duruma özgü, ayrı bir uygulamaya gidildiği görülmektedir. 275 AndlaĢma’nın (Convention on Succession of States in Respect of Treaties (with annex), Vienna, 23.08.1978 / la Convention sur la succession d'États en matière de traités (avec annexe), Vienne, 23.08.1978) hazırlanıĢ ve kabul ediliĢ süreci ile ilgili olarak bkz. http://treaties.un.org/pages/ iewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXIII-2&chapter=23&lang=en [29.11.2010]. AndlaĢma metni için bkz. http://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%201946/volume-1946-I-33356-English. pdf [29.11.2010]. AndlaĢma'nın hazırlanmasında, Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi'nde olduğu gibi, Uluslararası Hukuk Komisyonu önemli bir rol oynamıĢtır. AndlaĢma’yı imzalayan devlet sayısı on dokuz; bugün itibariyle, AndlaĢma’ya taraf olan devlet sayısı yirmi ikidir. Bkz. http://untreaty. un.org/ilc/summaries/3_2.htm [29.11.2010]. 276 DüĢük katılımın nedeni, konu hakkında devletlerin birbirinden farklı görüĢlerinin birleĢtirilmesinin zorluğudur. Zira, yeni bir devletin, selefi olan bir baĢka devletin ortaya çıkması halinde, hangi uluslararası andlaĢmaların sonuncu devlet bakımından geçerli ve yürürlükte olacağı, uygulamada ve tarihte, genellikle, her olay ile ilgili ayrı bir çözüme bağlanmıĢ ve büyük bir çoğunlukla, yeni devletin iradesine öncelik tanınmıĢtır. Bkz. PAZARCI (2008), ss. 351-353. 277 PAZARCI (2008), s. 353. 101 5. Depoziterler Ġki taraflı uluslararası andlaĢmalarda ve sayıca pek az çok taraflı uluslararası andlaĢmada, her bir taraf, diğer tarafta kalacak andlaĢma kopyası için andlaĢmaya imza koyarak andlaĢma metnini resmileĢtirir ve onay belgelerini diğer tarafa veya taraflara göndererek andlaĢmanın bağlayıcılık kazanması ve yürürlüğe girmesi sağlanır278. Görüldüğü gibi, bahsi geçen usul, çok taraflı uluslararası andlaĢmalar yönünden pratik olmadığı gibi, bir uluslararası andlaĢma ile ilgili taraflarca yapılacak iĢlemler yukarıda sayılanlarla sınırlı değildir. Ġlgili uluslararası andlaĢmanın taraflarından biri andlaĢmadan çekilebilir, andlaĢmayı feshedebilir veya önceden taraf olan bir devletin halefi olduğunu ilan edebilir. Çok taraflı uluslararası andlaĢmalarda bütün iĢlemlerin her bir devlet tarafından ayrı ayrı yapılması hayli zordur. Dolayısıyla, görevleri arasında imzaları kabul etmek; onay, kabul, tasdik ve katılma belgelerini almak; imzacı devletlere her bir imzayı, her bir bildirimi ve sözleĢmenin yürürlük tarihini bildirmek; halefiyet ile ilgili bildirimler, fesih, çekilme ve tadilat talebi bildirimleri dahil diğer her türlü bildirimi almak ve ilgililere iletmek279 olan bir depoziterin (depositary / le dépositaire) belirlenmesi yoluna gidilmektedir280. 278 Uluslararası andlaĢmaların yazılı olarak yapılması, genel kuraldır (Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde II, birinci fıkranın a bendi). Yazılı olarak yapılan uluslararası andlaĢmalarda genel olarak uygulanan bu usul ve diğer usuller için bkz. PAZARCI (2001), ss. 115, 120-138 vd. 279 Depoziterlerin görev ve yetkileri arasında, ilgili uluslararası andlaĢmada belirlenenlerin yanında hangi görev ve yetkilerinin olduğu, Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi'nde tarif edilmektedir 102 Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması, aĢağıda ayrıca değinileceği üzere, orijinal olarak, SSCB, ABD ve BirleĢik Krallık arasında görüĢülüp hazırlanmıĢtır. Ancak, bahsi geçen üç taraflı AndlaĢma’ya, diğer devletlerin de taraf olarak katılma isteği karĢısında, söz konusu üç devlet orijinal taraf olarak tanımlanmıĢ ve depoziter olarak belirlenmiĢtir (madde III, ikinci fıkra). Depoziterin sadece bir devlet (hükümet) olarak belirlenmesi de mümkündür. Nitekim, 1925 yılında kabul edilen Cenevre Protokolü’nün depoziteri Fransa Hükümeti olarak belirlenmiĢtir (beĢinci paragraf). Keza, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma’nın depoziteri Hollanda Krallığı’dır (madde XXII, birinci fıkra). Bir uluslararası andlaĢmanın depoziterinin belli bir kurum veya kuruluĢun müdürü veya (genel) sekreterliği olarak belirlenmesi mümkündür. Örneğin, Nükleer Materyalin Fiziksel Korunması Hakkında Andlaşma'nın depoziteri UAEA Genel Müdürü'dür (madde XXIII). Yaygın uygulama, çok taraflı uluslararası andlaĢmaların depoziteri olarak BM Genel Sekreteri'nin tercih edilmesidir. Örneğin, Kimyasal Silahlar Andlaşması’nın depoziteri BM Genel Sekreteri’dir (madde XXIII). (madde LXXVII). Depoziterin yükümlülüklerini ne Ģekilde yerine getireceği de yine Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi'nde belirlenmiĢtir (madde LXXVI, ikinci fıkra). 280 Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. PAZARCI (2008), ss. 61, 63; PAZARCI (2001), ss. 133- 134 vd.; BROWNLIE, p. 588; COMBACAU, SUR, pp. 121, 139. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 6 etc. Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi'ne göre, depoziterin kim olacağını andlaĢmanın tarafları kararlaĢtıracaktır. Buna göre, depoziter, bir veya birden fazla devlet, bir uluslararası örgüt veya bir uluslararası örgütün en yetkili idari amiri olabilir (madde LXXVI, birinci fıkra). 103 Depoziter, ilgili uluslararası andlaĢmanın BM Genel Sekreterliği’nde kaydedilmesi için gerekli olan iĢlemleri yaptırır281. 6. Çekinceler ve Beyanlar Çok taraflı uluslararası andlaĢmaları imzalarken, kabul ederken, onaylarken veya söz konusu andlaĢmalara katılırken veya halefiyet bildiriminde bulunarak taraf statüsü kazanırken, bir devlet, andlaĢmanın bir veya birkaç maddesine çekince (reservation / la réservation) beyanında bulunarak, tek taraflı bir irade açıklaması ile, andlaĢmanın kendisine uygulanacak bazı hükümlerini kendi açısından değiĢtirebilir veya kendisini bahse konu hükümlerden istisna edilebilir282. 281 GOLDBLAT, p. 6. Örnek olarak bkz. Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması, madde III, altıncı fıkra; Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması, madde IX, altıncı fıkra; Kimyasal Silahlar Andlaşması, madde XXIII, c bendi. Anti Personel Mayınlar Andlaşması (madde XXI) ve Salkım Bombaları Andlaşması’nın (madde XXII) depoziteri olarak BM Genel Sekreteri seçilmiĢtir. Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi'nin ilgili kuralı (madde LXXVII, birinci fıkranın g bendi), depoziterin görevleri arasında, burada ifade ettiğimiz üzere, ilgili uluslararası andlaĢmanın kaydının yaptırılmasını da içerdiğinden, bahsi geçen AndlaĢmalarda, andlaĢmanın kaydedileceği ile ilgili bir kural bulunmamakla birlikte ġart’ın CII. maddesinin birinci fıkrası karĢısında, depoziterin belirlenmiĢ olması nedeniyle AndlaĢmaların kaydedilmesi gerektiği anlaĢılmaktadır. 282 Çekince, Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi'nde, adına veya nasıl nitelendirildiğine bakılmaksızın, bir uluslararası andlaĢmanın imzalanması, onaylanması, kabul edilmesi, uygun bulunması veya bir uluslararası andlaĢmaya katılınması halinde, uluslararası andlaĢmanın belli kural veya kurallarının bahse konu devlete uygulanmayacağını veya değiĢtirilerek uygulanacağını içeren tek taraflı irade beyanları olarak tanımlanmıĢtır (madde II, birinci fıkranın d bendi). Usulüne uygun olarak 104 Selef devlet tarafından beyan edilen çekinceler, halef devlet aksi yönde bir beyanda bulunmadıkça, halef devlet için de geçerli olmaya devam eder283. Genel olarak, çekinceler, ilgili uluslararası andlaĢma tarafından açıkça izin verildiği veya andlaĢmada bir kural bulunmuyor ise beyan edilen çekince, ancak ilgili uluslararası uluslararası andlaĢmanın konu ve amacına uygun ise geçerli olur284. Depoziter, en azından Ģekli olarak bir çekincenin kabul edilebilir olup olmadığına karar verebilir ve çekince beyanını diğer taraf devletlere bildirir ve tarafların, var ise yanıtlarını kaydeder285. konulmuĢ ve kabul edilmiĢ çekinceler, çekince koyan devlet ve çekinceyi kabul eden devletler açısından, uluslararası andlaĢmanın çekince doğrultusunda uygulanması sonucunu doğurur (madde XXI, birinci fıkra). Çekinceler hakkında bilgi için bkz. LÜTEM, ss. 95-96; Seha L. MERAY, Devletler Hukukuna GiriĢ, C. II, 4. baskı, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975, ss. 116-122; ÇELĠK, s. 123 vd.; PAZARCI (2008), s. 84 vd.; PAZARCI (2001), ss. 169-172; SHAW, p. 821 etc.; BROWNLIE, pp. 584-587; Malgosia FITZMAURICE, “The Practical Working of the Law of the Treaties”, International Law (editor Malcolm EVANS), New York, 2006, p. 187 etc., pp. 204-208; ROUSSEAU, pp. 39-41; COMBACAU, SUR, pp. 134-138; DUPUY, p. 296 etc.; TUNKIN, p. 70 etc. 283 GOLDBLAT, p. 9. Andlaşmalar Bakımından Devletlerin Halefiyeti ile İlgili Sözleşme'de yer alan kural da aynı yöndedir (madde XX, birinci fıkra). 284 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi de aynı yönde bir kural içermektedir (madde XIX). Uluslararası Adalet Divanı; Soykırım Andlaşması'na Konulan Çekinceler ile ilgili, 28.05.951 tarihinde verdiği Danışma Görüşü'nde (Reservations to the Genocide Convention, Advisory Opinion / Réserves à la Convention sur le Génocide, avis consultatif) çekinceler ile ilgili bazı önemli hususlara değinmiĢtir. Karar metni için bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/12/4283.pdf [29.11.2010]. 285 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde LXXVII, ikinci fıkranın d ve e bentleri. 105 Çekincelere itiraz edilebilir286. Uluslararası andlaĢmaya çekince beyanında bulunan devlet, söz konusu çekincenin andlaĢmanın konu ve amacına uygun olması Ģartıyla, andlaĢmaya taraf olan diğer devlet veya devletlerin bir bölümünün itirazına rağmen andlaĢmaya taraf olmaya devam eder287. Taraflardan biri, bir çekincenin andlaĢmanın konu ve gayesine (object and purpose / le but et l’objet) aykırı olduğu kanaatinde ise çekince beyanında bulunan devleti bahse konu andlaĢmanın tarafı olarak değerlendirmeyebilir288. Çekince veya çekince beyanına itiraz her zaman geri alınabilir 289. Buna iliĢkin örnek olaylar, aĢağıda da değinileceği üzere, kimyasal ve bakteriyolojik (biyolojik) silahlar ile ilgili Cenevre Protokolü’nde yaĢanmıĢtır. Birtakım çok taraflı andlaĢmalar, çekince koymayı açıkça yasaklamaktadır. Örneğin, Anti Personel Mayınlar Andlaşması uyarınca, AndlaĢma'ya çekince konulması yasaktır (madde XIX). Bununla birlikte, bazı devletler, bir uluslararası andlaĢmada çekince konulması yasaklanmıĢ olsa bile, andlaĢmaların önemli bazı 286 Çekinceye itiraz eden devlet, kendisi ile çekince koyan devlet arasında, ilgili andlaĢmanın yürürlüğe girmediğine karar vermedikçe, sanki çekince hiç konulmamıĢ gibi, andlaĢma hükümleri ilgili devletlere uygulanır (Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XX, dördüncü fıkra ve madde XXI, üçüncü fıkra). 287 Meğer ki, itiraz eden devlet veya devletler, çekince koyan devlet ile aralarında, ilgili andlaĢmanın yürürlüğe girmediğine karar vermiĢ olsun (Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XXI, üçüncü fıkra). 288 Böyle bir durumda, itiraz eden devlet ile çekince koyan devlet arasında ilgili andlaĢma yürürlüğe girmez (Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XX, dördüncü fıkranın b bendi). 289 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XXII. 106 kurallarını nasıl yorumladıklarına iliĢkin açıklayıcı beyanlarda bulunmaktadırlar290. Örneğin, Kimyasal Silahlar Andlaşması'na göre, AndlaĢma'nın hiçbir maddesine çekince konulamaz291 (madde XXII). Bununla birlikte, ABD'nin AndlaĢma'yı onaylaması sürecinde; Senato, ABD'nin kimyasal silah üretim tesislerinin incelenmesinin reddedilebileceğini ve eğer inceleme izni verilir ise bahse konu tesislerden hiçbir örneğin ABD ülkesi dıĢına çıkarılamayacağını beyan ederek AndlaĢma'ya ABD'nin taraf olmasına onay vermiĢtir292. Kanaatimizce, içeriği ve niteliği itibariyle, Senato'nun ilgili kararında yer alan Ģartlar, bir çekince niteliğindedir. Dolayısıyla, çekince niteliğinde olan bahse konu beyanların hiçbir geçerliliği ve bağlayıcılığı bulunmamaktadır. Bazı çok taraflı andlaĢmalarda, çekinceler ile ilgili herhangi bir kural bulunmamaktadır. Örneğin, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nda çekinceler ile ilgili hiçbir kural yoktur. Çok taraflı uluslararası andlaĢmaların konu ve gayesi ile bağdaĢtığı ölçüde, taraf devletlerin ilgili andlaĢma kurallarının bir veya birkaçına çekince koyabileceği kabul edildiğinden AndlaĢma'ya 290 GOLDBLAT, p. 7. 291 AĢağıda değinileceği üzere; AndlaĢma'nın “kimyasal maddeler”, “doğrulama” ve “gizlilik” ile ilgili Ekleri bulunmaktadır. Çekince yasağına iliĢkin maddede, Eklere çekince konulması, konulmak istenen çekincenin, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile bağdaĢabilmesi Ģartına bağlanmıĢtır (madde XXII). Kural açıkça AndlaĢma'da yazılı olmasa idi, AndlaĢma'nın ayrılmaz bir parçası olan Eklere (madde XXVII) de ana kural gereği çekince konulması yasaklanmıĢ olacaktı. 292 24.04.1997 tarihinde, Senato'da yapılan oylamada, yetmiĢ altı oya karĢılık yirmi dört oy ile kabul edilen karar metni için bkz. http://www.cwc.gov/cwc_authority_ratification.html [29.11.2010]. Karar'da yer alan Ģartlar için bkz. http://www.cwc.gov/cwc_authority_ratification_sec2.html [29.11. 2010]. 107 da çekince konulabileceğinin kabul edilmesi gerekmektedir293. Ancak, öyle bazı konuları düzenleyen uluslararası andlaĢmalar olabilir ki ilgili uluslararası andlaĢmaların bazı kurallarına çekince konulması ilgili andlaĢmanın konu ve gayesi ile hiçbir Ģekilde bağdaĢtırılamaz. Kanaatimizce, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması da böyle andlaĢmalardandır. Nitekim, AndlaĢma'ya böyle bir biçimde resmen çekince koyan herhangi bir devlet olmamıĢtır. Sadece; Almanya, Arjantin, Avustralya, Bahreyn, Endonezya, Ġtalya, Japonya, Çin Halk Cumhuriyeti, Çek Cumhuriyeti, Ġsviçre, Kuveyt, Mısır ve Sırbistan, AndlaĢma ile ilgili olarak, bazı açıklayıcı beyanlarda bulunmuĢlardır294. Ancak, AndlaĢma'nın ABD tarafından onaylanması sürecinde, Kongre’de, AndlaĢma'nın savaş zamanında uygulanmayacağı kabul edilmiĢtir295. Dolayısıyla, söz konusu beyan nedeniyle, ABD yönünden, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması ile getirilen yasak ve sınırlamaların savaş zamanında uygulanmayacağı anlaĢılmaktadır. ġu halde, kanaatimizce, söz konusu beyanı da bir çekince olarak değerlendirmek gerekmektedir. Zira, söz konusu beyan, AndlaĢma'nın ABD tarafından nasıl uygulanacağını ve hangi hallerde uygulanmayacağını göstermektedir. Ġlgili beyan çekince olarak değerlendirildiğinde, Uluslararası Hukuka uygun olduğu kabul edilemez296. 293 294 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XIX, birinci fıkranın c bendi. Ġlgili beyanların dökümü ve tam metinleri için bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA /TreatyStatus.nsf/NPT%20(in%20alphabetical%20order)?OpenView [29.11.2010]. 295 GOLDBLAT, p. 102. 296 Konu ile ilgili daha ayrıntılı değerlendirmelerimiz, aĢağıda, ilgili bahiste yer almaktadır. 108 7. DeğiĢiklikler Uluslararası andlaĢmaların değiĢtirilmesi (amendment/modification / l’amendment/la modification) ile ilgili kurallar, büyük bir çoğunlukla, bizzat ilgili andlaĢmada yer alır297. Bir uluslararası andlaĢmada değiĢiklik yapılabilmesi298, hukuken, değişiklik ile ilgili kurallara riayet edilmiş olması ile mümkündür. Aksi halde, bir andlaĢmada hukuken değiĢiklik yapıldığından bahsedilemez. Silahların kontrolu andlaĢmalarında değiĢiklik yapılabilmesi, andlaĢmaların geliĢen ve değiĢen Ģartlara uyarlanması bakımından oldukça büyük bir önem taĢımaktadır. Gözden geçirme toplantıları ve konferansları ile ilgili bahiste de değinileceği üzere, özellikle çok taraflı uluslararası andlaĢmalarda, tarafların, ilgili andlaĢmanın uygulanmasında karĢılaĢılan sorunları ve getirmek istedikleri çözüm önerilerini diğer taraflarla paylaĢması baĢlı baĢına yeterli olamaz. Tarafların titizlikle uymalarının beklendiği silahların kontrolu andlaĢmaları bakımından, değiĢikliklerin kolayca müzakere edilebilmesi, kabulü ve yürürlüğe girebilmesi için gerekli değiĢiklik yönteminin andlaĢmalarda açıkça yer alması oldukça faydalıdır299. Keza, silahların kontrolu andlaĢmalarının derinliğine göre, ilgili andlaĢmanın değiĢiklik 297 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde IXL vd. 298 AndlaĢmaların değiĢtirilmesi hakkında bkz. MERAY (1975), ss. 115-116; PAZARCI (2001), ss. 201-203; GÜNDÜZ, s. 183 vd.; SHAW, p. 837; BROWNLIE, p. 601; FITZMAURICE, p. 195; COMBACAU, SUR, pp. 140-143; DUPUY, pp. 328-329; TUNKIN, p. 72. 299 Örneğin, Çevresel Değişiklik Andlaşması'nda; Gözden Geçirme Konferansı'nın AndlaĢma'da değiĢiklik yapılabileceğine iliĢkin kuralın taraf devletlerce Mutabakat Muhtırası olarak değil de AndlaĢma metninde kabul edilmesi teknik açıdan daha uygun olurdu. 109 usulü önem kazanabilir300. Pek çok detayı içeren, farklı pek çok eklerden oluĢan karmaĢık bir uluslararası andlaĢmanın, yukarıda izah etmeye çalıĢtığımız nedenlerle; değiĢtirilmesi, hayli uzun ve yorucu çaba harcanmasını gerektirebilir. Dolayısıyla, silahların kontrolu andlaĢmalarında değiĢiklik ile ilgili en hassas konunun, değiĢiklik için öngörülen usulün zorluğuna göre andlaĢmanın yürürlük süresi boyunca etkinliğinin, bir diğer deyiĢle uygulanmasının değiĢebilmesi olduğu görülmektedir. Nitekim, aĢağıda ilgili bahislerde daha ayrıntılı görüleceği üzere, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nda (madde VIII) veya Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nda değiĢiklikler ile ilgili olarak kabul edilen usul (madde II), bahse konu uluslararası andlaĢmalarda zorunlu, gerekli veya faydalı değiĢiklikler yapılabilmesini fiilen zorlaĢtırabilmektedir. Dolayısıyla, örneğin, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nda yetersiz veya eksik olduğu düĢünülen veya etkinliği olmayan kuralların değiĢtirilmesi yerine, taraf devletler, aralarında münferiden, resmi veya gayrı resmi ortak anlayış metinleri veya mutabakat muhtıraları kabul etmeyi tercih etmektedir301. Biyolojik Silahlar Andlaşması'na göre, AndlaĢma'nın değiĢtirilmesi; herhangi bir taraf devletin önerisi üzerine, taraf devletlerin çoğunluğunun bahse konu değiĢikliği kabul ettiğini bildirmesini takiben, çoğunluğun oluĢmasını sağlayan son taraf devletin kabulü tarihinde yürürlüğe girer (madde XI). DeğiĢikliklerin kabul 300 Nitekim, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması'nın değiĢtirilmesi usul ve Ģekil yönünden sıkı Ģartlara bağlandığından, nükleer denemelerin sınırlandırılması veya yasaklanması ile ilgili olarak pek çok sorunla karĢılaĢılmıĢtır. AĢağıda ayrıntıları ile değinilecek olan konu hakkında genel bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 56 etc. 301 GOLDBLAT, p. 107. 110 edilmesi bakımından, inter alia, Kimyasal Silahlar Andlaşması (madde XV) ve Çevresel Değişiklik Andlaşması'nda (madde VI) da benzer bir usul öngörülmüĢtür. Anti Personel Mayınlar Andlaşması uyarınca, AndlaĢma'nın değiĢtirilmesi; taraf devletlerden herhangi birinin değiĢiklik teklifini AndlaĢma'nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri'ne iletmesi, depoziter tarafından bahse konu teklifin taraf devletlere gönderilmesi ve eğer teklifin görüĢülmesi konusunda bir DeğiĢiklik Konferansının toplanması yönünde taraf devletlerin çoğunluğunun olumlu görüĢü alınır ise, taraf devletlerin tamamının katılacağı DeğiĢiklik Konferansı'nda en az üçte iki çoğunluğun teklif lehinde oy kullanması neticesinde taraf devletlerin çoğunluğunun onay belgelerini depozitere iletmesine bağlıdır (madde XIII). 8. Yürürlüğe Girme Bir uluslararası andlaĢmanın ne Ģekilde yürürlüğe gireceği302 (entry into force / l’entrée en vigueur), genellikle, ilgili andlaĢmada açıkça belirtilir303. Bazı 302 AndlaĢmaların yürürlüğe girmesi hakkında bilgi için bkz. PAZARCI (2008), ss. 66-69; PAZARCI (2001), ss. 132-134; ÇELĠK, s. 90; OPPENHEIM (1905), p. 519 etc.; SHAW, pp. 831-832; BROWNLIE, p. 587; BONFILS, p. 463 etc.; BRY, p. 344 etc.; ROUSSEAU, p. 43 etc.; COMBACAU, SUR, pp. 138-140; TUNKIN, p. 71. Uluslararası andlaĢmaların yürürlüğe girmesi bakımından faklı usuller tercih edilebilir. Bkz. PAZARCI (2008), s. 66 vd. 303 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XXIV. 111 uluslararası andlaĢmalar imzaların tamamlanması ile yürürlüğe girer304. Daha sık karĢılaĢıldığı üzere, yürürlüğe giriĢte, taraf devletlerin anayasal, bir diğer deyiĢle, iç hukuk kurallarına bağlı olarak onay işlemi dikkate alınır. Bir devletin iç hukukuna göre böyle bir onay alındıktan sonra, imzalanan andlaĢmaya uygun olarak bir onay, kabul veya tasdik belgesi düzenlenir ve ilgili devlet tarafından depozitere tevdi edilir. Ġmza süreci tamamlanmıĢ veya yürürlüğe girmiĢ bir uluslararası andlaĢma için katılma (veya yerine göre, halefiyet) belgesi düzenlenir ve ilgili devlet tarafından depozitere tevdi edilir. Onay veya kabul, hukuken bir diğerine eĢit sonuç doğurur ve sürecin tamamı “onay” olarak adlandırılabilir305. Bir andlaĢmanın yürürlüğe girmesi, genellikle, onay iĢlemini takiben, ilgili andlaĢma ile bağlı olma iradesini ifade eden bir devletin, yukarıda belirtildiği üzere, depozitere ilgili onay belgelerini teslim ettiği tarih dikkate alınarak belirlenmektedir. Örneğin, Salkım Bombaları Andlaşması'nın, otuzuncu onay belgesinin depozitere iletildiği tarihin içinde bulunduğu aydan itibaren altı ay sonraki tarihin ertesindeki ilk gün yürürlüğe gireceği öngörülmüĢtür (madde XVII, birinci fıkra). AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢi sonrasında ilgili onay belgesinin depozitere iletilmesi durumunda ise, AndlaĢma'nın, ilgili devlet bakımından, bahse konu belgenin iletildiği günün içinde 304 Uygulamada, böyle andlaĢmalara rastlamak oldukça zordur. Zira, böyle bir varsayımda, uluslararası andlaĢmaya konulan imzanın, andlaĢma metnini kesinleĢtirmek amacı ile mi, yoksa andlaĢmanın yürürlüğe girmesini sağlamak amacıyla mı atıldığının saptanması gerekmektedir. Bkz. PAZARCI (2001), s. 123. 305 GOLDBLAT, p. 8. AndlaĢmaların hazırlanması ve kabul edilmesi ile ilgili olarak, çalıĢmamızda, aksi belirtilmedikçe, katılma karĢılığı olarak da onay sözcüğünü kullanmayı tercih ettik. 112 bulunduğu ayı takip eden altıncı aya karĢılık gelen günün bir gün sonrasına denk gelen tarihte yürürlüğe gireceği öngörülmüĢtür (madde XVII, ikinci fıkra). Yürürlüğe giriĢ bakımından, uygulamada en çok sorun doğuran silahların kontrolu andlaĢması, Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması olmuĢtur. AndlaĢma'ya göre, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesi, birtakım Ģartların birlikte gerçekleĢmesine bağlanmıĢtır306 (madde XIV ve II sayılı Ek). Yürürlüğe giriĢ kuralına göre, AndlaĢma, II sayılı Eki'nde belirtilen devletler307 tarafından onay belgelerinin AndlaĢma'nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri'ne iletildiği tarihten itibaren yüz seksen gün sonra yürürlüğe girecektir (madde XIV, birinci fıkra). Yürürlüğe giriĢ süresi, her halde, AndlaĢma'nın imzalandığı tarihten itibaren iki yılı aĢamaz (madde XIV, birinci fıkra). Bahse konu iki yıllık süre, 24.09.1998 tarihinde dolmuĢtur. Bugün itibariyle, II sayılı Ek'te belirtilen devletlerin tamamı AndlaĢma'yı imzalayarak onay belgelerini depozitere teslim etmediğinden, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesi mümkün olamamıĢtır. Yürürlüğe girme konusu ile ilgili ilgi çekici bir diğer örnek, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nda ortaya çıkmıĢtır. AndlaĢma, bütün devletlerin katılımına açık 306 Bkz. http://www.ctbto.org/the-treaty/1993-1996-treaty-negotiations/1994-96-entry-into-force-for mula/page-1-1994-96-entry-into-force-formula/ [29.11.2010]. 307 Söz konusu devletler; Almanya, Amerika BirleĢik Devletleri, Arjantin, Avustralya, Avusturya, BangladeĢ, Belçika, BirleĢik Krallık, Brezilya, Bulgaristan, Cezayir, Çin Halk Cumhuriyeti, Endonezya, Finlandiya, Fransa, Güney Afrika, Hindistan, Hocanda, Ġran, Ġspanya, Ġsrail, Ġsveç, Ġsviçre, Ġtalya, Japonya, Kanada, Kolombiya, Kore Cumhuriyeti, Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Macaristan, Meksika, Mısır, Norveç, Pakistan, Peru, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu, Slovakya, ġili, Türkiye, Ukrayna, Vietnam ve Zaire’dir. Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/ treaties/ctbt/ctbt1.html [29.11.2010]. 113 olmakla birlikte, baĢlangıçta üç taraflı (SSCB, ABD ve BirleĢik Krallık) olarak hazırlandığından, “orijinal taraflar”ın AndlaĢma’yı onaylaması üzerine yürürlüğe girmesi öngörülmüĢtür (madde III, üçüncü fıkra). Fakat, AndlaĢma’yı imzalayan veya AndlaĢma’ya katılan devletler yönünden, AndlaĢma; ilgili devletlerin onay belgelerini depoziterlerden birine teslim ettikleri tarihte yürürlüğe girecektir (madde III, dördüncü fıkra). 9. Süre ve Sona Erme Silahların kontrolu andlaĢmaları süresiz olarak yürürlüğe girebilir veya belirli bir süre yürürlükte kalması kabul edilebilir308. Silahların kontrolu ile ilgili iki veya çok taraflı uluslararası andlaĢmalar, andlaĢmanın konusundan kaynaklanan olağanüstü haller nedeniyle taraflardan birinin yüksek menfaatlerine halel gelmesi halinde, menfaatleri haleldar olan tarafa 308 Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XLII vd. Konu hakkında bilgi için bkz. STEIN, p. 366. AndlaĢmaların sona ermesi hakkında bkz. LÜTEM, s. 100 vd.; MERAY (1975), s. 144; PAZARCI (2008), s. 96 vd.; PAZARCI (2001), ss. 194-200; ÇELĠK, s. 141 vd.; OPPENHEIM (1905), p. 547 etc.; SHAW, p. 845 etc.; BROWNLIE, p. 597; FITZMAURICE, pp. 195-196, s. 209; BONFILS, p. 469 etc.; BRY, p. 422 etc.; ROUSSEAU, p. 53 etc.; COMBACAU, SUR, p. 144 etc.; DUPUY, pp. 329-334. 114 andlaĢmadan çekilme veya fesih309 (termination / l’extinction) hakkını tanıyan bir kural içermektedir. Böyle bir çekilme hakkını tanıyan bazı andlaĢmalarda, taraflar, imza veya onay aĢamasında, hangi halleri “olağanüstü” olarak nitelendirdiklerini beyan edebilmektedir310. Herhangi bir çekilme kuralının yokluğunda bile, iki taraflı bir uluslararası andlaĢmayı, taraflardan birinin esaslı surette ihlal etmesi halinde –ki böyle bir durum andlaĢmanın konu ve gayesinin gerçekleĢmesi için önemli ve kritik bir maddenin ihlali olabilir– diğer taraf andlaĢmayı feshetme311 yetkisine sahip olduğu kabul edilmektedir312. 309 Silahların kontrolu ile ilgili ikili uluslararası andlaĢmaların önemli bir bölümünde, çekilme (withdrawal / le retrait), kanaatimizce hatalı bir biçimde, fesih yerine kullanılmaktadır: Moskova Andlaşması'nın IV. maddesinin üçüncü fıkrası gibi. 310 311 STEIN, p. 367 etc.; GOLDBLAT, p. 8. Fesih seçeneğinin yanısıra, “askıya alma” imkanının bulunduğundan da bahsedilmektedir. Bkz. GOLDBLAT, p. 8. Ayrıca bkz. Linos-Alexander SICILIANOS, The Relationship Between Reprisals and Denunciation or Suspension of a Treaty, European Journal of International Law, Vol. 4, No. 1, 1993, p. 341 etc. Nitekim, uygulamada, Rusya Federasyonu, aĢağıda ayrıca değinileceği üzere, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma ve ilgili diğer andlaĢmaların yürürlüğünü, NATO üyesi devletler yönünden askıya aldığını bildirmiĢtir. Rusya'nın konu ile ilgili resmi açıklaması metni için bkz. http://archive.kremlin.ru/eng/text/docs/2007/07/137839.shtml [29.11.2010]. Rusya'nın bahse konu AndlaĢmaları askıya alma gerekçesi, NATO üyesi devletlerin Avrupa'da Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'nın Adaptasyonu ile ilgili Andlaşma'yı onaylayıp yürürlüğe koymamıĢ olmasıdır. Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, askıya alma hakkı konusunda farklı halleri düzenlemektedir (maddeler LVII-LX). Bahse konu düzenlemeler içerisinde, bir taraf devletin, ilgili uluslararası andlaĢmanın hükümlerini açık ve ağır bir biçimde ihlal eden diğer taraf devlet veya devletler yönünden askıya alma hakkının varlığı kabul edilmiĢtir (madde LX, ikinci fıkranın b bendi). 312 Fesih yetkisi veren diğer haller için bkz. PAZARCI (2001), s. 196; PAZARCI (2008), s. 97. 115 AndlaĢmaların bir taraf devlet yönünden sona ermesi farklı nedenlerle ve farklı Ģekillerde gerçekleĢebilir313. Burada, AndlaĢma taraflarının iradelerinin aynı yönde olup olmamasına göre bir ayrıma gidilebilir. Buna göre, bir uluslararası andlaĢma, tüm tarafların iradesi ile veya tek bir tarafın iradesi ile yürürlükten kalkabilir. Ayrıca, çok taraflı uluslararası andlaĢmalarda, taraflardan biri, dilerse, andlaĢmada öngörülen kurallara uygun olmak Ģartıyla andlaĢmadan tek taraflı olarak çekilme hakkına da sahiptir. Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’na göre (madde IV, ikinci fıkra), bir taraf devlet, ulusal egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak AndlaĢma’dan çekilmek hakkına sahiptir, yeter ki AndlaĢma’nın konu ve gayesiyle ilgili olağanüstü olaylar, ülkesinin yüksek menfaatlerine halel getirmiĢ olsun. Böyle bir durumda, çekilen devlet, çekilme gerekçesini izah etmek zorunda değildir314. Anti Personel Mayınlar Andlaşması'na göre, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olayların kendi yüksek menfaatlerine zarar verdiğini belirterek, altı ay önceden diğer taraf devletlere, depozitere ve BM Güvenlik Konseyi'ne kararının tüm gerekçelerini açıklayıp bildirimde bulunarak, taraf devletlerden biri, egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanıp AndlaĢma'dan çekilebilir (madde XX, ikinci fıkra). AndlaĢma'ya göre, çekilen devletin, altı aylık sürenin bitiminden 313 GOLDBLAT, p. 3 etc. 314 Bahsi geçen kuralın, silahların kontrolu andlaĢmalarında, tarihte ilk kez rastlanan bir sona erme Ģekli ve gerekçesi olduğu belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, pp. 51-52. AndlaĢma'nın müzakeresi esnasında, kurala itiraz eden SSCB temsilcilerinin, ilgili maddede ifadesini bulan çekilme hakkının AndlaĢma’da düzenlenmese bile bir devletin herhangi bir andlaĢmaya taraf olması ile kendiliğinden sahip olduğu bir yetki olduğunu iddia ettiği ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 52; GRAHAM, p. 50. 116 önce silahlı çatıĢmaya girmesi halinde, çekilme, silahlı çatıĢmanın sona erdiği tarihte hüküm ve sonuç ifade edecektir (madde XX, üçüncü fıkra). Salkım Bombaları AndlaĢması'nda da aynı yönde bir kural bulunmaktadır (madde XX, ikinci ve üçüncü fıkralar). Anti Personel Mayınlar Andlaşması ve Salkım Bombaları Andlaşması bakımından öngörülen çekilme kuralının gerekçesi, esas itibariyle, bir silahlı çatıĢmada hüküm ve sonuç doğurması, uygulanması gereken bir uluslararası andlaĢmanın silahlı çatıĢmaya girilmeden önce feshedilmesini engellemek ve andlaĢmadan doğan yükümlülüklerin savaĢ zamanında da uygulanmasını sağlayabilmektir315. 315 Dolayısıyla, kanaatimizce, ilgili altı aylık süreden sonra çekilen devlet tarafından silahlı çatıĢmaya girilmesi durumunda, ilgili devlete, bahse konu andlaĢmaların uygulanmayacağının kabul edilmesi gerekir. Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 239. 117 ĠKĠNCĠ BÖLÜM NÜKLEER SĠLAHLARIN KONTROLUNA ĠLĠġKĠN ULUSLARARASI ANDLAġMALAR I. NÜKLEER SĠLAHLARIN SINIRLANDIRILMASINA, AZALTIMINA VE YAYILMASININ ÖNLENMESĠNE ĠLĠġKĠN ULUSLARARASI ANDLAġMALAR Nükleer silahlar316 (nuclear weapons / les armes nucléaires) ile ilgili hukuk kurallarının önemli bir bölümü, özellikle iki veya çok taraflı uluslararası andlaĢmaların hemen tamamı, stratejik nükleer silahlara (strategic nuclear weapons / les armes nucléaires strategiques) iliĢkin yasak ve kısıtlamalar getirmektedir. Zira, taktik nükleer silahlara nazaran stratejik nükleer silahlar sivil hedeflere yöneltilebilmektedir317. Söz konusu silahlar ile ilgili olarak, özellikle ABD ve SSCB veya sonuncu devletin haleflerinden Rusya ve örneğin Ukrayna, birbirinden farklı 316 Nükleer silahların, atom ve hidrojen silahlarının ve taĢıyıcı araçlarının tamamını belirttiği ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. xxxviii; ayrıca bkz. Paul P. CRAIG, John A. JUNGERMAN, Nuclear Arms Race: Technology and Society, 2nd Edition, McGraw-Hill Publishing Company, 1990, p. 3 etc. Ancak, nükleer silahlar ile ilgili olarak, uygulamada kendisine en sık baĢvurulan genel geçer tanımın, Brüksel Andlaşması'nın 3 sayılı Protokolü'nün II sayılı Eki'nin I. paragrafında, “nükleer bir yakıt ya da radyoaktif izotop içeren ya da kullanan ve patlama, baĢka denetlenemeyen nitelikte nükleer dönüĢme ya da nükleer yakıtın ya da radyoaktif izotopların radyoaktifliği sonucu yaygın yıkım, genel etkili zarar ya da yaygın zehirlenme doğuracak yetenekteki her türlü silah olarak tanımlandığı” ifade edilmiĢtir. Bkz. PAZARCI (2008), s. 585. Ayrıca bkz. LAVIEILLE, p. 137. ÇalıĢmamızda, üzerinde literatürde ve uygulamada fikir birliği bulunmadığından, radyolojik silahları incelemeyeceğiz. 317 CRAIG, JUNGERMAN, p. 70 etc.; The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 262-263. 118 siyasi ve askeri amaçlar ile318 stratejik nükleer silahlara farklı önem ve değer atfettiğinden, aĢağıdaki açıklamalarımız, esas itibariyle stratejik nükleer silahlar üzerine yoğunlaĢacaktır. Ancak taktik nükleer silahlar konusunda bazı saptamalarda bulunmamız mümkündür. Taktik nükleer silahlar (tactical nuclear weapons / les armes nucléaires tactiques) ile ilgili olarak kabul edilen silahların kontrolu kuralları, daha çok tek taraflı taahhüt veya karĢılıklı sözlü beyanlar ile varılan mutabakatlardan oluĢmaktadır. Zira, bahse konu silahlar, sayıca fazla, ebat olarak küçük ve yaygın Ģekilde kullanıldığından, sıkı ve ciddi bir denetime tabi tutulabilmeleri, en azından teknik olarak, mümkün olmamıĢtır. Özellikle, eski model taktik nükleer silahlarda yetkisiz kullanımları engellemeye yarayan elektronik kilit sistemlerinin bulunmaması, arızi (tesadüfi) nükleer savaĢa (accidental nuclear war / la guerre nucléaire par accident) yol açabilmeleri yönünden önemli bir risk faktörü oluĢturmaktadır. Keza, savaĢ zamanında söz konusu silahların yönetimi ve denetimi bir hayli zor olduğu gibi, askeri açıdan, önemli bir vurucu güç oluĢu ve silahlı çatıĢmalarda erken kullanıma elveriĢli olması nükleer savaĢ riskini arttırmaktadır. Dolayısıyla, taktik nükleer silahlar, uzun menzilli stratejik nükleer silahlara nazaran daha tehlikelidir319. 318 AĢağıda, anti balistik füzeler ile ilgili bahiste görüleceği üzere, genelde bir uluslararası andlaĢmanın, özelde silahların kontrolu andlaĢmalarının taraflarının uluslararası siyaset ve güvenlik konularına yaklaĢımları nedeniyle, andlaĢmaların yorumu ve uygulama Ģekilleri zaman içerisinde değiĢebilmektedir. Bkz. GOLDBLAT, p. 97. 319 GOLDBLAT, p. 99. 119 Taktik nükleer silahlar ile ilgili olarak nükleer güç sahibi devletlerin tek taraflı taahhütlerine iliĢkin bazı örnekler vermek mümkündür: 27.09.1991 tarihinde, dönemin ABD BaĢkanı, ABD'ye bağlı silahlı kuvvetlerin envanterinde bulunan, karadan fırlatılan kısa menzilli nükleer silahların tamamının ortadan kaldırılacağını beyan ve taahhüt etmiĢtir320. Ayrıca, 05.10.1991 tarihinde, bu defa, SSCB’nin Devlet BaĢkanı, diğer sınırlama taahhütleri yanında, taktik füzelerdeki bütün nükleer mühimmatın ve savaĢ baĢlıklarının ortadan kaldırılacağını beyan etmiĢtir321. 29.01.1992 tarihinde, Rusya Devlet BaĢkanı bahse konu taahhütlere Rusya tarafından aynen uyulacağını açıklamıĢtır322. 1992 yılında, Fransa, geliĢtirmekte olduğu taktik nükleer silah projesini sınırsız süreyle durdurmuĢtur323. Aynı yıl, BirleĢik Krallık, deniz kuvvetlerinin elinde bulunan gemi uçaklar ile hava kuvvetlerine bağlı deniz 320 Ancak, bilinçli bir Ģekilde, Batı Avrupa’da yer alan, havadan fırlatılan nükleer silahlar söz konusu beyan ve taahhüdün kapsamı dıĢında tutulmuĢtur. Bkz. GOLDBLAT, p. 98. Keza, denizden veya havadan fırlatılan taktik nükleer silahların tamamının, taahhüt kapsamı dıĢında olduğu ifade edilmektedir. Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. 321 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. 322 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]; GOLDBLAT, p. 98. 323 Bahse konu füze sistemi, esas itibariyle, Fransa’nın elinde, VarĢova Paktı Örgütü üyesi devletlerden gelebilecek saldırılara karĢı koymak amacıyla bulunan eski model füze sisteminin yerini almak amacıyla geliĢtirilmekteydi. Ġptal kararı ile aynı dönemde, Fransa'nın nükleer deneme yapmayacağı da açıklanmıĢtır. Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. Ġlk taahhüde uyan Fransa, 05.09.1995 tarihinden itibaren nükleer denemeler ile ilgili taahhüdüne uymamıĢ ve nükleer deneme gerçekleĢtirmeye devam etmiĢtir. Bkz. http://www.nti.org/db/disarmame nt/timeline.html#95 [29.11.2010]. 120 kontrol hava araçlarının taktik nükleer silah taĢıma kapasitesini ortadan kaldıracağını ilan etmiĢtir324. Taktik nükleer silahların azaltılması veya ortadan kaldırılması ile ilgili tek taraflı taahhütler; özellikle ABD ve SSCB’nin (Rusya'nın) taahhütleri, her iki “süper gücün” resmi siyasetindeki değiĢikliğe de iĢaret etmektedir. Söz konusu taahhütler; bahsi geçen devletlerin askeri doktrinlerinde taktik nükleer silahlara yer verilmesine rağmen silahlı çatıĢmalarda, nükleer silahların kullanan tarafa herhangi bir üstünlük vermediğinin taraflarca zımnen kabul edildiği Ģeklinde de anlaĢılabilir325. Tek taraflı irade beyanları ile taahhütte bulunulması, nükleer güç sahibi devletlerin, büyük çaplı silah azaltımlarının her halde doğrulanması gerektiği yolundaki genel kabulden ayrıldığına iĢaret etmektedir. Azaltımlar neticesinde dahi tarafların elinde büyük bir nükleer güç kapasitesinin kalmıĢ olması, doğrulama tedbirlerinin uygulanmamasının herhangi bir sorun yaratmasını engellemiĢtir326. Nükleer savaĢ riskini önemli ölçüde azaltmak amacıyla bütün taktik nükleer silahların en az seviyeye çekilmesi gerektiği ileri sürülmüĢtür327. Stratejik nükleer silahlar ile ilgili silahların kontrolu yasak ve kısıtlamaları, esas itibariyle, Soğuk SavaĢ döneminin iki büyük nükleer “süper gücü” olan ABD ve 324 1998 yılı itibariyle, söz konusu araçların taktik nükleer silah kapasitesi kalmadığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 98. 325 GOLDBLAT, p. 99. 326 CROFT, pp. 76-79; GOLDBLAT, p. 99. 327 GOLDBLAT, p. 100. 121 SSCB arasında varılan silahların kontrolu andlaĢmalarından oluĢmaktadır328. Söz konusu uluslararası andlaĢmaların incelenmesinde, bir kısmı yürürlüğe girmemiĢ veya bir kısmı yürürlükten kalkmıĢ olsa bile, günümüzdeki geliĢmeleri daha iyi kavrayabilmek açısından fayda bulunmaktadır. Nitekim, yürürlükte olan andlaĢmaların önemli bir bölümünde, önceki andlaĢmalar ile ortak pek çok kural bulunmaktadır. Silahların kontrolu andlaĢmalarının geliĢimi ile ilgili olarak önceki bölümlerde yaptığımız açıklamalar ile birlikte düĢünüldüğünde, söz konusu andlaĢmaların topluca incelenmesinin getireceği fayda daha iyi anlaĢılabilir. Zira, kanaatimizce, böyle bir inceleme yapılmaksızın günümüzdeki düzenlemelerin, silahların kontrolu andlaĢmalarının yorumlanması, sistematize edilmesi ve eleĢtirilmesi mümkün değildir. Hemen belirtmemiz gerekirse, çalıĢmamızın konu, kapsam ve amacını aĢtığı için, silahlı kuvvetlerden, silahlardan ve nükleer silahlardan arındırılan bölgeler ve sıcak çatıĢmaların önlenmesi konularını burada inceleyemeyeceğiz. 1960’ların baĢında, karĢıt askeri doktrinlere rağmen, nükleer silah stoku ve nükleer silahların fırlatma sistemleri öyle yüksek bir düzeye ulaĢmıĢtı ki, Sovyet ve Amerikalı siyasetçiler, nükleer silah deneme ve stok sayısını arttırmaktansa karĢılıklı olarak silahların kontrolu kısıtlamalarını kabul etmenin her birinin ulusal çıkarlarına daha çok hizmet edeceği sonucuna ulaĢtılar: Aynı zamanda, her iki taraf da nükleer silahların sınırsız bir biçimde yığılmasına nazaran nükleer güç dengesini sağlamanın 328 LAVIEILLE, pp. 107-108. 122 daha az riskli ve daha az masraflı bir yolunu bulmaya çabaladılar329. ĠĢte, bahse konu anlayıĢ çerçevesinde, ABD ve SSCB arasında birtakım iki taraflı uluslararası andlaĢmalar kabul edilmiĢtir. A. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ SINIRLANDIRILMASI-I SÜRECĠ VE GEÇĠCĠ ANDLAġMA SALT-I330, ABD ve SSCB arasında gerçekleĢtirilen, stratejik silahların sınırlandırılması görüĢmelerinin 1969 yılında baĢlayan ilk aĢamasıdır331. Söz konusu görüĢmeler, 1969 yılının Kasım ayından 1972 yılının Mayıs ayına kadar sürmüĢtür. 329 GOLDBLAT, p. 71; GRAHAM, pp. 35-36, 143 etc. Bahse konu çabalarda, Ģüphesiz, Küba Füze Krizi'nin de büyük bir etkisi bulunmaktaydı. 330 Literatürde ve uygulamada, kısaca “SALT-I” adıyla anılan, stratejik silahların sınırlandırılması görüĢmelerinin (strategic arms limitation talks) ilk safhası hakkında bilgi için bkz. ARMAOĞLU (2005), s. 640 vd.; SANDER (Cilt II), s. 465 vd.; LAVIEILLE, p. 205 etc.; CROFT, pp. 58-60; GRAHAM, p. 34 etc.; BLACKER, DUFFY, pp. 199 etc., 219 etc.; Notburga K. CALVO-GOLLER, Michael A. CALVO, The SALT Agreements: Content, Application, Verification, translated by the authors and William PHILLIPS, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1987, p. 11 etc.; Nuclear Arms Control: Background and Issues, p. 24 etc. Ayrıca bkz. Warner R. SCHILLING, U.S. Strategic Nuclear Concepts in the 1970s: The Search for Sufficiently Equivalent Countervailing Parity, International Security, Vol. 6, No. 2, Autumn, 1981, p. 48 etc.; William G. HAYLAND, Commentary: SALT and Soviet-American Relations, International Security, Vol. 3, No. 2, Autumn, 1978, p. 156 etc.; Donald G. BRENNAN, Mutual Deterrence and Strategic Arms Limitation in Soviet Policy, International Security, Vol. 3, No. 1, Summer, 1978-1979, p. 193 etc.; McGeorge BUNDY, Maintaining Stable Deterrence, International Security, Vol. 3, No. 3, Winter, 1978-1979, p. 5 etc. 331 GRAHAM, p. 36. 123 Ġlgili dönemde, ABD ve SSCB, ellerindeki en önemli silahlara sınırlama getiren ilk andlaĢmaları müzakere etmek amacıyla bir araya gelmiĢtir332. Stratejik silahların sınırlandırılması ile ilgili görüĢmelerde kabul edilen ilk andlaĢma, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Stratejik Saldırı Silahlarının Sınırlanması ile İlgili Birtakım Tedbirler Alınması Hakkında Geçici Andlaşma'dır333. “SALT-I Geçici AndlaĢması” veya bir diğer deyiĢle “Geçici AndlaĢma”, 26.05.1972 tarihinde imzalanmıĢ, onay belgelerinin teati edildiği 03.10.1972 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir (madde VIII, birinci fıkra). Geçici Andlaşma, adından da anlaĢılacağı üzere, stratejik saldırı silahlarının334 sınırlandırılması ile ilgili müzakereleri esnasında, tarafların kısa süreli bir çözüm amacıyla üzerinde anlaĢtığı bir metindir335. Dolayısıyla; AndlaĢma'nın, daha erken bir tarihte, stratejik saldırı silahlarının sınırlandırılması ile ilgili daha 332 333 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/salt1.html [29.11.2010]. Moskova’da 26.05.1972 tarihinde imzalanan ve baĢlığını Türkçe’ye yukarıdaki gibi çevirebileceğimiz AndlaĢma’nın (Interim Agreement Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on Certain Measures with Respect to the Limitation of Strategic Offensive Arms, Moscow, 26.05.1972) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treat ies/interim1.html#2 [29.11.2010]. 334 Geçici Andlaşma’da; stratejik saldırı silahları ile kastedilenin, aĢağıda değinileceği üzere, kıtalararası balistik füzeler ve denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler olduğu anlaĢılmaktadır. Söz konusu silahlara aĢağıda ayrıca değinilecektir. 335 Müzakereler ilerledikçe taraflar arasında, stratejik savunma ile ilgili görece kapsamlı bir uzlaĢma sağlanabileceği, fakat stratejik saldırı silahları konusunda çok kısıtlı bir anlaĢmaya varılabileceğinin anlaĢıldığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GRAHAM, p. 37. 124 kapsamlı tedbirleri içeren bir uluslararası andlaĢma ile yürürlükten kaldırılmadıkça, beĢ yıl süre ile yürürlükte kalması kabul edilmiĢtir (madde VIII, ikinci fıkra). AndlaĢma; ana metni, AndlaĢma'ya ekli Protokol ile birlikte ortak veya tek taraflı deklarasyonlar ile ortak anlayıĢ belgelerinden oluĢmaktadır. Geçici Andlaşma uyarınca, taraf devletler, 01.07.1972 tarihinden itibaren, karada sabit, karadan fırlatılan kıtalararası balistik füze fırlatıcısı 336 (fixed land based intercontinental ballistic missile launchers) üretmeyecektir (madde I). Keza, taraflar, 1964 yılından önceki model veya hafif kıtalararası balistik füzelerin karada sabit fırlatıcılarını, ağır, kıtalararası balistik füzelere337 (heavy intercontinental ballistic missiles) veya 1964 yılından sonra kurulan modellere uyarlamayacaktır 338 (madde II). Ayrıca, taraf devletler, denizaltından fırlatılan balistik füzelerin fırlatıcılarını (submarine-launched ballistic missile launchers) ve modern balistik füze denizaltılarını (modern ballistic missile submarines), AndlaĢma'nın imzalandığı 336 Örnekler için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 246-248. Geçici Andlaşma ile ilgili olarak tarafların Ortak AnlayıĢ belgesinde (A paragrafı) kabul ettiği tanıma göre, kıtalararası balistik füzeler (intercontinental ballistic missiles), ABD’nin kuzeydoğusunda karadaki en uç noktadan, SSCB'nin kuzeybatı sınırı arasındaki mesafeyi katedebilen balistik füzelerdir. 337 Ağır, kıtalararası balistik füze kategorisi; SSCB tarafından üretilen ve kıtalararası balistik füzeler içerisinde fırlatma ağırlığı ve sevk ağırlığının yüksek oluĢu nedeniyle “ağır” tabiri ile anılan kıtalararası balistik füzelerdir: SS-9 ve SS-18 füzeleri gibi. Bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, p. 262 etc. Ayrıca bkz. Albert CARNESALE, Charles GLASER, ICBM Vulnerability-The Cures Are Worse Than The Disease, International Security, Vol. 7, No. 1, Summer, 1982, p. 70 etc. 338 AndlaĢma'nın ayrılmaz bir parçası olan Protokol'e göre, ABD'nin denizaltılarındaki balistik füze fırlatıcı sayısı sınırı yedi yüz on, modern denizaltı balistik füze sayısı kırk dörttür. Aynı sınırlar, SSCB açısından, aynı sırayla, dokuz yüz elli ve altmıĢ ikidir. Bkz. http://www.state.gov/www/global/ arms/treaties/interim1.html#3 [29.11.2010]. 125 tarihte çalışır durumda veya inşa halinde olan sayıda tutacaktır. Bahsi geçen sayıya, eski model, 1964 öncesinde kurulan kıtalararası balistik füze fırlatıcılarının veya eski model denizaltılardaki fırlatıcıların yerine taraflarca kabul edilen prosedürlere uygun olarak üretilen fırlatıcılar ve denizaltılar da dahildir339 (madde III). Geçici Andlaşma, stratejik balistik füzeler ve fırlatıcılarının modernizasyonuna ve bahse konu füze ve fırlatıcıların yenileri ile değiĢtirilmesine olanak sağlamaktadır (madde IV). Taraflardan her biri, AndlaĢma'nın uygulanmasını doğrulamak amacıyla, kendi ulusal teknik imkanlarını kullanacaktır (madde V). ABD ve SSCB, AndlaĢma'nın yürürlük süresi 03.10.1977 tarihinde dolmadan önce, yeni bir andlaĢmanın müzakereleri devam etse bile, Geçici Andlaşma'da öngörülen yükümlülüklere sadık kalınacağını ve AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile bağdaĢmayan faaliyetlerde bulunmayacaklarını, ayrıca taahhüt etmiĢlerdir 340. Geçici Andlaşma ile getirilen sınırlamalar incelendiğinde; AndlaĢma'nın, gerek SSCB'nin gerekse ABD'nin orta menzilli füzeleri ile ilgili hiçbir düzenleme içermediği görülmektedir. Keza, genel olarak stratejik saldırı silahları ile ilgili birtakım yasak ve sınırlamalar kabul edilmiĢken, AndlaĢma'da, stratejik ağır 339 Protokol'e göre, söz konusu sayılar, ABD için altı yüz elli altı, SSCB için yedi yüz kırktır. Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/interim1.html#3 [29.11.2010]. Ayrıca bkz. CALVOGOLLER, CALVO, p. 36 etc. 340 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/interim1.html#3 [29.11.2010]. 126 bombardıman uçakları ile ilgili herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır341. AndlaĢma'da, sayı sınırlaması getirilirken, füzelerin niteliği ile ilgili herhangi bir sınırlama kabul edilmediği gibi, açıkça, füzelerin modernizasyonuna veya yenileri ile değiĢtirilmesine izin verildiğinden, zaman içerisinde hem taraf devletlerin sahip olduğu füzeler yenilenebilmiĢ, hem de her bir füzede yer alan nükleer savaĢ baĢlığı (nuclear war head / les têtes nucléaires) sayısı arttırılabilmiĢtir342. AndlaĢma'da niteliğe iliĢkin sınırlamaların getirilmemiĢ olmasının, fırlatıcıların sayısına getirilen sınırlamaların değerini azalttığı ve teknolojik geliĢmelerin silahlanma yarıĢını tetiklemeye devam ettiği ifade edilmiĢtir343. Geçici Andlaşma; tarafları ve sonuçları açısından tatmin edici olmamakla birlikte, AndlaĢma, ilerleyen dönemde anlamlı sınırlamaların yapılabilmesi için önemli bir basamak oluĢturmuĢtur. Geçici Andlaşma'nın taraflarının, 1974 yılında, Vladivostok'ta bir araya geldiği ve toplantının ardından, bir ortak deklarasyon yayınladığı ifade edilmiĢtir344. 341 342 GOLDBLAT, p. 80. AndlaĢma ve Protokol'de sadece sayısal sınırların kabul edilmesinin arkasında, SSCB'nin müzakerelerde, kendi nükleer cephaneliği konusunda hiçbir bilgi vermeye yanaĢmaması olduğu belirtilmiĢtir. Bkz. GRAHAM, p. 38. Ayrıca bkz. Donald MACKENZIE, The Soviet Union and Strategic Missile Guidance, International Security, Vol. 13, No. 2, Autumn, 1988, p. 5 etc. 343 344 GOLDBLAT, p. 81. Toplantıların 23-24.11.1974 tarihinde yapıldığı anlaĢılmaktadır. Bkz. http://history.state.gov/ departmenthistory/travels/president/ford-gerald-r [29.11.2010]. Deklarasyon’un, hukuken bağlayıcılığı bulunmamakla birlikte stratejik silahların azaltılması görüĢmelerinin ikinci safhasında taraflar için bir çerçeve oluĢturduğu belirtilmiĢtir. Bkz. GRAHAM, p. 51. Ayrıca bkz. CALVO- 127 Söz konusu Deklarasyon, bilinen kısa adı “Vladivostok Deklarasyonu” ile, her iki taraf devlet, stratejik nükleer silahları fırlatma araçları, baĢka bir deyiĢle nükleer savaĢ baĢlığı taĢıyan füzeler konusunda aralarında belirledikleri eĢit tavana uyacaklarını taahhüt etmiĢtir. Buna göre, taraf devletler; kıtalararası balistik füze fırlatıcıları, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin fırlatıcıları345 ve stratejik ağır bombardıman uçaklarının toplam sayısının 2 bin dört yüz olmasını kararlaĢtırmıĢtır. Bunlar içerisinde kıtalararası balistik füzeler ve denizaltından fırlatılan balistik füzelerin, en fazla bin üç yüz yirmi tanesinin, birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen füze346 (multiple independently targetable reentry vehicle) olabileceği ve bahse konu tavanların altında, tarafların kuvvetlerini dilediği Ģekilde dağıtabileceği, organize edebileceği kabul edilmiĢtir. Ancak, güdümlü füzeler ve modern stratejik ağır bombardıman uçaklarına getirilecek sınırlamalar konusundaki anlaĢmazlıklar nedeniyle, Vladivostok’taki görüĢmelerde taraflarca daha fazla mesafe alınamamıĢtır347. GOLLER, CALVO, p. 43 etc. ÇalıĢmamızda, Deklarasyon metnine ulaĢmamız, ne yazık ki, mümkün olamamıĢtır. 345 Bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 262, 274, 294. 346 Birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen füzeler ile ilgili olarak bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, p. 274. 347 GOLDBLAT, p. 81. 128 B. ANTĠ BALĠSTĠK FÜZE ANDLAġMASI Stratejik silahların sınırlandırılması görüĢmelerinin ilk safhasında kabul edilen andlaĢmalardan bir diğeri, yine, 26.05.1972 tarihinde imzalanan ve onay belgelerinin teati edildiği 03.10.1972 tarihinde yürürlüğe giren, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Anti Balistik Füze Sistemlerinin Sınırlandırılması Andlaşması'dır348. Asıl metni ile birlikte ortak veya tek taraflı deklarasyonlar ile ortak anlayıĢ belgelerden oluĢan AndlaĢma, sınırsız süreli olarak yürürlüğe girmiĢtir (madde XVI, birinci fıkranın ikinci cümlesi ve madde XV, birinci fıkra)349. Bununla birlikte, taraflardan birinin, altı ay sonra yürürlüğe girmek üzere, diğerine fesih bildiriminde bulunarak AndlaĢma’yı sona erdirme yetkisi bulunmaktadır350 (madde XV). Tarafların, ayrıca, AndlaĢma’da 348 Moskova’da, 26.05.1972 tarihinde imzalanan, baĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki gibi çevirebileceğimiz AndlaĢma’nın (Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Anti-Ballistic Missile Systems, Moscow, 26.05.1972) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/inf2.html [29.11.2010]. AndlaĢma ile ilgili kuralların tamamının listesi için bkz. http://www.dod.gov/acq/acic/treaties/abm/index.htm [29.11.2010]. AndlaĢma'nın yapıldığı dönem ve AndlaĢma'nın özellikleri ile ilgili bilgi için bkz. CROFT, pp. 58-60; CALVO-GOLLER, CALVO, p. 17 etc.; Nuclear Arms Control: Background and Issues, p. 136 etc. 349 350 GRAHAM, p. 39. AndlaĢma’da yer alan fesih kuralının (madde XV) Türkçe’ye çevirisi Ģöyle yapılabilir: “Taraflardan biri, ulusal egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak, bu AndlaĢma’nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olayların yüksek milli menfaatlerini zedelediğinden bahsice AndlaĢma’dan çekilmek hakkında sahiptir”. Ancak, kanaatimizce, AndlaĢma iki taraflı olduğu için, burada teknik anlamda bir “çekilme”den değil, ancak fesihten söz edilebilir. Fesih iradesi, bildirimin diğer tarafa varmasından itibaren altı ay sonra hüküm ve sonuç doğurur. Fesih bildiriminde, feshe yol açan olağanüstü olayların belirtilmesi gerekmektedir (madde XV). 129 öngörülen yükümlülükleri ağırlaĢtıran maddeler içeren iki ayrı Protokolü, 03.03.1974 tarihinde kabul ettiği görülmektedir351. AndlaĢma’da yer alan gözden geçirme kuralına (madde XIV, ikinci fıkra) uygun olarak, 1977, 1982, 1988 ve 1993 yıllarında, taraflarca Gözden Geçirme Toplantıları yapılmıĢtır352. Anti Balistik Füze Andlaşması’na göre, AndlaĢma’nın uygulanması yönünden, anti balistik füze sistemleri (anti-ballistic missile system), çalıĢır durumda olan; yapım halinde olan; denemeleri yapılan; muayene, onarım veya çevrimden geçmekte olan; kızağa çekilen, anti balistik füzeler (anti-ballistic missiles), söz konusu füzelerin fırlatıcıları ve anti balistik füze radar sistemlerini (anti-ballistic missile radars) ifade eder353 (madde II). 351 Moskova’da, 03.07.1974 tarihinde imzalanan, baĢlığını Türkçe’ye “Genel düzenlemeler” ile ilgili Protokol olarak çevirebileceğimiz Protokol’ün (Protocol to the Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Anti-Ballistic Missile Systems, Moscow, 03.07.1974) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ abm/abmprot1.html [29.11.2010]. BaĢlığını, Türkçe’ye “teknik iĢler ve tedbirler” ile ilgili Protokol olarak çevirebileceğimiz, Moskova’da, 03.07.1974 tarihinde imzalanan Protokol (Protocol on Procedures Governing Replacement, Dismantling or Destruction, and Notification Thereof, for ABM Systems and Their Components, Moscow, 03.07.1974) metni için bkz. http://www.state.gov/www/ global/arms/treaties/abm/abm_dis.html [29.11.2010]. Protokoller hakkında bilgi için bkz. CALVOGOLLER, CALVO, p. 26 etc. 352 Ġlgili toplantıların bir dökümü ve raporlarının tam metinlerinin listesi için bkz. http://www. state.gov/www/global/arms/factsheets/missdef/reviews.html [29.11.2010]. 353 Ancak, tanımın kapsamı, burada sayılanlar ile sınırlı değildir. Zira, maddenin orijinal metninde, Türkçe’ye “Ģu an itibariyle” olarak çevirebileceğimiz “currently” ifadesi kullanılmaktadır. Aynı yönde bkz. GOLDBLAT, p. 72. 130 AndlaĢma, esas itibariyle, gerek ABD, gerekse SSCB’nin kendi ülkelerini savunmak için anti balistik füze sistemi kurmasını ve konuĢlandırmasını, ayrıca söz konusu savunma sistemi için bir üs oluĢturulmasını veya belli bir bölgenin savunması için bahsi geçen sistemlerin kurulmasını yasaklamaktadır (maddeler I ve III). Ancak, AndlaĢma'da birtakım istisnalar tanınarak, taraf devletlerin baĢkentleri ve bir diğer bölgede belli bir miktar anti balistik füze, fırlatma sistemi ve radar sistemi kurup konuĢlandırabileceği kabul edilmiĢtir354 (madde III). Keza, getirilen sınırlama dıĢında kalmak üzere; kabul edilmiĢ ve ileride edilebilecek olan deneme alanı sınırları içerisinde, geliĢtirme veya deneme amaçlı anti balistik füzelere, deneme alanlarındaki füze fırlatıcı sayısı on beĢi geçmemek üzere izin verilmiĢtir (madde IV). AndlaĢma’da, ayrıca, havadan, denizden, uzaydan veya karadan mobil platformlardan fırlatılabilen anti balistik füzelerin, ayrıca aynı anda birden fazla füze fırlatan sistemler veya fırlatıcıları hızla dolduran sistemlerin geliĢtirilmesi, denenmesi veya konuĢlandırılması açıkça yasaklanmıĢtır (madde V). Ayrıca, AndlaĢma’da öngörülen sınırlama ve yasakların etkinliğini arttırmak amacıyla; her bir taraf, AndlaĢma’da gösterilen alanlarda, diğer füze, fırlatıcı veya radarlarını anti balistik füze sistemi içerisinde veya anti balistik füze sistemi olarak kullanmamayı ve ileride üretilecek radarlarında stratejik balistik füze saldırılarına karĢı erken uyarı sistemi bulundurmamayı da taahhüt etmiĢtir (madde VI). Son yasağın bir istisnası, anılan radar sistemlerinin kendi ülke sınırı etrafında ve dıĢarıya dönük olarak 354 AndlaĢma’nın orijinal metninde bulunan bu yükümlülük, 1974 yılında kabul edilen Protokol ile değiĢtirilmiĢ ve sadece bir bölgede anti balistik füze sistemi kurulmasına izin verilmiĢtir (“genel düzenlemeler” ile ilgili Protokol, madde I). Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/abm/ abmprot1.html [29.11.2010]. Ayrıca bkz. GRAHAM, p. 39. 131 kurulabilmesidir (madde VI, b bendi). AndlaĢma’da yasaklanan füze sistemlerinin, taraflarca kabul edilen usule uygun olarak kaldırılması ve imhasının mümkün olan en kısa sürede gerçekleĢtirilmesi öngörülmektedir (madde VIII). Ayrıca, AndlaĢma’nın konu ve gayesine halel gelmemesi amacıyla, tarafların kendi ülkeleri dıĢında, AndlaĢma ile yasaklanan veya sınırlandırılan anti balistik füze sistemlerini kurmaması ve/veya konuĢlandırmaması veya söz konusu sistemleri kısmen veya tamamen transfer etmemesi öngörülmüĢtür (madde IX). Yukarıda belirtilen yasak ve sınırlamalara karĢın, AndlaĢma’da, anti balistik füze sistemlerinin, AndlaĢma hükümlerine aykırı olmamak Ģartıyla, modernizasyonuna veya yeni sistemler ile değiĢtirilmesine açıkça izin verilmiĢtir355 (madde VII). Zira, AndlaĢma’nın imzalandığı dönemde anti balistik füze sistemlerinin, güvenilmez, pahalı ve karĢı saldırılara açık, korumasız sistemler olduğuna inanıldığından, nükleer savaĢ baĢlıklarının hedeflerini bulmasını engellemeyeceğinin bilindiği ifade edilmiĢtir356. ABD'nin anti balistik füzeler ile ilgili olarak baĢlattığı Stratejik Savunma İnisiyatifi planı, bilinen kısaltması ile “SDI”357, ABD'ye yönelik olarak SSCB 355 Bahse konu kural, kanaatimizce, AndlaĢma'nın ruhu ile bağdaĢmamaktadır. Aynı yönde bkz. GOLDBLAT, p. 72. 356 GOLDBLAT, pp. 72-73. 357 Dönemin ABD savunma politikası hakkında genel bilgi için bkz. Lawrence J. KORB, Linda P. BRADY, Rearming America: The Reagan Administration Defense Program, International Security, Vol. 9, No. 3, Winter, 1984-1985, p. 3 etc. 132 tarafından yapılabilecek bir nükleer saldırı358 (nuclear attack / l’attaque nucléaire) karĢısında, uzaydan yönlendirilen anti balistik füze sistemlerinin geliĢtirilmesini hedeflemekteydi359. Plan, ABD'nin Müttefikleri dahil pek çok devletin olumsuz tepkisini çekmiĢ ve geri bırakılmıĢtır. Planda öngörülen savunma sistemi, uzayda nükleer patlama ile yaratılacak x ıĢınlarının kullanılmasını içerdiğinden, baĢta, ayrıntıları aĢağıda verilecek olan Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması ve Uzay Andlaşması'na aykırı düĢtüğü gibi360, ele 358 ABD'de, dönemin nükleer saldırı ve savunma stratejileri hakkında bilgi için bkz. William DAUGHERTY, Barbara LEVI, Frank von HIPPEL, The Consequences of “Limited” Nuclear Attacks on the United States, International Security, Vol. 10, No. 4, Spring, 1986, p. 3 etc. 359 Plan üzerine ABD ve SSCB arasında gerçekleĢtirilen görüĢmeler hakkında genel bilgi için bkz. ARMAOĞLU (2005), ss. 914-915. Plan'ın; bizzat ABD tarafından ileri sürülen ve teknoloji farkı gözetmeksizin tüm orta menzilli nükleer füzelerin yasaklanması önerisi ile açıkça çeliĢtiği ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 73. 360 27.01.1967 tarihinde, kısaca “Uzay AndlaĢması”, resmi adı ile Ay ve Diğer Gök Cisimleri Dahil Uzayın Keşfi ve Kullanılmasında Devletin Faaliyetlerini Yöneten İlkeler Hakkında Andlaşma (Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies, London, Moscow, Washington, 27.01.1967), Londra, VaĢington ve Moskova'da imzaya açılmıĢtır. AndlaĢma’nın Ġngilizce metni için bkz. http://www.unoosa.org/pdf/publications/STSPACE11E.pdf [29.11.2010]. Türkiye’nin AndlaĢma’ya taraf oluĢu hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2837 [29.11.2010]. AndlaĢma’nın Türkçe metni için bkz. Ay ve Diğer Gök Cisimleri Dahil Uzayın Keşfi ve Kullanılmasında Devletin Faaliyetlerini Yöneten İlkeler Hakkında Andlaşma, RG tarihi: 01.06.1968, RG sayısı: 12913. Özellikle, ay, diğer gök cisimleri ve uzayın ulusal çıkarlar için kullanımını ve silahlanmasını yasaklayan Uzay Andlaşması'nın III., IV. ve XIII. maddeleri karĢısında ABD'nin bahse konu planının kabul edilebilmesi mümkün değildir. 133 aldığımız Anti Balistik Füze Andlaşması'nın konu ve gayesi ile bağdaĢtırılabilmesi mümkün değildir361. 1991 yılı sonunda, SSCB dağılıp ortaya pek çok yeni ve bağımsız devlet çıktığında, Rusya’da sadece Moskova civarında bir anti balistik füze sistemi kurulu ve konuĢlu olduğu; ancak, deneme alanları ve erken uyarı sistemlerinin Rusya sınırları dıĢında kaldığı ifade edilmiĢtir362. Hangi devletlerin SSCB’nin konuyla ilgili yükümlülüklerini üstleneceği sorununun belirmesi, daha doğru bir deyiĢle, halefiyet ile ilgili meselenin ortaya çıkması üzerine, 26.09.1997 tarihinde kabul edilen Halefiyet Hakkında Mutabakat Muhtırası363 ile; Rusya, Beyaz Rusya (Belarus), Kazakistan ve Ukrayna, Anti Balistik Füze Andlaşması yönünden, SSCB’nin halefi olarak kabul edilmiĢtir364. Aynı tarihte, ilgili devletler arasında kabul edilen Stratejik Balistik Füzeler Haricindeki Balistik Füzelere Karşı Koyma Sistemleri ile İlgili Güven Artırıcı Tedbirler Hakkında Andlaşma365 uyarınca, taraflar, AndlaĢma'ya konu 361 Aynı yönde, GRAHAM, pp. 148-179. Uluslararası andlaĢmaların uygulanması ile ilgili olarak bkz. Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XXVI vd. 362 363 GRAHAM, p. 76. Türkçe’ye yukarıdaki gibi çevirebileceğimiz, 26.09.1997 tarihinde, Nev York’ta imzalanan Mutabakat Muhtırası’nın (Memorandum of Understanding Relating to the Treaty between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Anti-Ballistic Missile Systems on May 26, 1972, New York, 26.09.1997) metni için bkz. http://www.dod. gov/acq/acic/treaties/abm/ad_mou.htm [29.11.2010]. 364 AndlaĢma hükümleri yönünden SSCB’nin halefi olarak kabul edilen dört devletin ülkesi tek bir ülke sayılacaktır (madde IV, b bendi). Dolayısıyla, AndlaĢma kapsamında sadece bir “bölge” olabilecek ve bahsi geçen ülkelerde yer alan erken uyarı sistemleri olduğu gibi kalabilecektir. 365 Türkçe’ye yukarıdaki gibi çevirebileceğimiz, 26.09.1997 tarihinde, Nev York’ta imzalanan AndlaĢma’nın (Agreement on Confidence-Building Measures Related to Systems to Counter Ballistic 134 yeni sistemler366 hakkında karĢılıklı bilgi alıĢveriĢinde bulunmayı, verilen bilgileri yıllık olarak güncellemeyi, söz konusu yeni sistemlerle ilgili deneme, deneme alanları ve atıĢlarla ilgili bilgileri, AndlaĢma'da öngörülen süre ve usule uygun olarak, diğer taraflara vermeyi kabul etmiĢtir367 (maddeler II, III ve VI). ABD tarafından Ulusal Füze Savunma Sistemi, bilinen kısa adıyla “NMD” 368 konusunda yürütülen çalıĢmalar, 1999 yılında kabul edilen National Missile Defense Act369 ile, teknolojik olarak mümkün olan en kısa sürede etkili bir ulusal füze savunma sisteminin oluĢturulması öngörüldüğünden önemli bir ivme kazanmıĢtır. Ancak, Sistem ile Anti Balistik Füze Andlaşması’nın konu ve gayesinin birleĢtirilmesi mümkün olmadığından AndlaĢma’da değiĢiklik yapılması gündeme getirilmiĢse de Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu’na bağlı diğer bazı devletlerin muhalefeti neticesinde AndlaĢma’da Sistem ile ilgili bir değiĢiklik yapılmamıĢtır370. Missiles Other Than Strategic Ballistic Missiles, New York, 26.09.1997) metni için bkz. http://www.dod.gov/acq/acic/treaties/abm/cbm.htm [29.11.2010]. Konu hakkında bilgi için bkz. GOLDBLAT, pp. 74-76. 366 367 Bahse konu sistemlerin neler olabileceği AndlaĢma'da sayılmıĢtır (madde I, birinci fıkra vd.). Söz konusu bilgilerin, bilgiyi veren devletin rızası olmadıkça, kamuoyu ile paylaĢılamayacağı öngörülmüĢtür (madde VII). 368 Sistemin esasını, ABD’nin bütün ülkesini, uzun menzilli balistik nükleer füzelere, en baĢta kıtalararası balistik füzelere karĢı korumak amacıyla, ilgili savaĢ baĢlıklarını, daha atmosferdeyken anti balistik füzeler ile durdurmak oluĢturmaktadır. Bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 77 etc. 369 Kanun'un metni için bkz. http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c106:S.269: [29.11.2010]. 370 GOLDBLAT, p. 78. 135 BirleĢik Krallık ve Danimarka, ABD’nin geliştirilmiş radar sisteminin (advanced radar systems) kendi ülkelerine (Britanya ve Grönland) yerleĢtirilmesi konusunda söz konusu durumun Anti Balistik Füze Andlaşması’na aykırılık oluĢturacağı endiĢesiyle, çekingen davranmıĢtır. Benzeri yaklaĢımlarla desteklendiği üzere, ABD’nin Ulusal Füze Savunma Sistemi konusundaki tutumu, nükleer silahlanmanın, özellikle stratejik silahların artacağı yönündeki kuĢkuları pekiĢtirmektedir371. Artan kuĢkuların bir sonucu olarak, BM Genel Kurulu, 1999 yılında almıĢ olduğu bir Karar372 ile, Anti Balistik Füze Andlaşması’nın taraflarına, kendi ülkelerinin güvenliğini sağlamak amacıyla, ülkelerinde anti balistik füze sistemi veya üs kurmamalarını ve böylece AndlaĢma’nın varlığı ve bütünlüğünü korumaları çağrısında bulunmuĢtur. Rusya’nın; ABD’nin “füze kalkanı”nı (missile shield) alt edebilmek amacıyla, ABD'ye karĢı stratejik silah azaltımlarını durdurabileceğini, nükleer silahların kontrolu andlaşmalarından çekilebileceğini, balistik füzeler için nükleer savaş başlığı sayısını arttırabileceğini, hızlı ve etkili bir karşı saldırı yapabilmek amacıyla mümkün olan en üst seviyede ve çok sayıda nükleer savaş başlığını fırlatmaya hazır hale getireceğini ileri sürdüğü ifade edilmiĢtir373. Ayrıca, Rusya’nın, ABD’nin “füze kalkanı” projesine karĢı tepki koymasının nedenleri arasında, 371 GOLDBLAT, pp. 77-78. 372 Genel Kurul'un 54. oturumunda, 10.01.1999 tarihinde kabul edilen, 54 [A] sayılı Karar'ın metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N00/231/83/PDF/N0023183.pdf?OpenEle ment [29.11.2010]. 373 GOLDBLAT, pp. 77-78. 136 ABD’nin, ülkesinde ve ülkesi dıĢındaki erken uyarı sistemlerinin modernizasyonu ve aynı amaçla uzaya uydu yerleştirilmek istenmesinin de yer aldığı; bahse konu aĢamaların gerçekleĢtirilmesi halinde Kuzey Amerika’da ulusal savunma sisteminin temelinin atılmıĢ olacağına inandığı ve bu haliyle, sınırlı bir ulusal füze savunma sisteminin, Rusya’nın nükleer caydırıcılık kapasitesini zorlayamamakla birlikte, hızla büyük çaplı füze saldırılarını karĢılayabilecek seviyeye ulaĢmasından çekindiği ifade edilmiĢtir374. Kaldı ki, uluslararası kamuoyunda, Çin, Fransa ve BirleĢik Krallık, ayrıca Hindistan ve Pakistan’ın, nükleer caydırıcılık kapasitelerinin ABD’nin ulusal füze savunma sistemi karĢısında azaldığını düĢünerek, kapasite arttırımı, baĢka bir deyiĢle, daha da fazla nükleer silahlanma yoluna gidebileceği endiĢesi uyanmıĢtır. Nitekim, Çin, Ulusal Füze Savunma Sisteminin, özellikle Japonya’nın veya Tayvan’ın da Sisteme katılması halinde; kendisine ait, görece küçük nükleer silah gücünü etkisiz kılma amacına matuf olduğunu kabul edeceğini ifade etmiĢtir375. Rusya ve Çin; ABD’nin stratejik üstünlüğü ele geçirme konusundaki niyetlerinden ciddi olarak Ģüphelenmeleri üzerine 10.12.1999 ve 18.07.2000 tarihlerinde yayınladıkları ortak bildiriler ile, ABD’nin tek taraflı olarak aldığı karar ile Ulusal 374 GOLDBLAT, p. 78. 375 Nitekim, bilinen kısa adıyla Pekin Deklarasyonu'nda, Rusya Devlet BaĢkanı, Çin'in “Tek Çin” politikasını desteklediğini ifade etmiĢtir (paragraf VI). Bkz. Beijing Declaration by the People's Republic of China and the Russian Federation, 18.07.2000, eriĢim için bkz. http://www.discerning today.org/members/beijing_declaration.htm [29.11.2010]. 137 Füze Savunma Sistemi kurmasının “kilit öneme sahip silahların kontrolu andlaĢmaları üzerinde yok edici bir etkisi olacağını” ifade etmiĢtir376. Hemen belirtmemiz gerekirse; ABD tarafından, Anti Balistik Füze Andlaşması’nın feshi amacıyla Rusya, Beyaz Rusya, Ukrayna ve Kazakistan’a 13.12.2001 tarihinde bildirimde bulunulmuĢtur377. Söz konusu Bildirimde; AndlaĢma’nın yürürlüğe girdiği 1972 yılından itibaren devlet ve devlet dıĢı kuruluĢların, ABD’ye karĢı kullanılmak üzere kitle imha silahları edindiği veya aktif bir Ģekilde edinmeye çalıĢtığının açık ve kanıtlanabilir olduğu belirtilerek, pek çok devletin kitle imha silahlarını kullanmak amacıyla, uzun menzilliler de dahil olmak üzere, balistik füze üretimi ve geliĢtirilmesi faaliyeti yürüttüğü, söz konusu durumun da ABD’nin ülkesi ve güvenliğine doğrudan bir tehdit oluĢturduğu ve yüksek menfaatlerini ihlal ettiği ifade edilmiĢtir378. 376 Bkz. http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/missile-defense/history/joint-statement-china- russia.htm [29.11.2010]. Konumuzla ilgili olarak, ABD ve Çin iliĢkileri hakkında bilgi için bkz. Aaron L. FRIEDBERG, The Future of U.S.-China Relations: Is Conflict Inevitable, International Security, Vol. 30, No. 2, Fall, 2005, p. 7 etc. 377 Metin için bkz. http://www.dod.gov/acq/acic/treaties/abm/ABMdipnotes1.htm [29.11.2010]. 378 Bildirimi tek baĢına BaĢkan’ın yapmasının Senato’nun bazı üyeleri tarafından sorgulandığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 79. Rusya’nın, Anti Balistik Füze Andlaşması'nın feshine karĢı tepkisi ĢaĢırtıcı Ģekilde yumuĢak olmuĢtur. Rusya, “ortada bir hata bulunmakla birlikte, yeni durum kendi ulusal güvenliği açısından bir tehdit oluĢturmadığını”; dünya üzerinde sadece Rusya’nın ABD’nin füze savunma sisteminin üstesinden gelme yeteneğinin bulunduğunu ifade etmiĢtir. Bkz. http://www.dod.gov/acq/acic/treaties/abm/ ABMdipnotes1.htm [29.11.2010]. Ayrıca, 24.05.2002 tarihinde, henüz fesih bildiriminin yürürlüğe girmediği bir sırada, Rusya ve ABD, bir ortak deklarasyon ile, füze savunma teknolojilerinde ortak 138 AndlaĢma hükümleri ile birlikte yukarıda değinilen bütün nedenler bir arada düĢünüldüğünde, anti balistik füzeleri yasaklayan AndlaĢma’nın tamamen ve koşulsuz bir yasak içermediği açıkça görülmektedir. Buna rağmen, AndlaĢma ile getirilen yasak ve sınırlamalar, standartların düĢüklüğüne rağmen stratejik silahların kontrolu ile ilgili olarak önemli bir aĢama kaydedilmesine yol açmıĢtır. Zira, yukarıda belirttiğimiz üzere, taraflardan birinin kendi ülkesinde yoğun bir Ģekilde anti füze sistemlerinden kurması, kuĢkusuz, diğer tarafın da yanıt olarak aynı amaçlı sistemleri ülkesinde konuĢlandırmasına yol açabilecekti. Ek olarak, söz konusu sistemlerin aĢırı kullanımı, tarafları ilk vurucu darbeyi yapma konusunda teĢvik edebilecekti. AndlaĢma’nın yürürlükte olduğu dönemde, her iki devlet tarafından AndlaĢma’da öngörülen yasak ve sınırlamalara büyük ölçüde uyulmuĢ olması, ABD’nin AndlaĢma’yı feshetmesi üzerine ortaya çıkan boĢluğun büyüklüğünü görece azaltmaktadır. C. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-II SALT-I görüĢmelerinin sonunda, yukarıda değinildiği üzere, ABD ve SSCB tarafından biri uzun, diğeri kısa süreli iki anlaĢmaya varılmıĢ ve bilinen kısaltmasıyla araĢtırma ve geliĢtirme faaliyeti yürüteceğini belirtmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 79. Ayrıca bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. 139 SALT-II379 görüĢmelerinde gerçekleĢtirilmesi tasarlanan hedefler kararlaĢtırılmıĢtır. Söz konusu düzenlemeler, iki yıl sonra SALT-II AndlaĢması’nın temelini oluĢturmuĢtur380. Anti Balistik Füze Andlaşması (madde XI) ve Geçici Andlaşma'ya (madde VII) uygun olarak, ABD ve SSCB arasında 1972 yılında SALT-II görüĢmeleri baĢlamıĢtır381. SALT-II görüĢmelerinin temel amacı, SALT-I Geçici Andlaşması’nın yerine, stratejik silahlara geniĢ yasak ve kısıtlamalar getiren, uzun süreli bir uluslararası andlaĢmanın kabul edilmesi olmuĢtur382. SALT-II görüĢmeleri neticesinde, 18.06.1977 tarihinde, ABD ve SSCB arasında, kısaca “SALT-II AndlaĢması” adıyla da anılan, Stratejik Saldırı Silahlarının Sınırlandırılması ile İlgili Andlaşma383 imzalanmıĢtır. AndlaĢma'nın, daha erken bir tarihte stratejik saldırı silahları üzerinde daha fazla sınırlama getiren bir baĢka andlaĢma kabul edilmedikçe, onay belgelerinin taraflarca teati edildiği 379 Stratejik silahların sınırlandırılması görüĢmelerinin ikinci safhasını belirtmek üzere, lüteratürde ve uygulamada genellikle “SALT-II” kısaltması kullanılagelmektedir. 380 GOLDBLAT, p. 82; GRAHAM, p. 50 etc.; CROFT, p. 59; BLACKER, DUFFY, p. 255 etc.; CALVO-GOLLER, CALVO, p. 49 etc. 381 GRAHAM, pp. 50 etc., 53. 382 GRAHAM, p. 51. 383 Viyana’da, 18.06.1979 tarihinde imzalanan, baĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki gibi çevirebileceğimiz AndlaĢma'nın (the Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Strategic Offensive Arms, Together with Agreed Statements and Common Understandings Regarding the Treaty, Vienna, 18.06.1979) tam metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/salt2-2.html [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 208 etc.; CALVO-GOLLER, CALVO, p. 50 etc. 140 tarihte yürürlüğe girmesi öngörülmüĢtür (madde XIX, birinci fıkra). Ancak, hemen belirtmemiz gerekirse, AndlaĢma, taraf devletlerce onaylanmadığı için hiçbir zaman resmen yürürlüğe girmemiĢtir. Taraflar, AndlaĢma'nın ana metni yanında AndlaĢma'da üstlendikleri yükümlülükleri etraflıca düzenlemek amacıyla birbirini takip eden Deklarasyonlar, Ortak AnlayıĢ metinleri, bir Mutabakat Muhtırası ve bir Protokol kabul etmiĢtir384. Taraflardan birinin, AndlaĢma’nın konu ve gayesiyle ilgili olağanüstü olaylar, ülkesinin yüksek menfaatlerine halel getirmiĢ ise, ulusal egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak AndlaĢma’yı fesih hakkı bulunmaktadır (madde XIX, üçüncü fıkra). SALT-II Andlaşması ile, taraf devletler, kıtalararası balistik füze fırlatıcıları385, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin fırlatıcıları386, altı yüz kilometre üzerinde menzile sahip olan güdümlü füzeleri taĢımaya elveriĢli olanlar dahil stratejik ağır bombardıman uçakları387(heavy bombers) ve altı yüz 384 Bahse konu kuralların listesi ve tam metinleri için bkz. http://www.state.gov/www/global /arms/treaties/salt2-1.html [29.11.2010]. 385 AndlaĢma'da kabul edilen tanım, Geçici Andlaşma'da kabul edilen tanım ile aynıdır (madde II, birinci fıkra). 386 SALT-II Andlaşması'na göre, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin fırlatıcıları; nükleer güç ile çalıĢan denizaltılarda kurulu balistik füze fırlatıcıları veya tipine dikkat edilmeksizin herhangi bir denizaltıda kurulu modern balistik füzelerin fırlatıcılarını ifade eder (madde II, ikinci fıkra). Ġlgili maddeye iliĢkin Ortak Anlayış metninde, tarafların hangi denizaltılarının ve hangi fırlatıcılarının tanıma dahil olduğu belirlenmiĢtir. 387 SALT-II Andlaşması uyarınca, ağır bombardıman uçakları; herhangi bir kriter veya tanım vermek yerine tip ve model olarak gösterilerek tanımlanmıĢtır (madde II, üçüncü fıkra). Tanıma göre, 141 kilometrenin üzerinde menzile sahip olan havadan karaya balistik füzeler yönünden (air-to-surface ballistic missiles), Vladivostok Deklarasyonu'nda kabul edildiği gibi, 2 bin dört yüz sayısını tavan kabul etmiĢlerdir. Bahse konu tavan, 01.01.1981 tarihinden 31.12.2008 tarihine kadar 2 bin iki yüz elliye düĢürülecektir (madde III). Keza, yine, Vladivostok Deklarasyonu'nda kabul edildiği üzere, birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen füze sayısının, kıtalararası balistik füzeler, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler, havadan karaya balistik füzeler yönünden bin üç yüz yirmi olmasına karar verilmiĢtir. Ayrıca, her bir tarafın, en fazla bin üç yüz yirmi adet, alt yüz kilometrenin üzerinde menzile sahip havadan fırlatılan güdümlü füze taĢımaya elveriĢli uçak sahibi olabileceği kabul edilmiĢtir. Keza, birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen füze özelliği taĢıyan kıtalararası balistik füzelerin, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin ve havadan karaya balistik füzelerin toplam sayısının, bunların en fazla sekiz yüz yirmi tanesi birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen, kıtalararası balistik füze olmak üzere, bin iki yüz olmasına karar verilmiĢtir (madde V). Taraflar, ayrıca, AndlaĢma kapsamına giren silahların belli oranda dondurulmasına ve birtakım sistemlerin üretiminin yasaklanmasına karar vermiĢlerdir (madde IV). ABD’nin elinde bulunan B-52 ve B-1 tipi uçaklar ile SSCB'nin elinde bulunan Tupolev-95 ve Miyasisçev tipi uçaklar ağır bombardıman uçağı kategorisine girer (madde II, üçüncü fıkranın a bendi). Keza; gelecekte, bahsi geçen uçakların sahip olduğu yetenek ile aynı veya bunlardan üstün olan, ağır bombardıman uçağı vazifesi görebilecek uçaklar, üzerine, 600 kilometreden fazla menzile sahip güdümlü füze yerleĢtirilebilen bombardıman uçakları ile havadan karaya fırlatılan balistik füzelerle donatılabilen bombardıman uçağı tipleri de AndlaĢma'ya göre ağır bombardıman uçakları sayılır (madde II, üçüncü fıkranın b, c ve d bentleri). 142 Her ne kadar taraflar, AndlaĢma'yı resmen onaylamamıĢlarsa388 da AndlaĢma'dan kaynaklanan yükümlülüklerini, AndlaĢma’nın imzalanmasını takip eden yıllarda uygulamaya devam etmiĢtir389. Bununla birlikte, ABD'de, 1986 yılında, SALT-II AndlaĢması'nda öngörülen sınırları aĢan, uzun menzilli balistik füze taşıma kapasitesine sahip stratejik ağır bombardıman uçaklarının hizmete girmesi ile AndlaĢma hükümleri fiilen uygulanmaz olduğu ifade edilmiĢtir390. D. ORTA MENZĠLLĠ VE KISA MENZĠLLĠ FÜZELERĠN ORTADAN KALDIRILMASI ANDLAġMASI Yukarıda da değinildiği üzere, SALT-I Geçici Andlaşması ve SALT-II Andlaşması, sadece kıtalararası balistik füzeler ile ilgili kayıt ve sınırlamalar getirmiĢtir. Gerek ABD gerekse özellikle SSCB, nükleer silahlar ile ilgili eksik 388 AndlaĢma'nın resmen onaylanmama nedenleri arasında, 1979 yılında Tahran'daki ABD Büyükelçiliği'nin protestocular tarafından ele geçirilmesi, ABD’nin Küba'da bazı Sovyet birlikleri bulunduğunu tespit etmesi ve özellikle SSCB'nin Afganistan'ı iĢgal etmesinin yer aldığı ve söz konusu olayların, özellikle ABD'nin SSCB'nin gizli niyetleri bulunup bulunmadığını sorgulamasına yol açtığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 83. Ayrıca bkz. GRAHAM, pp. 93-100. 389 Nitekim, Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi'nde; imzalanan andlaĢmaların yürürlüğe girmesinden önce, imzacı devletler tarafından, konu ve gayelerine aykırı hareket edilemeyeceği öngörülmüĢtür (madde XVIII). Ayrıca bkz., GRAHAM, p. 102. 390 ABD; ilk uçuĢunu 23.12.1974 tarihinde yapan B-1B ağır bombardıman uçaklarını 1986 yılında hizmete sokmuĢtur. Bkz. http://www.airforce-technology.com/projects/b-1b/ [29.11.2010]. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 84. 143 düzenlemeden yararlanarak, orta menzilli ve kısa menzilli füze üretimi ve kurulumuna devam etmiĢtir391. 1970’lerin sonuna gelindiğinde, SSCB, SALT çerçevesinde yapılan andlaĢmalar ile düzenlenmeyen, eski model orta menzilli füzelerini yeni tip orta menzilli füzelerle değiĢtirmeye baĢlamıĢtır. Bahse konu yeni tip orta menzilli füze sistemleri hareketli (mobil) ve (atıĢ yeteneği yönünden) hassas olduğu gibi, seleflerinden farklı olarak, bir yerine bağımsız hedefe gidebilen üç adet savaĢ baĢlığı taĢıyabilir hale gelmiĢtir. Keza, söz konusu sistemlerde, çabuk fırlatmaya imkan sağlayacak Ģekilde, sıvı yakıt yerine katı yakıt kullanılmıĢ; füzelerin menzili, Sovyet üslerinden Batı Avrupa, Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Asya’nın önemli bir bölümündeki hedefleri vurabilecek Ģekilde 5 bin kilometreye veya üzerine çıkarılmıĢtır392. ABD, bahse konu dönemde, 1960’lı yıllarda Federal Almanya Cumhuriyeti’ne konuĢlandırdığı taktik füzeleri modernize ederek ilgili füzelerin menzilini ve hassasiyetini arttırmaya çalıĢmıĢtır. Keza, NATO üyesi müttefik devlet ülkelerinde konuĢlandırmak üzere, karadan fırlatılan güdümlü füze sistemleri393 (ground-launched cruise missiles) geliĢtirmeye baĢlamıĢtır394. Fakat, söz konusu geliĢmeler, karĢılık olarak, SSCB’nin de daha fazla füze sistemi üretmesini ve kurmasını beraberinde getirmiĢtir. 391 GOLDBLAT, p. 84 etc. 392 GRAHAM, p. 107 etc. Ayrıca bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, p. 262. 393 Söz konusu füze sistemleri hakkında bilgi için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 274-275. 394 GOLDBLAT, p. 84; GRAHAM, pp. 107-108, 111. 144 NATO bünyesinde, savunma ve dıĢ iĢleri bakanlarının katıldığı özel toplantıda, 12.12.1979 tarihinde alınan Karar395 ile, “bölgesel askeri güç dengesinin SSCB lehine bozulmasının, Batı’nın güvenliğini tehdit edeceği” (madde V) gerekçesiyle, NATO üyesi devletler tarafından “iki yönlü bir politika” izlenmesi kabul edilmiĢtir (madde VI). Yönlerden biri, ABD ve SSCB arasında “orta menzilli nükleer gücün sınırlandırılması ile ilgili görüşmelerin başlatılmasıdır” (madde IX). Diğeri ise, bahsi geçen “görüĢmelerde arzu edilen neticenin elde edilmemesi halinde”, toplam beĢ yüz yetmiĢ iki adet yeni füzenin Batı Avrupa’da kurulmasıdır (madde VII). BaĢlangıçta396, SSCB ön görüĢmelere bile yanaĢmazken, 1981 yılında, resmi müzakerelere baĢlanabilmiĢtir397. Orta ve kısa menzilli füzelerin sınırlandırılması ile ilgili görüĢmeler, sınırlanacak olan füze tipleri, sınırlamaların hangi coğrafyayı kapsayacağı, üçüncü devlet güçlerinin sınırlamaya dahil edilip edilmeyeceği ve doğrulama yöntemleri etrafında yoğunlaĢmıĢtır398. 395 Karar metni için bkz. http://www.nato.int/docu/basictxt/b791212a.htm [29.11.2010]. Kararın eleĢtirisi için bkz. GRAHAM, p. 107. 396 ABD BaĢkanı’nın, SSCB’nin, kurulu tüm orta menzilli füzelerini kaldırması karĢılığında, ABD’nin iki yıl içerisinde, Almanya'da kurmayı planladığı füzeleri kurmaktan vazgeçmesini teklif ettiği ifade edilmiĢtir. Ancak, teklifin SSCB tarafından reddedildiği anlaĢılmaktadır. Bkz. GRAHAM, p. 107; GOLDBLAT, p. 85. 397 GOLDBLAT, p. 84. Ayrıca bkz. GRAHAM, p. 113 etc. 398 GOLDBLAT, p. 85. 145 23.11.1983 tarihinde, ABD’nin yeni model balistik füzelerinin Federal Almanya Cumhuriyeti’ne ulaĢması ile SSCB görüĢmeleri terk etmiĢ, Demokratik Almanya Cumhuriyeti’ne ve Çekoslovakya’ya, yukarıda değindiğimiz yeni model füze sistemleri yerleĢtireceğini beyan etmiĢtir399. 1985 yılının baĢında, taraflar, stratejik silahlar ve uzayda silahlanma ile ilgili meselelerin görüĢüleceği müzakerelerde; orta ve kısa menzilli füzelerin sınırlandırılması sorununu da ele almaya karar vermiĢtir400. Böylece, görüĢmelere yeniden baĢlanabilmiĢtir. Aynı dönemde, SSCB’de gerçekleĢen iktidar değiĢikliği ile ABD ve SSCB arasında orta ve kısa menzilli füzelerin sınırlandırılması ile ilgili ayrı bir andlaĢma yapılması kararlaĢtırılmıĢ ve görece hızlı bir Ģekilde401 ABD’nin taleplerinin hemen tamamı SSCB tarafından kabul edilmiĢtir. Müzakere sürecindeki en kritik görüĢmenin, 1986 yılında Reykavik’te, Devlet BaĢkanları düzeyinde yapılan toplantı olduğu görülmektedir. Toplantı neticesinde, hazırlanacak andlaĢmanın sadece ABD ile SSCB’nin elindeki orta menzilli füzeleri kapsaması ve Avrupa ve Asya’da kurulu bulunan füze sistemlerinin tamamının kaldırılması gerektiği üzerinde uzlaĢmaya varılmıĢ; keza, kısa menzilli füzelerin de ortadan kaldırılması gerektiğine karar verilmiĢtir402. 399 Bkz. http://www.nato.int/docu/update/80-89/1983e.htm [29.11.2010]. 400 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#80 [29.11.2010]. 401 GOLDBLAT, p. 85. 402 GRAHAM, p. 108. 146 Taraflar arasında, Reykavik’te varılan mutabakata uygun olarak hazırlanan, resmi adı Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Bu Devletlerin Orta Menzilli ve Kısa Menzilli Füzelerinin Ortadan Kaldırılması ile İlgili Andlaşma403, 08.12.1987 tarihinde VaĢington’da imzalanmıĢ; AndlaĢma, ana metni, ekindeki Mutabakat Muhtırası ve iki Protokol ile birlikte, taraflarca onay belgelerinin teati edildiği 01.06.1988 tarihinde, sınırsız süre ile yürürlüğe girmiĢtir (maddeler XV ve XVII). AndlaĢma’da yer alan doğrulama kurallarının uygulanabilirliğini sağlamak amacıyla; ABD, ülkesinde AndlaĢma kapsamına giren füzelerden bulunan Belçika, Federal Almanya Cumhuriyeti, Ġtalya, Hollanda ve BirleĢik Krallık ile ayrı bir AndlaĢma yapmıĢ ve SSCB de Demokratik Almanya Cumhuriyeti ve Çekoslovakya ile aynı amaçla, ayrı bir AndlaĢma akdetmiĢtir404. 403 BaĢlığını, yukarıda belirtilen Ģekilde Türkçe’ye çevirebileceğimiz, VaĢington’da, 08.12.1987 tarihinde imzalanan AndlaĢma (the Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Elimination of Their Intermediate-Range and Shorter-Range Missiles, Washington, 08.12.1987) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ inf2.html [29.11.2010]. AndlaĢma'nın özelliklerinin benzeri diğer silahların kontrolu andlaĢmaları ile karĢılaĢtırmalı bir değerlendirmesi için bkz. LAVIEILLE, p. 211 etc.; CROFT, p. 59. Ayrıca bkz. Nuclear Arms Control: Background and Issues, p. 107 etc.; Thomas RISSE-KAPPEN, Did “Peace Through Strength” End The Cold War?: Lessons from INF, International Security, Vol. 16, No. 1, Summer, 1991, p. 162 etc. 404 Söz konusu AndlaĢmalar çerçevesinde, taraf devletlerin ülkesi dıĢında kurulu bulunan orta menzilli füzelerin sonuncusunun, 27.09.1990 tarihinde Almanya'dan sökülerek ortadan kaldırıldığı ifade edilmiĢtir. Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#80 [29.11.2010]. 147 Orta ve Kısa Menzilli Füzeler Andlaşması ile, taraflar, AndlaĢma’da yer alan kurallara uygun olarak405, ellerinde bulunan karadan fırlatılan balistik füzeler ve karadan fırlatılan güdümlü füzelerin tamamını ortadan kaldırmayı kabul ve taahhüt etmiĢtir (madde I). Keza, söz konusu füzelerin veya fırlatıcılarının 406 üretimi ile füzelerin uçuĢ testi yapılması yasaklanmıĢtır (maddeler I, IV vd.). AndlaĢma’da, bahse konu sınırlama ve yasakların ne Ģekilde uygulanacağı ve tarafların kurallara uygun davranıp davranmadığının nasıl doğrulanacağına iliĢkin oldukça ayrıntılı düzenlemelere yer verilmiĢtir407. Orta ve Kısa Menzilli Füzeler Andlaşması, ABD ve SSCB tarafından hazırlanan “derin” andlaĢmalardan biridir. Ancak, AndlaĢma ile tarafların nükleer füzelerinin yalnızca küçük bir bölümü ortadan kaldırılmıĢ, füzelerden ayrılan savaĢ 405 Nükleer silahlar ile ilgili olarak balistik füze, güdümlü füze, orta menzilli füze (intermediate-range missile), kısa menzilli füze (shorter-range missile) vb. kavramların hemen tamamı üzerinde taraflarca anlaĢmaya varılmıĢtır (madde II). Karadan fırlatılan balistik füzeler (ground-launched ballistic missiles); savaĢ baĢlığı taĢımaya yarayan, karadan fırlatılan ve uçuĢ rotasının önemli bir bölümünde balistik (eğimli) bir mermi yolu izleyen füzelerdir (madde II, birinci paragraf). Karadan fırlatılan güdümlü füzeler (ground-launched cruise missiles) ise; savaĢ baĢlığı taĢımaya yarayan, karadan fırlatılan ve uçuĢ rotasının önemli bir bölümünde aerodinamik olarak havada kalma özelliği ile uçuĢ sağlayan, insansız, içten fiĢekli füzelerdir (madde II, ikinci paragraf). Söz konusu füzelerin orta menzilli olarak değerlendirilmesi için menzillerinin bin kilometrenin üzerinde fakat 5 bin beĢ yüz kilometrenin altında; kısa menzilli olarak değerlendirilmesi için beĢ yüz kilometrenin üzerinde fakat bin kilometrenin altında olması gerekir (madde II, beĢinci ve altıncı paragraflar). 406 Karadan fırlatılan füzelerin fırlatıcıları (launchers for ground-launched missiles); söz konusu füzeleri fırlatmak amacıyla kullanılan, sabit veya karada hareketli taĢıyıcı, montaj, fırlatma mekanizmalarıdır (madde II, üçüncü ve dördüncü paragraflar). 407 Doğrulama tedbirleri ile ilgili düzenlemelerde, sonraki uluslararası andlaĢmalarda da kullanılacak birtakım yöntemler üzerinde uzlaĢmaya varılmıĢtır. Konuyla ilgili bilgi için bkz. GRAHAM, p. 108 etc. 148 baĢlıkları ve yönlendirme sistemleri ortadan kaldırılmayarak depolarına geri götürülmüĢtür. Her Ģeye rağmen, nükleer silahların bir bölümü, Orta ve Kısa Menzilli Füzeler Andlaşması sayesinde ortadan kaldırılabilmiĢtir408. Ayrıca, AndlaĢma kapsamına giren silahların önemli bir bölümü tamamen ortadan kaldırıldığı içindir ki bahsi geçen füzelerin konvansiyonel olarak kullanımı veya diğer kitle silahları ile teçhiz edilmesi fiilen imkansız hale gelmiĢtir409. E. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-I ABD ve SSCB arasında orta ve kısa menzilli füzelerin ortadan kaldırılması ile ilgili müzakereler ile hemen hemen aynı dönemde, stratejik saldırı silahlarının sınırlandırılması ve azaltılması410 amacıyla yeniden görüĢmelere baĢlanılmıĢtır411. 408 GRAHAM, p. 119 etc. 409 GOLDBLAT, p. 72. 410 Stratejik saldırı silahları ile kastedilen, aĢağıda değinileceği üzere, esas itibariyle, Orta ve Kısa Menzilli Balistik Füzelerin Ortadan Kaldırılması Andlaşması’na tabi olmayan; kıtalararası balistik füzeler, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler ve ağır bombardıman uçaklarıdır. 411 GRAHAM, p. 122 etc. 149 Her iki tarafın Devlet BaĢkanlarının bizzat yürüttüğü toplantılar412 neticesinde, aĢağıda daha ayrıntılı bir Ģekilde görüleceği üzere, diğerleri arasında, tarafların her birinin azami bin altı yüz stratejik nükleer füzeye ve söz konusu füzelerde en fazla 6 bin savaĢ baĢlığı bulunabileceğine karar verilmiĢtir413. Taraflar, AndlaĢma'nın hazırlanan taslak metni üzerinde, 1987 yılında görüĢmeye baĢlamıĢlar ve dört yıl sonunda AndlaĢma üzerinde mutabakat sağlayabilmiĢlerdir. Varılan mutabakat çerçevesinde, 31.07.1991 tarihinde, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Stratejik Saldırı Silahlarının Azaltılması ve Sınırlandırılması Andlaşması414 imzalanmıĢtır. AndlaĢma'nın, onaylandığına iliĢkin belgelerin taraflarca teati edildiği tarihte yürürlüğe girmesi öngörülmüĢtür. Her iki taraf da AndlaĢma'yı onaylamıĢ ve kısaca, “START-I AndlaĢması” veya “Stratejik 412 Taraflarca, 1982 yılında yukarıda belirtilen amaçla baĢlayan görüĢmeler, orta ve kısa menzilli füzelerin ortadan kaldırılması ile ilgili görüĢmeler hakkında yapılan açıklamalarda değinilen nedenlerle kesintiye uğramıĢ, sonradan, görüĢmeler ancak 1985 yılında yeniden baĢlayabilmiĢtir. Stratejik saldırı silahlarının sınırlandırılması ve azaltılması hakkında genel bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 85 etc.; LAVIEILLE, p. 221 etc.; CROFT, pp. 70-78; GRAHAM, p. 124; BLACKER, DUFFY, p. 255 etc. Ayrıca bkz. Nuclear Arms Control: Background and Issues, p. 58 etc. 413 414 GOLDBLAT, p. 88 etc. Moskova’da, 31.07.1991 tarihinde imzalanan, baĢlığı, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz AndlaĢma (Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms, Moscow, 31.07.1991) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/starthtm/start/start1.html [29.11. 2010]. AndlaĢma hakkında genel bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 221 etc.; CROFT, pp. 70-78. Ayrıca bkz. Michael M. MAY, George F. BING, John D. STEINBRUNER, Strategic Arsenals After START: The Implications of Deep Cuts, International Security, Vol. 13, No. 1, Summer, 1988, p. 90 etc.; Harold A. FEIVESON, Frank N. von HIPPEL, Beyond START: How to Make Much Deeper Cuts, International Security, Vol. 15, No. 1, Summer, 1990, p. 154 etc. 150 Silahların Azaltılması AndlaĢması” olarak da anılan AndlaĢma, onay belgelerinin taraflarca teati edildiği 05.12.1994 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir415. START-I Andlaşması'nın belirli bir süre ile yürürlükte kalması öngörülmüĢtür: Yürürlük süresi; AndlaĢma, stratejik saldırı silahlarının azaltılması ve sınırlandırılması ile ilgili olarak daha erken bir tarihte baĢka bir uluslararası andlaĢma akdedilmedikçe, on beĢ yıl olarak belirlenmiĢ; taraflar, stratejik saldırı silahlarının azaltılması ve sınırlandırılması ile ilgili olarak daha erken bir tarihte baĢka bir uluslararası andlaĢma yapmadıkça, beĢ yıllık süreler ile yürürlük süresinin uzatılmasına karar verebileceği kabul edilmiĢtir (madde XVII, ikinci fıkra). START-I Andlaşması'nın yürürlük süresi, 05.12.2009 tarihinde dolmuĢtur416. 1991 yılında SSCB’nin dağılması417, yukarıda da belirtildiği üzere, önceden SSCB’ye bağlı olan devletlerin bazılarının elinde nükleer silahların kalması sonucunu doğurmuĢtur. Dolayısıyla, yeni nükleer güçlerin ortaya çıkacağı ve START-I’in hiçbir zaman yürürlüğe giremeyeceği yolunda, haklı kuĢkular ortaya çıkmıĢtır. Rusya’nın 13.01.1992 tarihinde SSCB’nin halefi olduğuna iliĢkin resmi 415 416 Bkz. http://www.dod.mil/acq/acic/treaties/start1/execsum.htm [29.11.2010]. SSCB’nin, Anti Balistik Füze Andlaşması'na uygun hareket edildiği sürece, START-I Andlaşması'nın da geçerli ve yürürlükte olabileceğini; AndlaĢma'nın fesih nedeni olarak öngörülen, tarafların yüksek menfaatlerini zedeleyen ve AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olaylar arasında Anti Balistik Füze Andlaşması'nın feshinin veya ağır bir biçimde ihlal edilmesinin de bulunduğunu beyan ettiği belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 90. Dolayısıyla, bugün itibariyle, her iki uluslararası andlaĢmanın da yürürlükte olmamasına karĢın, Rusya'nın hiçbir ciddi tepkide bulunmaması ve bulunmamıĢ olması dikkat çekicidir. 417 SSCB’nin dağılıĢı ve START-I Andlaşması hakkında bkz. GRAHAM, p. 130. 151 beyanının418, bağımsızlığını kazanan diğer Sovyet Cumhuriyetleri tarafından reddedilmediği ifade edilmiĢtir419. 23.05.1992 tarihinde, Lizbon’da imzalanan Protokol420 ile, Rusya ve ABD; SSCB’nden kalan stratejik nükleer silahların birlikte üçte birine sahip olan Beyaz Rusya (Belarus), Kazakistan ve Ukrayna’nın START-I Andlaşması ile bağlantılı olarak SSCB’nin halefi olduğu kabul edilmiĢtir421 (madde I). Protokol’e; ABD BaĢkanı’na hitaben, ayrı ayrı, Beyaz Rusya (Belarus), Kazakistan ve Ukrayna Devlet BaĢkanları tarafından gönderilen resmi beyanlar eklenmiĢ ve söz konusu üç devletin kendi ülkelerinde bulunan bütün nükleer silahları ortadan kaldıracağı ve nükleer silah sahibi olmayan devlet statüsüne geçeceği taahhüt edilmiĢtir422. START-I Andlaşması uyarınca; tarafların, AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği 05.12.1994 tarihinden itibaren yedi yıllık bir süre içerisinde, 05.12.2001 tarihine 418 Söz konusu beyan, Rusya Federasyonu'nun, SSCB'nin taraf olduğu veya imzaladığı bütün uluslararası andlaĢmaların kendisi hakkında da geçerli olduğuna ve bunları üstlendiğine iliĢkindir. Bkz. http://www.nti.org/f_wmd411/1992.html [29.11.2010]. 419 GOLDBLAT, p. 90. 420 Kısaca “Lizbon Protokolü” olarak adlandırabileceğimiz, Lizbon’da, 23.05.1992 tarihinde, Beyaz Rusya (Belarus), Kazakistan, Rusya, Ukrayna ve ABD arasında imzalanan Protokol (Protocol to the Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms, Lisbon, 23.05.1992) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/starthtm/start/lisbon.html#lisbonPROTOCOL [29.11.2010]. Protokol’ün hazırlanıĢ süreci ile ilgili olarak bkz. GRAHAM, pp. 131-136; CROFT, pp. 139-144. 421 422 Protokol ile ilgili olarak bkz. GRAHAM, p. 136 etc. GOLDBLAT, p. 90. Beyanların metinleri için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/ starthtm/start/lisbon.html#lisbonPROTOCOL [29.11.2010]. 152 kadar, üç aĢamalı bir biçimde AndlaĢma'da öngörülen azaltma ve sınırlamaları yerine getirmesi öngörülmüĢtür (maddeler III, IV vd.). AndlaĢma'da öngörülen azaltımların yapılması neticesinde, her bir taraf; en fazla bin altı yüz stratejik nükleer füzeye ve söz konusu füzelerde taĢınmak üzere, azami 4 bin dokuz yüz tanesi balistik füze baĢlığı olmak üzere en fazla 6 bin savaĢ baĢlığına sahip olabilecektir. Bin altı yüz stratejik nükleer füze üst sınırı; kurulu, kıtalararası balistik füzeler ve bunlarla ilgili fırlatıcılar423, kurulu, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler ve bunlarla ilgili fırlatıcılar424 ve kurulu stratejik ağır bombardıman uçakları yönünden geçerlidir. 6 bin savaĢ baĢlığı sınırı ise; kıtalararası balistik füzeler425, denizaltılardan fırlatılan 423 Türkçe’ye, “Tanımlar” ile ilgili Ek olarak çevirebileceğimiz Ek (Definitions Annex: Terms and Definitions) uyarınca, kurulu kıtalararası balistik füzeler ve ilgili fırlatıcılar (deployed ICBM and its associated launcher); kurulu, kıtalararası balistik füze ihtiva eden veya ihtiva ettiği varsayılan, kurulu, kıtalararası balistik füzeler ve kurulu, kıtalararası balistik füze fırlatıcılarını ifade eder (madde XVI (LXXXVII)). 424 “Tanımlar” ilgili Ek'te, kurulu, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler ve ilgili fırlatıcıların (deployed SLBM and its associated launcher); kurulu, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler ile kurulu, denizaltılardan fırlatılan balistik füze fırlatıcılarından, denizaltılardan fırlatılan balistik füze kurulu olanları ihtiva eden veya ihtiva ettiği varsayılanları ifade ettiği belirtilmiĢtir (madde XXI (LXXXV)). 425 “Tanımlar” ile ilgili Ek'e göre, kıtalararası balistik füzeler, karadan fırlatılan ve menzili 5 bin beĢ yüz kilometrenin üzerindeki balistik füzelerdir (madde LIV (XL)). Kurulu, kıtalararası balistik füzeler (deployed ICBM) ise; kurulu bir kıtalararası balistik füze fırlatıcısında bulunan veya bulunduğu varsayılan kıtalararası balistik füzelerdir (madde XV (LXXXVI)). Kurulu, kıtalararası balistik füze fırlatıcıları (deployed launcher of ICBMs) ise; silo deneme fırlatıcıları, silo antrenman fırlatıcıları veya bir uzay fırlatma tesisinde bulunan silo fırlatıcıları haricindeki kıtalararası balistik füzelerin silo fırlatıcılarını veya kurulu ve hareketli, kıtalararası balistik füze fırlatıcılarını ifade etmektedir (madde XVII (XC)). Kıtalararası balistik füzelerin silo fırlatıcıları (silo launcher of ICBMs); yerde bulunan bir silo yapısında sabitlenmiĢ, kıtalararası balistik füze fırlatıcıları anlamında kullanılmaktadır (madde XCVII (CXX)). Kurulu ve hareketli, kıtalararası balistik füze fırlatıcıları (deployed mobile launcher of ICBMs) ise; kıtalararası balistik füzelerin hareketli deneme fırlatıcıları veya kıtalararası balistik 153 balistik füzeler426 ve stratejik ağır bombardıman uçaklarını kapsamaktadır. Her iki taraf devletin elinde; azami yüz elli dört adet ağır, kıtalararası balistik füzede427, en fazla bin beĢ yüz kırk savaĢ baĢlığı bulunabileceği kabul edilmiĢ; ayrıca, her iki taraf da kurulu ve hareketli, kıtalararası balistik füzelerde taĢınan savaĢ baĢlığı sayısının en fazla bin yüz olabileceğini kararlaĢtırmıĢtır (madde II, birinci ve ikinci fıkralar). Kurulu, kıtalararası balistik füzeler ve denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin fırlatma ağırlığının428 en fazla 3 bin altı yüz metrik ton olabileceği kabul edilmiĢtir (madde II, üçüncü fıkra). AndlaĢma'da, ayrıca, balistik füze baĢlıkları, kıtalararası ağır balistik füzeler, stratejik ağır bombardıman uçakları, havadan fırlatılan güdümlü füzelerin bir uzay fırlatma tesisinde bulunan hareketli fırlatıcıları içinden, kıtalararası balistik füze bulunduran veya bulundurduğu varsayılanları ifade etmektedir (madde XIX (LXXXVIII)). Kıtalararası balistik füzeler hakkında bilgi için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 262, 263, 274, 275. Silo fırlatıcıları hakkında bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, p. 248. 426 “Tanımlar” ile ilgili Ek uyarınca, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler; bir denizaltıda bulunan veya bir denizaltıdan fırlatılan, tipine bakılmaksızın, menzili 600 kilometrenin üzerinde olan balistik füzeleri ifade etmektedir (madde CIX (VII)). Denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler ve nükleer silahlanma hakkında bkz. Harold A. FEIVESON, John DUFFELD, Stopping Sea-Based Counterforce Threat, International Security, Vol. 9, No. 1, Summer, 1984, p. 187 etc. 427 “Tanımlar” ile ilgili Ek uyarınca, ağır, kıtalararası balistik füzeler; fırlatma ağırlığı 106 bin kilogramdan veya sevk ağırlığı 4 bin üç yüz elli kilogramdan fazla olan kıtalararası balistik füzeleri ifade etmektedir (madde IXL (CXI)). 428 “Tanımlar” ile ilgili Ek uyarınca, fırlatma ağırlığı (launch weight), tamamen yüklü bir kıtalararası balistik füzenin veya denizaltından fırlatılan balistik füzenin ateĢlendiği ilk aĢamada sahip olduğu ve böyle kıtalararası balistik füzenin veya denizaltından fırlatılan balistik füzenin uçuş denemesinde gösterdiği ağırlığı ifade eder (madde LVIII (CII)). Uçuş denemesi (flight test) bir füze için, füzenin fırlatılması ve devamındaki uçuĢu ifade eder (madde XXXII (XXXVI)). 154 füzeler, mobil füzeler, denizden fırlatılan güdümlü füzeler ve yüklemeler 429 ile ilgili bazı sınırlamalar da getirilmiĢtir430 (madde II vd.). AndlaĢma ile getirilen yasak ve kısıtlamalar haricinde, stratejik saldırı silahlarının modernizasyonu ve yenileri ile değiĢtirilmesi431 mümkündür (madde V, birinci fıkra). AndlaĢma'da, yukarıda sayılan kategoriler için bazı önemli yasak ve kısıtlamalar daha getirilmiĢtir432 (madde IV vd.). AndlaĢma uyarınca, stratejik saldırı silahlarının, taraf devletlerin ülkesi dıĢında sürekli olarak konuĢlandırılması yasak olduğu gibi, önceden diplomatik görüş alış verişinde bulunmaksızın stratejik ağır bombardıman uçaklarının geçici veya sürekli bir Ģekilde herhangi bir yabancı devlet ülkesinde bulunması yasaklanmıĢtır (madde V, yirmi sekizinci fıkra ve madde XIV, dördüncü fıkra vd.). START-I Andlaşması, stratejik silahların azaltılması ve taraf devletlerin elinde bulunan füze stokunda indirim yapılması açısından son derece önemlidir. START-I Andlaşması’nın en önemli baĢarısı, kanaatimizce, “süper güçlerin” nükleer saldırı 429 Denizden fırlatılan güdümlü füzeler hakkında ilgi çekici bir çalıĢma için bkz. Henry C. MUSTIN, The Sea-Launched Cruise Missile: More Than a Bargaining Clip, International Security, Vol. 13, No. 3, Winter, 1988-1989, p. 184 etc. 430 Söz konusu yasak ve sınırlamalar ile ilgili olarak bkz. CROFT, pp. 70-72; GRAHAM, p. 132 etc. 431 Konu hakkında bilgi için bkz. Russell E. DOUGHERTY, The Value of ICBM Modernization, International Security, Vol. 12, No. 2, Autumn, 1987, p. 163 etc. 432 Birtakım deneme ekipmanı yasak ve kısıtlama rejimi haricinde tutulmuĢtur (madde IV, üçüncü fıkra vd.). 155 kapasitesinin, en tehlikeli savaĢ baĢlıklarının sayısının azaltılması ve ortalama füze fırlatma ağırlığı sınırının aĢağıya çekilmesidir. Nitekim, AndlaĢma, hangi oranda olursa olsun, stratejik silahların ciddi oranda azaltılmasının öngörüldüğü ilk uluslararası andlaĢmadır. Ancak, AndlaĢma ile öngörülen azaltımların yapılmasına rağmen, tarafların elinde bulunan nükleer cephaneliğin, her halde 1972 yılındaki kapasiteden fazla olduğu belirtilmiĢtir433. START-I Andlaşması’nda, oldukça detaylı, karmaĢık ve müdahaleci bir doğrulama mekanizması öngörülmüĢtür434. Örneğin, on iki ayrı tipte, yerinde inceleme435 (site inspection / l’inspection sur place), denetim ve gösterim yapılması öngörüldüğü gibi, AndlaĢma'da, taraf devletlerce belirlenen tesislerin sürekli olarak izlenmesi (continous monitoring / la surveillance continue) gerekmektedir436 (örneğin, madde VII ve ayrıca “araĢtırma” ile ilgili Protokol437). 433 AndlaĢma'daki azaltımların yetersizliği hakkında bkz. GOLDBLAT, p. 91. Ayrıca bkz. MAY, BING, STEINBRUNER, p. 93 etc. 434 Uzun ve detaylı olan START-I Andlaşması, ekindeki belgelerin de hacimli oluĢu nedeniyle “hukukçunun rüyası” (lawyer’s dream) olarak anılmıĢ ve söz konusu AndlaĢma’nın 1980’li yılların muhafazakar silahların kontrolu anlayıĢına uygun olarak, AndlaĢma ile ilgili her hususun uluslararası andlaĢma ile eĢdeğer hukuki etkiye sahip olacak Ģekilde düzenlenmesi gerektiği görüĢünü yansıttığı belirtilmiĢtir. Bkz. GRAHAM, p. 131. Bahsi geçen anlayıĢın sakıncası açıktır: Örneğin, denetçilerin el feneri taşıması konusunda bir değiĢiklik yapılmak istenirse, söz konusu değiĢikliğin, tüm taraf devletlerce onaylanması gerekecektir (madde XVIII). 435 436 Yerinde inceleme tedbiri hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 124-126. Etraflı bilgi ve “araĢtırma” ile ilgili Protokol için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/ starthtm/start/insppro.html#insppro.PROTOCOL [29.11.2010]. Ayrıca bkz. CROFT, p. 73. 437 START-I Andlaşması’nın Eklerinden, baĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki gibi çevirebileceğimiz Protokol (Protocol on Inspections and Continous Monitoring Activities) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/starthtm/start/insppro.html#inspproI. [29.11.2010]. 156 START-I Andlaşması’nın ABD ve Rusya tarafından büyük bir baĢarı oranı ile uygulandığı ifade edilmiĢtir438. Ancak, ABD DıĢiĢleri Bakanlığı tarafından, 2010 yılında hazırlanan bir Rapor’da439, Rusya tarafından AndlaĢma'nın pek çok kuralının gereği gibi uygulanmamıĢ olduğuna yönelik ifadeler yer aldığı görülmektedir440. START-I Andlaşması, tartıĢmasız bir biçimde, AndlaĢma'nın tarafı olan ABD ve SSCB arasındaki en ayrıntılı ve kapsamlı andlaĢmadır. AndlaĢma'nın derinliğinin, benzeri diğer uluslararası andlaĢmalara nazaran hayli fazla olduğu görülmektedir441. F. STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-II START-I Andlaşması’nın en zayıf yönü, yukarıda belirtildiği üzere, AndlaĢma’da yeteri derecede silah azaltımının öngörülmemiĢ olmasıdır442. Söz 438 439 GOLDBLAT, p. 91. Türkçe’ye, baĢlığını, Silahların Kontrolu, Silahlanmanın Önlenmesi ve Silahsızlanma ile ilgili Andlaşma ve Taahhütlere Katılım ve Bunlara Uyma olarak çevirebileceğimiz, 28.07.2010 tarihinde yayınlanan Rapor metni için bkz. Adherence to and Compliance with Arms Control, Nonproliferation and Disarmament Agreements and Commitments Report, U.S. Department of State Bureau of Verification, Compliance, and Implementation, July 2010, eriĢim için bkz. www.state.gov/documents/organization/145181.pdf [29.11.2010]. 440 Adherence to and Compliance with Arms Control, Nonproliferation and Disarmament Agreements and Commitments Report, pp. 8-9. 441 CROFT, pp. 86-88. 157 konusu eksikliğin giderilmesi amacıyla, ABD ve SSCB’nin Devlet BaĢkanları tarafından, 16.06.1992 tarihinde bir Ortak AnlayıĢ belgesi kabul edilmiĢtir443. Belgede; START-I Andlaşması için öngörülen seviyelerin yarıdan fazla oranda indirilmesi öngörüldüğü ifade edilmiĢtir444. Belgenin en önemli yönünün, tarafların elinde bulunan, birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen füzelerin tamamının ortadan kaldırılmasının öngörülmesi ve ABD ve Rusya arasında nükleer silahların, ortadan kaldırılmaları amacıyla, güvenli bir Ģekilde taĢınmasına iliĢkin konularda görüĢ birliğine varılması olduğu anlaĢılmaktadır445. Yukarıda belirtilen Belgede yer alan kuralların, ABD ve Rusya Federasyonu tarafından, Moskova’da, 03.01.1993 tarihinde imzalanan, Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya Federasyonu Arasında Stratejik Saldırı Silahlarının Daha Fazla 442 Yukarıda da değinildiği üzere; START-I Andlaşması'nda öngörülen azaltımlara rağmen, ABD ve SSCB'nin ayrı ayrı, toplam yıkıcı gücü 50 bin adet Küçük Oğlan büyüklüğünde, 6 binin üzerinde nükleer savaĢ baĢlığına sahip olduğu ifade edilmiĢtir. Bkz. Harold A. FEIVESON, Frank N. von HIPPEL, Beyond START: How to Make Much Deeper Cuts, International Security, Vol. 15, No. 1, Summer, 1990, p. 154. 443 Bilgi için bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#90 [29.11.2010] ve http:// www.nti.org/f_wmd411/1992.html [29.11.2010]. Ne yazık ki, çalıĢmamızın kaleme alındığı tarih itibariyle, söz konusu Ortak Anlayış (Joint Understanding) metnine ulaĢmamız mümkün olmamıĢtır. 444 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#90 [29.11.2010]. 445 Mutabakatın Ġngilizce kısaltması (“De-MIRVing Agreement”), Türkçe’de, “birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen füzeleri bırakma, terk etme, bahse konu füzelerden arınma” anlamına gelmekte ve aynı kısaltma, birazdan değinilecek olan START-II Andlaşması’nı ifade etmek için de kullanılmaktadır. Bkz. GOLDBLAT, p. 92. 158 Azaltılması ve Sınırlandırılması Hakkında Andlaşma446 ile kabul ve teyit edildiği ifade edilmiĢtir. AndlaĢma, ana metnin yanısıra, iki Protokol ve bir Mutabakat Muhtırası’ndan oluĢmaktadır447. START-II Andlaşması'nın; START-I Andlaşması’nın yürürlüğe giriĢinden önceki bir tarihte yürürlüğe girmemek kaydıyla, onay belgelerinin taraflarca teati edildiği tarihte yürürlüğe girmesi öngörülmüĢtür (madde VI, ikinci fıkra). Keza, AndlaĢma, START-I Andlaşması yürürlükte olduğu sürece yürürlükte kalacaktır (madde VI, üçüncü fıkra). START-II Andlaşması, ABD tarafından onaylanmıĢken, Rusya, AndlaĢma'yı onaylamamıĢtır448. Dolayısıyla, Helsinki'de, 20-21.03.1997 tarihlerinde tarafların Devlet BaĢkanlarının bir araya geldiği zirve toplantıları neticesinde, bir Ortak AnlayıĢ belgesi ile, START-II Andlaşması'nda öngörülen sürelerin beĢ yıl daha uzatılması ve START-II Andlaşması'nın mevcut hali ile yürürlüğe girmesi üzerine 446 Moskova’da, 03.01.1993 tarihinde imzalanan, baĢlığı, Türkçe’ye yukarıdaki gibi çevrilebilecek olan AndlaĢma (Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms, Moscow, 03.01.1993) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/starthtm/start2/strt2txt.html [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında ayrıntılı bir inceleme ve değerlendirme için bkz. LAVIEILLE, p. 227 etc.; CROFT, pp. 103-111. 447 Bkz. GRAHAM, p. 139. Kuralların tamamının bir listesi için bkz. http://www.state.gov/www/ global/arms/starthtm/start/toc.html [29.11.2010]. 448 Rusya'nın START-II AndlaĢması'nı onaylamama gerekçeleri arasında, silahlı kuvvetlerinin zayıflaması, NATO'nun geniĢlemesi, ABD’nin Irak'ı bombalaması, Balkanlar'da savaĢ durumunun devam etmesi gibi nedenlerin yer aldığı belirtilmiĢtir. Bkz. GRAHAM, p. 141. 159 derhal START-III görüĢmelerine baĢlanılması kararlaĢtırılmıĢtır449. Ortak Anlayış çerçevesinde hazırlanıp taraflarca imzalanarak START-II Andlaşması metnine eklenen Protokol'e450 göre; AndlaĢma'da yer alan süreler Ortak Anlayış'ta kabul edilen Ģekilde değiĢtirilecek (madde I, birinci, ikinci ve üçüncü fıkralar ve madde II), ayrıca, AndlaĢma'nın VI. maddesinde, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesinin kolaylaĢtırılması açısından taraflara bir anlaĢmaya varma imkanı tanıyan bir kural eklenecektir (madde I, dördüncü fıkra). START-II Andlaşması, her bir tarafın kurabileceği stratejik nükleer silahlara eĢit bir üst sınır getirmektedir (madde I, birinci ve üçüncü fıkralar). Taraflar arasında kabul edilen üst sınıra ulaĢılması için iki farklı aĢama öngörülmüĢtür (madde II). Birinci aĢama, START-I Andlaşması’nın yürürlüğe giriĢini takip eden yedi yıl içerisinde sonlandırılacak, ikinci aĢama ise, en geç, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesini takiben 2004 yılının sonunda gerçekleĢecektir (madde II, birinci fıkra). Ġkinci aĢamaya daha erken, AndlaĢma’daki deyiĢi ile 2000 yılının sonunda ulaĢılması mümkündür, yeter ki START-II Andlaşması’nın yürürlüğe girmesini takip eden yıl 449 Bahsi geçen, kısaca “Ortak AnlayıĢ” belgesi (Joint Statement on Parameters on Future Reductions in Nuclear Forces) olarak anabileceğimiz metne ulaĢmamız, çalıĢmamızın kaleme alındığı tarih itibariyle, ne yazık ki, mümkün olmamıĢtır. Bilgi için bkz. http://www.nti.org/db/disarma ment/timeline.html#95 [29.11.2010] ve http://www.nti.org/f wmd411/1997.html [29.11.2010]. 450 Nev York’ta, 26.09.1997 tarihinde imzalanan Protokol’un (Protocol to the Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms of January 3, 1993, New York, 26.09.1997) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/starthtm/start2/siiproto.html#SIIProtocol [29.11.2010]. 160 içerisinde, taraflar, ilgili düzenlemelerin yerine getirilmesini teĢvik etmek amacıyla bir yardım programı andlaşmasını kabul etmiĢ olsun451 (madde I, altıncı fıkra). Birinci aĢamanın sonunda, her bir tarafın, kıtalararası balistik füzeler ve denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerde kurulu olanlar ile nükleer görev alan stratejik ağır bombardıman uçaklarında kullanılmak üzere hazırlanan nükleer savaĢ baĢlıkları yönünden kurulu stratejik nükleer savaĢ baĢlığı sayısının 3 bin sekiz yüz ila 4 bin iki yüz elli arasında olması kararlaĢtırılmıĢtır452 (madde I, birinci fıkra). Toplam 3 bin sekiz yüz ila 4 bin iki yüz elli arasında savaĢ baĢlığı içerisinde, birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen, kıtalararası balistik füzelerdeki savaĢ baĢlığı sayısının azami bin iki yüz; denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerdeki savaĢ baĢlığı sayısının azami 2 bin yüz altmıĢ ve ağır, kıtalararası balistik füzelerdeki savaĢ baĢlığı sayısının azami altı yüz elli olması kabul edilmiĢtir (madde I, ikinci fıkra). Ġkinci ve son aĢamanın bitiminde, her iki tarafın kurulu stratejik savaĢ baĢlığı sayısının 3 bin ila 3 bin beĢ yüz arasında olması kabul edilmiĢtir (madde I, üçüncü fıkra). Son aĢamada, elde bulundurulabilecek olan savaĢ baĢlıklarından hiçbiri birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen, ağır olanlar dahil kıtalararası balistik füzelere monte edilemeyecektir: Dolayısıyla, AndlaĢma’da sadece tek savaş başlığı taşıyan kıtalararası balistik füzelere (ICBMs to which more than one warhead is 451 GRAHAM, p. 140 etc. 452 START-II Andlaşması'nda yer alan tanımların tamamının START-I Andlaşması'nda kabul edilen tanımlar ile uyum içerisinde olduğu görülmektedir. Nitekim, AndlaĢma, START-I Andlaşması’nın devamı niteliğindedir (madde V vd.). 161 attributed) izin verilmiĢtir453 (madde II, birinci fıkra). AndlaĢma uyarınca, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin taĢıyabileceği savaĢ baĢlığı sayısı bin yedi yüz ila bin yedi yüz elli arasında olacaktır454 (madde I, dördüncü fıkra). Her Ģeye rağmen, birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler bakımından herhangi bir yasak veya sınırlama getirilmediği görülmektedir. START-I Andlaşması’nın tarafları da dahil olmak üzere, hiçbir devlete ağır, kıtalararası balistik füze devredilemeyecektir (madde II, sekizinci fıkra). AndlaĢma'da, START-I Andlaşması’nın aksine, kullanımdan kaldırılan savaĢ baĢlıklarının imha edilmesi ile ilgili herhangi bir düzenlemeye yer verilmemiĢtir. START-II Andlaşması, öldürücü gücü ve saldırıya açıklığı nedeniyle daha çok bir önleyici saldırıda fırlatılması muhtemel olan, birden çok bağımsız hedefe yeniden gidebilen, kıtalararası balistik füzelerin, taraflarca kararlaĢtırılan Ģekilde ortadan kaldırılması yoluyla stratejik istikrarın sağlamlaĢtırılması amacıyla hazırlanmıĢtır. AndlaĢma’nın uygulanması neticesinde, Soğuk SavaĢ’ın en yoğun Ģekilde yaĢandığı zamanda taraflarca oluĢturulan nükleer kapasitenin üçte iki oranında azaltılması 453 Böylelikle, Rusya Federasyonu’nun, nükleer silah stokunun en caydırıcı parçasını ortadan kaldırmayı taahhüt ettiği belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 93. 454 Zira, ABD'nin, START-I Andlaşması’na uygun olarak, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler için çok daha fazla sayıda savaĢ baĢlığı üretmeyi ve kurmayı öngördüğü ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 93. 162 sağlanacakken, AndlaĢma hiçbir zaman yürürlüğe girmediği için bahsi geçen hedefler gerçekleĢtirilememiĢtir455. G. STRATEJĠK SĠLAHLARIN AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI-III GÖRÜġMELERĠ Yukarıda değinildiği üzere, 1997 yılının Mart ayında Helsinki’de yapılan toplantıda bir araya gelen ABD ve Rusya Devlet BaĢkanlarının, “START-III” kısa adıyla anılan, stratejik saldırı silahlarının azaltılması ile ilgili çerçeve ve Rusya START-II AndlaĢması’nı onaylar onaylamaz START-III resmi görüĢmelerine baĢlanması üzerinde anlaĢmaya vardığına yukarıda değinilmiĢti456. Tarafların ortak anlayışı ile andlaĢma görüĢmelerinin çerçevesi; 31.12.2007 tarihine kadar, tarafların, kıtalararası balistik füzelere, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelere ve stratejik ağır bombardıman uçaklarına sadece 2 bin ila 2 bin beĢ yüz arasında nükleer savaĢ baĢlığı kurabilmesi457; tarafların nükleer savaĢ baĢlığı envanterinin ve savaĢ baĢlıklarını ortadan kaldırma faaliyetlerinin şeffaflaştırılması ve son olarak, START-I 455 GOLDBLAT, p. 96. Ayrıca bkz. CROFT, pp. 92, 110. 456 Stratejik silahların azaltılması ve sınırlandırılması görüĢmelerinin üçüncü safhası hakkında bilgi için bkz. GRAHAM, p. 319 etc. 457 Bazı Rus diplomatik temsilcilerinin, START-III çerçevesinde, Rusya’nın, bin beĢ yüz savaĢ baĢlığına kadar azaltımı müzakere edebileceğini açıkladığı ifade edilmiĢtir. Bkz. http://www.nti.org /db/nisprofs/russia/treaties/start3.htm [29.11.2010]. 163 ve START-II Andlaşmaları'nın sınırsız süre ile yürürlükte kalmasının sağlanması hususlarından oluĢmaktaydı458. Ancak, farklı nedenlerle söz konusu müzakerelerden bir sonuç elde edilmesi mümkün olamamıĢtır459. H. MOSKOVA ANDLAġMASI ABD’nin Anti Balistik Füze Andlaşması’nı feshettiğini bildirmesi üzerine, Rusya ve ABD arasında nükleer silahların kontrolu ile ilgili olarak yeni bir andlaĢmanın yapılmasının imkansız, en iyi ihtimal ile belirsiz olduğu yönündeki tahminlerin460; START-II Andlaşması’nda öngörülen üst sınırların, bin beĢ yüz veya bin yedi yüz ila 2 bin iki yüz arasında bir sayıya kadar aĢağıya çekilmesi ve yeni stratejik iliĢkinin çerçevesi ile ilgili olarak, taraflar arasında, 2002 yılında görüĢmelere baĢlanması ile, yanıldığı ortaya çıkmıĢtır461. GörüĢmelerde, taraf devletler arasındaki önemli sorunlar; kurulu savaş başlıklarının ne şekilde sayılacağı, indirimlerin geri döndürülemezliği ve 458 Hiç kuĢkusuz, START-I Andlaşması'nın yürürlüğe giriĢini takiben, stratejik saldırı silahlarının azaltılması müzakerelerinin en önemli fakat gerçekleştirilemeyen hedefi, START-I ve START-II Andlaşmaları’nın sınırsız bir süre ile yürürlükte kalması olmuĢtur. 459 GRAHAM, p. 319. 460 GOLDBLAT, p. 96. 461 GRAHAM, p. 142. 164 doğrulanabilirliği ve tasarlanan andlaşmanın şekli ile ilgili olmuĢtur. Söz konusu meselelere karĢın, taraflar uzlaĢabilmiĢler ve 04.05.2002 tarihinde, Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya Federasyonu Arasında Stratejik Saldırı Silahları Azaltımları ile İlgili Andlaşma462 imzalanmıĢtır. AndlaĢma, onay belgelerinin taraflarca teati edildiği 01.06.2003 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir463 (madde IV, birinci fıkra). AndlaĢma’nın, 31.12.2012 tarihine kadar yürürlükte kalması öngörülmüĢtür (madde IV, ikinci fıkra)464. Taraflardan biri, kendi ulusal egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak, üç ay sonra yürürlüğe girmek üzere diğer tarafa çekilme, daha doğru bir deyişle fesih bildiriminde bulunabilir (madde IV, üçüncü fıkra). Kısaca, “Moskova AndlaĢması” veya “SORT” olarak da anılan AndlaĢma uyarınca, taraflar, 31.12.2012 tarihi itibariyle, ancak, kendi takdirlerine bağlı olarak toplam bin yedi yüz ila 2 bin iki yüz arasında nükleer savaĢ baĢlığına sahip olabilecektir (madde I). Nükleer savaĢ baĢlıkları ile ilgili sınırlama, madde metninde açıkça taraf Devlet BaĢkanlarının 13.11.2001 tarihindeki beyanlarına465 atıfta 462 Moskova’da, 24.05.2002 tarihinde imzalanan, baĢlığı, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevrilebilecek AndlaĢma’nın (Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Strategic Offensive Reductions, Moscow, 24.05.2002) gayri resmi metni için bkz. http://www.nuclearfiles.org/ menu/library/treaties/strategic-offensive-reduction/trty_strategic-offensive-reduction_2002-05-24.htm [29.11.2010]. 463 Bkz. http://www.nti.org/e_research/official_docs/inventory/pdfs/sort.pdf [29.11.2010]. 464 AĢağıda değinileceği üzere, (Yeni) START Andlaşması'nın yürürlüğe girdiği tarihte AndlaĢma per se yürürlükten kalkacaktır ((Yeni) START Andlaşması, madde XIV, dördüncü fıkra). 465 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#90 [29.11.2010] ve ayrıca http://www.nti. org/f_wmd411/2001.html [29.11.2010]. 165 bulunduğundan, yalnızca fırlatıcılarda kurulu nükleer savaĢ baĢlıklarına uygulanacaktır466. Moskova Andlaşması’nda, taraflar, START-I Andlaşması’nın uygulanmaya devam edeceğini belirtmiĢtir (madde II). Kuraldan, özellikle, 2009 yılına kadar yürürlükte kalacak olan START-I Andlaşması’nın doğrulama ile ilgili kurallarının uygulanacağının kastedildiği anlaĢılmaktadır. Ancak, uygulamanın ne Ģekilde gerçekleĢtirileceği konusunda AndlaĢma’da hiçbir kurala yer verilmemiĢtir. Moskova Andlaşması’nın, haklı olarak, kullanıma hazır nükleer savaĢ baĢlıklarının sayıca ciddi ve radikal bir biçimde azaltılmasından öteye, silahların kontrolu bakımından bir önem taĢımadığı belirtilmiĢtir467. Taraflar, AndlaĢma’ya göre, herhangi bir yasak veya kısıtlamaya tabi olmaksızın savaĢ baĢlığı ve herhangi bir tipte füze üretimine devam edebilecektir. KararlaĢtırılan sınırları aĢan ve fakat henüz kurulmamıĢ olan savaĢ baĢlıklarının ayrılması veya ortadan kaldırılmasına iliĢkin olarak AndlaĢma’da hiçbir kural bulunmadığı gibi, bahse konu savaĢ baĢlıklarının herhangi bir dıĢ kontrole tabi olmaksızın depolanmasına olanak tanınmıĢtır. Ayrıca, AndlaĢma’da belirtildiği üzere, stratejik saldırı silahlarının kompozisyonu ve yapılanması ile ilgili olarak taraflar takdir yetkisine sahiptir (madde I). Dolayısıyla, tarafların, savaĢ baĢlığı azaltımına gitmek yerine, nitelik ve nicelik yönünden savaĢ baĢlıklarını yeniden düzenlemesine ve hatta, tarafların savaĢ baĢlığı sayısını arttırabilmesine imkan verilmiĢtir. Her Ģeye rağmen, AndlaĢma’nın, 466 GOLDBLAT, p. 96. 467 AndlaĢma ile, nelerin yasaklandığından ziyade nelere izin verildiği dikkat çekicidir. Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 97. 166 her iki tarafın nükleer silahların azaltılması konusunda iĢbirliğinde bulunması yönünden sınırlı bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Son dönemde, uygulamada, ABD ile Rusya arasında AndlaĢma'ya harfiyen uyulup uyulmadığı konusunda birtakım Ģüphelerin ortaya çıktığı görülmektedir468. AndlaĢma'da detaylı ve uygulanabilir bir doğrulama rejiminin öngörülmemiş olması nedeniyle, gerçekçi bir doğrulama mekanizması olmaksızın, aksinin kanıtlanması neredeyse imkansız olan iddiaların sayısı, giderek artabilir. I. (YENĠ) STRATEJĠK SALDIRI SĠLAHLARININ AZALTILMASI VE SINIRLANDIRILMASI ANDLAġMASI START-I Andlaşması’nın yürürlük süresinin, yukarıda belirtildiği üzere, 05.12.2009 tarihinde dolması üzerine, ABD ve Rusya Federasyonu arasında, nükleer savaĢ baĢlıklarının, özellikle stratejik saldırı silahlarının azaltımı ile ilgili en önemli uluslararası andlaĢma yürürlükten kalkmıĢtır. START-I Andlaşması’nın yürürlükten kalkması üzerine; Moskova Andlaşması ile ilgili olarak, yukarıda da değinilen eksikler dikkate alındığında, nükleer silahların iki taraflı olarak azaltımı yönünden 468 Bkz. http://www.nti.org/e_research/official_docs/inventory/pdfs/sort.pdf [29.11.2010]. Kanaatimizce, AndlaĢma ile ilgili olarak yaĢananlar, güven ve güvenlik arttırıcı önlemlerin varlık nedenine iliĢkin çarpıcı bir örnek oluĢturmaktadır. 167 yeni bir iki taraflı uluslararası andlaĢma yapılması zorunluluğu ortaya çıkmıĢtır469. START-I Andlaşması’nın doğrulanması ile ilgili mekanizmanın, ilgili AndlaĢma’da aĢamalar halinde indirimler öngörüldüğünden, oldukça karıĢık ve detaylı oluĢu nedeniyle; taraf devletler, START-I Andlaşması’nın yürürlükten kalkmasını takiben, hangi seviyede indirim öngörülürse öngörülsün doğrulama mekanizmalarının daha işlevsel ve daha az masraflı olmasını yeğlemiĢlerdir470. Ancak, yeni bir andlaĢmada kabul edilecek doğrulama tedbirleri üzerinde anlaĢma sağlanamaması nedeniyle, START-I Andlaşması'nın yürürlükten kalkması üzerine, Rusya'nın ve ABD'nin nükleer silahları, söz konusu devletler tarafından karĢılıklı olarak denetlenememektedir. Yukarıda belirtildiği üzere, kusurları olmasına karĢın iĢleyen bir rejimin terk edilmesi ve nükleer silahlar ile ilgili olumlu adım atılmasında gecikilmesi, Andlaşması START-I ile elde edinilen kazanımların sağlamlaĢtırılmasının önüne geçmiĢtir. ABD ve Rusya, yukarıda belirttiğimiz hususları dikkate alarak, Prag'da, 08.04.2010 tarihinde, Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya Federasyonu Arasında Stratejik Saldırı Silahlarının Daha Fazla Sınırlandırılması ve Azaltılması ile İlgili 469 Bahsi geçen zorunluluk, özellikle START-I Andlaşması'nda öngörülen detaylı doğrulama mekanizmasının, START-I Andlaşması'nın yürürlükten kalkması ile uygulanamaz duruma düĢmesinden kaynaklanmaktadır. 470 Böyle bir tercih, öngörülen doğrulama mekanizmasının uygulanmaması sonucunu doğurmuĢtur. 168 Tedbirler Hakkında Andlaşma471 metnini imzalamıĢtır. AndlaĢma'nın ekinde bir de Protokol bulunmaktadır472. AndlaĢma, taraflarca onay belgelerinin teati edileceği tarihte yürürlüğe girecek ve AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarihte, Moskova Andlaşması kendiliğinden (per se) yürürlükten kalkacaktır (madde XIV, birinci paragraf). Yürürlük kuralının, Andlaşması'nın AndlaĢma'nın uygulanmasını Dibace bölümünde, memnuniyetle karĢıladığı tarafların ifade Moskova edildiğinin belirtilmesi ile uyumlu olduğu söylenebilir473. AndlaĢma'nın, taraflar arasında aynı konuyu düzenleyen bir baĢka andlaĢma yürürlüğe girmedikçe, on yıl süre ile yürürlükte kalması öngörülmüĢtür. AndlaĢma'nın süresi tarafların müĢtereken alacakları karar ile uzatılabilir; fakat bir süre uzatımı beĢ yılı geçemez (madde XIV, ikinci fıkra). Bir taraf devletin; kendi egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile bağdaĢmayan, olağanüstü bir olayın kendi yüksek menfaatlerine zarar verdiğinden bahisle, diğer tarafa, ilgili olayların neler olduğunu da gösteren bir yazılı bildirim 471 Prag’da, 08.04.2010 tarihinde imzalanan, baĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz AndlaĢma (Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Measures for the Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms, Prague, 08.04.2010) metni için bkz. http://www.state.gov/documents/organization/140035.pdf [29.11.2010]. 472 Protokol (Protocol to the Treaty Between the United States of America and the Russian Federation on Measures for the Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms, Prague, 08.04.2010) metni için bkz. http://www.state.gov/documents/organization/140047.pdf [29.11.2010]. 473 Fakat, Moskova Andlaşması'nda AndlaĢma'da öngörülen sınırlama ve azaltımların uygulanmasının kontrolu ile ilgili herhangi bir doğrulama tedbiri veya mekanizma öngörülmediğinden, kanaatimizce, söz konusu kuralların, sadece tarafların iyiniyetinin birer göstergesi olarak anlaĢılması gerekir. 169 göndererek, AndlaĢma'yı üç ay sonra yürürlüğe girecek Ģekilde feshetmesi mümkündür (madde XIV, üçüncü fıkra). AndlaĢma'nın değiĢtirilmesi, taraflarca, değiĢikliğin AndlaĢma'nın kabulündeki usule uyularak yapılmıĢ olmasına bağlıdır (madde XV, birinci fıkra). AndlaĢma’nın ayrılmaz bir parçası olan Protokol’ün (madde XIV, birinci fıkra) değiĢtirilmesi ile ilgili bir özel hüküm kabul edilmiĢtir. Kurala göre, Protokol’ün değiĢtirilmesi için, tarafların esas hak ve yükümlülüklerine ilişkin olan değişiklikler haricinde (changes in the Protocol that do not affect substantive rights or obligations under the Treaty), AndlaĢma uyarınca taraf devletlerin temsilcilerinden katılımı ile toplanacak İki Taraflı Danışma Komisyonu'nun (Bilateral Consultative Commission) değiĢiklik yönünde karar alması gerekli ve yeterli olacaktır (madde XV, ikinci fıkra). (Yeni) START Andlaşması uyarınca, taraflar, AndlaĢma'da yer alan kurallara göre, stratejik saldırı silahlarında azaltıma gidecektir (madde I, birinci fıkra ve madde II). AndlaĢma’da474, AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarihi takip eden yedi yıl içerisinde, taraflar, kurulu bulunan kıtalararası balistik füzelerinin, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerinin ve konuşlu ağır bombardıman uçaklarının toplam sayısını yedi yüze; kurulu veya konuşlu bulunmayanların toplam sayısını ise sekiz yüze düĢürecektir (madde II, birinci fıkranın a bendi). Her iki kategoriden (kurulu 474 Yasak ve sınırlamalara tabi tutulan silahlar ile ilgili tanımlar, Protokol’ün Birinci Bölümü'nde yer almaktadır (madde I, ikinci fıkra). Söz konusu tanımlar; START-I Andlaşması ile kabul edilmiĢ olan tanımlarla uyumludur. AndlaĢma’nın imzalandığı tarih (08.04.2010) itibariyle, taraf devletlerin elinde bulunan, kıtalararası balistik füzeler, denizaltılardan fırlatılan balistik füzeler, ağır bombardıman uçakları, AndlaĢma’da tek tek sayılmıĢtır (madde III, sekizinci fıkra). 170 veya konuĢlu olanlar ve olmayanlar) biri dahilindeki savaĢ baĢlığı sayısı ise bin beĢ yüz elliye düĢürülecektir475 (madde II, birinci fıkranın b bendi). Her bir taraf, kendi stratejik saldırı silahlarının oluĢumu ve yapılandırılması konusunda kendi kararını verme hakkına sahiptir (madde II, ikinci fıkra). (Yeni) START Andlaşması'na göre, taraflardan her biri, kıtalararası balistik füze fırlatıcılarını sadece söz konusu füzelerin kurulu olduğu üslerde bulundurabilecektir (madde IV, birinci fıkra). Keza, ağır bombardıman uçakları da sadece hava üslerinde bulunabilecektir (madde IV, birinci fıkra). Denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin sadece balistik füze denizaltılarına kurulabileceği kabul edilmiĢtir (madde IV, ikinci fıkra). Kurulu ve konuĢlu olmayan, sınırlamaya tabi silahların nerelerde bulundurulabileceği, AndlaĢma'da gösterilmiĢtir (madde IV, üçüncü fıkra). Kurulu ve konuĢlu bulunmayan, kıtalararası balistik füzelerin, denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin ve ağır bombardıman uçaklarının taĢınabileceği belirtilmiĢtir (madde IV, dördüncü fıkra). Deneme amacıyla, kıtalararası balistik füzelerin veya denizaltılardan fırlatılan balistik füzelerin deneme alanlarında bulundurulması mümkündür (madde IV, beĢinci fıkra). Ayrıca, AndlaĢma'da; AndlaĢma kapsamına giren silahlardan kaç adedinin, ne Ģekilde, nerede ve hangi deneme alanlarında bulundurulabileceğine ve deneme amaçlı 475 Hemen belirtmemiz gerekirse, AndlaĢma'da öngörülen indirimlerin ne Ģekilde hesaplanacağı, yine AndlaĢma'da gösterilmiĢtir (madde III, üçüncü fıkra vd.). 171 kullanılabileceğine iliĢkin sınırlamalar da kabul edilmiĢtir476 (madde IV, altıncı, yedinci, sekizinci ve dokuzuncu fıkralar). AndlaĢma kapsamına giren stratejik saldırı silahlarının tarafların ülkeleri dıĢında kurulması veya konuĢlandırılması yasaklanmıĢtır (madde IV, onbirinci fıkra). (Yeni) START Andlaşması ile stratejik saldırı silahlarının modernizasyonuna ve yenileri ile değiĢtirilmelerine imkan verilmiĢtir (madde V, birinci fıkra). (Yeni) START Andlaşması'na uygun olarak kurulacak olan Komisyon477, yeni stratejik saldırı silahlarını değerlendirme ve AndlaĢma çerçevesinde söz konusu silah teknolojileri konusunda karar almaya yetkilidir (madde V, ikinci fıkra; madde XII). (Yeni) START Andlaşması çerçevesinde, öngörülen yasak ve sınırlamaların ne Ģekilde icra edileceği, Protokol’ün Üçüncü Bölümü'nde belirlenmiĢtir (madde VI, birinci fıkra). AndlaĢma'da doğrulama tedbirleri ve mekanizması ile ilgili ayrıntılı düzenlemeler yer almaktadır (madde VI vd.) AndlaĢma'nın bir an evvel yürürlüğe girmesi, START-I Andlaşması'nın uzunca sayılabilecek bir süre önce yürürlükten kalkmıĢ ve taraf devletler arasında 476 AndlaĢma’nın konu ile ilgili kurallarının uygulamada kolaylık sağlayacağı söylenebilir. Nitekim, kanaatimizce, deneme alanları ve deneme alanlarında kullanılacak silahların ayrıca tanımlanmıĢ olması, taraflar arasında, bahse konu silahların kullanım amacı ve kapsamı konusundaki olası ihtilafları önleyecektir. 477 İki Taraflı Danışma Komisyonu, AndlaĢma’nın gayesinin gerçekleĢtirilmesi ve uygulanmasını temin etmek üzere, Protokol’ün VI. Bölümü’nde belirtilen kurallara uygun olarak kurulacak ve faaliyet gösterecektir (madde XII). 172 stratejik silahların kontrolu amacıyla herhangi bir andlaĢmanın kabul edilmemiĢ olması nedeniyle önem kazanmıĢtır. J. NÜKLEER SĠLAHLARIN YAYILMASININ ÖNLENMESĠ ANDLAġMASI Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi (non-proliferation of nuclear weapons / la non-prolifération des armes nucléaires) ihtiyacı478, nükleer çağın başlangıcından beri açık bir biçimde görülmektedir479. 15.11.1945 tarihinde ABD, BirleĢik Krallık ve Kanada; BM Genel Kurulu’na, atom enerjisinin keşfi ile ilgili meselelerle uğraĢmak üzere bir Komisyon kurulması yönünde teklifte bulunmuĢlardır: Genel Kurul’da kabul edilen teklife uygun olarak kurulan 478 Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi konusunda ilgi çekici bir çalıĢma için bkz. Una BECKER, Harald MULLER, Simone WISOZTKI, Democracy and Nuclear Arms Control-Destiny or Ambiguity, Security Studies, Vol. 17, No. 4, October, 2008, p. 810 etc. 479 GOLDBLAT, p. 101. ABD, dünya üzerindeki ilk nükleer güçtür. 16.07.1945 tarihinde, kendi toprakları üzerinde ilk atom bombasını patlatmıĢtır. Takiben, 06.08.1945 tarihinde Küçük Oğlan (Little Boy) ve 09.08.1945 tarihinde Şişman Adam (Fat Man), sırasıyla, Japonya'nın HiroĢima ve Nagasaki Ģehirlerine atılmıĢtır. Bkz. CRAIG, JUNGERMAN, p. 3 etc. Ayrıca bkz. http://www.nti.org/ db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. Nükleer Silahsızlanma ve Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın hazırlanması ve kabulü hakkında bkz. Nuclear Arms Control: Background and Issues, p. 224 etc.; John SIMPSON, “The Non-Proliferation Treaty at Its Half-life”, The Nuclear Non-proliferation Treaty (editors Ian BELLANY, Coit D. BLACKER, Joseph GALLACHER), London, Frank Cass and Company Limited, 1985, p. 1 etc. Konuyla ilgili bazı dikkat çekici olaylar hakkında bkz. GRAHAM, p. 257 etc. 173 Komisyon’un amacı, “atom enerjisinin yıkıcı ve yok edici amaçlar için kullanımının tamamen ortadan kaldırılması” olarak belirlenmiĢtir480. 1949 yılı sonrasında hiçbir faaliyette bulunmayan Komisyon, 1952 yılında, BM Genel Kurulu tarafından ortadan kaldırılmıĢtır481. 1946 yılında ABD tarafından önerilen ve fakat kabul görmeyen “Baruch Planı” ile, nükleer silahlanmanın önüne geçilmesi için, bütün nükleer kaynakların uluslararası kontrole tabi olması teklif edilmiĢtir. Teklif üzerine bir karar alınması mümkün olmamıĢtır482. 480 Genel Kurul’un 1. oturumunda, 24.01.1946 tarihinde alınan, 1 sayılı Karar metninin tamamı için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/032/52/IMG/NR003252.pdf?OpenEl ement [29.11.2010]. Komisyon, silahsızlanma ile ilgili önemli çalıĢmalar yürütmüĢtür. Karar’a uygun olarak kurulan Konvansiyonel Silahlar Komisyonu; 12.08.1948 tarihinde aldığı Karar ile, kitle imha silahlarını, “patlayıcı atomik silahları, radyoaktif materyal silahlarını, öldürücü kimyasal ve biyolojik silahları ve gelecekte, yok edicilik özelliği yukarıda belirtilen, atom silahları ve diğer silahların özellikleri ile denk olan silahlar” olarak tanımlamıĢtır. Karar’ın gayri resmi metni için bkz. http://avalon.law. yale.edu/20th_century/decad253.asp [29.11.2010]. 481 Genel Kurul'un, 6. oturumunda, 11.01.1952 tarihinde almıĢ olduğu 502 sayılı Karar'ın III. maddesi ile, Komisyon, Konvansiyonel Silahlar Komisyonu ile birleĢtirilerek, adı Silahsızlanma Komisyonu olarak değiĢtirilmiĢ ve doğrudan Güvenlik Konseyi'ne bağlanmıĢtır. Karar metni için bkz. http://daccess-dds-y.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/067/57/IMG/NR006757.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Komisyon, 1978 yılında, Genel Kurul'un özel toplantıda alınan karar ile ortadan kaldırılmıĢtır. Onuncu Özel Toplantı'da (Tenth Special Session / le Dixième Session Extraordinaire) alınan Kararlar için bkz. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/S-10/4&Lang=E [29.11.2010]. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 37; LAVIEILLE, pp. 92-93. 482 STEIN, p. 242 etc.; CROFT, p. 35; GOLDBLAT, p. 40; GRAHAM, pp. 34-35. 174 Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında483 nükleer silahsızlanma konusunda uluslararası alanda bir mutabakata varmak mümkün olmamıĢtır. 1949 yılında SSCB484 ve 1952 yılında BirleĢik Krallık'ın485 nükleer güç haline geliĢi; nükleer materyallerin kıt oluĢu ve nükleer teknolojiye sahip olmanın, yönetmenin zorluğu dolayısıyla ABD dıĢında yeni bir nükleer gücün ortaya çıkamayacağı yönündeki varsayımları486 geçersiz kılmıĢtır. Ele aldığımız dönemde yaĢanan diğer geliĢmeler, nükleer silahlanmanın yarattığı tehdidin giderek arttığını göstermiĢtir. Nükleer silahların kontrolu amacıyla, gerek nükleer güç sahibi devletler (nuclear weapon states / les Etats dotés de l'arme nucléaire) gerekse nükleer gücü olmayan devletler (non-nuclear weapon states / les Etats qui ne sont pas dotés de l'arme nucléaire) tarafından daha 1950’li yıllarda bir seri inisiyatif ortaya çıkmıĢtır. 1957 yılında; Kanada, Fransa, BirleĢik Krallık ve ABD tarafından Silahsızlanma Komitesi’nin alt komitesine, meşru müdafaa hali dışında bütün devletlerin, bir nükleer silahı kendi kontrolu dıĢına çıkarmayı veya kendisine nükleer silah transfer edilmesini yasaklamayı taahhüt etmesini de içeren birtakım tedbirlerin 483 Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında, nükleer silahsızlanma ile ilgili geliĢmeler hakkında genel bilgi için bkz. BLACKER, DUFFY, p. 94 etc.; CRAIG, JUNGERMAN, p. 9 etc. 484 SSCB; 29.08.1949 tarihinde, ilk atom (plütonyum) bombasını (Joe 1) Kazakistan'da patlatmıĢtır. Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. 485 BirleĢik Krallık, 1947 yılında bir nükleer silah programı oluĢturmuĢ ve 03.10.1952 tarihinde, ilk atom bombasını Avustralya'ya bağlı Monte Bello Adaları'nda patlatmıĢtır. Bkz. http://www.nti.org/db/ disarmament/timeline.html [29.11.2010]. 486 Virginia I. FORAN, “Preventing the Spread of Arms: Nuclear Weapons”, Arms Control Toward the 21st Century (editors Jeffrey A. LARSEN, Gregory J. RATTRAY), London, 1996, pp. 175-178. 175 içinde bulunduğu bir paketin kabul edilmesi konusunda bir öneri sunulmuĢtur: SSCB, nükleer silahlanmaya karĢı olmakla birlikte, bahsi geçen teklifin, bir saldırgan devlete, eylemlerinin hukuki değerlendirmesini bizzat kendisinin yapması imkanını vermesi, baĢka bir deyiĢle, meşru müdafaa kisvesi altında nükleer silah kullanımına fırsat tanıması nedeniyle, nükleer silahların devrinin yanısıra yabancı devlet ülkelerinde nükleer silahların konuşlandırılmasının da yasaklanmasını teklif etmiĢtir487. Bahsi geçen dönemde, daha dikkat çekici bir diğer teklif, Ġrlanda tarafından Genel Kurul'a iletilmiĢ ve teklif doğrultusunda, 1959 yılında, 14. oturumda, Genel Kurul tarafından alınan 1380 sayılı Karar488 ile, genel silahsızlanma489 yolunda nükleer silah sahibi devlet sayısında meydana gelebilecek muhtemel artıĢın önlenmesi amacı ile; On Uluslu Silahsızlanma Komitesi'ne, bir uluslararası andlaĢma ile nükleer güç sahibi devletlerin, bahse konu silahların kontrolunu nükleer güç sahibi olmayan devletlere transferinin ve nükleer güç sahibi olmayan devletlerin nükleer güç kapasitesi geliĢtirmekten men edilmesini düzenleyen bir uluslararası andlaĢma hazırlanması dahil olmak üzere, nükleer silahlanma tehdidinin önüne geçilmesi amacıyla gerekli tedbirlerin alınması 487 488 FORAN, p. 179. 20.11.1959 tarihli, 1380 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESO LUTION/GEN/NR0/142/03/IMG/NR014203.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 489 “Genel nükleer silahsızlanma” (general nuclear disarmament / le désarmement nucléaire général) ile “tam ve kapsamlı nükleer silahsızlanma” (complete and comprehensive nuclear disarmament / le désarmement nucléaire général et complet) deyimleri, çalıĢmamızda, aynı anlamı ifade etmek üzere kullanılmıĢtır. Bahse konu kavramlar hakkında etraflı bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 37-43. 176 konusunda toplantılar düzenlemesi ve toplantıların sonuçlarını Silahsızlanma Komisyonu'na iletmesi tavsiye edilmiĢtir490. 1960’lı yılların baĢında, nükleer enerjinin barıĢçıl amaçlarla kullanımı konusundaki çalıĢmalar, elektrik üretimi amacıyla nükleer reaktörlerin kurulması sonucunu doğurmuĢtur491. Aynı dönemde; uluslararası kamuoyunda, artan sayıda devlet nükleer silah sahibi olur ve nükleer materyallerin barıĢçıl amaçlarla kullanılmaması uluslararası nükleer silahsızlanma rejimi kurulmaz ise, kazaen, yetkisiz kullanım sonucunda veya bölgesel çatıĢmaların tırmanması ile nükleer savaĢ çıkması olasılığının yükseldiği inancı yaygındır492. BM Genel Kurulu, 15. oturumunda, 1960 yılında alınan 1576 sayılı Karar493 ile, nükleer silah sahibi olan devlet sayısında meydana gelebilecek artıĢın uluslararası tansiyonu yükselteceği ve böyle bir geliĢmenin dünya barıĢını sağlamayı zorlaĢtıracağı, dolayısıyla bir genel silahsızlanma andlaĢması494 yapılmasının daha 490 AĢağıda görüleceği üzere, bahsi geçen BM Genel Kurulu Kararı'na rağmen, Fransa ve Çin nükleer silah kapasitesi geliĢtirebilmiĢtir. 491 1966 yılında, beĢ nükleer gücün de üretime geçmiĢ veya yapım halinde olan nükleer reaktör sahibi olduğu ifade edilmiĢtir. Bilindiği gibi, nükleer reaktörler, sadece enerji üretmekle kalmamakta, reaktörlerin iĢleyiĢi neticesinde fizyona elverişli çekirdek içeren, kimyasal bölünmeye elverişli ve nükleer silah üretiminde kullanılan nükleer materyal açığa çıkmaktadır. Nükleer reaktörlerin iĢleyiĢi hakkında bilgi için bkz. GOLDBLAT, pp. 105-106. 492 493 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 20.12.1960 tarihli, 1576 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESO LUTION/GEN/ NR0/153/50/IMG/NR015350.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 494 Kuvvet kullanımını prensip olarak yasaklayan ġart'ta yer alan, Güvenlik Konseyi kararı ile kuvvet kullanımını (madde XLII vd.) ve meĢru müdafaa hakkını düzenleyen (madde LI) kurallar; 177 güç hale geleceği belirtilerek, devletler, nükleer silahların daha fazla yayılmasının önüne geçilmesi için kalıcı bir andlaĢma akdetmeye davet edilmiĢ ve nükleer silah üreticisi devletlerin, böyle bir andlaĢma ile ilgili görüĢmeler devam ederken, nükleer güç sahibi olmayan devletlere nükleer silah transfer etmemesi talep edilmiĢtir. Karar ile aynı yıl içerisinde, Fransa da nükleer güç haline gelmiĢtir495. BM Genel Kurulu'nun 16. oturumunda, 1961 yılında kabul edilen bir Karar ile ilan edilen, Nükleer ve Termo-Nükleer Silahların Kullanımının Yasaklanması Deklarasyonu496 ile nükleer silahların Uluslararası Hukukta tamamen yasaklanıp yasaklanmadığı sorunu gündeme gelmiĢ olmakla birlikte, soruya, uygulamada olumsuz yanıt verildiği ifade edilmiĢtir497. kanaatimizce, ġart'ın amacının tam bir silahsızlanma olmadığını açıkça göstermektedir. Ayrıca bkz. KELSEN (2008), p. 104 etc. Kaldı ki, yalnızca ġart'ın XI. maddesinde adı geçen “silahsızlanma”, maddede “silahlanmanın düzenlenmesi” ile birlikte anılmıĢtır. Dolayısıyla, Genel Kurul'un özellikle, bahsi geçen dönemde vermiĢ olduğu kararlarda vurgulanan “tam silahsızlanma”, kanaatimizce, retorik bir ifade olarak değerlendirilmelidir. 495 Fransa, 13.12.1960 tarihinde, Cezayir'in Sahra Çölü bölgesinde baĢarılı bir nükleer silah denemesi yapmıĢtır. Bkz. FORAN, p. 179. Ayrıca bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11. 2010]. 496 24.11.1961 tarihli, 1653 sayılı Karar ile kabul edilen, baĢlığının Türkçe’ye çevirisi yukarıdaki Ģekilde yapılabilecek Deklarasyon (Declaraion on the Prohibition of the Use of Nuclear and ThermoNuclear Weapons) metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/167/ 06/IMG/NR016706.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 497 STEIN, p. 288 etc. 178 1961 yılında, BM Genel Kurulu tarafından alınan bir diğer Karar498 ile, “nükleer silah sahibi olan devlet sayısında artıĢ yaĢanması [tehdidinin] gitgide daha da yaklaĢtığı ve silahlanma yarıĢının büyüyeceği ve yoğunlaĢacağı, keza, bunun savaĢı önleme çabalarının önündeki engelleri arttıracağı görüldüğünden; nükleer devletlerin nükleer silahların kontrolunu veya söz konusu silahların üretim teknolojilerini silahlara sahip olmayan diğer devletlere devretmesinin ve nükleer güç sahibi olmayan devletlerin söz konusu silahları üretmesinin veya herhangi baĢka bir yolla bahsi geçen silahlara sahip olmasının yasaklandığı bir uluslararası andlaşma yapılması” konusunda bütün devletlere, özellikle kararın alındığı tarihte nükleer güç sahibi olan devletlere çağrıda bulunulmuĢtur. 1962 yılında Küba Füze Krizi’nin499 ortaya çıkması ile nükleer silahsızlanma çalıĢmalarının ne kadar değerli olduğu anlaĢılmıĢ ve nükleer silahların yayılmasının önlenmesi konusundaki çaba ve faaliyetler artarak devam etmiĢtir. AĢağıda, nükleer denemeler ile ilgili rejim incelenirken daha yakından görüleceği gibi, 1963 yılında kabul edilen Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nın birincil gayesi nükleer silahlanmanın sona erdirilmesi olmuĢtur. Söz konusu AndlaĢma’nın imzalanması ve yürürlüğe girmesini takiben, On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi nezdinde; ABD ve SSCB’nin, kendi görüĢleri doğrultusunda 498 Genel Kurul’un 16. oturumunda, 04.12.1961 tarihinde alınan 1665 sayılı Kararın metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/167/18/IMG/NR016718.pdf?OpenEleme nt [29.11.2010]. 499 Küba Füze Krizi hakkında bilgi için bkz. ARMAOĞLU (2005), s. 602 vd.; SANDER (Cilt II), s. 322 vd.; John Morris ROBERTS, History of the World, New York, Oxford University Press, 1992, p. 863. 179 nükleer silahsızlanmanın sağlanmasını öngören bir uluslararası andlaĢmanın kabul edilmesi amacıyla bazı giriĢimleri olmuĢtur. Böyle bir andlaĢmanın kabulü amacıyla yürütülen müzakerelerde; ABD ve SSCB arasındaki esas uyuĢmazlık noktası, SSCB’nin, ABD’nin kolektif savunma ile ilgili görüĢ ve önerilerini reddetmesi olmuĢtur: Gerçekten, söz konusu dönemde, ABD ve NATO’nun diğer üyeleri arasında Batı Avrupa’da nükleer silahların kurulmasını ve konuĢlandırılmasını içeren, Çok Taraflı (Nükleer) Güç (Multilateral Nuclear Force / la Force nucléaire multilatérale) oluĢturulması planının görüĢmeleri sürdürüldüğü görülmektedir500. SSCB plana karĢı çıktığı gibi, gündemde olduğu sürece nükleer silahsızlanma konusunda hiçbir anlaĢmaya varmanın mümkün olmadığını belirtmiĢtir501. 1964 yılında, Çin Halk Cumhuriyeti’nin de nükleer güç haline geldiği görülmektedir502. 17.08.1965 tarihinde, ABD, On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi’ne nükleer silahsızlanma konusunda bir taslak metin sunmuĢtur503. Ardından, 24.09.1965 tarihinde, SSCB tarafından hazırlanan taslak metin, ekinde yer alan bir 500 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 501 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#60 [29.11.2010]; ayrıca bkz. http://www. state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 502 Çin, 16.10.1964 tarihinde kendi toprakları üzerinde baĢarılı bir nükleer deneme yapmıĢtır. Bkz. FORAN, p. 179. Ayrıca bkz. http:// www.nti.org/db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. 503 Taslak metne göre, nükleer güç sahibi devletlerin ellerinde bulundurduğu nükleer silahların ulusal kontrolunu, nükleer silah sahibi olmayan devletlere devrinin yasaklandığı ve nükleer güç sahibi olmayan devletlerin, barıĢçıl nükleer faaliyetleri için UAEA tedbirlerinin uygulanmasını kolaylaĢtırmak veya eĢdeğer güvenlik önlemlerini kabul etmek zorunda olduğu ifade edilmiĢtir. Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 180 muhtıra ile beraber, BM Genel Kurulu’na sunulmuĢtur504. ABD; 1966 yılında, kendi taslak metninde SSCB’nin görüĢleri doğrultusunda bazı değiĢiklikler önerdi ise de taslağın kabul görmediği anlaĢılmaktadır: Ancak, kolektif savunma düzenlemeleri konusunda taraflar arasındaki belirgin görüĢ ayrılıklarına rağmen hem SSCB'nin hem de ABD'nin nükleer silahsızlanmayı konu alan bir uluslararası andlaĢmanın hazırlanması konusundaki iradesi somut olarak ortaya çıkmıĢtır505. Sonuçta; 24.08.1967 tarihinde, ABD ve SSCB, ayrı ayrı fakat bir diğeri ile aynı içerikte olan, nükleer silahsızlanma ile ilgili andlaĢma taslaklarını On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi’ne sunmuĢtur506. Nükleer silahsızlanma ile ilgili andlaĢma müzakereleri esnasında; nükleer güç sahibi olmayan devletlerin üzerinde en fazla durduğu hususlar; güvenlik (UAEA) tedbirleri, yükümlülüklerin dengelenmesi ve güvenlik taahhütleri olmuĢtur. UAEA tedbirlerinin uygulanması bakımından, iki farklı konu üzerinde müzakereler yürütülmüĢtür. Bunlardan ilki, SSCB’nin, nükleer güç sahibi olmayan 504 SSCB taslak metnine göre; nükleer silahların, doğrudan veya dolaylı olarak, nükleer güç sahibi olmayan üçüncü kiĢi devletler veya devlet grupları eliyle devri; ayrıca, nükleer güç sahibi devletlerin nükleer silahları veya silahların kontrolunu veya konuĢlandırılmasını veya kullanımını nükleer güç sahibi olmayan devlet kuvvetlerine devri, bahse konu devletler arasında bir ortak komuta oluşturulsa bile yasaklanmaktadır. Keza, hiçbir güvenlik tedbiri içermeyen taslağı hazırlayan SSCB'ye göre, Çok Taraflı (Nükleer) Güç ve benzeri planlar, nükleer silahlanma ile ilgili en önemli tehlikeyi oluĢturmaktadır. Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#60 [29.11.2010]. 505 Söz konusu dönemde, On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi’nde ilgili uluslararası andlaĢmanın taslak metninin oluĢturulması çalıĢmalarına devam edilebilmiĢtir. Bkz. http://www.state.gov/www/ global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 506 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#60 [29.11.2010]. 181 bütün devletlerin UAEA tedbirlerini kabul etmesi önerisi ile Belçika, Federal Almanya Cumhuriyeti, Ġtalya, Lüksemburg, Hollanda, diğer bir deyiĢle EURATOM çevresinin507 kendi bölgesel sistemlerini korumasını esas alan önerisidir. Her iki görüĢü uzlaĢtırabilmek amacıyla, AndlaĢma’nın son metnine, devletlerin tek başlarına veya diğer devletlerle birlikte UAEA tedbirleri andlaşmaları yapabilmesine olanak tanınmıştır508. Nükleer güç sahibi olmayan devletlerin üzerinde durduğu ikinci konu, söz konusu devletlere nükleer enerji kapasitesi geliĢtirmeleri halinde uygulanacak UAEA tedbirlerinin, bahsi geçen devletleri ticari ve sınai açıdan dezavantajlı bir konuma itebilecek olmasıdır509. Böyle kuĢkuları giderebilmek amacıyla, ABD; bahse konu uluslararası andlaĢmanın müzakereleri devam ederken UAEA’ya bir güvenlik denetimi andlaĢması teklif etmiĢ ve UAEA ile 507 Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (the European Atomic Energy Community / la Communauté européenne de l'énergie atomique), bilinen kısaltması ile “EURATOM”, Avrupa'da nükleer enerji ile uğraĢan bir uluslararası örgüt olarak, 25.03.1957 tarihinde Roma'da imzalanan ve 01.01.1958 tarihinde yürürlüğe giren, baĢlığını, Türkçe’ye, Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu'nu Kuran Andlaşma olarak çevirebileceğimiz AndlaĢma ile ortaya çıkmıĢtır. EURATOM, UAEA güvenlik tedbirleri mekanizmasında yer almakta ve üyesi olan (günümüzde, Avrupa Birliği) devletlerin güvenlik kontrollerinde aktif rol oynamaktadır. EURATOM'un kuruluĢu hakkında, yukarıda değinilen AndlaĢma'nın (Treaty Establishing the European Atomic Energy Community, Rome, 25.03.1957 / le Traité instituant la Communauté européenne de l'énergie atomique, Rome, 25.03.1957) metni için bkz. http://eur-lex.europa.eu/en/treaties/dat/11957K/tif/TRAITES_1957_EURATOM_1_EN_0001.tif [29.11.2010]. Daha fazla bilgi için bkz. http://ec.europa.eu/energy/nuclear/euratom/euratom_en.htm [29. 11.2010]; http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/treaties_euratom_en.htm [29.11.2010]. 508 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. UAEA ve EURATOM arasındaki uluslararası andlaĢma, ek protokolleri ile birlikte kabul edilmiĢ ve yürürlüğe girmiĢtir. Bilgi için bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sg_protocol.html [29.11.2010]. 509 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 182 ABD arasında böyle bir andlaĢma yapılma çalıĢmalarına baĢlanmıĢtır510. UAEA ile ABD arasında, 18.11.1977 tarihinde imzalanarak, 09.12.1980 tarihinde yürürlüğe giren AndlaĢma'yı takiben, dönemin bilinen diğer nükler güç sahibi devletleri olan BirleĢik Krallık, SSCB, Çin ve Fransa511, ayrı ayrı, UAEA ile güvenlik denetimi andlaĢmaları akdetmiĢtir512. Nükleer güç sahibi olmayan devletler ile ilgili yükümlülüklerin dengelenmesi yönünden, müzakereler boyunca, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin hemen tamamı, kendilerinin nükleer güç sahibi olmama taahhüdü altına girmeleri karĢılığında, nükleer güç sahibi devletlerin de kendi nükleer güçlerini azaltmaları ve tam ve kapsamlı bir silahsızlanma konusunda ilerleme kaydetmeleri taahhüdünde bulunmalarını talep etmiĢtir513. Sonuç olarak, aĢağıda ayrıca değinileceği üzere, bahse konu uluslararası andlaĢmaya, bütün taraf devletlerin, iyi niyetle, nükleer silahlanma yarışının durdurulması, nükleer silahsızlanma ve genel ve kapsamlı bir silahsızlanma için müzakerelere devam etmesi hakkında bir madde eklenmiĢtir. Amacın gerçekleĢmesini temin etmek amacıyla, ayrıca, tarafların nükleer enerjinin 510 Viyana'da, 18.11.1977 tarihinde imzalanan AndlaĢma'nın (Agreement Between the United States of America and the Agency for the Application of Safeguards in the United States of America, Vienna, 18.11.1977) gayri resmi metni için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Ot hers/infcirc288.shtml [29.11.2010]. AndlaĢma; dikkat çekici bir biçimde, doğrudan, ABD’nin milli güvenliği ile ilgili önem taşıyan nükleer tesisleri kapsam dıĢında bırakmaktadır (madde I, a bendi vd.). 511 Fransa, aĢağıda değinileceği üzere, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nı imzalamamıĢ, fakat 02.08.1992 tarihinde AndlaĢma’ya katılma yoluyla taraf olmuĢtur. 512 513 AndlaĢmaların listesi için bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/legal.html [29. 11.2010]. Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 183 barıĢçıl amaçlarla kullanımı amacıyla ellerindeki bütün bilgi ve belgeleri diğer taraf devletlerle paylaĢacağı ve gerekli bütün faaliyetlerin yürütülmesi kabul edilmiĢtir. Keza, barıĢçıl amaçlarla nükleer deneme yapılması ile sağlanabilecek muhtemel faydadan, aralarında herhangi bir ayrıma gidilmeksizin, nükleer güç sahibi olmayan bütün devletlerin istifade etmesi kararlaĢtırılmıĢtır514. Nükleer güç sahibi olmayan devletlerin, güvenlik taahhütleri ile ilgili talepleri bakımından; söz konusu devletler, nükleer silahlara sahip olamamalarının, kendilerini askeri açıdan dezavantajlı bir duruma sokmaması ve ġart’ta yer alan saldırı veya saldırı tehdidi yasağına (madde II, dördüncü fıkra) rağmen, nükleer saldırıya açık hale gelmelerinin önlenmesi amacıyla nükleer güç sahibi devletlerin kendilerine karşı birtakım taahhütlerde bulunması gerektiğini ileri sürmüĢlerdir: Söz konusu taleplerin sonucu olarak, örneğin, ABD Devlet BaĢkanı, “ABD’nin; kendisine, kendi ülkesine veya silahlı kuvvetlerine, müttefiklerine, nükleer güç sahibi bir devletin bir müttefiki veya nükleer güç sahibi bir devlet ile saldırıda bulunulması veya ilgili bir devlet tarafından saldırıda bulunulması haricinde, [nükleer silahsızlanma ile ilgili uluslararası andlaĢmaya] taraf veya Uluslararası Hukukta eĢdeğer bir bağlayıcılığı olan bir taahhütte bulunmuĢ olan bir devlete karĢı nükleer silah kullanmayacağı” taahhüdünde bulunmuĢtur515. Yukarıda belirtilen uluslararası andlaĢma taslağının, BM Genel Kurulu’na sunulmasını takiben, ABD, SSCB ve BirleĢik Krallık, ayrı ayrı beyanlarla, 514 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 515 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#60; ayrıca bkz. http://www.state.gov/www/ global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 184 AndlaĢma’ya taraf olan ve nükleer güç sahibi olmayan devletlerin, nükleer saldırı veya saldırı tehdidine maruz kalması halinde, Güvenlik Konseyi’nde derhal gerekli giriĢimlerde bulunmayı taahhüt etmiĢtir516. Aynı doğrultuda, AndlaĢma’dan ayrı olarak Güvenlik Konseyi’nin alacağı bir karar ile söz konusu güvencenin daha da pekiĢtirilmesi yoluna gidilmiĢtir517. Gerçekten, Güvenlik Konseyi’nin 255 sayılı Kararı518 ile, “nükleer silah kullanılmak suretiyle nükleer saldırıya veya nükleer saldırı tehdidine maruz kalan, [nükleer silahsızlanma ile ilgili uluslararası andlaĢmanın] tarafı olan devletlere, ġart’a uygun olarak yardım veya destek sağlanması amacıyla nükleer güç sahibi üç devletin [ABD, SSCB ve BirleĢik Krallık] beyanları olumlu” karĢılanarak, “nükleer güç sahibi olmayan bir devlete karĢı nükleer silah saldırısında veya nükleer saldırı tehdidinde bulunulması halinde, Güvenlik Konseyi’nin ve özellikle Konsey'in nükleer güç sahibi, daimi üyelerinin; ġart çerçevesinde, üzerlerine düĢen yükümlülüklerine uygun hareket etmek zorunda oldukları” ifade edilmiĢtir519. 516 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1.html [29.11.2010]. 517 GOLDBLAT, p. 209; LAVIEILLE, pp. 164-165. 518 19.06.1968 tarihli, 255 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESO LUTION/GEN/NR0/248/36/IMG/NR024836.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 519 Fransa, Karar’ın oylamasında, Cezayir, Brezilya, Hindistan ve Pakistan ile birlikte çekimser kalmıĢtır. Çekimser kalma gerekçesi olarak, Fransa’nın, nükleer silahsızlanma tamamen gerçekleĢtirilmeden böyle bir taahhüdün anlamsız olduğuna inandığı belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 110. 185 Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması520 (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons / la Traité sur la non-prolifération des armes nucléaires), 01.07.1968 tarihinde, VaĢington, Londra ve Moskova’da imzaya açılmıĢ ve AndlaĢma’nın depoziterleri olan ABD, SSCB ve BirleĢik Krallık’ın yanısıra AndlaĢma’yı imzalayan kırk devletin521 onay belgelerinin depoziterlere teslim edildiği 05.03.1970 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir522 (madde IX, üçüncü fıkra). AndlaĢma’nın yirmi beĢ yıl süre ile yürürlükte kalması öngörülmüĢ ve sürenin sonunda tarafların bir araya geleceği Konferansta, AndlaĢma’nın süresiz veya belirli bir süre veya süreler ile yürürlükte kalmasının kararlaĢtırılması öngörülmüĢtür (madde X, ikinci fıkra). 520 01.07.1968 tarihinde, VaĢington, Londra ve Moskova'da imzaya açılan, resmi adı ile Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesine İlişkin Andlaşma (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, Washington, London, Moscow, 01.07.1968 / le Traité sur la non-prolifération des armes nucléaires, Washington, Londres, Moscou, 01.07.1968) metni için bkz. http://www.un.org/ disarmament/WMD/ Nuclear/pdf/NPTEnglish_Text.pdf [29.11.2010]; http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/npt1. html [29.11.2010]. Türkiye'nin AndlaĢma'ya taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx? 4743 [29.11.2010]. AndlaĢma'nın Türkçe metni için bkz. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesine İlişkin Andlaşma, RG tarihi: 28.11.1979, RG sayısı: 16823. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 139 etc.; CROFT, pp. 53, 57 etc. Ayrıca bkz. Nuclear Arms Control: Background and Issues, p. 224 etc.; SIMPSON, p. 1 etc.; Michael A. LEVI, Michael E. O'HANLON, The Future of Arms Control, Washington, The Brookings Institution, 2005, pp. 141-142; FORAN, pp. 175-200. 521 Fransa ve Çin, AndlaĢma'yı imzalamamıĢtır. Fransa; AndlaĢma'ya, 02.08.1992 tarihinde; Çin ise 17.03.1992 tarihinde katılmıĢtır. Bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf [29. 11.2010]. 522 Ayrıntılı bilgi için bkz. Information Circular: Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons Notification of the Entry into Force, International Atomic Energy Agency, 186 AndlaĢma’ya göre; her bir taraf devletin, diğer bütün taraflara ve BM Güvenlik Konseyi’ne üç ay önceden bildirimde bulunmak Ģartıyla, AndlaĢma’nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü hallerin ülkenin yüksek menfaatlerine halel getirdiği gerekçesiyle, kendi ulusal egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak AndlaĢma’dan çekilme hakkı bulunmaktadır (madde X, birinci fıkra). Uygulamada; AndlaĢma’ya 12.12.1985 tarihinde katılma yolu ile taraf olan Kuzey Kore, 12.03.1993 tarihinde AndlaĢma’dan çekildiğini beyan etmiĢ523; takiben, çekilmenin yürürlüğe girmesi için gereken üç aylık süre dolmadan hemen önce, 11.06.1993 tarihinde çekilme beyanını askıya aldığını açıklamıĢtır524. Kuzey Kore, Nükleer INFCIRC/140, 22.04.1970, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/ Others/infcirc140.pdf [29.11.2010]. 523 Bkz. http://www.nti.org/e_research/profiles/NK/Nuclear/index.html [29.11.2010]. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 108. 524 Söz konusu dönemde yaĢanan gerginlikleri takiben, UAEA ve ABD ile devam eden görüĢmeler neticesinde, ABD ve Kuzey Kore arasında, Cenevre'de, 21.10.1994 tarihinde “Çerçeve AndlaĢma” kısa adıyla anabileceğimiz AndlaĢma (Agreed Framework Between the United States of America and The Democratic People's Republic of Korea, Geneva, 21.10.1994) imzalanmıĢtır. Bahsi geçen AndlaĢma metni için bkz. http://www. iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/infcirc457.pdf [29.11.2010]. Ayrıca bkz. Bkz. http://www.nti.org/f_wmd411/1994.html [29.11.2010]. ABD, söz konusu AndlaĢma’ya uygun olarak, bir uluslararası konsorsiyum tarafından Kuzey Kore’nin tasarladığı iki nükleer reaktörün yapım iĢinde liderlik rolü üstlenecektir (madde I, birinci ve ikinci fıkralar). Buna karĢılık, Kuzey Kore; Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’na, nükleer güç sahibi olmayan devlet statüsünde taraf olmaya devam edecek (madde IV, birinci fıkra vd.) ve Kore Yarımadası’nın (Korean Peninsula / la Péninsule koréenne) nükleer silahlardan arındırılması amacıyla, UAEA ile yapmıĢ olduğu, 30.01.1992 tarihli, Tam Kapsamlı Güvenlik Kontrolleri Andlaşması'nı (Agreement of 30 January 1992 Between the Government of the Democratic People's Republic of Korea and the International Atomic Energy Agency for the Application of Safeguards in Connection with the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, Vienna, 30.01.1992) uygulayacaktır (madde IV, üçüncü fıkra). Bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/ 187 Silahların Yayılması Andlaşması’ndan çekildiğini 10.01.2003 tarihinde resmen beyan etmiĢtir525. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın ilk üç maddesi AndlaĢma’nın en önemli maddeleridir. Ancak, bahse konu kuralları incelemeye baĢlamadan önce bir ayrımı ifade etmemiz gerekir. Yukarıda, AndlaĢma’nın hazırlanması ve müzakere edilmesi sürecini ana hatlarıyla incelerken değindiğimiz gibi, AndlaĢma’da, nükleer güç sahibi devletler ve nükleer güç sahibi olmayan devletler arasında, özellikle esas yükümlülükler bakımından bir ayrıma gidilmiĢtir. AndlaĢma’ya göre, nükleer güç sahibi devletler, AndlaĢma yönünden, 01.01.1967 tarihinde veya öncesinde nükleer silah veya bir baĢka nükleer patlayıcı üretmiĢ ve patlatmıĢ devletlerdir (madde IX, üçüncü fıkra). Dolayısıyla, söz konusu devletler, aynı zamanda BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesi olan, BirleĢik Krallık, Fransa, Çin, SSCB ve ABD olmaktadır. AndlaĢma’da nükleer güç sahibi devletlerin Others/inf403.shtml [29.11.2010]. Kuzey Kore ve ABD arasındaki iliĢkileri ile Kuzey Kore üzerine atılı iddialar ve bir vaka çalıĢması için bkz. LEVI, O'HANLON, pp. 2, 58, 59, 68-69, 94, 100, 103105. Kuzey Kore’nin nükleer faaliyetleri hakkında daha teknik bir inceleme için bkz. George BALDWIN, Jooho WHANG, “Case Study: Dismantlement and Radioactive Waste Management of DPRK Plutonium Facilities”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 377 etc. Ayrıca bkz. Lori F. DAMROSCH, The Permanent Five as Enforcers of Controls on Weapons of Mass Destruction: Building on the Iraq 'Precedent'?, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002, p. 305 etc. 525 Kuzey Kore, resmen çekilme tarihinden çok önce; 1974 yılından beri üyesi olduğu UAEA’dan, 13.06.1994 tarihinde ayrılmıĢtır. Bkz. http://www.iaea.org/NewsCenter/Focus/IaeaDprk/fact_sheet_ may2003.shtml [29.11.2010]. 188 sayısının böylece sınırlandırılması sonucunda, AndlaĢma’nın yürürlüğe girmesini takiben, Andlaşma metninde değişiklik yapılmadığı sürece, her ne Ģekilde olursa olsun nükleer güç geliĢtiren devletlerin, AndlaĢma'ya taraf olmak istemeleri halinde, sahip oldukları nükleer silahlardan arınmaları ve nükleer güç sahibi olmayan devlet kategorisinde AndlaĢma'ya taraf olmaları zorunludur526. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’na göre, nükleer güç sahibi devletler, nükleer silahları veya diğer nükleer patlayıcıları veya söz konusu silahların veya patlayıcıların kontrolunu hiç kimseye devredemeyecekleri gibi nükleer güç sahibi devletlerin, nükleer silah veya nükleer patlayıcıları üretme veya edinme konusunda, ne Ģekilde olursa olsun, nükleer güç sahibi olmayan herhangi bir devlete yardım etmesi, böyle bir devleti teĢvik etmesi veya kıĢkırtması yasaklanmıĢtır (madde I). Bahse konu yasağa karĢılık olarak, nükleer güç sahibi olmayan devletler; nükleer silahları, nükleer patlayıcıları veya söz konusu silah ve patlayıcıların kontrolunu devralmamayı ve silah ve patlayıcıları üretmemeyi veya üretimi konusunda hiçbir yardım kabul etmemeyi taahhüt etmiĢlerdir527 (madde II). AndlaĢma’da nükleer silah üretiminin yasaklanması ile neyin kastedildiği tam olarak açıklanmamıĢtır528. AndlaĢma’nın müzakeresi esnasında, ABD tarafından, herhangi öznel bir eylemin amacının nükleer patlayıcı elde etmek olduğunu gösteren 526 Hindistan ve Pakistan'ın belirtilen kategoriye dahil olduğu bilinmekle birlikte, Ġsrail'in de nükleer silah sahibi olduğu yönünde kuvvetli bir görüĢ birliği mevcuttur. Bkz. GOLDBLAT, p. 102, FORAN, p. 179 etc. 527 AndlaĢma’da, bahsi geçen nükleer silahlar veya nükleer patlayıcıların tanımı yapılmamıĢtır. 528 Nükleer silah üretimi hakkında genel bilgi için bkz. CRAIG, JUNGERMAN, p. 203 etc. 189 olayların, AndlaĢma’ya aykırılığa iĢaret ettiğinin ifade edildiği anlaĢılmaktadır529. Ancak, AndlaĢma, tarafların prototip nükleer patlayıcı veya silah parçası üretimi ile iĢtigal edip etmediklerinin doğrulanması ile ilgili herhangi bir yöntem de öngörmemektedir. Keza, nükleer silah ve parçaları ile ilgili araştırmaların yapılması AndlaĢma’da açıkça yasaklanmamıĢtır. Dolayısıyla, hangi faaliyetlerin nükleer silah üretimi tanımı içerisinde değerlendirileceği konusunda bir boĢluk bulunmaktadır. Yukarıda sayılan boĢlukların dıĢında, AndlaĢma’da nükleer silahların veya patlayıcıların üretimi ile ilgili yasak ve sınırlamalarda, AndlaĢma’ya taraf olan ve nükleer güç sahibi olmayan devletler tarafından AndlaĢma’ya taraf olmayan ve nükleer güç sahibi olmayan devletlere nükleer silah veya patlayıcı üretimi ile ilgili yardımda bulunulmasını yasaklayan hiçbir kuralın yer almamasının bir boĢluk olduğu, kanaatimizce, haklı bir biçimde belirtilmiĢtir530. Ancak, uluslararası uygulamanın ve taraf devletlerin iradesinin, AndlaĢma metnine açıkça yansımamakla birlikte, böyle bir yasağı kapsamına aldığı ifade edilmiĢtir531. AndlaĢma’nın ABD tarafından onaylanması esnasında, ABD, bir açıklayıcı yorum beyanında bulunarak, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın savaş zamanında uygulanmayacağını ilan etmiĢtir532. Böyle bir yorumun değeri ve niteliği tartıĢmalı olmakla birlikte, içeriği sorgulanmaya 529 GOLDBLAT, p. 102. 530 GOLDBLAT, pp. 102-103. 531 GOLDBLAT, pp. 102-103. 532 Yukarıda da değindiğimiz gibi, biz, böyle bir çekincenin Uluslararası Hukuka göre geçersiz olduğunu düĢünüyoruz. 190 muhtaçtır. Zira, her ne kadar savaĢ zamanında savaĢan devletler arasındaki birtakım siyasal andlaĢmalar, ipso facto ve ipso iure yürürlükten kalksa bile533 bir silahların kontrolu andlaşması ile belli bir silah kategorisine sahip olmak veya bahse konu silahın silahlı çatıĢmada kullanımı yasaklanmıĢ ise, ilgili andlaĢmanın ve andlaĢma ile öngörülen yasak ve sınırlamanın savaĢ zamanında da yürürlükte kaldığının kabul edilmesi gerekir534. BaĢka bazı devletler (Ġtalya gibi), Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nı onaylarken, AndlaĢma’nın Batı Avrupa’nın birleşmesine halel getirmeyeceğini düĢündüklerini kayıtlara düĢmüĢ ve ilan etmiĢlerdir535. Biz, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın barıĢ ve savaĢ zamanında uygulanması gerektiği görüĢüne sahip olduğumuzdan, kanaatimizce, bahsi geçen beyanların, AndlaĢma’nın I. ve II. maddesindeki açık yasaklar karĢısında AndlaĢma’nın konu ve gayesi ile bağdaĢtırılması mümkün görünmemektedir. Nükleer güç sahibi olmayan bir devletin nükleer silaha sahip olabilmesi, silah olarak kullanılmaya ve fizyona elverişli materyale536 (fissile materials / les matières 533 PAZARCI (2001), s. 199. 534 Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 102. 535 Bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf/NPT%20(in%20alphabetical%20or der)?OpenView [29.11.2010]. 536 UAEA Statüsü ve IAEA Safeguards Glossary: 2001 Edition metninde (pp. 30-37), nükleer materyaller; fizyona elverişli özel materyaller ve kaynak materyaller olarak ikiye ayrılmıĢtır. Her iki kavram arasındaki fark, özetle, fizyona elveriĢli özel materyallerin zenginleştirme sonrasında elde edilmesi, doğada kendiliğinden bulunmamasıdır. Statü’de; plutonyum-239; uranyum-233; zenginleştirilmiş uranyum-235 veya 233; söz konusu materyalleri içeren diğer materyaller ve kaynak materyaller tanımına girmeyen materyaller, fizyona 191 fissiles) sahip olmasına bağlıdır. Böyle bir materyale sahip olmak; nükleer güç sahibi olmayan devletlerin nükleer kapasite geliĢtirmesi açısından kritik bir önem taĢıdığı gibi aynı zamanda uluslararası kontrole tabi tutulmalarını zorunlu ve gerekli kılmaktadır537. UAEA tedbirlerine tabi olan materyaller538, UAEA Statüsü’nde belirtildiği üzere539, plütonyum, toryum ve uranyum ile söz konusu materyalleri üretmeye ve iĢlemeye yarayan cihaz ve ekipmanların tamamıdır (madde XX vd.). Dolayısıyla; Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nda; hiçbir taraf devletin, fizyona elverişli özel materyal veya kaynakları veya fizyona elverişli özel materyali işleme, kullanma veya üretme amacıyla tasarlanmış veya hazırlanmış nükleer materyal veya ekipmanı, barıĢçıl amaçlarla nükleer güç sahibi olmayan elverişli özel materyal olarak tanımlanmıĢtır (madde XX, birinci fıkra). Zenginleştirilmiş uranyum235 veya 233; ise; 235 izotopu veya 233 izotopu veya her iki izotopu birden, doğada hazır halde bulunan uranyum-235 veya uranyum-238’ye göre daha zengin olacak Ģekilde içeren uranyum olarak tanımlanmıĢtır (madde XX, ikinci fıkra). Kaynak materyaller ise; doğada bulunan izotopların karıĢımından oluĢan uranyum; tükenmiĢ uranyum-235; toryum ve bahsi geçen materyalleri içeren metal, alaĢım, kimyasal bileĢik veya özütür. Son kategoriye giren materyalleri belirlemeye UAEA Yöneticiler Kurulu yetkilidir (madde XX, üçüncü fıkra). 537 GOLDBLAT, p. 103. 538 Ancak, bahse konu yasaklar kapsamına neptünyum ve amerikyum alınmamasının bir eksik olduğu ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 103. Kanaatimizce, muhtemel ihtilafları önlemek amacıyla ilgili element veya nükleer materyal adlarının tek tek sayılması hukuk tekniği açısından uygun görünmekle beraber, halihazırda Statü’de, açıkça belirtilenler dıĢında, hangi materyallerin Statü’nün XX. maddesinde sayılanlar arasında değerlendirileceği konusunda Yöneticiler Kurulu’na karar alma yetkisi tanındığından, bahsi geçen nükleer materyallerin ismen Statü’de yer almması, ancak, Yöneticiler Kurulu bahse konu materyallerin Statü kapsamına girmediğine karar vermesi halinde bir sorun doğurabilir. 539 Bkz. http://www.iaea.org/About/statute_text.html [29.11.2010]. 192 devletlere, söz konusu devletler, AndlaĢma uyarınca akdedilmesi zorunlu güvenlik kontrolu andlaşmalarını yürürlüğe koymadıkça, sağlamaması kabul edilmiĢtir (madde III, ikinci fıkra). AndlaĢma’dan önce uygulanan UAEA tedbirleri, esas itibariyle, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin sahip olduğu nükleer maddelerin, UAEA yardımı veya denetimi ile, hiçbir askeri amaçla kullanılmamasını sağlamak amacıyla kabul edilmiĢtir. Andlaşma çerçevesinde kabul edilen tedbirler ile, patlatma, baĢka bir deyiĢle nükleer deneme içermeyen, askeri amaçlar için üretilmiĢ nükleer maddelerin uluslararası kontrol dıĢına çıkarılabilmesi olanağı sağlanmıĢtır540. Söz konusu olanağın, zenginleĢtirilmiĢ uranyumun, gemilerin, özellikle denizaltıların itici gücü olarak kullanılabilmesi nedeniyle, muhtemel etkileri bakımından nükleer silahlar kadar tehlikeli olabilir: Kötüye kullanımlar, bahse konu nükleer maddeyi alan devlet ile UAEA arasında hangi hallerde tedbirlerin uygulanmayacağının belirtilmesi yoluyla aĢılabilir, ancak, askeri sır olduğu argümanına sığınılarak, bahse konu kullanımların veya yeniden kullanımların gizlenmesinin mümkün olduğu ifade edilmiĢtir541. Nitekim, Kanada'nın; 1987 yılında on ila on iki arasında, nükleer güç ile çalıĢan ve fakat üzerinde konvansiyonel silah kurulu saldırı denizaltısı filosu 540 Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması çerçevesinde gerçekleĢtirilecek kapsamlı güvenlik kontrolleri ile ilgili model andlaĢma metni için bkz. The Structure And Content of Agreements Between the Agency and States Required in Connection with the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/153 (Corrected), 1972, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/ infcirc153.pdf [29.11.2010]. 541 GOLDBLAT, p. 103. 193 kurmak ve Kuzey Kutbu sularında üstün duruma geçmek istemesi ile yukarıda bahsedilen olanağın doğurabileceği riskler ve sakıncalar tartıĢılmıĢtır: Kanada'nın nükleer silahsızlanma ile ilgili taahhütleri ile ilgili samimiyetinin sorgulanmaya baĢlanılması üzerine, Kanada, bahsi geçen programını iptal etmiĢse de, Kanada'nın programını gerçekleĢtirmiĢ olması halinde, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın lafzına aykırı davranmamıĢ olmakla birlikte, nükleer silahlanmayı tetikleyebilecek, son derece tehlikeli bir uygulamayı baĢlatmıĢ olabileceği, kanaatimizce isabetli ve haklı bir Ģekilde, ifade edilmiĢtir542. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın, UAEA tedbirlerinin uygulanması ile ilgili bir diğer kuralı da AndlaĢma'nın uygulandığı dönemde dikkat çekici sorunlar ortaya çıkarmıĢtır. Kurala göre, nükleer güç sahibi olmayan devletler, UAEA Statüsü'ne uygun olarak UAEA ile güvenlik kontrolu andlaşması yapmak zorundadır (madde III, birinci ve dördüncü fıkralar). Böyle bir andlaĢmaya varmak için AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren yüz seksen günlük bir süre öngörülmüĢtür; söz konusu andlaĢmaların, müzakerelere baĢlandıktan sonra on sekiz hafta içerisinde yürürlüğe girmesi kararlaĢtırılmıĢtır (madde III, dördüncü fıkra). Büyük bir çoğunluğunun ciddi bir nükleer faaliyeti olmadığı nükleer güç sahibi olmayan devletler, UAEA ile böyle andlaĢmaları görüĢme ve yürürlüğe koyma konusunda ağır davranmıĢtır543. Pek az örnekte, bahsi geçen yükümlülüğü 542 GOLDBLAT, pp. 103-104. 543 Nitekim, UAEA ve nükleer güç sahibi olmayan devletler arasında güvenlik kontrolleri ile ilgili andlaĢmaların büyük bir çoğunluğunun 1990 sonrasında aktedildiği görülmektedir. Bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/Safeguards/sir_table.pdf [29.11.2010]. 194 yerine getirmemenin, nükleer silahsızlanma ile ilgili temel yükümlülüğün de göz ardı edildiğinin varsayılmasına neden olduğu görülmüĢtür. Ġlgili örneklerin en çarpıcı olanı, Kuzey Kore'nin nükleer faaliyetleri ile ilgili yaĢanan ve yukarıda bir kısmı aktarılan geliĢmelerdir. Hayli uzun bir süre, UAEA ile AndlaĢma'da öngörülen müzakereleri baĢlatmamakta ve böyle bir andlaĢmayı kabul ederek yürürlüğe koymamakta ısrar eden Kuzey Kore'nin yoğun olduğu tahmin edilen nükleer faaliyetleri, bahsi geçen devletin nükleer silah geliştirdiği konusunda ciddi Ģüphelerin oluĢmasına neden olmuĢtur544. Kuzey Kore'nin ilgili güvenlik kontrolu andlaĢmasını kabul etmesi sonrasında dahi, geçen uzun sürede Kuzey Kore’nin zaten önemli miktarda nükleer materyal depoladığı ve materyalleri nükleer silah geliĢtirme programında kullandığı iddia edilmiĢtir545. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nda güvenlik kontrolu andlaĢmasının kabul edilip yürürlüğe girmemesi halinde sonucun ne olacağını düzenleyen herhangi bir kural bulunmamaktadır. UAEA'nın 1997 yılından itibaren, benzeri durumların önünü alabilmek için taraf devletlerle kabul ettiği ek 544 545 Konu hakkında bilgi için bkz. LEVI, O'HANLON, p. 58 etc. UAEA da söz konusu iddiaları çürütecek delilleri bulamamıĢtır. UAEA Genel Müdürü'nün 31.08.2010 tarihli, baĢlığını, Türkçe’ye Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti'nde Güvenlik Tedbirlerinin Uygulanması Raporu olarak çevirebileceğimiz Raporu için bkz. Application of Safeguards in the Democratic People's Republic of Korea (DPRK): Report by the Director General, International Atomic Energy Agency Board of Governors, GOV/2010/45-GC(54)/12, 31.08.2010, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/About/Policy/GC/GC54/GC54Documents/English/ gc54-12_en.pdf [29.11.2010]. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 104. 195 protokoller546, yukarıda belirtilen nükleer faaliyetlerin önlenmesi konusunda daha fazla eriĢim imkanı ve Ģeffaflık sağlayabilir. Ancak, yukarıda anlatılan nedenlerle, UAEA tedbirlerinin uygulanması ile ilgili uluslararası andlaĢmalar düzeninin pek çok kusuru bünyesinde barındırdığı görülmektedir. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması, AndlaĢma'nın I. ve II. maddelerine halel gelmemesi kaydıyla, AndlaĢma'nın hiçbir maddesinin, devletlerin, devredilemez hakkı olan, barıĢçıl amaçlarla nükleer enerji geliĢtirme, üretme ve kullanma faaliyetlerinde bulunabilmelerini engelleyecek Ģekilde yorumlanamayacağını öngörmektedir547 (madde IV, birinci fıkra). Ayrıca, taraf devletler, nükleer enerjinin barıĢçıl kullanımı ile ilgili olarak birbirleriyle mümkün olan en azami düzeyde materyal, ekipman, bilimsel ve teknolojik bilgiyi paylaĢmak ve bunlara eriĢimi sağlamak yükümlülüğü altına girmiĢtir (madde IV, ikinci fıkra). Keza, taraf devletlerin, nükleer enerjinin barıĢçıl kullanımının, dünyada kalkınmakta olan bölgelerin ihtiyaçlarını da göz önünde bulundurarak, özellikle nükleer güç sahibi olmayan devletlerin ülkelerinde geliĢtirilmesine diğer devletlerle veya uluslararası örgütlerle birlikte veya tek baĢlarına katkıda bulunması gerekmektedir 546 Model ek protokol metinleri için bkz. Model Protocol Additional to the Agreement(s) Between State(s) and the International Atomic Energy Agency for the Application of Safeguards, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/540 (Corrected), 1997, http://www.iaea.org/ Publications/Documents/Infcircs/1997/infcirc540c.pdf [29.11.2010]. 547 AndlaĢma’nın I., II. ve IV. maddeleri çerçevesinde nükleer silahların yayılmasının önlenmesi ile ilgili yükümlülükler hakkında bir değerlendirme için bkz. Amy SEWARD, Carrie MATHEWS, Carol KESSLER, “Evaluating Nonproliferation Bona Fides”, Nuclear Safeguards, Security and NonProliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 263 etc. 196 (madde IV, ikinci fıkra). Bahsi geçen kuralların uygulamadaki değeri, dünyada 1979, 1986 ve 1999 yıllarında yaĢanan nükleer santral kazaları neticesinde güvenlik endişelerinin artması sonucunda azalmıĢtır548. AndlaĢma’ya göre, her bir taraf, AndlaĢma’ya uygun olarak, uygun bir uluslararası kontrol ve uygun olan uluslararası usuller ile, nükleer denemelerin barıĢçıl amaçlarla gerçekleĢtirilmesinin potansiyel yararlarını, ayrımcılık yapmaksızın, nükleer güç sahibi olmayan bütün devletler ile paylaĢmak ve bahse konu denemeler ile ilgili olarak ilgili devletlere en az masraf yüklemek ve devletleri araĢtırma geliĢtirme faaliyetleri ile ilgili olarak yükümlülüklerden masun kılmak amacıyla uygun tedbirleri alacak; ayrıca, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin, özel uluslararası andlaĢma veya andlaĢmalara uygun olarak, kendilerinin eĢit Ģekilde temsil edildiği bir uluslararası organ vasıtası ile, bahse konu yararları elde etmeye hakkı olacaktır: AndlaĢma’da, söz konusu yararları elde etmek isteyen, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin bu amaçla ikili andlaĢmalar yapmasının mümkün olduğu da öngörülmüĢtür (madde V). AndlaĢma’nın V. maddesinin gerekçesi, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin hiçbir nükleer deneme yapamayacağına ilişkin taahhütlerine karşılık kendilerine bir olanak yaratılmak istenmesidir549. Zira, hiçbir nükleer deneme, kategorik olarak, söz konusu deneme ile askeri amaç güdülmediğini 548 Kaldı ki, temel amacı, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi olan AndlaĢma’da, AndlaĢma’nın konusu ile dolaylı olarak ilgisi olan barıĢçıl nükleer enerji faaliyetler hakkında iĢbirliğinin düzenlenmesi, kanaatimizce, hukuk tekniği açısından da isabetli olmamıĢtır. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 105 etc. 549 GOLDBLAT, p. 106. 197 gösteremez550. ĠĢte, AndlaĢma’da öngörülen kurallarla nükleer denemeler konusunda nükleer güç sahibi olmayan devletlerin barıĢçıl amaçlarla nükleer enerji kullanmalarına imkan sağlanmak istenmiĢtir551. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nda yer alan kurallar, özellikle UAEA tedbirleri ile ilgili hükümler, ortaya açıklanması güç bir durumun çıkmasına neden olmuĢtur: Bir tarafta, AndlaĢma'ya taraf olan, nükleer güç sahibi olmayan devletler, geçmiĢteki, devam eden ve gelecekteki muhtemel nükleer faaliyetleri ile ilgili olarak oldukça yoğun denetimlere tabi tutulmuĢlar; fakat diğer tarafta, AndlaĢma'ya taraf olmayan ve nükleer güç sahibi de olmayan devletler, AndlaĢma'nın yürürlükte olduğu dönemde, sadece kısmen denetlenebilmiĢler, hatta bir kısmı de facto nükleer güç sahibi olmuĢtur. Bahsi geçen boĢluğun önüne geçebilmek, baĢka bir deyiĢle, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin Andlaşma ile yasaklanan nükleer güç kapasitesine ulaşmalarını engellemek amacıyla, söz konusu devletler ile uluslararası nükleer ticaret yapılabilmesi için AndlaĢma dolayısıyla uygulanan tedbirlerin aynı kapsam ve yoğunlukta ilgili devletlere de uygulanması ve söz konusu devletlerin ilgili tedbirleri kabul etmesi Ģart koĢulmuĢ ve halen 550 Esasen, barıĢçıl nükleer patlayıcı araçların tamamı, askeri amaçlarla kullanılmaya elveriĢlidir. Bahse konu araçlar taĢınabilir ve yaymaya elveriĢli olduğu enerji, kitle imhasına yol açabilir. Dolayısıyla, nükleer güç sahibi olmayan devletler, söz konusu patlayıcı araçları kullanma kapasitesine sahip olmaları halinde, fiilen, nükleer güç haline gelebilecektir. Bkz. GOLDBLAT, p. 106. 551 GOLDBLAT, pp. 105-106. Nükleer denemeler ile ilgili açıklamalarımızda da görüleceği üzere, nükleer denemelerin yasaklanması veya sınırlanması konusunda yaĢanan geliĢmeler neticesinde, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın nükleer denemeler ile ilgili bu yararlandırıcı kurallarının uygulamada önemli bir değerinin kalmadığı söylenebilir. 198 koĢulmaktadır. Gerçekten, Nükleer Tedarikçiler Grubu'nun faaliyetleri yukarıda belirtilen amaçlara matuftur552. AndlaĢma uyarınca, nükleer güç sahibi devletler, nükleer güç sahibi olmayan devletlerden farklı olarak, zorunlu uluslararası kontrole tabi değildir. Bununla birlikte, nükleer güç sahibi devletler, gönüllü olarak kısmen veya tamamen UAEA tedbirlerini kabul etmiĢlerdir. Özellikle, 1990'lı yılların sonunda, ABD ve Rusya'nın silah menĢeli fizyona elveriĢli materyali UAEA'ya devretmeyi kabul etmesi dikkat çekicidir553. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın VI. maddesi, nükleer silahsızlanma açısından, AndlaĢma’nın en değerli maddesidir554. Maddeye göre, AndlaĢma’nın taraflarından her biri, nükleer silahlanma yarıĢının erken bir tarihte sonlandırılması ve nükleer silahsızlanma ile ilgili etkili tedbirler alınması ve sıkı ve etkin bir uluslararası kontrol altında genel ve tam bir silahsızlanma ile ilgili 552 Grup faaliyetleri ile ilgili olarak, nükleer tedarikçiler, nükleer güç sahibi olmayan devletlere; kabul ettikleri “tetikleyici liste”de yer alan nükleer tesisatın, ekipmanların, teçhizatın, materyalin ve teknolojinin, ilgili devletler ile UAEA arasında nükleer kaynaklar ve özellikle fizyona elveriĢli materyalin barıĢçıl amaçlarla kullanılıp kullanılmadığının denetlenmesine iliĢkin güvenlik kontrolu andlaşması yürürlüğe konulup, uygulanmadan devredilemeyeceğini veya devredilmesine izin verilmeyeceğini kabul etmiĢtir. 1992 yılında, Nükleer Tedarikçiler Grubu, ortak bir ithalat politikası belirlemiĢtir. Bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/ PRESS/1992-Press.pdf [29.11.2010]. 553 554 GOLDBLAT, p. 105. Divan'ın, nükleer silahların kullanılmasının veya kullanılması tehdidinin Uluslararası Hukuka uygun olup olmadığı ile ilgili, 08.07.1996 tarihli Danışma Görüşü'nde (Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion / Licéité de la menace ou de l'emploi d'armes nucléaires, avis consultatif) de, maddenin önemine iĢaret edecek Ģekilde, söz konusu kurala atıfta bulunulmaktadır (paragraf CIII). Bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/95/7495.pdf [29.11.2010]. 199 bir andlaĢma yapılması konusunda iyi niyetle müzakerelerde bulunmayı taahhüt etmektedir555. AndlaĢma’nın müzakeresi sürecinde, nükleer silahlanma yarıĢının önlenmesi ile ilgili kuralı, imzacı devletlerin çoğunluğunun, nükleer denemelerin sona erdirilmesi ve nükleer patlayıcıların yapımı için kullanılan, fizyona elveriĢli materyallerin üretiminin durdurulması Ģeklinde yorumladığı ifade edilmiĢtir556. Ancak, nükleer silahsızlanma ile ilgili kural çok keskin görüĢ ve yorum farklarına neden olmuĢtur. Nükleer güç sahibi olmayan devletlerin önemli bir bölümü, kuralı, nükleer silahların ortadan kaldırılması ile ilgili müzakerelerin baĢlatılması yükümlülüğü Ģeklinde yorumlamaktadır. Bahsi geçen devletlere göre, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması, nükleer güç sahibi devletler ile nükleer güç sahibi olmayan devletler arasındaki mutabakatın bir ürünüdür: Nükleer güç sahibi olmayan devletlerin nükleer silah sahibi olmayacaklarına iliĢkin taahhütleri, nükleer güç sahibi olan devletlerin karĢı taahhütleri ile tamamlanmalıdır557. Nükleer güç sahibi devletlerin önemli bir bölümü, kendi ifadeleri ile “stratejik istikrar”ın devamını sağlamak amacıyla, Nükleer Silahların Yayılması AndlaĢması’nın nükleer silahsızlanma ile ilgili kuralının, sadece nükleer 555 ÇalıĢmamızda farklı vesileler ile değindiğimiz konu hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 52 etc. 556 GOLDBLAT, p. 107. 557 Uluslararası Adalet Divanı’nın yukarıda da anılan, 08.07.1996 tarihli Danışma Görüşü'nde (Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion / Licéité de la menace ou de l'emploi d'armes nucléaires, avis consultatif) (özellikle, maddeler CII ve CIII) de belirtildiği üzere, kanaatimizce, nükleer silahsızlanma bir ideal veya bir tasarım olmaktan çok, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın VI. maddesi karĢısında, devletler için baĢarılması gereken bir hedef ve bir uluslararası yükümlülüktür. Bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/95/7495.pdf [29.11. 2011]. 200 silahların sınırlanması veya azaltılmasının müzakere edilmesi yükümlülüğünü içerdiğini beyan etmiĢtir558. Nükleer Silahların Yayılması’nın Önlenmesi Andlaşması’nın değiştirilmesi; taraf devletlerden herhangi birinin değiĢiklik teklifini depoziterlere iletmesi, depoziterlerin değiĢiklik teklifini diğer taraf devletlere göndermesi ve taraf devletlerin en az üçte birinin talebi üzerine depoziter devletlerin bütün taraf devletleri bahse konu değiĢiklik metnini müzakere etmek amacıyla davet ettiği Konferansta, değiĢikliğin taraflara gönderildiği tarihte UAEA Yöneticiler Kurulu’nda559 üye olan bütün devletlerin ve AndlaĢma’ya göre nükleer güç sahibi olan bütün devletlerin onayı olmak Ģartı ile Konferansa katılan devletlerin oyçokluğu ile kabul edilmesine bağlıdır (madde VIII, birinci ve ikinci fıkralar). AndlaĢma’da öngörülen, nitelikli çoğunluğu oluĢturan devletlerin onay belgelerini depoziterlere vermesini takiben, diğer devletlerin değiĢiklikle ilgili onay belgelerini depoziterlere verdiği tarihte, ilgili devlet bakımından, Konferansta kabul edilmiĢ olan değiĢiklik yürürlüğe girecektir560 (madde VII, ikinci fıkra). 558 GOLDBLAT, pp. 107-108. 559 Hemen belirtmemiz gerekirse, Türkiye uygulamasında; UAEA Yöneticiler Kurulu (Board of Governors / le Conseil des gouverneurs), UAEA Statüsü’nün resmi Türkçe çevirisinde “Ġdareciler Meclisi” olarak anılmakta, diğer bazı andlaĢmalarda ise Kurul, “Guvernörler Meclisi” olarak ifade edilmektedir. Örnek için bkz. Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı - Genel Konferans - Statü’nün VI.A.I. Paragrafının Değiştirilmesi - 27 Eylül 1994 Tarihli 263. Oturumunda Kabul Edilen Karar, RG tarihi: 06.02.1987, RG sayısı: 19364. 560 Her ne kadar nükleer güç sahibi devletler arasında, herhangi bir değiĢikliğin kabulü yönünde bir oydaĢma olabileceği kabul edilebilirse de büyük ve heterojen bir yapıya sahip Yöneticiler Kurulu'nda oybirliğinin elde edilmesi hayli zor görünmektedir. Ayrıca, öngörülen çoğunluk ile bir değiĢiklik 201 AndlaĢma'da öngörülen değiĢiklik usulü nedeniyledir ki, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması metninin güçlendirilmesi mümkün olamamıĢtır. AndlaĢma'da, AndlaĢma metni üzerinde müzakereler baĢladığından itibaren, nükleer güç sahibi devletler ve nükleer güç sahibi olmayan devletler arasında bir dengesizlik bulunduğu görülmektedir. Söz konusu dengesizliğin giderilmesi amacıyla, yukarıda değinildiği üzere, Güvenlik Konseyi'nin 255 sayılı Kararı 561 kabul edildiyse de Karar, genel olarak, saldırı tehdidine veya saldırıya uğrayan bir devlete BM üyesi devletlerin yardımda bulunmasını öngörüyor ve tehdit veya saldırının nükleer olup olmaması ile ilgili bir ayrıma gidilmediği görülmektedir562. 255 sayılı Karar, öngörülen amacı gerçekleĢtirmeye yeterli olmadığından, nükleer güç sahibi olmayan devletler, kendilerine nükleer saldırıda veya saldırı tehdidinde bulunulmaması taahhüdü, baĢka bir deyiĢle, yeknesak, koĢulsuz ve hukuken bağlayıcı “negatif garantiler” verilmesi yönünde çaba göstermiĢtir. Ancak, bahsi geçen çabaların da olumlu sonuçlanmadığı görülmektedir563. AndlaĢma’nın yürürlük süresi, AndlaĢma’nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren yirmi beĢ yıldır (madde X, ikinci fıkra). AndlaĢma’nın süresinin belirli süre veya sürelerle veya sınırsız süreli olarak uzatılması, konuyu görüĢmek üzere bütün kabul edilse bile taraflar, söz konusu değiĢikliği onaylamadığı sürece değiĢiklik yürürlüğe giremeyecektir (madde VIII, ikinci fıkra). 561 255 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/48/ 36/IMG/NR024836.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 562 1990 yılında yapılan Gözden Geçirme Konferansı'nda Mısır'ın daha nitelikli “pozitif garantiler” verilmesine iliĢkin önerisinin, tartıĢmaya dahi açılmadığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 110. 563 Ayrıntılı bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 101. 202 taraf devletlerin katılımı ile toplanan Konferansta taraf devletlerin çoğunluğu ile karar alınmasına bağlıdır (madde X, ikinci fıkra). AndlaĢma’nın yürürlük süresinin görüĢüldüğü Konferans, aynı zamanda AndlaĢma’da öngörülen Gözden Geçirme Konferansı toplantısı ile birleĢtirilmiĢ ve taraf devletler, 1995 yılında Gözden Geçirme ve Süre Uzatımı Konferansı’nda bir araya gelmiĢtir564. 11.05.1995 tarihinde, taraf devletlerin çoğunluğunun AndlaĢma’nın süresiz Ģekilde uzatılması iradesine sahip olduğu anlaĢıldığından AndlaĢma’nın süresiz Ģekilde yürürlükte kalmaya devam etmesi kararlaĢtırılmıĢtır565. 1995 yılı Gözden Geçirme ve Süre Uzatımı Konferansı öncesinde, nükleer güç sahibi olan devletler, “pozitif” ve “negatif” garantiler konusunda nükleer güç sahibi olmayan devletlere bazı güvenceler vermek istemiĢ, neticede, BM Güvenlik Konseyi’nde 984 sayılı Karar kabul edilmiĢtir566. Karar, 255 sayılı Karar’ı ve ġart’ın LI. maddesini teyit ederek, Güvenlik Konseyi ve en önemlisi Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesi olan, nükleer güç sahibi devletlerin; nükleer güç sahibi olmayan ve Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’na taraf olan devletlerin nükleer saldırıya veya nükleer saldırı tehdidine maruz kalması durumunda, Şart’a 564 565 Konferans hakkında geniĢ bilgi için bkz. http://www.un.org/Depts/ddar/nptconf/162.htm [29.11.2010]. Konferans'ta, 11.05.1995 tarihinde alınan Karar'ın XXX. maddesinin c bendi için bkz. 1995 Review and Extension Conference of the Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons Final Document: Part I Organization and work of the Conference, NPT/CONF.1995/32 (Part I), 11.05.1995, eriĢim için bkz. http://www.un.org/Depts/ddar/nptconf/ 2142.htm [29.11.2010]. 566 11.04.1996 tarihinde kabul edilen 984 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds- ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N95/106/06/PDF/N9510606.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 203 uygun olarak hareket edeceğini vurgulamaktadır. Keza, Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesi ve nükleer güç sahibi olan devletlerin, söz konusu saldırı veya saldırı tehdidi ile ilgili olarak, uyuĢmazlığın çözümü ve uluslararası barıĢ ve güvenliğin tesis edilmesi amacıyla “uygun” tedbirlerin alınması için konuyu Güvenlik Konseyi’nin gündemine getireceği belirtilmiĢtir. Ayrıca, saldırı veya saldırı tehdidine maruz kalan devletin uğradığı kayıp, zarar ve hasarın, saldırgan devlet tarafından Uluslararası Hukuka göre karĢılanması amacıyla Güvenlik Konseyi’nin “uygun” tedbirlerin alınmasını önerebileceği ifade edilmiĢtir. Nükleer güç sahibi olmayan devletlerin pozitif garantiler ile ilgili taleplerinin önemli bir bölümü, 984 sayılı Karar ile karĢılanmıĢ görünmekle birlikte “negatif” yükümlülüklerle ilgili olarak, Karar’da, sadece, nükleer güç sahibi olan devletler tarafından açıklanan bildirilerin memnuniyetle karĢılandığı belirtilmiĢtir567. Yukarıda belirtilen 984 sayılı Güvenlik Konseyi Kararı’nda, ġart’ın LI. maddesine yapılan atfın, uygulamada, herhangi bir saldırıya karĢı nükleer güç kullanımının meĢru olduğu Ģeklinde yorumlanabileceği ifade edilmekle birlikte568, meĢru müdafaanın Ģartları içerisinde yer alan “orantılılık” (proportionality / la proportionnalité), kanaatimizce, konvansiyonel silahlar ile karĢılanabilecek bir saldırıda, genel olarak kitle imha silahlarının ve özellikle nükleer silahların 567 Bahsi geçen bildiriler içerisinde, sadece Çin’in, nükleer güç sahibi olmayan bir devlete veya denükleer bir bölgede yer alan bir devlete karĢı nükleer güç kullanmamayı üstlendiği ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 112. 568 GOLDBLAT, p. 112. Nitekim, örneğin, gerek BirleĢik Krallık'ın gerek Fransa'nın silahlı askeri açıdan nükleer silah kullanımını dıĢlamadığı anlaĢılmaktadır. Bkz. The Manual of the Law of the Armed Conflict, p. 117; Manuel de Droit des Conflits Armés, p. 9. 204 kullanımını hukuka aykırı kılacağından569, bahsi geçen görüĢün kabulü mümkün değildir570. AndlaĢma’ya göre, AndlaĢma’nın yürürlüğe girmesini takip eden beĢinci yılda, AndlaĢma’da (Dibace bölümü dahil olmak üzere) öngörülen hedeflerin gerçekleĢip gerçekleĢmediğini değerlendirerek, AndlaĢma’nın uygulanmasını gözden geçirmek amacıyla, AndlaĢma’ya taraf devletlerin tamamının katılımı ile Gözden Geçirme Konferansının toplanması gerekmektedir (madde VIII, üçüncü fıkra). Konferansı takip eden her beĢ yılda, AndlaĢma’ya taraf olan devletlerin çoğunluğunun depoziterlere sunacağı teklif ile aynı amaçla Gözden Geçirme 569 Konuya temas eden bir değerlendirme için bkz. Scott D. SAGAN, The Commitment Trap: Why the United States Should Not Use Nuclear Threats to Deter Biological and Chemical Weapons Attacks, International Security, Vol. 24, No. 4, Spring, 2000, p. 85 etc. 570 Kaldı ki, böyle bir görüĢün kabulü, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi AndlaĢması'nın ruhuna aykırı olacaktır. MeĢru müdafaa hakkında genel bilgiler için bkz. PAZARCI (2008), ss. 512513; ayrıca Burak ÇETĠN, BirleĢmiĢ Milletler AndlaĢmasında Kuvvet Kullanma Yasağının Ġstisnası Olarak Bireysel MeĢru Müdafaa Hakkının Ġncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslarası ĠliĢkiler Ana Bilim Dalı, Ġstanbul, 2006. Uluslararası Adalet Divanı; 08.07.1996 tarihli DanıĢma GörüĢü'nün (Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion / Licéité de la menace ou de l'emploi d'armes nucléaires, avis consultatif) (metni için bkz. http://www.icj-cij.org/docket/files/95/7495.pdf [29.11.2010]) meĢru müdafaanın Ģartlarından olan orantılılığın hiçbir meĢru müdafaa halinde nükleer silahların kullanılamayacağı anlamına gelmediğini belirtmiĢ (paragraf XLI); fakat, orantılılık Ģartının gerçekleĢmiĢ sayılması için, aynı zamanda, Silahlı ÇatıĢma Hukuku kurallarına da uyulması gerektiği kanaatine varmıĢtır (paragraf XLII). Konu ile ilgili diğer görüĢleri ve BM’nin farklı organlarının kararlarını inceleyen Divan; sonuç olarak, ġart'ın LI. maddesindeki Ģartları taĢımayan nükleer silah kullanımının veya nükleer silah kullanma tehdidinin Uluslararası Hukuka aykırı olacağını; ancak Divan'ın, bir devletin varlığı ile ilgili önemli bir riskin bulunduğu olağanüstü hallerde nükleer silah kullanımının veya kullanma tehdidinin Uluslararası Hukuka uygun olup belirleyemeyeceğini açıklamıĢtır (paragraflar XCVII ve CV, ikinci fıkranın C ve E bendi). 205 olmadığını Konferansının toplanmasını sağlamaları mümkündür (madde VIII, üçüncü fıkra). Kurala uygun olarak, AndlaĢma’nın süresi içerisinde, 1975, 1980, 1985, 1990 ve 1995571 yıllarında Gözden Geçirme Konferansı toplantıları yapılmıĢtır572. Yukarıda değinildiği üzere, 1995 yılında AndlaĢma’nın süresi uzatılırken kabul edilen, Andlaşma’nın Gözden Geçirilmesi Usulünün Güçlendirilmesi ile İlgili Karar uyarınca, bahse konu Konferansı takip eden her beĢ yılda Gözden Geçirme Konferansı toplantılarının yapılmasına devam edilmesi kararlaĢtırılmıĢtır573. Karar’a uygun olarak, 2000, 2005 ve son olarak 2010 yılında Gözden Geçirme Konferansı toplantıları gerçekleĢtirilmiĢtir574. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması, davranış kuralları veya norm yaratılarak silahların kontrolu ile ilgili en önemli ve dikkat çekici andlaĢmadır. AndlaĢma, nükleer anarĢinin (büyümesinin) önüne geçilmesini sağlamıĢ 571 Konferansların her biri hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 143-147. 572 GOLDBLAT, pp. 107-108. 573 Konferans'ta, 11.05.1995 tarihinde alınan Karar'ın XXX. maddesinin a bendi. 574 Son olarak, 03-28.05.2010 tarihleri arasında gerçekleĢtirilen Konferans hakkında genel bilgi için bkz. http://www.un.org/en/conf/npt/2010/ [29.11.2010]. Konferans neticesinde kabul edilen Nihai Senet (Final Document) metni için bkz. 2010 Review Conference of the Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons: Final Document Vol. I Part I Review of the Operation of the Treaty, as provided for in its article VIII(3), taking into account the decisions and the resolution adopted by the 1995 Review and Extension Conference and the Final Document of the 2000 Review Conference, NPT/CONF.2010/50 (Vol. I), 28.05.2010, eriĢim için bkz. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=NPT/CONF.2010/50 (VOL.I) [29.11.2010]. Bahsi geçen son Konferans’ta, nükleer silahsızlanma ile ilgili bir eylem planı (action plan) kabul edildiği ve taraf devletlerin; Plan çerçevesinde, AndlaĢma'da öngörülen hedeflere ulaĢılması amacıyla yakın bir iĢbirliği gerçekleĢtirmesi gerektiğinin vurgulandığı görülmektedir. 206 ve nükleer devletlerin nükleer silah depolarını küçültmelerini kolaylaĢtırmıĢtır575. Yukarıda, farklı hususlar ile ilgili olarak değindiğimiz gibi, nükleer güç sahibi devletler ile nükleer güç sahibi olmayan devletlerin hak ve yükümlülükleri arasındaki asimetriye karĢın, bugün itibariyle, doksan iki devlet tarafından imzalanmıĢ ve yüz doksan devlet tarafından onaylanmıĢtır576. AndlaĢma’ya henüz taraf olmayan devletler arasında; Hindistan, Pakistan, Ġsrail ve Kuzey Kore bulunmaktadır577. AndlaĢma'nın yürürlükte olduğu dönemde; Hindistan ve Pakistan'ın 1998 yılında gerçekleĢtirdiği nükleer denemeler578, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması ile kabul edilen düzene büyük bir darbe indirmiĢtir. Fakat, denemeler sonucunda Hindistan ve Pakistan’ın nükleer güç haline geldiğinin anlaĢılması, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması ile kurulan düzeni resmen yık(a)mamıĢtır. Zira, her iki devlet de AndlaĢma’ya taraf değildir. Hindistan ve Pakistan nükleer güç sahibi olduktan sonra, söz konusu devletlerin Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’na nükleer güç sahibi devlet olarak taraf olması (AndlaĢma metni revize edilmedikçe veya 575 GOLDBLAT, p. 108. 576 Taraf devletler ve genel bilgi için bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/Treaty Status.nsf/ NPT%20(in%20alphabetical%20order)?OpenView [29.11.2010]. 577 Bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf/NPT%20(in%20alphabetical%20or der)?OpenView [29.11.2010]. 578 Pakistan, 06.04.1998 tarihinde, nükleer savaĢ baĢlığı taĢımaya müsait olduğuna inanılan, orta menzilli füze denemesinde baĢarılı olmuĢtur. Keza, Hindistan, 11-13.05.1998 tarihleri arasında art arda beĢ nükleer deneme gerçekleĢtirerek tüm dünyaya nükleer silah sahibi olduğunu göstermiĢtir. Bkz. http://www.nti.org/db/ disarmament/timeline.html#95 [29.11.2010]. Ayrıca bkz. FORAN, p. 181 etc. 207 değiĢtirilmedikçe) mümkün değildir. Zira, AndlaĢma, yukarıda belirtildiği gibi, nükleer güç sahibi devletleri sınırlı olarak saymıĢtır (madde IX, üçüncü fıkra). Bahse konu devletlerin, Güney Afrika Cumhuriyeti579 örneğinde olduğu gibi, tek taraflı Ģekilde nükleer silahlarını ve nükleer kapasitesinin ortadan kaldırması da yakın bir dönemde beklenmemektedir. Hindistan ve Pakistan’ın durumunun; AndlaĢma’ya taraf olmadan önce Fransa’nın nükleer güç sahibi bir devlet olarak AndlaĢma’ya taraf gibi AndlaĢma’da belirtilen yasak ve sınırlamalara uyması nedeniyle, Fransa’ya benzediği belirtilmiĢ580 ise de, eğer var ise, söz konusu benzerliği değerlendirirken, kanaatimizce, nükleer güç sahibi devletlerin tanımı bakımından AndlaĢma’da “01.01.1967” tarihinin esas alındığını (madde IX, üçüncü fıkra) ve Fransa’nın AndlaĢma’nın imzalanmasından önce ve sonrasında AndlaĢma’da yer alan yükümlülüklere uygun davrandığını hatırda tutmak gerekir. Genel ve tam bir nükleer silahsızlanma, dünyada, uluslararası güvenlik yapılanmasını kökten değiĢtirmeyi hedeflediğindendir ki, bahse konu idealin tek bir uluslararası andlaĢma ile gerçekleĢtirilmesi hayli zordur. Dolayısıyla, amacı 579 Güney Afrika Cumhuriyeti, tek taraflı olarak nükleer silahsızlanma yolunu tercih etmiĢ ve sonrasında Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na, nükleer güç sahibi olmayan devlet statüsünde taraf olmuĢtur. Bkz. CROFT, pp. 144-146; Sara KUTCHESFAHANI, Marcie LOMBARDI, “South Africa”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 1 etc. Güney Afrika Cumhuriyeti'nin, UAEA ile bir güvenlik kontrolu andlaşması ve ek protokol imzalayıp yürürlüğe koyduğu anlaĢılmaktadır. Bkz. http://www.iaea.org/OurWork/SV/ Safeguards/sir_table.pdf [29.11.2010]. 580 GOLDBLAT, p. 109. 208 gerçekleĢtirmek için bir dizi tedbirin görüĢülmesi ve uzunluğu önceden kestirilemeyecek, karmaĢık bir süreçte uygulanmasının sağlanması gerekecektir. Kanaatimizce, gerekli müzakerelerin tek bir platformda gerçekleĢtirilmesi zorunlu değildir. Açık uçlu veya ilgili devletlerin doğrudan katıldığı, zaman sınırlaması olmayan ve aynı anda çalıĢan, birden fazla müzakere platformu oluĢturulması, böyle bir uluslararası andlaĢmanın kabulü açısından daha etkili olacaktır581. II. NÜKLEER SĠLAHSIZLANMA ĠLE ĠLGĠLĠ DĠĞER ULUSLARARASI ANDLAġMA VE DÜZENLEMELER A. NÜKLEER MATERYALLERĠN KORUNMASI 1. Nükleer Materyalin Fiziksel Korunması AndlaĢması Nükleer materyallerin (nuclear materials / les matières nucléaires), barıĢçıl olmayan amaçlarla kullanımı riskini azaltmak amacıyla yürürlüğe konulmuĢ olan en 581 GOLDBLAT, pp. 108, 132. 209 önemli hukuk kaynağı, Nükleer Materyalin Fiziksel Korunması Hakkında Andlaşma’dır582. AndlaĢma, ilk olarak, ABD’nin inisiyatifi ile, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın 1975 yılında gerçekleĢtirilen Gözden Geçirme Konferansı583 sırasında gündeme getirilmiĢ584 ve 1977 yılında AndlaĢma'yı görüĢmek üzere bir araya gelen, taraf devlet temsilcileri 26-28.10.1979 tarihlerinde çalıĢmalarını tamamlayarak bir Nihai Senet metni kabul etmiĢtir585. Bahsi geçen 582 Viyana ve Nev York'ta, 03.03.1980 tarihinde imzaya açılan, resmi adı Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunması Hakkında Sözleşme olan AndlaĢma'nın (Convention on the Physical Protection of Nuclear Material, Vienna, New York, 03.03.1980 / la Convention sur la protection physique des matières nucléaires, Vienne, New York, 03.03.1980) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/ arms/treaties/nucmate1.html#2 [29.11.2010]; http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/ Others/inf274r1.shtml [29.11.2010]. Ayrıca bkz. http://www.nti.org/ db/disarmament/timeline.html [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında ayrıntılı inceleme için bkz. LAVIEILLE, pp. 163-164. Türkiye'nin AndlaĢma'ya taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?4588 [29.11.2010]. AndlaĢma'nın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/ files.ashx?4056 [29.11.2010]. Nükleer materyallerin fiziksel korunması hakkında bilgi için bkz. The Physical Protection of Nuclear Material and Nuclear Facilities, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/225/Rev.4, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/1999/ infcirc225r4c/rev4_content.html [29.11.2010]. Ayrıca bkz. Mary L. GARCIA, “Physical Protection”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 87 etc. 583 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/nucmate1.html [29.11.2010]. AĢağıda daha ayrıntılı olarak değinileceği üzere, aynı dönemde, nükleer materyal ve ekipmanların ihracatı ile ilgili olarak, nükleer tedarikçi devletlerin, söz konusu materyaller ve ilgili teknolojilerin ihracatına birtakım sınırlandırmalar getirmeye baĢladığı görülmektedir. Bkz. GOLDBLAT, p. 105. 584 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/nucmate1.html [29.11.2010]. 585 Viyana’da, 16.10.1979 tarihinde kabul edilen Nihai Senet (Final Act); AndlaĢma'nın ekinde yer almaktadır. Bkz. Information Circular: The Convention on the Physical Protection of Nuclear 210 Nihai Senet'e (madde XI) uygun olarak, AndlaĢma, 03.03.1980 tarihinde Viyana'da ve Nev York’ta imzaya açılmıĢ (madde XVIII, birinci fıkra), yirmi birinci onay belgesinin AndlaĢma'nın depoziterine586 verilmesini takip eden otuzuncu gün olan 08.02.1987 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir (madde XIX, birinci fıkra). AndlaĢma'nın Dibace bölümü, bütün devletlerin barıĢçıl amaçlarla nükleer enerji geliĢtirme ve uygulama hakkını tanıyarak, nükleer enerjinin barıĢçıl amaçlarla kullanımından kaynaklanan potansiyel fayda üzerinde devletlerin meĢru menfaatlerinin bulunduğunun teyit edildiğini belirterek açılmaktadır. AndlaĢma, uluslararası nükleer taĢımanın587 konusu olan, barıĢçıl amaçlarla kullanılan nükleer materyale588 (madde II, birinci fıkra) ve AndlaĢma'da öngörülen istisnalar saklı kalmak kaydıyla (maddeler III, IV ve madde V, üçüncü fıkra), barıĢçıl amaçlarla Material Final Act Meeting of Governmental Representatives to Consider the Drafting of a Convention on the Physical Protection of Nuclear Material, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/274/Rev.1, 1980, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/ Others/inf274r1.shtml [29.11.2010]. 586 AndlaĢma'nın depoziteri UAEA Genel Müdürü'dür (madde XXIII). 587 Uluslararası nükleer taşıma (international nuclear transport / transport nucléaire international); AndlaĢma'da, belli bir miktar nükleer materyalin, herhangi bir taĢıma aracı ile gönderinin yapıldığı devlet ülkesindeki göndericinin tesisinden baĢlayan ve alıcının devleti ülkesindeki tesiste sonlanan taĢıma olarak tanımlanmıĢtır (madde I, üçüncü fıkra). 588 AndlaĢma'da; nükleer materyal, UAEA Statüsü’ndekinden farklı olarak tanımlanmıĢtır. Öncelikle, Statü’de kabul edilen, kaynak materyal ve fizyona elverişli özel materyal ayrımı kabul edilmemiĢtir. AndlaĢma yönünden, nükleer materyal; plütonyum-238 materyalinde izotopik konsantrasyonun %80’in üzerinde olduğu haller haricinde plütonyum; uranyum-233; zenginleştirilmiş uranyum-235 veya 233; doğada cevher veya cevher-artığı dıĢında izotop karıĢımlarını içeren uranyum veya yukarıda sayılanlardan birkaçını içeren herhangi bir materyaldir (madde I, a bendi). Zenginleştirilmiş uranyum-235 veya 233 tanımı, UAEA Statüsü’nde yer alan tanımdan farksızdır (madde XX, ikinci fıkra). 211 kullanılan nükleer enerjinin bir devletin ülkesinde kullanımına, depolanmasına ve taĢınmasına uygulanır (madde II, ikinci fıkra). Nükleer Materyalin Fiziksel Korunması Hakkında Andlaşma, taraf devletlerin, kendi ülkeleri üzerinden veya kendi egemenlik alanlarına dahil olan alanlardan gemi ve uçaklar ile, barıĢçıl amaçlarla kullanılan ve AndlaĢma’nın Ekleri’nde belirtilen nükleer materyalin, uluslararası taĢımalarda, AndlaĢma’da kabul edilen asgari düzeyde korunmasını öngörmektedir (madde III). Taraf devletler, uluslararası nükleer taşıma esnasında nükleer materyalin, AndlaĢma’da belirtilen düzeyde korunacağına iliĢkin güvence kendilerine verilmedikçe, nükleer materyal ithali, ihracı veya kendi ülkesi üzerinde taĢınmasına müsaade etmemeyi taahhüt etmiĢtir (madde IV). Taraf devletler, kaybolan nükleer materyaller ile ilgili olarak AndlaĢma’da belirtilen Ģekil ve usule uyarak diğer tarafları bilgilendirmek zorundadır (madde V). Ancak, taraf devletler, ulusal hukuk kuralları nedeniyle ifĢa edemeyecekleri durumlarda veya kendi güvenliklerine veya nükleer materyalin fiziksel olarak korunmasına halel geleceğini düşündükleri hallerde AndlaĢma’da belirtilen bilgileri paylaĢmayabilirler (madde VI, ikinci fıkra). Nükleer materyalin fiziksel olarak korunması ile ilgili bir diğer düzenleme de, aĢağıda ayrıca değinilecek olan, Nükleer Tedarikçiler Grubu'nun kabul ettiği, Nükleer Transferler ile İlgili Yönerge'dir589. Yönerge'de, nükleer materyal ve 589 AĢağıda ayrıca değinilecek olan ve baĢlığı, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevrilebilecek olan Yönerge hakkında genel bilgiler için bkz. GOLDBLAT, pp. 105, 116 etc. Yönerge metni için bkz. Information 212 tesislerin fiziksel olarak korunması ile bazı düzenlemeler yer almaktadır (maddeler III, XII vd.). Yönerge'nin eki olan “tetikleyici liste”de yer alan nükleer materyal ve tesislerin, yetkisiz kullanım veya elde bulundurmanın engellenmesi amacıyla, etkili bir fiziksel koruma altına alınmıĢ olması gerekmektedir (madde III, a bendi). Fiziksel koruma ile ilgili tedbirlerin ne Ģekilde uygulanacağı tedarikçi ve alıcı arasındaki anlaĢmada belirlenecek, fakat, aksi taraflarca kararlaĢtırılmadıkça söz konusu tedbirlerin uygulanması alıcı devletin sorumluluğunda olacaktır590 (madde III, b ve c bentleri). 2. Nükleer Güvenlik AndlaĢması BarıĢçıl amaçlarla kullanılan nükleer enerjinin, baĢka bir deyiĢle, nükleer santrallerin güvenliğinin sağlanması amacıyla, 14-17.06.1994 tarihleri arasında Circular: Communication Received From the Permanent Mission of Brazil regarding Certain Member States’ Guidelines for the Export of Nuclear Material, Equipment and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.9/Part 1, 07.11.2007, eriĢim için bkz. http://www.nuclearsuppliers group.org/Leng/PDF/infcirc254r9p1-071107.pdf [29.11.2010]. Hemen belirtmemiz gerekirse, Yönerge, bir UAEA kararı niteliğindedir ve hukuki bağlayıcılığı bulunmamaktadır. 590 Yönerge, tedarikçilerin fiziksel koruma ile ilgili alanlarda uluslararası iĢbirliğinin artması amacıyla fiziksel korunma, taĢınma halindeki nükleer materyalin korunması ve çalınmıĢ olan nükleer materyal ve ekipmanın geri getirilmesi konusunda bilgi alıĢ veriĢinde bulunmasını öngörmektedir: Yönerge'ye göre, en geniĢ iĢbirliğinin sağlanabilmesi amacıyla, tedarikçilerin, Nükleer Materyalin Fiziksel Korunması Hakkında AndlaĢma'ya taraf olması gerekmektedir (madde XII). 213 UAEA bünyesinde toplanan Konferans neticesinde591 kabul edilen, 20.09.1994 tarihinde imzaya açılan ve yirmi ikinci onay belgesinin AndlaĢma’nın depoziteri olan UAEA Genel Müdürü’ne verilmesini takip eden doksanıncı gün olan 24.10.1996 tarihinde yürürlüğe giren Nükleer Güvenlik Andlaşması592 uyarınca, taraf devletler; nükleer santrallerin yeri, tasarımı, inĢası, iĢletilmesi, santrallerde yeterli mali kaynağın ve insan kaynağının hazır bulundurulması, güvenlik ve doğrulama kontrolleri, kalite güvencesi ve acil durum hazırlıkları ile ilgili birtakım asgari Ģartlar konusunda belirlenen Ģartlara uyacaktır (maddeler I, III, IV vd.). Taraf devletlerden her biri, AndlaĢma’da etraflıca tanımlanan yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini ve ne Ģekilde yerine getirdiğini diğer taraflara bildirecektir (madde V). Keza, (en az) üç yılda bir taraf devletlerin tamamının katılımı ile bahsi geçen raporların tamamının değerlendirileceği Gözden Geçirme Toplantıları düzenlenecektir (madde XX ve XXI, üçüncü fıkra). Kurala uygun olarak, sonuncusu, 591 Viyana’da, 17.06.1994 tarihinde kabul edilen, Nihai Senedin (Final Act) gayri resmi metni için bkz. Information Circular: Convention on Nuclear Safety: Final Act, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/449/Add. 1, 04.08.1994, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/ Documents/Infcircs/Others/inf449a1.shtml [29.11.2010]. 592 Viyana’da, 20.09.1994 tarihinde imzaya açılan, resmi adı Nükleer Güvenlik Sözleşmesi olan, baĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz AndlaĢma'nın (Convention on Nuclear Safety, Vienna, 20.09.1994 / la Convention sur la sûreté nucléaire, Vienne, 20.09.1994) tam metni ve AndlaĢma ile ilgili özet bilgiler için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/ inf449.shtml [29.11.2010]. Türkiye’nin AndlaĢma’ya taraf olması hakkında bilgi için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?5532 [29.11.2010]. AndlaĢma’nın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa .gov.tr/files.ashx?2635 [29.11.2010]. 214 14-25.05.2008 tarihleri arasında olmak üzere 1999, 2002, 2005 ve 2008 yıllarında dört tane Gözden Geçirme Konferansı toplanmıĢtır593. Nükleer silahların korunması ile ilgili en önemli meselelerden biri, nükleer materyallerin takip ve kontrol edilmeksizin el değiĢtirmesi594; diğeri ise nükleer güç sahibi bir devletin dağılması halinde, dağılan devletin sahip olduğu nükleer silahların nasıl el değiĢtireceğini kestirebilmenin mümkün olmamasıdır595. SSCB’nin dağılmasını takiben, Rusya’nın elinde bulunan, yaklaĢık bin yüz ila bin üç yüz ton, yüksek seviyede zenginleştirilmiş uranyum ile yüz altmıĢ beĢ ton ayrıĢtırılmıĢ plütonyumu koruyan güvence sistemi zayıflamıĢ veya ortadan kalkmıĢtır: SSCB’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan devletler içerisinde, Beyaz Rusya (Belarus), Kazakistan ve Ukrayna’da, bahsi geçen dönemde önemli miktarda bulunduğu tahmin edilen nükleer materyaller ile ilgili olarak pek çok ihlalin yapılmıĢ olduğu iddia edilmiĢ ve Rusya’da nükleer materyallerin korunması ile ilgili pek çok ihlal gerçekleĢtiği belirtilmiĢtir596. Söz konusu ihlaller neticesinde, kaçakçılardan 593 Söz konusu Konferansların dökümü ve Konferanslar hakkında bilgi için bkz. http://www.iaea.org/ Publications/Documents/Conventions/nuclearsafety.html [29.11.2010]. 594 Konu hakkında bilgi için bkz. Galya I. BALATSKY, Stacey L. EATON, William R. SEVERE, “Illicit Traficking of Nuclear and Radiological Materials”, Nuclear Safeguards, Security and NonProliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 415 etc. 595 Böyle bir durumda, özellikle, yukarıda belirtildiği gibi, oldukça fazla sayıda olan taktik nükleer silahlar ve eski tip nükleer silahlar büyük bir tehlike arz etmektedir. Bahse konu nükleer silahlar, sayıca fazla olduğu gibi söz konusu silahların yer değiĢtirmeleri ve taĢınmaları diğer nükleer silahlara nazaran daha kolaydır. Bahsi geçen silahların bir bölümünün koruyucu mekanizması olmadığı gibi, kullanımları oldukça kolaydır. Konuyla ilgili bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 114. 596 GOLDBLAT, p. 115. 215 hiçbirinin eline, endüstriyel olarak geliĢmemiĢ bir devletin nükleer silah yapmasına yarayacak miktar ve kalitede nükleer materyal geçmemiĢtir. Bugüne kadar, bir devletin böyle bir biçimde nükleer kapasite geliĢtirdiğine iliĢkin hiçbir emare veya kayıt bulunmamaktadır; zira, kaçakçılığın kapsamlı bir Ģekilde gerçekleĢtirilmesi oldukça düĢük bir ihtimal olduğu gibi, böyle bir yöntemle nükleer silah üretilmesi istenir ise kaçakçıların edinebileceği materyal miktarı oldukça sınırlı olacağından, elde edilen miktarın ve materyal kalitesinin silah üretimine elveriĢli olmayacağı belirtilmiĢtir597. 3. Nükleer Terörizm AndlaĢması Nükleer enerjinin barıĢçıl olmayan amaçlarla kullanılması ilgili bir baĢka önemli tehlike, nükleer terörizm598 (nuclear terrorism / le terrorisme nucléaire) ile 597 GOLDBLAT, p. 116. 598 Genelde terörizm, özelde nükleer terörizm, üzerinde net bir biçimde uzlaĢmaya varılan kavramlar değildir. Bkz. Bogdan ZLATARIC, “History of International Terrorism and Its Legal Control”, International Terrorism and Political Crimes (editor Mahmoud C. BASSIOUNI), Springfield, Charles C. Thomas, 1974 (1975), p. 474 etc.; Helen DUFFY, The 'War on Terror' and the Framework of International Law, New York, Cambridge University Press, 2005, p. 17 etc. Özellikle, 21. yüzyılın baĢında uluslararası iliĢkilerde karĢılaĢılan olaylar ve söz konusu kavramların tanımlanması ile ilgili olarak karĢılaĢılan zorluklar nedeniyle, net bir tanım yapmak oldukça zordur. Konu ve birazdan inceleyeceğimiz Nükleer Terörizm Faaliyetlerinin Bastırılması İle İlgili Uluslararası Andlaşma hakkında genel bilgi için bkz. http://untreaty.un.org/cod/avl/ha/icsant/icsant.html [29.11.2010]. 216 ilgili olarak karĢımıza çıkmaktadır. Gerçekten, nükleer terörizm, gerek barıĢçıl amaçlarla nükleer enerji kullanımını gerekse nükleer silahları sivil veya askeri hedeflere yönlendirebilir. Özellikle, nükleer santrallerde kullanılan nükleer materyalin radyolojik etkilerinden faydalanılarak belli bir çevrenin tamamı hedef alınabilir. ĠĢte, değinilen gerekçeleri göz önünde bulundurarak, BM Genel Kurulu’nun 51. oturumunda, 1997 yılında alınan 210 sayılı Karar599 ile, nükleer materyallerin terörist amaçlar ile kullanımını engellemek amacıyla uluslararası iĢbirliğini geliĢtirmenin önemine değinildikten sonra, ne Ģekilde, kim tarafından gerçekleĢtirildiğine bakılmaksızın bütün terörist eylemler, yöntemler ve uygulamaların cezalandırılması gerektiği ve söz konusu eylemlerin hiçbir haklı gerekçesinin olamayacağı belirtilmiĢtir. Aynı Karar’da, nükleer terörist eylemlerinin bastırılması ile ilgili bir uluslararası andlaĢma hazırlanması konusunda, BM, uzman kuruluĢlar veya UAEA’nın üyesi devletlerden istekli olanların katılabileceği bir adNükleer terörizm hakkında bilgi için bkz. Charles D. FERGUSON, William C. POTTER, “Nuclear Terrorism and Improvised Nuclear Devices”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, ButtenwortHeinemann, 2008, p. 433 etc. Ayrıca bkz. William S. CHARLTON, “A Model For Attribution of Terrorist Nuclear Attacks”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 515 etc. 599 16.01.1997 tarihli ve 210 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/ GEN/N97/761/65/PDF/N9776 165pdf?OpenElement [29.11.2010]. Keza, söz konusu Karar'dan önce, Genel Kurul'un 49. oturumunda, 17.02.1995 tarihinde alınan 60 sayılı Karar ve Karar'ın ekinde kabul edilen Deklarasyon ile uluslararası terörizmin ortadan kaldırılması ile ilgili olarak, özellikle, devletler arasında, nükleer materyallerin kaçakçılığı ile yakından ilgili olan suçlarla mücadele edilmesi konusunda daha yakın ve sıkı bir iĢbirliği ve eĢgüdüm sağlanması gerekliliği konusunda Genel Kurul üyesi devletlerin istekli olduğu belirtilmiĢtir. 60 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N95/768/19/PDF/N9576819.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 217 hoc komite kurulması kararlaĢtırılmıĢtır. Bahsi geçen ad-hoc komitenin nükleer terörist eylemlerin bastırılması ile ilgili uluslararası andlaĢmayı hazırlama çalıĢmaları, 2005 yılında tamamlanmıĢ ve komitenin Genel Kurul’a sunduğu raporda yer alan uluslararası andlaĢma metni, Genel Kurul'un 60. oturumda, 2005 yılında alınan 290 sayılı Karar’ın600 ekinde kabul edilmiĢtir. Karar uyarınca, BM’nin Nev York’taki Genel Merkezi’nde, 14.09.2005 ila 31.12.2006 arasında imzaya açılan Nükleer Terörizm Faaliyetlerinin Bastırılması ile İlgili Uluslararası Andlaşma601, kısa adıyla “Nükleer Terörizm AndlaĢması”, yirmi ikinci onay belgesinin, AndlaĢma’nın depoziteri olan (madde XXVIII) BM Genel Sekreteri’ne verilmesini takip eden otuzuncu güne denk gelen 07.07.2007 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir602 (madde XXV, birinci fıkra). Nükleer Terörizm Andlaşması'na göre, her kim, hukuka aykırı bir Ģekilde ve kasten; ölüme veya ciddi bedensel yaralanmaya yol açmak veya çevreye veya bir 600 15.04.2005 tarihli, 290 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/ GEN/N04/494/53/PDF/N0449453.pdf?OpenElement [29.11.2010]; http://www.iaea.org/Publication s/Documents/Treaties/un ga040405_csant.pdf [29.11.2010]. 601 Nev York’ta, 13.04.2005 tarihinde imzalanan, baĢlığını, yukarıdaki Ģekilde Türkçe’ye çevirebileceğimiz AndlaĢma (International Convention for the Suppression of Acts of Nuclear Terrorism, New York, 13.04.2005 / la Convention internationale pour la répression des actes de terrorisme nucléaire, New York, 13.04.2005) metni için bkz. http://treaties.un.org/doc/Treaties/2005/04/20050413%2004-02%20PM/Ch _XVIII_15p.pdf [29.11.2010]. Türkiye AndlaĢma’yı imzalamıĢ ancak henüz onaylamamıĢtır. Bkz. http://treaties.un.org/Pages/ViewDetailsIII.aspx?&src=UNTSONLINE&mtdsg_no=XVIII~15&chapte r=18&Temp=mtdsg3&lang=en#Participants [29.11.2010]. 602 Kabul ediliĢ süreci ile ilgili olarak bkz. http://untreaty.un.org/cod/avl/ha/icsant/icsant.html [29.11. 2010]; http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#06 [29.11.2010]. 218 malvarlığına ağır hasar vermek amacıyla radyoaktif materyal edinir veya nükleer patlayıcı üretir veya edinir ise suç iĢlemiĢ olur (madde II, birinci fıkranın a bendi). AndlaĢma'ya göre, her kim, ölüme veya ciddi bedensel yaralanmaya yol açmak veya ölüme veya ciddi bedensel yaralanmaya yol açmak veya çevreye veya bir malvarlığına ağır hasar vermek veya bir gerçek veya tüzel kiĢinin, uluslararası örgütün veya bir devletin bir eylemde bulunması veya bir eylemden kaçınmasını sağlamak amacıyla radyoaktif materyal veya nükleer patlayıcıyı herhangi bir Ģekilde kullanır veya bir nükleer santrali radyoaktif materyal yayacak veya santrali nükleer materyal yayma riskini arttıracak Ģekilde kullanır veya santrale böylece zarar verir603 veya zarar vermekle tehdit eder ise suç iĢlemiĢ olur (madde II, birinci fıkranın b bendi ve ikinci fıkranın a bendi). AndlaĢma'da, tehdit veya kuvvet kullanımı ile hukuka aykırı bir Ģekilde ve kasten radyoaktif materyal, nükleer patlayıcı veya nükleer santral ele geçirmek isteyen kiĢinin suç iĢlemiĢ olacağı öngörülmektedir (madde II, ikinci fıkranın b bendi). Keza, suç sayılacak eylemlere AndlaĢma'da tarif edilen Ģekillerde iĢtirak edenlerin de cezalandırılması öngörülmüĢtür (madde II, dördüncü fıkra). AndlaĢma'nın II. maddesinde öngörülen düzenlemeler nedeniyle, devletler tarafından, AndlaĢma'nın bahsi geçen maddesi kapsamı dıĢında kalan eylemlerin cezalandırılmayacağı veya söz konusu eylemlere cevaz verildiği Ģeklinde yorum yapılamaz (madde IV, üçüncü fıkra). 603 AndlaĢma'da, yukarıda belirtilen suçlara teĢebbüsün de suç teĢkil edeceği öngörülmüĢtür (madde II, üçüncü fıkra). 219 Savaş halinde, Nükleer Terörizm Andlaşması uygulanmayacaktır604 (madde IV, ikinci fıkra). Nükleer Terörizm Andlaşması'nda devletlerin belli konularda iĢbirliği yapması ve belirli ortak tedbirlerin uygulanması hususları da düzenlenmiĢtir (madde V vd.). AndlaĢma'da öngörülen ve suç sayılan eylemlerin önlenmesi amacıyla, taraf devletlerin radyoaktif materyalin korunması ile ilgili olarak, UAEA'nın tavsiye ve iĢlemlerini dikkate alarak, en uygun tedbirleri almak için mümkün olan bütün gayreti sarf etmesi gerektiği öngörülmüĢtür (madde VIII). AĢağıda ayrıca değinileceği üzere, Nükleer Tedarikçiler Grubu'nun kabul etmiĢ olduğu Nükleer Transferler ile İlgili Yönerge'de de, nükleer transferlerde ve nükleer materyal ve ekipmanın fiziksel korunmasında nükleer terörizmin önlenmesi amacıyla gerekli tedbirlerin alınması öngörülmüĢtür605 (maddeler X, XII ve XIV vd.). 604 Ayrıca, yukarıda belirtilen ve suç olduğu ilan edilen eylem veya eylemler, sadece bir devletin ülkesinde, bahse konu devletin vatandaĢı olan bir kiĢi tarafından yine aynı devletin vatandaĢı olan bir baĢka kiĢiye karĢı iĢlenir ise ve AndlaĢma'nın ilgili hükümleri gereği bir baĢka devlet yetkili değil ise, yine, AndlaĢma uygulanmayacaktır (madde III). 605 Yönerge'deki değiĢiklikler, Nükleer Terörizm Andlaşması'nın kabul edilmesinden önce, 2002 yılında gerçekleĢtirilmiĢtir. DeğiĢiklik getiren metin için bkz. Information Circular: Communications Received From Certain Member States Regarding Guidelines For the Export of Nuclear Material, Equipment and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.6/Part 1, 16.05.2003, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents /Infcircs/2003/infcirc254r6p1.pdf [29. 11.2010]. 220 B. NÜKLEER MATERYALLERĠN TEDARĠKĠ ĠLE ĠLGĠLĠ KISITLAMALAR Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın yürürlüğe giriĢini takiben nükleer silahlanma tehdidinin, siyasi açıdan azaldığı ifade edilmiĢtir606. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’na taraf olan devletler yönünden, nükleer silahlanma tehdidi, hukuken, 1970 yılında söz konusu AndlaĢma’nın yürürlüğe girmesini takiben ortadan kalkmıĢ olmakla birlikte, AndlaĢma’ya taraf olmayan devletlerin (Hindistan ve Pakistan gibi) AndlaĢma’nın yürürlük süresi içerisinde nükleer kapasite geliĢtirmesi ve nükleer teknolojinin nükleer silah üretimini kolaylaĢtıracak bir biçimde ilerlemesi karĢısında, tehdidin tamamen ortadan kaldırılmıĢ olduğu söylenemez. Kaldı ki, AndlaĢma’nın hukuken, yalnızca taraf devletleri bağlaması ve taraf olmayan ve nükleer kapasite geliĢtiren (Hindistan ve Pakistan gibi) veya AndlaĢma’dan çekilerek nükleer kapasite geliĢtirdiği yönünde kuvvetli Ģüpheler607 olan Kuzey Kore'nin varlığı karĢısında, nükleer silahlanma tehdidinin varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Nükleer silah teknolojileri (nuclear weapon technologies / les technologies des armes nucléaires), ilk olarak geliĢtirildiği yıllara nazaran artık dar bir çevrede paylaĢılan bir sır olmaktan çıkmıĢ, teknolojinin bileĢenleri; uluslararası ticaret 606 607 GOLDBLAT, p. 116 etc. Kuzey Kore, 2009 yılı Mayıs ayında gerçekleĢtirdiği nükleer denemeler ile nükleer silah kapasitesine sahip olduğunu göstermiĢtir, ancak, söz konusu silahların etkisi konusunda çeliĢkili bilgiler verilmektedir. Konu ile ilgili olarak, Kuzey Kore'nin resmi açıklaması için bkz. http://www.kcna.co.jp/item/2009/200905/news25/20090525-12ee.html [29.11.2010]. 221 araçları ve mal ve sermayenin bütün dünyada hızlı bir biçimde el değiĢtirebilmesi neticesinde kolaylıkla edinilebilir hale gelmiĢtir608. Söz konusu durum, nükleer teknoloji ile ilgili bileĢenlerin tedarik edilmesi ile ilgili ciddi ve sıkı tedbirler alınmasını gerektirmiĢtir. Bahse konu gereklilik, 1974 yılında Hindistan’ın gerçekleĢtirdiği nükleer deneme609 sonucunda nükleer materyal ve ekipman ihraç eden birtakım devletlerin konuyla ilgili duyarlılığının artmasına neden olmuĢtur. Zira, Hindistan’ın gerçekleĢtirdiği deneme ile barıĢçıl amaçlar ile geliĢtirilen nükleer teknolojinin, kolaylıkla nükleer silah üretimi için de kullanılabileceği görülmüĢtür. 1. Zangger Komitesi 1971 yılından itibaren, Nükleer İhracatçılar Komitesi, bilinen diğer adıyla, (o dönemde UAEA nezdinde Ġsviçre temsilcisi olan Claude Zangger’e ithafen) “Zangger” Komitesi (Zangger Committee / le Comité Zangger), devletler arasında 608 609 GOLDBLAT, p. 116. Hindistan'ın barışçıl bir nükleer deneme olduğu iddiasındaki deneme, 18.05.1974 tarihinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#70 [29.11.2010]. Ayrıca bkz. FORAN, p. 183 etc. Hemen belirtmemiz gerekirse, bahse konu denemeler, Hindistan, aĢağıda değinilecek olan Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması'na taraf olmasına rağmen gerçekleĢtirilmiĢtir. Bkz. CROFT, p. 165, fn. 73. 222 oluĢturulmuĢ; üyesi olan devletlerden ayrı bir tüzel kiĢiliği bulunmayan, bir gayrı resmi kuruluĢ olarak faaliyete baĢlamıĢtır610. Komite'nin aldığı kararlar, Uluslararası Hukuk bakımından hiçbir bağlayıcı güce sahip olmadığı gibi, sadece, üye devletler tarafından tek taraflı olarak uygulanan düzenlemelere rehberlik etme iĢlevine sahiptir. Zangger Komitesi, kurulduğu andan itibaren Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması çerçevesinde ve adil Ģartlarla ticari rekabeti esas alarak, nükleer ekipman veya nükleer materyal ihracatını düzenlemek amacıyla birtakım koĢullar ve usuller kabul ederek uygulanmaları ile meĢgul olmaktadır611. Zangger Komitesi, üye devletler arasında, gizlilik esasına dayalı yıllık bilgilendirme sistemi vasıtası ile Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmayan ve nükleer güç sahibi olmayan devletlere ihracat yapılması veya söz konusu devletlere verilen ihracat lisansları ile ilgili bilgi alıĢveriĢinde bulunulmasını sağlamaktadır. Komite'de bildirilmekte ve alınan mahalli kararlar, ihracat münferit devletler kontrol mevzuatına tarafından UAEA'ya yansıtılarak hayata geçirilmektedir612. Komite tarafından kararlaĢtırılan “tetikleyici liste”; ihraç 610 Komite hakkında bilgi için bkz. http://www.zanggercommittee.org/Seiten/default.aspx [29.11.2010]. 611 GOLDBLAT, p. 119 etc. 612 Örneğin, Komite üyesi devletlerin ortak niyetini içeren mektuplar hakkında bkz. Information Circular: Communication Received From Members Regarding the Export of Nuclear Material and of Certain Categories of Equipment and Other Material, International Atomic Energy 223 edildiğinde UAEA güvenlik tedbirlerine tabi olması gereken nesnelerin dökümünü içermektedir. Liste, Komite tarafından düzenli olarak gözden geçirilmekte ve nükleer teknolojideki geliĢmeler ile paralel olarak güncellenmektedir. AĢağıda değinileceği üzere, Zangger Komitesi'nin üyelerini de bünyesinde barındıran Nükleer Tedarikçiler Grubu, nükleer tedarikler ile ilgili olarak, ayrıntılı bir tetikleyici listenin kabul edilmesi dahil olmak üzere oldukça sıkı kurallar koymakta ve UAEA, Grup üyesi devletler tarafından söz konusu listenin uygulanmasını sağlamaktadır. Kaldı ki, en önemli tedarikçiler, kapsamlı güvenlik kontrollerini tamamen kabul etmeyen devletlere nükleer materyal veya ekipman ihracını yapmamaktadırlar. Dolayısıyla, Zangger Komitesi'nin yüzeysel bir iĢleve sahip olduğu düĢünülebilir. Fakat, bir değerlendirmede bulunurken, Komite'nin, Nükleer Tedarikçiler Grubu'nun tetikleyici listesini geliĢtiren ve tamamlayan bir gayrı resmi organizasyon olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. 2. Nükleer Tedarikçiler Grubu Zangger Komitesi'nin faaliyetleri devam ederken, 1974 yılında Hindistan'ın nükleer deneme yapması üzerine613, 1975 yılında, “Londra Klubü” (London Club / le Agency, INFCIRC/209, 03.09.1974, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/ Infcircs/Others/inf209.shtml [29.11.2010]. 613 Bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/timeline.html#06 [29.11.2010]. 224 Club de Londres) adıyla anılan ve nükleer materyal ve ekipman ihraç eden bazı devlet temsilcilerinin bir araya gelmesi ile oluĢan bir grup614, 1977 ve 1978 yılında, güvenlik tedbirleri ve ihracat kontrolleri ile ilgili bazı ilkeler kabul etmiĢtir: Bahse konu ilkeler, Yönerge Bölüm I – Nükleer Transferler ile İlgili Yönerge615 (Guidelines for Nuclear Transfers / les Directives pour les transferts nucléaires) adı altında bir metinde toplanmıĢtır. Yönerge; UAEA tarafından, ilk olarak 1978 yılında UAEA üyesi devletlerin tamamına bildirilmiĢtir. Yönerge'de değiĢiklik yapılabilmesi, Nükleer Tedarikçiler Grubu616 (Nuclear Supplier’s Group / le Groupe des fournisseurs nucléaires) olarak anılan Grup'un üyesi devletlerin tamamının ilgili değiĢikliğe onay vermesine bağlıdır. Yönerge ile; tedarikçiler arasında bir düzen ve öngörülebilirliğin sağlanmasına yardımcı olunması amaçlandığı gibi, tedarikçilerin Uluslararası Hukuktan doğan yükümlülüklerinin konusu ve içeriğinin ortak standartlara 614 Söz konusu devletler, Amerika BirleĢik Devletleri, Federal Almanya Cumhuriyeti, Fransa, Japonya, Kanada ve SSCB’dir. Bkz. GOLDBLAT, p. 117; LAVIEILLE, p. 161 etc. Hiç kuĢku yok ki, o dönem itibariyle Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmayan ancak AndlaĢma'daki kabule göre nükleer güç sahibi olan Fransa'nın bahse konu oluĢumda yer alması, dönem için önemli bir geliĢme olmuĢtur. 615 DeğiĢikliklerin tamamını yansıtan metin, 2006 yılında yayınlanmıĢ ve UAEA üyesi devletlere 2007 yılında bildirilmiĢtir. Yönerge metni için bkz. Information Circular: Communication Received From the Permanent Mission of Brazil regarding Certain Member States’ Guidelines for the Export of Nuclear Material, Equipment and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.9/Part 1, 07.11.2007, eriĢim için bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/ PDF/infcirc254r9p1-071107.pdf [29.11.2010]. 616 Bilgi için bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/default.htm [29.11.2010]. Grup faaliyetleri ile ilgili bazı ilgi çekici olaylar hakkında bkz. GRAHAM, p. 267 etc. 225 bağlanması ve birbirine uyumlu bir Ģekilde yorumlanması ihtiyacının giderilmesi hedeflenmektedir617. Düzenleme, esas itibariyle, ticari rekabetin nükleer silahlanmaya yol açmasını engellemeyi, aynı zamanda uluslararası nükleer ticaret ve iĢbirliğini geliĢtirmeyi amaçlamaktadır. Söz konusu amaçlar göz önünde bulundurularak kabul edilen Yönerge'de yer alan kuralların uygulanmasını sağlamak üzere, hemen aĢağıda da belirtileceği gibi, devletler, ulusal mevzuatlarında gerekli düzenlemeleri yapmakta ve Yönerge kurallarını iç hukuklarına yansıtmaktadırlar. Her bir tedarikçi devlet, nükleer transferlere, özellikle ihracat lisansına onay verirken, bahse konu onayı iç hukukuna uygun bir Ģekilde verecektir. Söz konusu durumun, aynı zamanda, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması (madde III, ikinci fıkra) ile uyum içinde olduğu görülmektedir. Zira, bahsi geçen kural uyarınca, AndlaĢma'ya taraf devletlerin her biri, fizyona elveriĢli özel materyal veya kaynakları veya fizyona elveriĢli özel materyali iĢleme, kullanma veya üretme amacıyla tasarlanmıĢ veya hazırlanmıĢ nükleer materyal veya ekipmanı, barışçıl amaçlarla nükleer güç sahibi olmayan devletlere, bahsi geçen devletler, AndlaĢma uyarınca akdedilmesi zorunlu güvenlik kontrolu andlaĢmalarını yürürlüğe koymadıkça, sağlamama yükümlülüğü altına girmiĢtir. Ġlgili maddenin, her bir devletin kendi egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak nükleer transferlerde ihracat kontrolu yapma yetkisini elinde bulundurduğu anlayıĢına dayandığı belirtilmiĢtir618. Kaldı ki, aynı nedenle, Nükleer Tedarikçiler Grubu ve Grup tarafından hazırlanan Yönerge, uluslararası nükleer tedariki azaltacak bir 617 GOLDBLAT, p. 117. 618 GOLDBLAT, p. 117. 226 mekanizmayı kabul etmediği gibi herhangi bir piyasa düzenlemesine yol açmamakta ve lisans baĢvuruları ile ilgili olarak Grup, toplu halde karar almamaktadır. Keza, “tetikleyici liste”de yer alan materyal ve ekipmanın transferi, alıcı devletin, tüm nükleer faaliyetleri ile ilgili olarak kapsamlı bir güvenlik kontrolu andlaĢmasını yürürlüğe koymuĢ olması Ģartına bağlandığı içindir ki, Nükleer Tedarikçiler Grubu'nun UAEA'nın uluslararası doğrulama sistemini destekleyici ve pekiĢtirici bir iĢlevi bulunmaktadır. Nükleer Transferler ile İlgili Yönerge, barıĢçıl amaçlarla nükleer güç sahibi olmayan bir devlete nükleer transferlere uygulanır (madde I). Keza, yeniden transferlerde, herhangi bir devlete nükleer transfer yapılması durumunda, yine, Yönerge'nin uygulanması gerekmektedir (madde I). Dolayısıyla, nükleer tedarikçiler, yukarıda belirtildiği üzere, nükleer materyal ve ekipmanlar için bir “tetikleyici liste” (trigger list / la liste de base) kabul etmiĢtir619 (madde I). Nükleer tedarikçiler, nükleer güç sahibi olmayan devletlere, “tetikleyici liste”de yer alan nükleer materyal ve bunlarla ilgili teknolojileri, yalnızca, transferin gerçekleĢtirileceği devletlerin, güncel veya ilerideki nükleer faaliyetlerinde kullanılacak olan, fizyona elveriĢli materyallerin veya kaynakların tamamının tabi 619 Nükleer tedarikçiler, tetikleyici listede yer alan materyal veya ilgili teknolojileri tedarik edecek olan alıcının tabi olduğu devletlerin, söz konusu materyal veya teknolojilerin nükleer patlayıcı olarak kullanılmayacağını açıkça belirten resmi güvencesi üzerine, materyal veya teknolojilerin transferine onay verecektir (madde II). Yönerge'ye göre, Yönerge'nin diğer kurallarına halel getirmemek Ģartıyla (örneğin, madde II), nükleer tedarikçiler, tetikleyici listede belirtilen nükleer materyal veya teknolojilerin transferine, ancak ve ancak transferin veya transferlerin nükleer silahlanma veya diğer nükleer patlayıcıların üretimi veya nükleer terörizm amacıyla kullanılmayacağına kani oldukları zaman onay vermelidir (madde X). 227 olacağı güvenlik kontrolu andlaĢmasını, UAEA ile akdetmesi ve yürürlüğe koyması üzerine transfer edebilir (madde IV). Kendisine böylece nükleer transfer yapılacak olan devletin, alıcı için bazı hususlarda güvence vermesi gerekmektedir620. Yönerge uyarınca, uranyum zenginleştirme tesislerinin veya ilgili teknolojinin transfer edilebilmesi için, alıcı devletin gerek transfer edilecek tesis, gerekse böyle bir teknoloji kullanılarak oluĢturulacak tesisin, zenginleĢtirilen uranyumun %20'sinden fazlasını üretmek amacıyla tasarlanabilmesi veya iĢletilebilmesi, konu hakkında UAEA'nın görüĢünü aldıktan sonra, tedarikçinin iznine bağlıdır (madde VII). Nükleer transferler ile ilgili olarak kabul edilen Yönerge, tek baĢına, nükleer materyal, ekipman ve teknolojinin transferi ile ilgili sorunların tamamını çözmeye 620 Ġlk husus, yukarıda belirtilen güvenlik kontrolu andlaĢmasının sona ermesini gerektiren hallerde, tedarikçi tarafından transfer edilen ve tetikleyici listede yer alan materyal veya ilgili teknolojinin veya transfer ile ilgili, iĢlenen, üretilen veya kullanılan nükleer materyal veya teknolojinin güvenlik kontrolu altına alınmasını sağlayan ve alıcı devlet ile UAEA arasında, UAEA'nın model güvenlik kontrolu andlaĢmalarını esas alınarak aktedilen bir andlaĢmanın yürürlüğe girmesidir. Ġkinci olarak ise, UAEA'nın UAEA güvenlik tedbirlerinin uygulanmasının imkansız olduğuna kanaat getirdiği hallerde, tedarikçi ve alıcı devlet arasında uygun güvenlik ve doğrulama tedbirlerinin kabul edilmesidir. Sonuncu durumda, nükleer materyal veya ilgili teknolojiyi alan devlet, bahse konu tedbirleri kabul etmez ise, tedarikçi devletin talebi üzerine, tedarik edilen veya geliĢtirilen materyali aynen iade etmek zorundadır (madde IV, a bendi). Birinci ve ikinci ihtimal kapsamındaki transferlerde, nükleer güç sahibi olmayan bir devlete, devletin taraf olduğu, güvenlik tedbirleri ile ilgili bir andlaĢma yürürlüğe girmedikçe, nükleer transferler ancak istisnai hallerde yapılabilir. Bahsi geçen istisna, nükleer transferin gerçekleĢtirilmesinin, nükleer güç sahibi olmayan devletin nükleer tesislerinin güvenli bir Ģekilde iĢletilmesi bakımından, ilgili tesislere iliĢkin güvenlik tedbirlerinin bulunması Ģartına münhasırdır (madde IV, b bendi). Keza, bir baĢka istisna olarak, bahse konu sınırlamaların 03.04.1992 tarihinde veya öncesinde imzalanan sözleĢmelere uygulanmayacağı kabul edilmiĢtir (madde IV, c bendi). Tedarikçiler, Yönerge'de tedarik için belirlenen Ģartların yanında, ilave Ģartlar da kabul edebilecektir (madde IV, e bendi). 228 yeterli olmamıĢtır. Özellikle, Soğuk SavaĢ'ın sona ermesini takiben, çift kullanımlı nükleer materyal, ekipman ve ilgili teknolojilerin (nuclear-related dual-use equipment, materials, software and technology / les équipements, les matières et les logiciels à double usage dans le domaine nucléaire, ainsi que les technologies connexes) devri (transfer / le transfert) konusunda önemli bir açık ortaya çıkmıĢtır. Zira, nükleer teknolojinin ilerlemesi ile birlikte, nükleer kapasite sahibi olunmasını kolaylaĢtıran en önemli etmenlerden birinin, sadece nükleer kapasiteye ulaĢılması amacıyla üretilmiĢ materyal ve ekipmanlar değil, nükleer olmayan amaçlarla tasarlanmıĢ ve üretilmiĢ materyal ve ekipmanın da nükleer amaçlar ile kullanılabileceği anlaĢılmıĢtır621. Yukarıda değinildiği gibi, SSCB'nin 1991 yılında dağılması neticesinde, nükleer materyal, ekipman ve teknolojiye eriĢimin görece kolaylaĢması üzerine, nükleer transferler ile ilgili olarak da bazı kuralların kabul edilmesi gerekmiĢtir: Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması çerçevesinde 1990 yılında gerçekleĢtirilen Gözden Geçirme Konferansı neticesinde herhangi bir karar alınamamıĢ olmakla birlikte, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın (madde III) uygulanmasını inceleyen ve gözden geçiren komite tarafından varılan sonuçlar622 içerisinde; Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması (madde III, ikinci fıkra) kapsamında değerlendirilemeyecek olan, fakat 621 GOLDBLAT, p. 118. 622 Bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/01-history.htm [29.11.2010]. 229 nükleer güç geliştirme amacıyla kullanılabilecek materyal623 ve ekipmanların ihracatının kontrol edilmesi için bahse konu AndlaĢma'ya taraf devletler arasında görüĢmelerin baĢlaması gerektiği de yer aldığı görülmektedir624. Uluslararası iliĢkilerde yaĢanan geliĢmeler, özellikle, AndlaĢma'ya taraf olan Irak'ın gizli nükleer programa sahip olduğu iddiaları üzerine, çift kullanımlı materyal ve ekipmanların uluslararası dolaĢımının sıkı bir denetime tabi tutulması gerektiği yönündeki görüĢ kuvvetlenmiĢtir. Nükleer Tedarikçiler Grubu, 1978 yılından sonraki ilk toplantılarını, yukarıda özetlenmeye çalıĢılan geliĢmeler üzerine, 1992 yılında gerçekleĢtirmiĢtir625. 03.04.1992 tarihinde, Yönerge Bölüm II – Nükleer ile İlgili Çift Kullanımlı Ekipman, Materyal, Yazılım ve İlgili Teknolojiler ile İlgili Yönerge (Guidelines for Transfers of Nuclear Related Dual-Use Equipment, Materials, Software, and Related Technology / les Directives applicable aux transferts d’equipements, de matières et de logiciels à double-usage dans le domaine nucléaire, ainsi que de technologies connexes) kabul edilmiĢtir626. Yönerge'nin ekinde tanımlanan materyal, ekipman, yazılım veya 623 Özellikle, trityum materyalinin adı zikredilmektedir: Trityum, nükleer santrallerde ve nükleer enerjinin barıĢçıl amaçlarla kullanıldığı hallerde ortaya çıkan, fakat nükleer silah üretiminde de kullanılmaya uygun bir materyal olduğu kadar, söz konusu materyalin, nükleer patlama esnasında patlamanın Ģiddetini arttırıcı bir etkisi olduğu bilinmektedir. Bkz. GOLDBLAT, p. 121. 624 GOLDBLAT, p. 121. 625 Bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/01-history.htm [29.11.2010]. 626 Yönerge’nin tam metni için bkz. Information Circular: Communications Received From Certain Member States Regarding Guidelines for the Export of Nuclear Material, Equipment and Technology Nuclear-related Dual-use Transfers, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.1/Part 2, 1992, eriĢim için bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/PDF/ 230 teknoloji; nükleer güç sahibi olmayan bir devlete, nükleer deneme faaliyeti veya güvencesiz nükleer yakıt faaliyeti ile ilgili olarak veya genel olarak, kabul edilemez bir biçimde, böyle bir aktivitede kullanılma riskinin bulunduğu hallerde veya transferleri nükleer silahlanma yasağına karĢı veya nükleer terörizm faaliyetlerinde kullanılabilir627 ise, transfer edilmek istenildiğinde, tedarikçiler, ilgili ihracat iĢlemine onay vermemelidir628 (madde II). Tedarikçiler, Yönerge'de yer alan kuralların, özellikle lisans ihracatlarının düzenlenmesi, zorlayıcı tedbirlerin uygulanması ve ihlallerin cezalandırılması ile ilgili olanların etkin bir biçimde uygulanmasını sağlamak üzere iç hukuklarında gerekli kuralları kabul edecektir. infcirc254r7p2-060320.pdf [29.11.2010]. Yönerge'nin tabi olduğu rejim, uygulanma Ģekli, değiĢtirilme usulü ve kapsamı ile ilgili olarak, Nükleer Transferler ile İlgili Yönerge ile aynıdır. Yönerge, son olarak 2010 yılı içerisinde değiĢtirilmiĢtir. Bkz. Information Circular: Communication Received From Certain Member States regarding Guidelines for Transfers of Nuclear-related Dual-use Equipment, Material, Software and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.8/Part 2, 30.06.2010, eriĢim için bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/ PDF/infcirc 254r8p2.pdf [29.11.2010]. Nükleer Terörizm Andlaşması’ndan önce nükleer terörizm ile ilgili değiĢiklikleri içeren metin için bkz. Information Circular: Communications Received From Certain Member States Regarding Guidelines For Transfers of Nuclear-Related Dual-Use Equipment, Materials, Software and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.5/Part 2, 16.05.2003, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Docu ments/Infcircs/2003/infcirc254 r5p2.pdf [29.11.2010]. 627 Nükleer terörizm faaliyetleri ile ilgili değiĢiklikler, esas itibariyle 2002 yılında kabul edilmiĢtir. Bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/PRESS/2002-Dec-Press-Vienna.pdf [29.11.2010]. 628 Tıpkı Nükleer Transferler ile İlgili Yönerge'de olduğu gibi, her bir devlet, iç hukukuna uygun olarak Yönerge'de öngörülen kuralların uygulanmasını sağlamak amacıyla gerekli düzenlemeleri yapacaktır. Yönerge'ye göre zorunlu kılınan husus, Yönerge'ye tabi materyal, ekipman, yazılım ve teknolojilerin ihracında her halde bir onay usulünün bulunmasıdır (madde V, ikinci fıkra). 231 Tedarikçiler, Yönerge'nin II. maddesinde belirtilen kuralı uygularken gerekli özen ve dikkati göstererek (alıcı devletin, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olması, barıĢçıl nükleer faaliyetleri ile ilgili olarak UAEA ile güvenlik kontrolu andlaşması akdederek yürürlüğe koymuĢ olması vb.) kriterleri göz önünde bulunduracaktır (madde IV). Keza, tedarikçilerin, transfere konu olan ve Yönerge'ye ekli listede yer almayan materyal, ekipman, yazılım veya teknolojinin ihracına onay verirken, söz konusu materyal, ekipman, yazılım veya teknolojinin kısmen veya tamamen, nükleer deneme faaliyeti ile ilgili olarak veya böyle bir niyetle kullanılmayacağına kanaat getirmesi gerektiği kabul edilmiĢtir (madde V, birinci fıkra). Yönerge'ye göre; tedarikçi, ihraç iĢlemini onaylamadan önce, sonkullanıcıdan, kullanım ve son-kullanım yeri ile ilgili taahhüt ve bahse konu transfer veya herhangi bir örneğinin bir nükleer denemede veya güvencesiz nükleer yakıt faaliyetinde kullanılmayacağına iliĢkin bir güvenceyi içeren bir beyanname alınmalıdır629 (madde VI). Yönerge'nin etkin bir biçimde uygulanması amacıyla, tedarikçilerin, gerekli ve uygun olduğu ölçüde, Yönerge kapsamına giren iĢlerle ilgili olarak birbirlerini bilgilendirmesi ve birbirlerine danıĢması gerektiği öngörülmüĢtür (madde IX). 629 Yönerge; yeniden transferlerde de benzeri hususlarda güvencelerin bulunmasını Ģart koĢmaktadır (madde VII). 232 3. Fizyona ElveriĢli Nükleer Materyal Üretiminin Kesilmesi Nükleer denemeler ile ilgili olarak aĢağıda ayrıca değinileceği üzere, 1960'lı yılların baĢından itibaren, nükleer “süper güçlerin” nükleer silahların üretiminde kullanıma uygun, fizyona elveriĢli materyal üretimini azaltma630 yönünde bir uygulamaya gittiği görülmektedir631. Özellikle, ABD ve SSCB'nin aynı yöndeki beyanları ile, bahse konu nitelikte fizyona elveriĢli nükleer materyal üretiminde azalma yönünde bir yaklaĢım ortaya çıkmıĢtır. Ancak, nükleer güç sahibi devletler, söz konusu materyallerin üretimine devam etmiĢtir. Söz konusu üretim, zaman içerisinde öyle bir düzeye ulaĢmıĢtır ki karĢılıklı anlaĢmaya gerek kalmaksızın tek taraflı taahhütler veya beyanlar ile bahsi geçen materyallerin üretiminin durdurulması ilgili devletler bakımından kabul edilebilir, hatta zorunlu hale gelmiĢtir632. Nitekim, nükleer güç sahibi devletlerin büyük bir çoğunluğu böyle beyanlarda bulunmuĢ ve nükleer silahların üretiminde kullanıma uygun, fizyona elveriĢli materyal üretimini tek taraflı olarak azaltmıĢ veya tamamen durdurmuĢtur. Rusya ve ABD, fizyona elveriĢli materyal üretimi yasağına iliĢkin taahhütlerin yanısıra, aralarında mutabık 630 Konu hakkında bilgi için bkz. Elena SOKOVA, Charles STREEPER, “Elimination of Excess Fissile Material”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 353 etc. 631 GOLDBLAT, p. 120; LAVIEILLE, p. 165. 632 GOLDBLAT, pp. 120-121. 233 kalarak, nükleer silah üretimine müsait, önemli miktarda plütonyumun nükleer silah programlarından çıkarılmasını kabul etmiĢtir633. Nükleer güç sahibi devletlerin beyan, taahhüt ve uygulamalarına rağmen, nükleer silah üretiminde kullanılmaya uygun, fizyona elveriĢli nükleer materyalin üretiminin yasaklanması ile ilgili bir uluslararası andlaĢmanın kabul edilmesinde, böyle bir yasak mevcut stoklara etki etmese dahi büyük bir fayda olacağı, haklı olarak, belirtilmiĢtir634. Plütonyum, yüksek seviyede zenginleştirilmiş uranyum veya eĢdeğer bir diğer nükleer materyal, bütün nükleer silahların temelidir. BaĢka bir deyiĢle, bahsi geçen materyaller olmaksızın nükleer silah üretilmesi mümkün değildir635. Keza, söz konusu materyaller, nükleer silahların üretiminde en karmaĢık ve pahalı üretim faktörleridir. Bahsi geçen materyallerin üretiminin durdurulması ve yasaklanması nükleer stokların büyüklüğünü de etkileyecektir. Nükleer silahların üretimine uygun, fizyona elveriĢli nükleer materyalin üretiminin yasaklanması, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nda, nükleer güç sahibi olmayan devletler aleyhine olan durumun, az da olsa dengelenmesi bakımından önemli bir rol oynayabilir. Gerçekten, özellikle, doğrulanabilir ve kontrol edilebilir bir durdurma veya yasak tedbiri, nükleer güvenlik kontrolleri ile ilgili olarak, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf ve fakat nükleer güç sahibi 633 GOLDBLAT, p. 121. 634 GOLDBLAT, pp. 121-122. 635 SEWARD, MATHEWS, KESSLER, p. 263 etc. Ayrıca bkz. CRAIG, JUNGERMAN, p. 170 etc. 234 olmayan devletler ile nükleer güç sahibi devletlerin durumunu yakınlaĢtıracaktır636. Sorunun çözüme kavuĢturulması amacıyla, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması çerçevesinde bir çözüm aramak yerine, AndlaĢma'ya taraf olmayan, fakat nükleer güç sahibi olduğu bilinen veya yönünde emareler ile desteklenen, kuvvetli Ģüphe bulunan devletlerin katılımı ile bir çözüme ulaĢmak daha gerçekçi olacaktır. UAEA güvenlik kontrolu tedbirlerinin uygulanması ile iliĢkilendirilebilecek sorunun çözümünde, tarafların tamamının bir araya gelebileceği ve Silahsızlanma Konferansı dıĢında bir çözüm yolu bulunmalıdır637. Ancak, böyle bir çözüm yolunun bulunması ile ilgili her çaba, Hindistan ve Pakistan'ın (muhtemelen Ġsrail'in ve Kuzey Kore'nin) halihazırda elinde bulunan fizyona elveriĢli nükleer materyali ellerinde bulundurmaya devam etmesi anlamına da gelebileceğinden, birçok mahzuru bünyesinde barındırmaktadır. 4. Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi Nükleer silahsızlanma rejimini güçlendirmek için sıklıkla ileri sürülen bir görüĢ, nükleer materyal ve ekipmanlar ile ilgili yasak ve sınırlamaların, gerek 636 Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olan, nükleer güç sahibi olmayan, yüz seksenin üzerinde devlet, nükleer silah üretimine elveriĢli materyal üretmeme yükümlülüğü altındadır ve UAEA'nın kapsamlı güvenlik kontrolu tedbirlerine tabidir. Fizyona elveriĢli nükleer materyalin üretiminin durdurulması, dolayısıyla, nükleer güç sahibi ve kapsamlı güvenlik kontrolu tedbirlerine tabi olmayan devletler ile ilgili bir sorundur. 637 Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 121. 235 konvansiyonel gerekse nükleer silahları taĢıyabilen, çift kapasiteli638 (dual capacity / la double capacité) füze tedariklerinin sınırlandırılması639 ile desteklenmesini savunmaktadır640. Öneri; 1987 yılında, Kanada, Fransa, Federal Almanya Cumhuriyeti, Ġtalya, Japonya, BirleĢik Krallık ve ABD tarafından Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi'nin641 (the Missile Technology Control Regime / la Régime de contrôle de la technologie des missiles) oluĢturulması ile, kısmen de olsa gerçekleĢtirilebilmiĢtir. Bahsi geçen devletler tarafından Füzeler ile İlgili Duyarlı Transferler Yönergesi642 (Guidelines for Sensitive Missile-Relevant Transfers / les Directives pour les transferts sensibles se rapportant aux missiles) kabul edilmiĢtir. 638 Çift kapasiteli silah (dual capable unit / l’unité à double capacité), gerek konvansiyonel gerekse kitle imhası amaçlarıyla kullanılmaya elveriĢli silahlardır. Bkz. NATO Glossary of Terms and Definitions (English and French): Listing terms of military significance and their definitions for use in NATO, North Atlantic Treaty Organization NATO Standardization Agency (NSA), AAP-6 (2010), p. 2-D-10, eriĢim için bkz. http://www.nato.int/docu/stanag/aap006/aap-6-2010.pdf [29.11. 2010]. 639 Konu hakkında etraflı bilgi için bkz. CROFT, pp. 53, 147, 149. 640 GOLDBLAT, p. 122. 641 Bkz. http://www.mtcr.info/english/ [29.11.2010]. 642 BaĢlığı yukarıdaki Ģekilde Türkçe’ye çevrilebilecek olan Yönerge'de; 1993 yılında birtakım değiĢiklikler yapılmıĢtır. Söz konusu değiĢikliklerin de yer aldığı güncel Yönerge (Guidelines for Sensitive Missile-Relevant Transfers / les Directives pour les transferts sensibles se rapportant aux missiles) için bkz. http://www.mtcr.info/english/guidetext.htm [29.11.2010]; http://www.state.gov/ www/global/arms/treaties/mtcr_anx.html [29.11.2010]. 236 Yönerge'nin amacı, kitle imha silahlarının643 fırlatılmasını ve hedefe ulaĢmasını sağlayan (insan taĢıyan hava araçları haricinde) aracıların yayılmasını engellemektir. Eki de dahil olmak üzere, Yönerge'de yer alan kurallar, her bir devlet tarafından iç hukukuna yansıtılarak, ekte yer alan ekipman ve teknolojilerin transferlerine uygulanacaktır (madde I). Yönerge'nin Eki644 uyarınca, ekipman ve teknolojiler iki ayrı kategori olarak ele alınmıĢtır645 (madde II). 643 Yönerge'de, nükleer, kimyasal ve biyolojik silahlar olarak tanımlanmıĢtır (madde I). Günümüzde, genel kabul gören tanımın dayanağını, yukarıda değindiğimiz üzere, 1948 yılında, BM Konvansiyonel Silahlar Komisyonu'nun almıĢ olduğu Karar oluĢturmaktadır. 12.08.1948 tarihli, Konvansiyonel Silahlar Komisyonu Kararı’nın gayri resmi metni için bkz. http://avalon.law.yale.edu/20th_century/ decad253.asp [29.11.2010]. 644 11.06.2010 tarihinde güncellenen Ek (Equipment, Software and Technology Annex / Annexe: la Liste des équipments, logiciels et technologies du RCTM) metni için bkz. Missile Technology Control Regime (M.T.C.R.) Equipment, Software and Technology Annex, MTCR/TEM/2010/ Annex/002, 11.06.2010, eriĢim için bkz. http://www.mtcr.info/english/MTCR-TEM-2010-Annex002.pdf [29.11.2010]. 645 Söz konusu materyal, ekipman ve teknolojiler içinde, özellikle birinci kategoride yer alanlar önem taĢımaktadır. Buna göre, bu birinci kategoride yer alan ekipman ve teknolojilerin transferinde alıcının amacı dikkate alınmayacak ve esas kural, bunların transferini kabul etmemek olacaktır (madde II). Özellikle ikinci kategoriye giren ekipman ve teknolojilerde, transfer baĢvurularında dikkate alınacak kriterler Yönerge'de belirlenmiĢtir: Kitle imha silahlarının yayılması, alıcı devletin füze ve uzay programlarının kapasite ve hedefleri, (insan taĢıyan hava araçları dıĢında) kitle imha silahlarını fırlatmaya veya bunları hedefe ulaĢtırmaya yarayan araçların geliĢtirilmesi bakımından transferin değeri, transfer neticesinde son-kullanımın değerlendirilmesi, ilgili çok taraflı uluslararası andlaĢmaların uygulanabilirliği kriterleri dikkate alınarak transfer baĢvuruları değerlendirilecektir (madde III). Ekipmanlar kadar dizayn ve üretim teknolojilerinin transferi de titizlikle yerine getirilmelidir (madde IV). Kitle imha silahlarının fırlatılması veya hedefe ulaĢmasıyla ilgili sistemlere katkıda bulunmaya elveriĢli transferlerde, alıcı devlet, kullanım amacına her halde uyulacağını ve tedarikçi devletin rızası olmadan ekipman ve teknolojilerin kendilerinin, replikalarının veya 237 Birinci kategoride yer alan maddeler, beĢ yüz kilogram yüklenebilen ve en az üç yüz kilometre menzile sahip füze sistemleri, insansız hava araçları ve özel olarak, bahsi geçen sistemlerin üretilmesi amacıyla dizayn edilmiĢ üretim tesislerini ve söz konusu bütün sistemlerin alt sistemlerini veya özel olarak dizayn edilmiĢ üretim tesislerini veya üretim ekipmanını ifade etmektedir. Bahse konu sistemlerin dahil edildiği sistemler de dahil edilen sistem son sistemden ayrılamadığı, parçalanamadığı veya çoğaltılamadığı hallerde tanıma dahildir (madde II). Ġkinci kategori on sekiz maddeden oluĢmaktadır. Ġkinci kategoriye girenler arasında, birinci kategoride yer alan sistemlerin fırlatma destek ekipmanı, tesisleri ve yazılımı vs. yer almaktadır. Ġkinci kategorinin birinci kategoriden farkı, kategoride yer alan maddelerin transferi hakkında her baĢvurunun, kendi koĢulları çerçevesinde değerlendirilecek oluĢudur (madde II). Her ne kadar füzeler her tip savaĢ baĢlığını taĢıyabilirse de tansiyonun yüksek olduğu bölgelerde, kitle imha silahlarının edinilmesi bahse konu silahların, özellikle nükleer silahların alımına yönelik bir eğilime veya söz konusu füzeleri ithal eden veya üreten devletlerin bunlara savaĢ baĢlığı takmayı planladığına iliĢkin Ģüpheler oluĢmasına neden olabilir646. Eğer nükleer kapasite ve füze sahibi olan bir devlet nükleer güç geliĢtirmeyi ister ise ilgili devletin hava araçlarından daha tehlikeli olan türevlerinin tedarikçi devletin rızası olmadan transfer edilemeyeceğini garanti etmedikçe, ilgili devlet transfere onay vermemelidir (madde V). 646 Nitekim, Güney Kıbrıs Rum Kesimi'nin, 1998 yılında, hava savunma amacıyla Sovyet yapımı S- 300 füzelerini alacağını beyan etmesi Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Türkiye'de haklı endiĢelerin doğmasına yol açmıĢtır. Konuyla ilgili bazı çalıĢmalar ve bilgiler için bkz. http://cns.miis.edu/cyprus/ [29.11.2010]. 238 nükleer taĢıyıcılarının hazır olması gerekmektedir647. TaĢıyıcıların tehlikesi, hızlarından ve bir kere ateĢlendiklerinde durdurulmalarının hemen hemen imkansız oluĢundan kaynaklanmaktadır. Özellikle geliĢmekte olan devletlerin elinde bulunan füze sistemlerinin kitle imha silahları taĢıdıkları zaman daha tehlikeli olacağı ve dolayısıyla, Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi'nin ne denli önemli olduğu zaman içinde anlaĢılmıĢtır648. Uluslararası andlaĢma Ģeklinde kabul edilmiĢ ve Uluslararası Hukuka göre bağlayıcı olmasa da Yönerge ile kabul edilen rejim, bazı devletlerin füze geliĢtirme programlarını iptal etmesine yol açmıĢtır. Zira, bahsi geçen rejimin kabul edilmesi, bir diğer taraftan teknoloji almayı veya bir diğer tarafa teknoloji vermeyi gerektirmemektedir. Herhangi bir devlet, kendi baĢına, söz konusu devletler grubuna katılmadan, Yönerge kurallarını uygulamaya karar verebilir. Bizim de katıldığımız bir görüĢe göre, devletlerin hassas füze teknolojisine daha zor ve daha masraflı bir Ģekilde sahip olabilmesi amacıyla, Füze Teknolojisi Kontrol Rejimi Yönergesi'nin füze üreten bütün devletler tarafından kabul edilip uygulanması ve görüĢmelerinin gizli olmaktan çıkarılması gerekmektedir649. Keza, Yönerge kurallarının farklı yorumlara yol açmasının engellenmesi amacıyla net 647 CRAIG, JUNGERMAN, p. 203 etc. 648 Irak'ın elindeki Scud füzelerinin konvansiyonel silahlar ile değil de kitle imha silahları ile teçhiz edilmiĢ olması halinde askeri etkisinin çok daha fazla olacağı kabul edilmektedir. Bkz. GOLDBLAT, p. 123. 649 Jo L. HUSBANDS, “Preventing the Spread of Arms: Delivery Means and Conventional Weapons”, Arms Control Toward the 21st Century (editors Jeffrey A. LARSEN, Gregory J. RATTRAY), London, 1996, p. 239 etc. 239 kurallar konulması ve söz konusu sınırlamaların hukuken bağlayıcı hale getirilerek kurallara uygunluğu izleyecek bir uluslararası örgüt oluĢturulması önerilmiĢtir650. Yönerge'ye, konusunu oluĢturan füzelerin genel bir biçimde yasaklanması ile ilgili bir kural konulması, silahlanmaya doğrudan etkili olacaktır. Böyle bir değiĢiklik, balistik füzelerin kapsamlı bir biçimde yasaklanmasının da yolunu açabilecektir. Ancak, Ģurası gözden kaçırılmamalıdır ki fırlatıcıların veya taĢıyıcıların ortadan kaldırılması, esas itibariyle, nükleer savaĢ baĢlıklarının ortadan kaldırılması sorununu kendiliğinden çözmeyecektir. Nükleer silahların üretimi için gerçekten değerli olan, üretimlerinde doğrudan doğruya kullanılan nükleer materyal, ekipman ve teknolojilerin etkin bir biçimde yasaklanması ve sınırlanmasıdır651. III. NÜKLEER DENEMELER ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR A. KISMĠ DENEME YASAĞI ANDLAġMASI Nükleer denemeler652 (nuclear tests653 / les essais nucléaires) konusunda getirilen kısıtlamalar ile ilgili ilk önemli uluslararası andlaĢma, 05.08.1963 tarihinde 650 GOLDBLAT, p. 123. 651 GOLDBLAT, p. 124. 240 imzaya açılan, kısaca “Kısmi Deneme Yasağı AndlaĢması” olarak anılan, resmi adı Atmosferde, Fezada ve Su Altında Nükleer Silah Denemelerinin Yasaklanması Hakkında Anlaşma'dır654. AndlaĢma, 1950’li yılların sonundan beri, bir tarafta SSCB, diğer tarafta ABD ve BirleĢik Krallık arasında yürütülmüĢ olan müzakerelerin bir sonucudur. BM Genel Kurulu’nun almıĢ olduğu kararlar ve On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi’ndeki çok taraflı görüĢmeler, hemen yukarıda belirtilen üç devlet arasındaki müzakerelere hız vermiĢ; bahsi geçen üç devlet arasındaki müzakerelerin niteliği hakkında farklı izlenimlerin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. Takip eden olayların teyit ettiği gibi, AndlaĢma, silahlanma yarıĢının yavaĢlatılması amacından çok Küba 652 Nükleer denemeler ve etkileri hakkında genel bilgi için bkz. CROFT, pp. 155-161; CRAIG, JUNGERMAN, p. 255 etc. 653 Literatürde, Ġngilizce’de, aynı terimi ifade etmek üzere “nuclear explosion” ifadesi de kullanılmaktadır. Bkz. FORAN, p. 175 etc. Uygulamada, özellikle, 1990 yılına gelinceye değin, birtakım belgelerde, “nuclear-test explosion” ifadesinin kullanıldığı da görülmektedir. Örneğin, BM Genel Kurulu’nun 41. oturumunda, 03.12.1986 tarihinde alınan 46 sayılı Karar’ın baĢlığı, “Cessation of all nuclear-test explosions”tır. Bkz. http://www.un.org/documents/ga/res/41/a41r046.htm [29.11. 2010]. 654 Moskova’da, Londra’da ve VaĢington’da, 05.08.1963 tarihinde imzaya açılan, resmi adı yukarıda verilen AndlaĢma'nın (Treaty Banning Nuclear Weapon Tests in the Atmosphere, in Outer Space and Under Water, Moscow, London, Washington, 05.08.1963) tam metni için bkz. http://www.un.org/ disarmament/WMD/Nuclear/pdf/Partial_Ban_Treaty.pdf [29.11.2010]; http://www.state.gov/www/ global/arms/treaties/ltbt1.html#2 [29.11.2010]. Türkiye’nin AndlaĢma’ya taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2776 [29.11.2010]. AndlaĢma’nın Türkçe’ye çevrili metni için bkz. Atmosferde, Fezada ve Su Altında Nükleer Silah Denemelerinin Yasaklanması Hakkında Anlaşma, RG tarihi: 13.05.1965, RG sayısı: 11997. AndlaĢma hakkında genel bilgi için bkz. STEIN, p. 308 etc.; LAVIEILLE, pp. 165-170; CROFT, pp. 155-156. 241 Füze Krizi neticesinde gerilen ABD-SSCB iliĢkilerini geliĢtirme ve artan uluslararası tansiyonu gevĢetme ihtiyacından kaynaklanmıĢtır655. Nükleer denemelerin, AndlaĢma’yı müzakere eden üç devlet tarafından yukarıda belirtilen amaçların tamamını karĢılamak için ideal bir konu olarak görüldüğü anlaĢılmaktadır: AndlaĢma’nın hazırlandığı dönemde, radyasyon bulaĢmasının getirdiği riskler konusunda uluslararası kamuoyunun duyarlılığı artmıĢ ve denemelerin yasaklanması ile ilgili kamuoyu baskısı, denemeler ile ortaya çıkan nükleer serpintinin biyolojik sonuçları eriĢilebilir hale geldikçe artmıĢtır656. Ġki büyük güç tarafından atmosferdeki nükleer denemelerin önemli bir kısmının zaten gerçekleĢtirilmiĢ olmasının yanısıra yeraltında da nükleer deneme yapılabileceğinin kesin olarak anlaĢılması neticesinde, AndlaĢma’nın ortaya çıkması kolaylaĢmıĢtır. Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması, 05.08.1963 tarihinde imzaya açılmıĢ, imzacı devletlerin tamamının onay belgelerini depoziterlere vermeleri üzerine, 10.10.1963 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir (madde III, ikinci fıkra ve madde III, üçüncü fıkra). Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması uyarınca, taraf devletlerin egemenliğinde veya kontrolunda bulunan atmosfer ve (bütün) sular altında, boyutunun ne olduğuna 655 BaĢlangıçta, yukarıda belirtilen üç devlet arasında yürütülen müzakereler, bahsi geçen devletlere uluslararası kamuoyu tarafından yapılan baskı üzerine AndlaĢma’nın tüm devletlerin katılımına açık olarak imzaya açılmasına karar verilmiĢtir: Söz konusu kararın geri planındaki bir diğer nedenin, Çin ve Fransa’nın da AndlaĢma’ya katılmasını sağlayarak, kendi nükleer silah stoklarını yaratmalarını zorlaĢtırmak olduğu anlaĢılmaktadır. GOLDBLAT, p. 48 etc. Ayrıca bkz. http://www.state.gov/ www/global/arms/treaties/ltbt1.html#2 [29.11.2010]. 656 Nükleer denemelerin farklı sonuçları hakkında bilgi için bkz. CRAIG, JUNGERMAN, p. 303 etc.; p. 335 etc. 242 bakılmaksızın, nükleer silah denemeleri ve diğer nükleer denemeler yasaklanmaktadır657 (madde I, birinci fıkra). AndlaĢma’da getirilen yasakların hem nükleer silah denemelerini hem de diğer tüm nükleer denemeleri kapsaması dikkat çekicidir. Keza, “atmosfer” ve “uzay” kavramları üzerinde Uluslararası Hukukta genel geçer bir anlaĢmanın bulunmaması ve bahsi geçen alanların sınırlarının net bir biçimde belirlenmemiĢ olması nedeniyle658, atmosfer, AndlaĢma’da uzayı da kapsayacak Ģekilde anlaĢılmalıdır659. AndlaĢma’da belirtilen su altı alanları da geniş yorumlanmalıdır: Dolayısıyla, burada yer alan su tabiri, içsuları, göl ve nehirleri kapsadığı gibi, karasularını ve açık denizi de kapsamak gerekir660. Hemen belirtmemiz gerekirse, yeraltı nükleer denemeleri (underground nuclear tests / les essais nucléaires souterrains) AndlaĢma kapsamına girmemektedir. Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nın süresiz olarak yürürlükte kalması öngörülmüĢtür (madde IV, birinci fıkra). 657 AndlaĢma'da yer alan yasakları ihlale yönelik eylemlere neden olmak, herhangi bir Ģekilde iĢtirak etmek veya söz konusu eylemleri kıĢkırtmak da AndlaĢma ile yasaklanmıĢtır (madde I, ikinci fıkra). 658 Ayrıntılı bilgi için bkz. Hüseyin PAZARCI, Uluslararası Hukuk Dersleri, II. Kitap, 7. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 2003, s. 424 vd. 659 Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 49. 660 Açık denizler (high seas / haute mer) konusunda herhangi bir ifadenin kullanılmamasının öncelikli nedeni, kanaatimizce, açık denizin hiçbir devletin egemenlik veya kontrol alanına girmemesi nedeniyle AndlaĢma’nın uygulama alanının daraltılması Ģeklinde bir yorum ve uygulamaya izin verilmemek istenmesidir: Zira, AndlaĢma'da belirtilen yasakların, üzerinde egemenlik tesis edilemeyen alanları da kapsayacak Ģekilde geniĢ yorumlanması gerekmektedir. Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 49. 243 AndlaĢma’da değiĢiklik yapılabilmesi, oldukça detaylı bir usule bağlanmıĢtır: Ġlgili maddeye göre, taraflardan birinin değiĢiklik önerisi metnini hazırlayarak depoziterlere iletmesi ve AndlaĢma’nın diğer taraflarının üçte birinin, depoziterlerin yapacağı bildirime olumlu görüĢ vermesi üzerine, depoziterler tarafından değiĢikliğin görüĢülmesi amacıyla bütün taraf devletlerin katıldığı bir Konferansın düzenlenmesi gerekmektedir. Toplanacak Konferansta, devletlerin çoğunluğunun oyu ile değiĢiklik kabul edilebilir. Ancak, bir değiĢikliğin kabulü için AndlaĢma’nın SSCB, ABD ve BirleĢik Krallık’ın tamamı tarafından onaylanması gerekmektedir (madde II). AndlaĢma’da herhangi bir doğrulama yöntemi öngörülmemiĢ veya AndlaĢma’nın uygulanmasının takip edilmesi için herhangi bir mekanizma kurulmamıĢtır. Dolayısıyla, AndlaĢma, “derin olmayan” bir andlaĢma olarak nitelendirilebilir. Gerekli mekanizmanın öngörülmemiĢ olması nedeniyle, her bir taraf, AndlaĢma’nın uygulanmasını tek taraflı, ulusal uygulama ve takip yöntemleri ile izleyecektir. Ayrıca, AndlaĢma’nın herhangi bir nükleer güç sahibi devlet tarafından ihlal edilmesi düĢük bir olasılıktır. Kaldı ki, AndlaĢma’nın tarafı olmayan Fransa ve Çin bile AndlaĢma’ya aykırı deneme yapmayacaklarını tek taraflı beyanları ile bağlayıcı bir biçimde açıklamıĢtır661. AndlaĢma’ya çok sayıda devletin taraf olduğu ve AndlaĢma’nın yürürlüğe girmesinden itibaren devletler tarafından AndlaĢma’da öngörülen yasağa düzenli ve 661 Yukarıda ayrıca değindiğimiz üzere, Fransa aleyhine, Avustralya ve Yeni Zelanda devletleri tarafından ayrı ayrı, Uluslararası Adalet Divanı'nda açılan Nükleer Deneme Davaları (Nuclear Tests Case / l’Affaire des Essais Nucléaires) neticesinde; Divan'ın vermiĢ olduğu Kararlar ile Fransa’nın nükleer deneme yapmayacağına iliĢkin beyanlarının bağlayıcı olduğu teyit edilmiĢtir. 244 sürekli bir Ģekilde uyulduğu düĢünülecek olur ise, AndlaĢma’da belirtilen alanlarda nükleer denemelerin yapılması yasağının bir uluslararası örf ve adet kuralı haline geldiği söylenebilir662. Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması; büyük termonükleer silahların geliĢtirilmesini engellemiĢ; nükleer silahların etraflıca ve tamamen denenmesinin önüne geçilmesini sağlamıĢtır. Atmosferdeki nükleer denemelerin yasaklanması, atmosferin kirlenmesinin ve muhtemel büyük çaplı çevre ve sağlık olaylarının ortaya çıkmaması sonucunu doğurmuĢtur. AndlaĢma ile getirilen yasağın, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması’nın hazırlanması ve kabul edilmesi sürecini hızlandırdığı açıktır. Ancak, hemen belirtmemiz gerekirse, AndlaĢma’nın sonrasındaki dönemde; ABD, BirleĢik Krallık ve SSCB, yeraltında nükleer deneme gerçekleĢtirmeye devam etmiĢtir663. B. DENEME YASAĞI EġĠĞĠ ANDLAġMASI Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nın yürürlüğe girmesi üzerine, özellikle BM Genel Kurulu’nda, nükleer silah denemelerinin daha ileri düzeyde yasaklanması 662 GOLDBLAT, p. 48. AndlaĢma'ya taraf olan devlet sayısı yüz yirmi altıdır. Bkz. http://unhq- appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf/Partial%20Test%20Ban%20(in%20chronological%20or der%20by%20deposit)?OpenView [29.11.2010]. 663 GOLDBLAT, p. 48. 245 konusunda yeni tedbirlerin alınması veya nükleer silah denemelerinin sayı ve büyüklüğünün, kapsamlı bir deneme yasağı andlaĢması kabul edilinceye kadar, azaltılmasının kabul edilmesi yönünde öneriler sunulmuĢsa da bahsi geçen öneriler, denemeleri gerçekleĢtiren devletler tarafından göz ardı edilmiĢ veya açıkça kabul edilmemiĢtir664. Örneğin, ABD, kısmi bir yaklaĢımın bile, yeterli seviyede doğrulama ile ilgili sorunları ortadan kaldırmayacağını ileri sürerek böyle bir deneme yasağı andlaĢmasına karĢı çıkmıĢ; SSCB ise bütüncül bir yaklaĢım ile tüm denemelerin ele alınması gerektiğini savunmuĢ ve belli bir kota veya eĢiğin kabul edilmesi halinde nükleer cephanelerin büyümesinin engellenemeyeceğini iddia ederek sınırlı kapsamda herhangi bir deneme yasağı andlaĢmasını kabule yanaĢmadığını belirtmiĢtir665. 1974 yılında, her iki taraf da görüĢünü değiĢtirmiĢ ve iki taraf arasında, resmi adı Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Yeraltı Nükleer Silah Denemelerinin Sınırlanması Andlaşması666, kısaca “Deneme Yasağı EĢiği AndlaĢması”, 03.07.1974 tarihinde imzalanmıĢtır. Ancak, yeni bir protokolün hazırlanması gerektiği ortaya çıktıktan sonra Protokol üzerine ortak çalıĢmalar 1987 yılında baĢlayıp 1990 yılında sona ermiĢtir. AndlaĢma’nın onay 664 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ttbt1.html [29.11.2010]. 665 GOLDBLAT, p. 51 etc. 666 Moskova’da, 03.07.1974 tarihinde imzalanan, baĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz AndlaĢma (Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Underground Nuclear Weapon Tests, Moscow, 03.07.1974) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ttbt1.html#2 [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 171-172; CROFT, p. 156. 246 belgelerinin teatisi 11.12.1990 tarihinde tamamlanmıĢ ve AndlaĢma resmen bu tarihte yürürlüğe girmiĢtir (madde IV). AndlaĢma’nın imzasından 1990 yılı sonuna kadar geçen sürede; AndlaĢma taraf devletlerce resmen onaylanmamıĢ ve yürürlüğe girmemiĢ olmakla birlikte her iki taraf devlet de ayrı ayrı AndlaĢma’da öngörülen yasağı uygulayacağını beyan etmiĢ ve uygulamıĢtır667. Deneme Yasağı Eşiği Andlaşması, AndlaĢma’ya taraf iki devletin egemenliği veya kontrolu altındaki yeraltı alanlarında, yüz elli kilotonun üzerinde etki668 yaratan yeraltı nükleer silah denemelerinin 31.03.1976 tarihinden itibaren yapılmasını yasaklamaktadır669 (madde I, birinci fıkra). Keza, taraf devletler, bütün yeraltı nükleer denemelerini asgari düzeye indirmeyi taahhüt etmiĢtir (madde I, ikinci fıkra). Ayrıca, taraflar, bütün yeraltı nükleer denemelerin yasaklanması sorununa bir çözüm bulmak amacıyla müzakerelere devam etmeyi kabul etmiĢtir (madde I, üçüncü fıkra; ayrıca madde III). 667 Yukarıda baĢka vesileler ile değindiğimiz gibi, söz konusu uygulama, Uluslararası Hukuk ile uyum içerisindedir (Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi, madde XVIII). 668 ABD'nin Ġkinci Dünya SavaĢı'nda HiroĢima'ya bıraktığı Küçük Oğlan'ın gücünün (on beĢ kiloton) yaklaĢık on katıdır. Bkz. CROFT, p. 156. 669 AndlaĢma’nın geç bir tarihte yürürlüğe girmesinin en önemli nedeni, taraf devletlerin AndlaĢma’nın imzalandığı tarihte devam eden nükleer silah programlarının, AndlaĢma’da öngörülen eĢiği geçen yeraltı nükleer denemeler içermesi ve programlar kapsamında üretilen ve denenen birtakım savaĢ baĢlıklarının öngörülen eĢiğin üzerinde etkiye sahip olmasıdır. Dolayısıyla, savaĢ baĢlıklarının denemelerinin kısıtlamalar yürürlüğe girmeden önce uygulanması amaçlanmıĢtır. Taraf devletlerin resmi açıklaması ise AndlaĢma’ya uygunluğun denetimi için gerekli doğrulama mekanizmalarının kuruluĢunun uzun bir süre alması olmuĢtur. Bkz. GOLDBLAT, p. 51. 247 AndlaĢma’da öngörülen yasakların, tarafların barışçıl amaçlarla gerçekleĢtirdiği yeraltı nükleer denemelerine uygulanmayacağı belirtilmiĢtir (madde III). AndlaĢma’ya ekli Protokol670; dönemin, ABD ve SSCB arasındaki diğer silahların kontrolu andlaĢmalarına paralel bir biçimde oldukça detaylı düzenlemeler içermektedir. Dolayısıyla, Protokol sonrasında; AndlaĢma’nın, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nın orijinal haline nazaran daha “derin” bir niteliğe kavuĢtuğu söylenebilir671. C. BARIġÇIL NÜKLEER DENEMELER ANDLAġMASI Nükleer deneme yasakları ile ilgili bir diğer uluslararası andlaĢma, ABD ve SSCB arasında, 28.05.1976 tarihinde, metne ekli Protokol ile birlikte imzalanan ve fakat Protokol'de yer alan doğrulama ve kontrol kuralları üzerinde taraflar arasında bazı uyuĢmazlıkların ortaya çıkmasını takiben, ancak hazırlanan yeni bir Protokol’ün kabulü ile birlikte, taraflarca onay belgelerinin teati edildiği 11.12.1990 tarihinde 670 VaĢington’da, 01.06.1990 tarihinde kabul edilen Protokol (Protocol to the Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on the Limitation of Underground Nuclear Weapon Tests, Washington, 01.06.1990) metni için bkz. http://www.state. gov/www/global/ arms/treaties/ttbt1.html#3 [29.11.2010]. 671 Nükleer denemelerin takibi ve doğrulanması hakkında bilgi için bkz. Loren BYERS, “Nuclear Test Monitoring”, Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy (editor James E. DOYLE), Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008, p. 251 etc. 248 yürürlüğe girebilen, bilinen kısaltması “BarıĢçıl Nükleer Denemeler AndlaĢması” olan, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Barışçıl Amaçlarla Yeraltı Nükleer Denemeleri Andlaşması’dır672 (madde IX, birinci fıkra). Barışçıl Nükleer Denemeler Andlaşması'nın esasını, Deneme Yasağı Eşiği Andlaşması ile getirilen kısıtlamaların, barıĢçıl amaçlı nükleer denemeler bakımından kapsamının daraltılması oluĢturmaktadır (madde I, birinci ve ikinci fıkralar). AndlaĢma'da tarafların barıĢçıl nükleer deneme yapabileceği haller ve yasaklar tek tek belirlenmiĢtir (madde III, birinci ve ikinci fıkralar; ayrıca madde IV vd.). Ancak, Deneme Yasağı Eşiği Andlaşması tarafından cevaz verilen nükleer silah denemeleri neticesinde ulaĢılamayan, askeri açıdan dikkat çekici bilgilere, barıĢçıl nükleer denemelerin büyüklüğü Deneme Yasağı Eşiği Andlaşması sınırları içerisinde ise yine de ulaĢılamayacaktır673. Kanaatimizce, haklı bir Ģekilde, Barışçıl Nükleer Denemeler Andlaşması’nın, Deneme Yasağı Eşiği Andlaşması’nın silahların kontrolu yönünden değerini 672 28.05.1976 tarihinde, VaĢington ve Moskova’da imzalanan, baĢlığı, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevrilebilecek olan AndlaĢma (Treaty Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on Underground Nuclear Explosions for Peaceful Purposes, Washington, Moscow, 28.05.1976) metni için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/pne1.html#2 [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında genel bilgiler için bkz. LAVIEILLE, pp. 172-173; CROFT, p. 156. 673 GOLDBLAT, p. 52. 249 arttırmadığı ileri sürülmüĢtür674. Hatta, barıĢçıl nükleer denemeler ile uğraĢıldığı kisvesi altında nükleer silah yeteneği geliĢtiren devletlere yeterli bir gerekçe sağlaması bakımından nükleer silahlanmanın engellenmesi hedefini olumsuz etkilediği de düĢünülebilir. Özellikle, barıĢçıl nükleer denemeler konusunda ABDSSCB iĢbirliğini öngören kuralların, daha AndlaĢma’nın yürürlüğe girdiği tarihte, uygulanmayacağının açık olduğu görülmektedir. 1970’li yılların ortalarında, yirmi yedi nükleer denemeden sonra, ABD, barıĢçıl nükleer deneme programını kısmen iptal etmiĢtir675. Fakat, SSCB barıĢçıl nükleer denemeler yapmaya 1989 yılına kadar devam etmiĢtir. Bahse konu barıĢçıl denemeler, esas itibariyle, gaz nemi için yeraltında mağara yapımı, sismik araştırmalar, petrol ve gaz madenciliği, kömür madenciliği, maden parçalanması, yanan petrol kuyularının söndürülmesi, kanal inşası ve çöp ve atık gömülmesi faaliyetlerinde kullanılmıĢtır676. 674 GOLDBLAT, pp. 54-55. Kaldı ki, teknik açıdan, barıĢçıl nükleer denemeler ile nükleer silah geliĢtirmeyi birbirinden ayıran çok ince bir sınır bulunmaktadır. Bkz. SEWARD, MATHEWS, KESSLER, p. 264. 675 Zira, programın gerektirdiği uygulamaların teknik açıdan kabul edilebilir olmadığı, ekonomik açıdan ağır yük getirdiği ve kamuoyu tarafından reddedildiği belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 55. 676 GOLDBLAT, p. 55. 250 D. NÜKLEER DENEMELERĠN KAPSAMLI YASAKLANMASI ANDLAġMASI Nükleer denemelerin sınırlanması ve yasaklanması ile ilgili, yukarıda açıklanılan uluslararası andlaĢmalar, nükleer kapasiteye sahip büyük güçlerin, sofistike nükleer silahlar geliĢtirmesini ve nükleer programlarını engelleyememiştir: Keza, söz konusu andlaĢmalar, son tahlilde, nükleer silah sahibi olmayan devletlerin, nükleer silah geliĢtirmesini de önleyememiĢtir677. 1992 yılına kadar, nükleer denemelerin kapsamlı olarak yasaklanması konusundaki çalıĢmaların, özellikle, 1991 yılında Kısmi Deneme Andlaşması’nı değiĢtirme amacıyla görülmektedir678. değiĢtirilmesini toplanan ABD ve Konferans'ın BirleĢik istemediklerini olumlu Krallık, beyan etmiĢ; bahsi bir sonuç geçen değiĢiklik vermediği AndlaĢma’nın önerisini kabul etmemiĢlerdir: Dolayısıyla, daha baĢlangıçta, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nın değiĢtirilmesi olanağı ortadan kalktığı gibi, AndlaĢma’nın tarafı olmayan Çin ve Fransa’nın toplantılar dıĢında kalacak oluĢu, Konferans sonucunda nükleer denemelerin kapsamlı yasaklanmasına iliĢkin değiĢiklik önerisi kabul edilse bile, uygulamada, iki nükleer gücün, söz konusu yasak dıĢında kalması ihtimalini 677 GRAHAM, p. 237 etc. 678 Bahse konu çabaların olumlu sonuçlanmamasının en önemli nedeni, yeni bir andlaĢma ile nükleer denemeleri tamamen yasaklamak yerine, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması’nda yapılacak değiĢiklikler ve AndlaĢma’ya getirilecek ek düzenlemeler, protokoller ile kapsamlı bir deneme yasağı rejiminin oluĢturulmak istenmesi ve AndlaĢma’nın değiĢtirilmesi yönteminin zorluğudur. Ayrıntılı bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 57 etc. 251 doğurduğundan, Konferans ile arzu edilen sonucun ortaya çıkmasının mümkün olmadığı anlaĢılmıĢtır679. Önce SSCB680, SSCB’nin ortadan kalkması üzerine Rusya ve ayrıca Fransa’nın nükleer deneme yasağına iliĢkin tek taraflı taahhütleri üzerine; 1992 yılında, ABD’nin de dokuz aylık bir süreyle nükleer deneme yapmayacağını ve nükleer deneme programını 30.12.1996 tarihinde sona erdireceğini ilan etmiĢ ve nükleer denemelerin kapsamlı yasaklanması konusunda uluslararası kamuoyunda yeni bir hareket baĢlamıĢsa da, BM Genel Kurulu’nun, 47. oturumda, 1992 yılında, nükleer denemelerin tamamen yasaklanmasının kabul edilmesi yönünde almıĢ olduğu 47 sayılı Karar681, ABD ve BirleĢik Krallık tarafından kabul edilmemiĢtir682. Çin ise, nükleer denemelerin tamamen yasaklanmasının nükleer silahsızlanma kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini ileri sürmüĢtür683. Ancak, 1993 yılında, ABD’deki yönetim değiĢikliği sonucunda yeni yönetim, nükleer silahların güvenliği ve güvenilirliğinin nükleer deneme dıĢındaki yöntemlerle sağlanabileceğini düĢündüğünden nükleer deneme yapılmayacağına ilişkin taahhüdün süresi 679 GOLDBLAT, p. 57. 680 GRAHAM, p. 238. 681 09.12.1992 tarihli, 47 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLU TION/GEN/NR0/024/14/IMG/NR002414.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 682 GOLDBLAT, p. 58. 683 GOLDBLAT, pp. 57-58. 252 uzatılmıştır. Söz konusu uygulamayı, Rusya, Fransa ve BirleĢik Krallık’ın aynı yöndeki taahhütleri izlemiĢtir684. Yukarıdaki geliĢmeleri takiben, Silahsızlanma Konferansı’nda nükleer denemelerin tamamen yasaklanmasına iliĢkin görüĢmelere, konu ile ilgilenmek üzere Konferans bünyesinde oluĢturulan bir ad-hoc komite tarafından 1994 yılında yeniden baĢlamıĢtır: BM Genel Kurulu, 49. oturumda, 1994 yılında almıĢ olduğu, 70 sayılı Karar685 ile; mümkün olan en kısa zamanda nükleer denemelerin tamamen yasaklanması hakkında uluslararası andlaĢma çalıĢmalarının tamamlanması yönünde çağrıda bulunmuĢ ve Karar’da, Genel Kurul'un 51. oturumunda, 1996 yılında AndlaĢma ile ilgili görüĢmelerin tamamlanması kabul edilmiĢtir. AndlaĢma'nın hazırlanması sürecinde, üzerine en çok tartıĢma açılan konular; Andlaşma ile taraf devletlere getirilecek esas yükümlülükler, Andlaşma'nın yürürlüğe giriş tarihi ve süresi ile doğrulama tedbirleri olmuĢtur686. 1994 ve 1996 yılları arasında oldukça yoğun ve kapsamlı bir çalıĢma gerçekleĢtirilmiĢ; söz konusu çalıĢmaların sonucunda, Silahsızlanma Konferansı'nda konu ile ilgili ad-hoc komitenin BaĢkanı tarafından, farklı öneriler birleĢtirilerek bir uluslararası andlaĢma 684 685 GOLDBLAT, p. 58. 09.01.1995 tarihli, 70 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/ GEN/N95/760/15/PDF/N9576015.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 686 GRAHAM, p. 237 etc. 253 taslağı hazırlanmıĢtır. Aynı yıl, Silahsızlanma Konferansı üyelerinin büyük bir çoğunluğu, taslağın tarafların görüĢlerini yansıttığını kabul etmiĢtir687. Silahsızlanma Konferansı'nda karar alınabilmesi, yukarıda değinildiği üzere, katılımcı bütün devletlerin olumlu oyunu, baĢka bir deyiĢle oybirliğini gerektirdiğinden (Ġçtüzük, madde XVIII), Hindistan'ın (ve bu arada Ġran’ın) olumsuz oyu ile nükleer denemelerin tamamen yasaklanması konusunda uluslararası andlaĢma metnine son Ģekli Silahsızlanma Konferansı’nda verilememiĢ ve üzerine görüĢülen taslak, Genel Kurul'a iletilememiĢ; konu, Konferans'a da üye olan Avustralya tarafından dıĢarıdan ve doğrudan doğruya BM Genel Kurulu'na taĢınmıĢtır688,689. Genel Kurul tarafından, 50. oturumda, 1996 yılında, oyçokluğu ile kabul edilen, 245 sayılı Karar'ın689 atıfta bulunduğu Genel Kurul belgesi Ekinde690 yer alan, resmi adı ile Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması691, 24.09.1996 tarihinde imzaya 687 GOLDBLAT, p. 59. 688 GRAHAM, p. 254. 689 10.09.1996 tarihli, 245 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/ GEN/N96/774/07/PDF/N9677407.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 690 Söz konusu belge için bkz. Adoption of the Agenda and Organization of Work: Comprehensive Test- Ban Treaty, United Nations General Assembly, 50th Session, A/50/1027, 26.08.1996, eriĢim için bkz. http://www.un.org/Depts/ddar/ctbt/20fa.htm [29.11.2010]. 691 BM Genel Sekreteri tarafından Nev York’ta, 24.09.1996 tarihinde imzaya açılan, AndlaĢma'nın (Comprehensive Nuclear Test-Ban Treaty, New York, 24.09.1996 / le Traité d’Interdiction Complète des Essais Nucléaires, New York, 24.09.1996) tam metni için bkz. http://www.ctbto.org/fileadmin/content/ treaty/treaty_text.pdf [29.11.2010]; http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ctbt/ctbt1.html [29. 11.2010]. Türkiye’nin AndlaĢma’ya taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?6349 [29. 11.2010]. AndlaĢma’nın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?2156 [29.11.2010]. 254 açılmıĢtır. 19.11.1996 tarihinde, AndlaĢma'yı imzalayan devletler tarafından alınan Karar692 ile, Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması Örgütü Hazırlık Komisyonu'nun693 (Preparatory Commission of Comprehensive Test-Ban Treaty Organization / la Commission préparatoire de l’Organisation du traité d’interdiction complète des essais nucléaires) kurulması ve Komisyon'un çalıĢmalarının baĢlatılması kabul edilmiĢtir. Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması'nın; AndlaĢma’nın imzaya açıldığı tarihten itibaren iki yıl geçmiĢ olması kaydıyla, AndlaĢma’nın II sayılı Eki’nde belirtilen devletlerin tamamının, onay belgelerini, AndlaĢma’nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri’ne ilettiği tarihi takip eden yüz seksen gün içerisinde yürürlüğe girmesi öngörülmüĢtür694 (madde XIV, birinci fıkra). AndlaĢma, geniĢ bir katılım ile kabul edilmesine karĢın, (büyük ölçüde bahse konu yürürlük kuralı nedeniyle) henüz yürürlüğe girememiĢtir. Bugün itibariyle, AndlaĢma'yı AndlaĢma hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 173 etc.; CROFT, pp. 156-160. Ayrıca bkz. JOHNSON, ss. 83-115. 692 Ġmzacı devletler tarafından Nev York’ta, 19.11.1996 tarihinde alınan Karar (Resolution establishing the Preparatory Commission for the Comprehensive Nuclear Test-Ban Treaty Organization) metni için bkz. http://www.ctbto.org/fileadmin/user_upload/public_information/2009/prepcom_resolution.pdf [29.11. 2010]; http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ctbt/ctbt-other2.html [29.11.2010]. 693 Komisyon hakkında bilgi için bkz. http://www.ctbto.org/ [29.11.2010]. AndlaĢma metninde, Komisyon'a, sadece Örgüt ile ilgili olarak, Komisyon'a yapılacak mali katkılar konusunda bir kural vasıtasıyla atıfta bulunulmaktadır (madde II, onuncu fıkra). 694 Yürürlük kuralı pek çok tartıĢmaya neden olmuĢ; konu hakkında, AndlaĢma’nın hazırlanması esnasında pek çok farklı görüĢ ileri sürülmüĢtür. Bkz. GOLDBLAT, p. 61. Bizim de katıldığımız görüĢe göre, AndlaĢma’nın yürürlüğe girmesi için nükleer silah sahibi beĢ devletin onayı yeterli sayılabilirdi. Ayrıntılı bilgi için bkz. GOLDBLAT, pp. 61, 253 etc. 255 onaylayarak taraf olan devlet sayısı yüz elli üçtür695. II sayılı Ek’te yer alan ve AndlaĢma’yı henüz onaylamamıĢ olan devletler Ģunlardır: ABD, Endonezya, Hindistan, Ġran, Ġsrail, Kuzey Kore, Mısır ve Pakistan. Bahsi geçen devletler arasında, Hindistan, AndlaĢma metnini daha Silahsızlanma Konferansı'nda benimsememiĢ, imzalamamıĢtır696. dolayısıyla, onaylamak AndlaĢma’yı bir imzalamayan tarafa, diğer henüz devletler, AndlaĢma'yı Pakistan ve BangladeĢ’tir697. AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesi ile ilgili kurallar698 bakımından, herhangi bir niteleme yapılmaksızın, yürürlüğe giriĢ için belli bir sayının kabul edilmesi pek çok devlet tarafından uygunsuz bulunmuĢtur: Bu görüĢe göre, söz konusu varsayımda, nükleer deneme gerçekleĢtiren veya nükleer deneme gerçekleĢtirme yeteneğine sahip 695 Bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf [29.11.2010]. 696 Hindistan, AndlaĢma taslağında, nükleer silahsızlanmaya yeterince atıfta bulunulmadığını, AndlaĢma ile sadece bütün nükleer denemelerin değil, aynı zamanda fizyon veya füzyona elveriĢli materyalin bir kimyasal patlayıcı veya diğer bir patlayıcı ile bir araya getirilmesi veya sıkıĢtırılması sonucunda nükleer enerji açığa çıkarılmasının da yasaklanması gerektiğini, AndlaĢma'da öngörülen takip sisteminin kendisi açısından uygun olmadığını ve AndlaĢma'nın, AndlaĢma'ya katılıp katılmama konusunda egemenliğinden kaynaklanan karar verme hakkına halel getirdiğini belirterek müzakerelerden çekilmiĢ ve Silahsızlanma Konferansı’nda AndlaĢma hakkında herhangi bir karar alınmasını önlemiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, pp. 61, 63; GRAHAM, pp. 247-248. Hindistan’ın nükleer denemelere, özellikle nükleer silahların yayılmasının önlenmesine yaklaĢımı hakkında bilgi için bkz. Didem AKAN, Why Did India Not Sign The Nuclear Nonproliferation Treaty?, An Analysis From Realist and Critical Constructivist Perspectives, A Master’s Thesis, Department of International Relations Bilkent University, Ankara, 2006. 697 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.ctbto.org/map/#status [29.11.2010]. 698 Konu hakkında bilgi ve değindiğimiz görüĢler için bkz. GOLDBLAT, p. 63 etc. 256 olan devletler herhangi bir kayıt altına alınmayabileceğinden, böyle bir durumun önüne geçilebilmesi için, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması uyarınca nükleer güç sahibi olduğu kabul edilen (madde IX, üçüncü fıkra) devletler ile nükleer eĢik devletlerinin699 AndlaĢma'yı onaylamasının yürürlüğe giriĢ için yeterli sayılması önerilmiĢtir700. Ancak, nükleer güç sahibi devletler Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması yardımı ile belirlenebildiği halde701, nükleer eşik devletlerinin tanımı konusunda bir belirsizlik bulunmaktadır: Belirsizliği aĢabilmek amacıyla, nükleer eĢik devletler yerine, nükleer güç sahibi devletler ile birlikte, UAEA tedbirlerine tabi olmayan ve nükleer faaliyet gösteren devletlerin onayının yürürlüğe giriĢ için gerekli olması düĢünülebilir. Söz konusu devletleri kategorik olarak tespit edebilmenin zorluğuna rağmen, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin; nükleer kapasite geliĢtirmesi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması uyarınca yasak ve UAEA tedbirlerine tabi oldukları düĢünüldüğünde, nükleer silah denemesi yapmaları teorik olarak engellenmiĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla, ilgili devletlerin AndlaĢma'ya taraf olması arzu edilmekle birlikte elzem değildir: Sonuç olarak, söz konusu yaklaĢım sahipleri tarafından, AndlaĢma'nın 699 Bahse konu kavram, nükleer güç sahibi olan, fakat Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nda nükleer güç sahibi devlet olarak tanımlanmamıĢ devletleri ifade etmek için kuıllanılmaktadır. Bkz. GOLDBLAT, p. 63. 700 GOLDBLAT, p. 63. 701 Ancak, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması, lafzına öncelik verilir ise, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın gayesi bakımından, nükleer güç sahibi devletleri tanımlamaktadır (madde IX, üçüncü fıkra). 257 yürürlüğe girmesi için ABD, BirleĢik Krallık, Çin, Fransa, Rusya, Hindistan, Pakistan ve Ġsrail'in AndlaĢma'yı onaylamasının yeterli olması önerilmiĢtir702. Yukarıda belirtilen görüĢe alternatif olarak, nükleer eşik devletlerinin tamamının AndlaĢma'yı onaylamaya yanaĢmayacağı anlaĢılır ise, sadece nükleer güç sahibi devletlerin AndlaĢma'yı onaylamasının yürürlüğe giriĢ için yeterli olmasının düĢünüldüğü de ifade edilmiĢtir703. Böylece, bir baĢka devletin, herhangi bir gerekçe ile AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesini engelleme olasılığı ortadan kaldırılabilecektir. Müzakere safhasında ortaya çıktığı belirtilen bir diğer görüĢe göre, Silahsızlanma Konferansı'na üye olan (II sayılı Ek’te sayılan) bütün devletlerin AndlaĢma'yı onaylaması gerekirken, bir baĢka görüĢe göre, nükleer kapasite veya nükleer araĢtırma santrali sahibi olan veya inĢa eden devletlerin veya deneme yasağına iliĢkin takip sistemine izin veren bütün devletlerin onayının yürürlüğe giriĢ için yeterli sayılması ileri sürülmüĢtür704. Bahse konu görüĢleri bağdaĢtırabilmek amacıyla, yukarıda da değinildiği üzere, Silahsızlanma Konferansı'nda konu ile ilgili ad-hoc komitenin BaĢkanı tarafından hazırlanan taslakta, AndlaĢma'nın; ekinde belirtilen devletlerin tamamının onayını takip eden yüz sekseninci gün yürürlüğe girmesi, ancak sürenin hiçbir zaman iki yıldan az olmaması önerilmiĢtir705. Bahse konu Ekte, Silahsızlanma Konferansı toplantılarına resmen katılan ve Konferans'ın 702 GOLDBLAT, p. 63. 703 GOLDBLAT, pp. 63-64. 704 GOLDBLAT, pp. 63-64. 705 Zira, gerekli doğrulama mekanizmasının oluĢturulabilmesi için iki yıllık bir süreye ihtiyaç duyulduğu öngörülmüĢtür. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 64. 258 18.06.1996 tarihi itibariyle üyesi ve aynı zamanda nükleer santral sahibi olan kırk dört devlet bulunmakta; nükleer eşik devletleri, Hindistan, Pakistan ve Ġsrail de bahse konu kriterleri karĢıladığı için Ekteki listede yer almaktadır706. AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini temin etmek amacıyla, AndlaĢma'nın imzaya açıldığı tarihten (24.09.1996) itibaren üç yıl içerisinde henüz AndlaĢma yürürlüğe girmemiĢ ise, AndlaĢma'nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri’nin, onay belgelerini tevdi etmiĢ olan devletlerin çoğunluğunun talebi üzerine, bir Konferans düzenlenmesi öngörülmüĢtür707 (madde XIV, ikinci fıkra). Sadece AndlaĢma'yı onaylayan devletlerin katılacağı Konferans'ta, AndlaĢma'nın onaylanması ve yürürlüğe girmesi sürecini hızlandırmak amacıyla, Uluslararası Hukuka uygun olarak ne gibi tedbirlerin alınabileceği kararlaĢtırılacaktır (madde IV, ikinci fıkra). Hemen belirtmemiz gerekirse, “XIV. Madde Konferansı” olarak da adlandırılabilecek Konferans'a Andlaşma'da değişiklik yapma yetkisi tanınmamıĢtır. AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢi ile ilgili olarak toplanacak ilk Konferansı takiben bir sonuç elde 706 Sonuç itibariyle, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢi amacıyla AndlaĢma'nın hazırlanıĢ safhasında uygulanamayacağı belli olan bir sistem kabul edilmiĢtir. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 64. 707 BM Genel Sekreteri’nin çağrısı üzerine Nev York’ta 24-25.09.2009 tarihinde toplanan Konferans hakkında genel bilgi için bkz http://www.ctbto.org/the-treaty/article-xiv-conferences/2009-conference-onfacilitating-the-entry-into-force-of-the-comprehensive-nuclear-test-ban-treatyunitednations-new-york-usa/ [29.11.2010]. Konferans neticesinde kabul edilen Rapor (Report) metni için bkz. Report of the Conference: Conference on Facilitating the Entry into Force of the Comprehensive NuclearTest-Ban Treaty New York 24-25 September 2009, CTBT-Art.XIV/2009/6, 08.10.2009, eriĢim için bkz. http://www.ctbto.org/fileadmin/user_upload/Art_14_2009/CTBT-Art.XIV-2009-6.pdf [29.11. 2010]. Bahsi geçen Rapor’un Ekinde, Konferans neticesinde kabul edilen Nihai Senet (Final Declaration and Measures to Promote the Entry into Force of the Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty) metni de bulunmaktadır. 259 edilememesi halinde, Konferans veya AndlaĢma'da öngörülen diğer konferanslarda aksi yönde karar alınmadıkça, takip eden her yıl içinde bir Konferans toplanması gerekmektedir (madde XIV, üçüncü fıkra). AndlaĢma'da değiĢiklik yapılabilmesi amacıyla öngörülen usulün baĢlatılması için ön koĢullar sağlanmıĢ olsa bile, teklif edilen bir değiĢikliğin kabulü, sadece değiĢikliği görüĢmek amacıyla toplanacak olan Konferans'ta görüĢülecek ve karara bağlanacaktır (madde VII, birinci, ikinci ve üçüncü fıkralar). Böyle bir değiĢikliğin kabulü, bütün taraf devletlerin katıldığı DeğiĢiklik Konferansında yapılan oylamada, katılan devletlerin çoğunluğunun olumlu oyu ve hiçbir taraf devletin olumsuz oy kullanmaması Ģartı ile gerçekleĢebilecektir (madde VII, beĢinci fıkra). ġu halde, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢi açısından, aynı anda toplanacak iki Konferansın AndlaĢma'da bir değiĢiklik yapılması yönünde karar alması mümkün gözükmektedir. Ancak, ABD, Çin, Hindistan, Pakistan ve Ġsrail'in katılmadığı bir konferansta yürürlük kuralı hakkında bir karar alınması, AndlaĢma'nın bahsi geçen devletlerin katılımı olmaksızın yürürlüğe girmesini sonuçlayacağı için, taraf devletlerce böyle bir giriĢimde bulunulmadığı anlaĢılmaktadır708. Yürürlüğe giriĢ tarihinin belirlenmesinde yaĢanan tartıĢmaların aksine, Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması'nın sınırsız süre ile yürürlüğe girmesi konusunda, daha AndlaĢma ile ilgili görüĢmeler baĢladığında mutabakata varılmıĢtır (madde IX, birinci fıkra). Zira, yukarıda değinildiği üzere, 708 Söz konusu yaklaĢım hakkında bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 63. 260 nükleer denemelerin yasaklanması ile ilgili diğer uluslararası andlaĢmalar da, esas itibariyle, sınırsız süreli olarak kabul edilmiĢtir. Silahların kontrolu ile ilgili diğer andlaĢmalarda olduğu gibi, her bir taraf devletin, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olayların kendi yüksek menfaatlerine halel getirmesi halinde, diğer taraf devletlere, Örgüt'ün Yönetim Kurulu'na, depozitere ve BM Güvenlik Konseyi'ne altı ay önceden bildirimde bulunarak AndlaĢma'dan çekilme hakkı bulunmaktadır (madde IX, ikinci ve üçüncü fıkralar). AndlaĢma'nın kabul edilmesi çağrısını içeren 245 sayılı BM Genel Kurulu Kararı'nı takiben, 24.09.1996 tarihinde, AndlaĢma'nın imzaya açıldığına ve AndlaĢma'yı imzalayan devletler tarafından Komisyon'un kurulmasına karar verildiğine yukarıda değinilmiĢti. 19.11.1996 tarihinde, imzacı devletler tarafından birlikte alınan Karar ile kurulan Komisyon, 20.11.1996 tarihinde, BM Genel Sekreteri'nin daveti üzerine, Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması Örgütü'nün kurulup çalıĢmaya baĢlamasına değin faaliyet göstermek üzere çalıĢmaya baĢlamıĢtır709. Komisyon, AndlaĢma'nın uygulanması ile ilgili idari, teknik ve mali konularda hazırlık yapmak üzere faaliyet göstermektedir: Komisyon'da bütün taraf devletler temsil edilmekte ve Komisyon toplantıları sonucunda ancak oybirliği ile karar alınabilmektedir (maddeler IV ve VI). Komisyon, Örgüt organlarının, özellikle 709 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.ctbto.org/the-treaty/developments-after-1996/1996-97creating- actbto-preparatory-commission/page-1-1996-97-creating-the-ctbto/ [29.11.2010]. 261 Taraf Devletler Konferansı'nın (Conference of the States Parties / Conférénce des Etats parties) çalıĢmaya baĢlamasından önce gerekli teknik hazırlıkları yapmak ile görevlidir (madde V vd.). Örgüt’ün, eğer gerçekleĢir ise, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini takiben, doğrulama tedbirlerinin uygulanması ile tek yetkili birim olacağı düĢünüldüğünde, Komisyon'un çalıĢmalarının önemi daha iyi anlaĢılabilir. AndlaĢma'nın uygulanacağı mekanlar ile ilgili kurallar hakkında, andlaĢma müzakerelerinin daha baĢlangıcında, Silahsızlanma Konferansı'na katılan devletlerin çok büyük bir çoğunluğu, nükleer denemelerin atmosferde, uzayda, denizaltında ve yeraltında yasaklanması gerektiği görüĢünde hemfikir olmuĢtur. Müzakerelerin devam ettiği bir aĢamada, bazı devletler tarafından nükleer denemelerin var olan nükleer gücün korunması ve güvenliğinin sağlanması açısından zorunlu olduğu ileri sürülmüĢ ve böyle faaliyetlerin, AndlaĢma ile yasaklanmayan faaliyetler olarak belirlenmesi yönünde önerilerde bulunulmuĢtur710. ġurası açıktır ki, nükleer denemeler olmaksızın gerçekleştirilemeyecek yegane iş, nükleer silah üretimi veya geliĢtirilmesidir711. Ancak, kanaatimizce, eğer geliştirme amaçlı nükleer denemelere müsaade edilir ise, deneme yasağının silahların kontrolu bakımından hiçbir değeri 710 Bahsi geçen öneriler hakkında bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 60. Hemen belirtmemiz gerekirse, söz konusu önerilere katılmanın mümkün olmadığı ifade edilmiĢtir: Buna göre, bir kere, nükleer çağın baĢlangıcından bu yana hiçbir zaman kazaen nükleer patlama gerçekleĢmemiĢtir. Ayrıca, nükleer savaĢ baĢlıklarının hemen tamamı yetkili personel dıĢında çalıĢtırılmaya kalkıldığında kendisini otomatik olarak devre dıĢı bırakmaktadır. Yetkisiz kullanım vs. konular silahın tasarımını değiĢtirmeksizin teknik bazı yenilemeler ile çözülebilir. Keza, yaĢı artan nükleer savaĢ baĢlıklarının modernizasyonu meselesi de nükleer denemeler ile ilgili olmayan bir konudur. Modernizasyonun ve diğer risklerin düzenli bakımlarda, görsel ve elektronik denetimler ile saptanması ve giderilmesi mümkündür. Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, pp. 60-61. 711 CRAIG, JUNGERMAN, pp. 435-446. 262 kalmayacağı gibi, Kısmi Deneme Yasağı Andlaşması, Deneme Yasağı Eşiği Andlaşması ve Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nda yer alan kuralların önemli bir bölümü anlamını yitirecektir. Keza, nükleer güç sahibi olmayan devletler, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na göre herhangi bir nükleer deneme yapamazlar; bir baĢka çok taraflı andlaĢma ile böyle bir imkanın tanınması, bir çeliĢkinin doğmasına yol açabilir. KuĢkusuz, nükleer denemelere müsaade edilmesi, denemelerin tam ve kapsamlı olarak yasaklanması yerine birtakım denemelerin meĢru hale getirilmesine hizmet edecektir. AndlaĢma müzakereleri sırasında, nükleer güç sahibi olan devletler, Çin dıĢında, bütün nükleer denemelerin yasaklanması konusunda mutabakata varabilmiĢlerdir: Çin'in barıĢçıl nükleer deneme gerçekleĢtirme ile ilgili talebi, söz konusu denemeleri askeri amaçlı denemelerden ayırmanın imkansızlığı karĢısında reddedilmiĢtir712. Her Ģeye rağmen, Çin'in isteklerini biraz olsun kabul etmek adına, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini takip eden on yıl sonunda yapılacak Gözden Geçirme Konferansında taraf devletlerden birinin böyle bir talepte bulunması durumunda, barıĢçıl amaçlarla yeraltı nükleer denemeleri yapılmasına izin verilebileceği kabul edilmiĢtir713 (madde VIII, birinci fıkra). BarıĢçıl nükleer denemeler ile ilgili olarak kabul edilen kurala göre, herhangi bir nükleer denemenin, 712 Kaldı ki, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması ile, nükleer güç sahibi devletlerin nükleer deneme yapabilmesi ile ilgili bir olanak tanınmıĢken, nükleer denemelerin tamamen yasaklanmasını hedefleyen AndlaĢma'da sınırsız bir Ģekilde barıĢçıl nükleer denemelere imkan sunulması, kanaatimizce, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması ile elde edilen, sınırlı sayılabilecek olumlu sonuçların da ortadan kalkması neticesini doğurabilirdi. 713 Çin tarafından kuralın yeterli bulunmadığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 62. 263 taraf devletlerden birinin egemenliği veya kontrolu altındaki herhangi bir alanda yapılması yasaktır (madde I, birinci fıkra). AndlaĢma'da öngörülen bahse konu yasak ile birlikte, her bir taraf devletin, nükleer silah denemeleri veya diğer herhangi bir nükleer denemeye neden olması, denemeleri kıĢkırtması veya diğer bir Ģekilde denemelere iĢtirak etmesi de yasaklanmıĢtır (madde I, ikinci fıkra). AndlaĢma'nın konu ve gayesinin gerçekleĢtirilmesini sağlamak ve AndlaĢma ile öngörülen yasaklara uyulup uyulmadığını denetlemek, özellikle doğrulama tedbirlerini uygulamak ve taraf devletler arasında görüĢ alıĢ veriĢi ve iĢbirliğini arttırmak üzere taraf devletlerin eĢit katılımı ile, yukarıda kısmen değindiğimiz, Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması Örgütü'nün kurulması kararlaĢtırılmıĢtır714 (madde II). Örgüt'ün temel organları, Taraf Devletler Konferansı (madde II, on ikinci fıkra vd.), Yönetim Kurulu (the Executive Council / le Conseil exécutif) (madde II, yirmi yedinci fıkra vd.) ve Teknik Sekreterya'dır (the Technical Secretariat / le Secrétariat technique) (madde II, kırk ikinci fıkra vd.). AndlaĢma'da öngörülen yükümlülüklere uyulup uyulmadığının kontrol edilmesi, baĢka bir deyiĢle doğrulanması ile ilgili tedbirlerin uygulanması bakımından en önemli organ Yönetim Kurulu'dur (özellikle madde IV vd.). Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması'na ek olarak kabul edilen Uluslararası Takip Sistemi (International Monitoring System / le Système de surveillance international) ile sismolojik verilerin takibi ve radyonükleik takiplerin 714 Yukarıda belirtildiği üzere; Örgüt, ancak AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesi üzerine kurularak faaliyetlerine baĢlayabilecektir. 264 yapılabilmesi ile ilgili tesisler, her bir devlet açısından belirlenmiĢtir. Şüpheli olayların, takip sistemi ile belirlenememesi veya taraf devletler arasında görüĢ alıĢ veriĢi ile bahse konu Ģüpheli olayların aydınlatılamaması halinde, yerinde uluslararası inceleme yapılması gerekecektir (özellikle madde IV, birinci, üçüncü ve on dördüncü fıkralar). Söz konusu incelemenin yapılabilmesi, ilgili talebin takip sisteminden elde edilen veriler ve Uluslararası Hukukun genel olarak kabul gören prensiplerine uygun olarak, ulusal imkanlar ile toplanan bilgilere dayanmasına bağlıdır715 (madde IV, beĢinci fıkra). AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesi halinde, devletler tarafından ihlal edilmesi çok muhtemel değildir; zira, nükleer denemelerin askeri değeri, söz konusu denemeler ile meydana gelen patlamanın büyüklüğü ile doğru orantılıdır716. Dolayısıyla, yüksek Ģiddette patlamaya neden olan nükleer denemeler hakkında bilgi sahibi olabilmek için teknik açıdan gerekli olan takip sistemleri zaten halihazırda ilgili devletlerin önemli bir kısmının elinde olduğundan, AndlaĢma'da öngörülen, fazlasıyla ayrıntılı doğrulama mekanizmasının değeri tartıĢmaya açıktır717. Devletlerin, nükleer denemeler ile ilgili yasaklara atfettiği önemin değeri zaman içerisinde değiĢkenlik göstermekle birlikte, nükleer denemelerin önemi konusunda uluslararası kamuoyunun inancı bakımından önemli bir fark bulunmadığı, 715 Çin, AndlaĢma'nın hazırlık sürecinde, Pakistan, Ġran ve diğer bazı devletler ile birlikte yukarıda belirtilen IV. madde metninde, insana dayalı istihbarat ve casusluğun açıkça dıĢlanması gerektiği görüĢünü ileri sürmüĢtür; ancak, öneri kabul görmemiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 65. 716 CRAIG, JUNGERMAN, p. 22 etc.; GOLDBLAT, p. 60. 717 Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 65. 265 kanaatimizce isabetli bir Ģekilde, ifade edilmiĢtir718. Bahse konu denemeler, nükleer silahlanma, nükleer silah teknolojilerinin ilerlemesi ve insan çevresinin korunması ile yakından ilgilidir719. Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması'nın, nükleer çağın ilk dönemlerine nazaran, günümüzde görece daha az önem taĢıdığı söylenebilir. Bugün itibariyle, sahip olduğu modern teknoloji araçları veya yüksek alım gücü sayesinde, nükleer güç kapasitesi geliĢtirmeye elveriĢli devletlerin, nükleer deneme gerçekleĢtirmeksizin basit bir tasarım ile nükleer silah sahibi olması mümkünse de, AndlaĢma'nın nükleer denemelerin yasaklanması ile ilgili yükümlülüğü bütün taraf devletler bakımından kabul etmesi neticesinde, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nda yer alan eĢitsizliği ortadan kaldırmaya yönelik büyük bir adım olduğu düĢünülebilir. Bütün olumlu yönlerine karĢın, AndlaĢma'nın çok uzunca bir süreden beri yürürlüğe girmemiĢ olması ve nükleer denemelerin, gerek Rusya gibi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na uygun olarak nükleer güç sahibi devletler, gerekse Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmayan, fakat nükleer güç sahibi olan devletler veya AndlaĢma'ya taraf olmadığı gibi nükleer güç sahibi olmak isteyen devletler tarafından gerçekleĢtirilmesi karĢısında, henüz baĢarılı olamadığı ve evrensel olarak nükleer silahlanmayı önleyemediği görülmektedir. 718 GOLDBLAT, pp. 64-65. 719 Nükleer denemelerin doğaya etkileri hakkında bilgi için bkz. CRAIG, JUNGERMAN, p. 336 etc. 266 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NÜKLEER SĠLAHLAR DIġINDAKĠ KĠTLE ĠMHA SĠLAHLARI VE KONVANSĠYONEL SĠLAHLARIN KONTROLU ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR I. KĠMYASAL VE BĠYOLOJĠK SĠLAHLAR ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR A. CENEVRE PROTOKOLU Birinci Dünya SavaĢı'nda, aşırı şekilde gaz silahı kullanıldığı ve gaz silahlarının çok yüksek sayıda ölüm ve yaralanmaya neden olduğu bilinmektedir720. Her ne kadar kimyasal silahların721 neden olduğu ölüm sayısı konvansiyonel silahlara nazaran düĢük görünse de neden olduğu aĢırı zarar, kamuoyunda, söz konusu savaĢ yönteminin yasaklanması yönündeki eğilimi arttırmıĢtır: Yukarıda değinildiği üzere, söz konusu baskı, Cenevre'de, 17.06.1925 tarihinde, Boğucu, Zehirli veya Diğer Gazların 720 ve Bakteriyolojik Savaş Yöntemlerinin Savaşta Kullanılmasının STEIN, p. 295 etc.; LAVIEILLE, p. 21. Kimyasal ve biyolojik silahların kontrolu hakkında genel bilgi için bkz. Marie I. CHEVRIER, Amy E. SMITHSON, “Preventing the Spread of Arms”, Arms Control Toward the 21st Century (editors Jeffrey A. LARSEN, Gregory J. RATTRAY), London, 1996, pp. 201-227. Biyolojik silahsızlanma hakkında bilgi için bkz. ġafak OĞUZ, Biyolojik Silahsızlanma ÇalıĢmaları, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası ĠliĢkiler Anabilim Dalı, Ankara, 2006. 721 Birinci Dünya SavaĢı'nda kullanılan kimyasal silahlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, p. 90, pp. 268-269. 267 Yasaklanması Protokolü’nün722 kabul edilmesine neden olmuĢtur. “Cenevre Protokolü” olarak da anılabilecek olan Protokol’ün, imzacı veya katılan devletlerin onay belgelerini, depoziter Fransız Hükümeti'ne teslim ettiği tarihte, ilgili devletler bakımından yürürlüğe girmesi öngörülmüĢtür (paragraf IV). Protokol, imzacı devletlerden Venezuela'nın 08.02.1928 tarihinde onay belgesini depozitere teslim etmesi üzerine yürürlüğe girmiĢtir723. Protokol'e göre; boğucu, zehirli veya diğer gazların (asphyxiating, poisonous or other gases / gaz asphyxiants, toxiques ou similaires) veya muadili olan tüm sıvıların, materyal ve araçların (all analogous liquids materials or devices / tous liquides, matières ou procédés analogues) savaĢlarda kullanımı ve bakteriyolojik savaş yöntemi olarak kullanımı yasaklanmıĢtır (Dibace ve birinci paragraf). Bahse konu yasağın; uluslararası kamuoyunun genel düĢüncesine göre, kendisine uyulması gerektiği düĢünüldüğünden ve uzunca bir süreden beri devletlerin büyük bir çoğunluğu tarafından sürekli bir biçimde uygulandığı veya bahse konu devletler ilgili 722 Cenevre’de, 17.06.1925 tarihinde imzalanan, resmi adı, Muhnik-Müsemmim Veya Buna Mümasil Gazların ve Bakteriyolojik Vesaitin Harpte İstimalinin Men'i Hakkındaki Protokol olan, Boğucu, Zehirli veya Diğer Gazların ve Bakteriyolojik Savaş Yöntemlerinin Savaşta Kullanılmasının Yasaklanması Protokolü olan Protokol’ün (Protocol for the Prohibition of the Use of Asphyxiating, Poisonous or Other Gases, and of Bacteriological Methods of Warfare, Geneva, 17.06.1925 /le Protocole concernant la prohibition d'emploi à la guerre de gaz asphyxiants, toxiques ou similaires et de moyens bactériologiques, Genève, 17.06.1925) gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ ihl.nsf/FULL/280?OpenDocument [29.11.2010]. Türkiye’nin söz konusu Protokol’e taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?2421 [29.11.2010]. Protokol’ün Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx?4255 [29.11.2010]. Protokol’ün kimyasal ve biyolojik silahların yasaklanması çalıĢmalarının tarihsel boyutu açısından değerlendirilmesi için bkz. GRAHAM, p. 21 etc. Protokol hakkında bilgi için bkz. LAVIEILLE, pp. 21, 250-256; CROFT, pp. 21, 29, 32, 47. 723 Bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/WebSign?ReadForm&id=280&ps=P [29.11.2010]. 268 silah ve yöntemlerin kullanımını yasaklayan uluslararası andlaĢmalara taraf olduğundan, uluslararası örf ve adet kuralı haline geldiği ve tüm devletleri bağladığı kabul edilmektedir724. Hemen belirtmemiz gerekir ise, Protokol’de yer alan düzenlemelerin yorumu, içeriği, kapsamı ve niteliği uzunca bir süre tartıĢma konusu olmuĢtur725. 1969 yılında, BM Genel Kurulu'nun 24. oturumunda alınan 2603 sayılı Karar726 ile Protokol’ün; “teknik ilerlemeler ne yönde olursa olsun, uluslararası silahlı çatıĢmalarda tüm kimyasal ve biyolojik savaĢ yöntemlerinin kullanımını yasaklayan, Uluslararası Hukukun genel kabul görmüĢ kurallarını yansıttığı” kabul edilmiĢtir. Yukarıda da kısaca değinilen andlaĢma ve kuralların en eskileri arasında, baĢta, 29.07.1899 tarihli Lahey Deklarasyonu727 ve 28.06.1919 tarihli Versay Andlaşması728 ve yukarıda da 724 Literatürde yaygın görüĢ aynı yöndedir. Bkz. PAZARCI (2008), s. 582; COMBACAU, SUR, pp. 216, 679, 683, 692; GOLDBLAT, p. 137; LAVIEILLE, p. 250. Protokol'a taraf olan devlet sayısı yüz otuz dokuzdur. Bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/ TreatyStatus.nsf [29.11.2010]. 725 Özellikle, ABD’nin Vietnam SavaĢı'nda kullandığı silahlar ve savaĢ yöntemleri ile ilgili olarak, 1969 yılında BM Genel Kurulu'nda yoğun tartıĢmalar yaĢandığı belirtilmiĢtir. Bkz. GRAHAM, p. 22. 726 16.12.1969 tarihli, 2603 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/ RESOLU TION/GEN/NR0/257/37/IMG/NR025737.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Kararın değerlendirilmesi için bkz. STEIN, p. 301 etc. 727 BaĢlığını Türkçe’ye, Boğucu Gazlar Hakkında Deklarasyon olarak çevirebileceğimiz Deklarasyon (Declaration concerning Asphyxiating Gases, the Hague, 29.07.1899 / la Déclaration concernant l'interdiction de l'emploi de projectiles qui ont pour but unique de répandre des gaz asphyxiants ou délétères, la Haye, 29.07.1899) metni, 29.07.1899 tarihinde kabul ve ilan edilmiĢtir. Deklarasyon’un gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/165?OpenDocument [29.11.2010]. 728 Versay’da, 28.06.1919 tarihinde imzalanan, kısaca “Versay AndlaĢması” olarak anılan AndlaĢma’nın (the Peace Treaty of Peace Between the Allied and Associated Powers and Germany, Versailles, 28.06.1919 / le Traité de paix entre les Puissances alliées et associées et l'Allemagne, 269 değindiğimiz, ilgili dönemin diğer barıĢ andlaĢmaları gelmektedir. Keza, 1922 yılında VaĢington'da imzalanan Denizaltılar ve Zararlı Gazların Savaş Zamanında Kullanılması Hakkında Andlaşma’nın729 V. maddesi ile, Protokol'de de düzenlenen gaz, sıvı, materyal ve araçların denizde silahlı çatıĢmalarda kullanımının yasaklandığı görülmektedir730. Yukarıda belirtilen 2603 sayılı Karar'da, özellikle; insanlar, hayvanlar ve bitkiler üzerinde doğrudan toksik etkileri (direct toxic effects / les effets toxiques directs) nedeniyle kullanılabilecek kimyasal savaĢ mühimmatı ile insanlar, hayvanlar ve bitkileri öldürmek amacıyla kullanılabilecek ve kullanıldığında etki göstermesi, çoğalmasına bağlı olan (which depend for their effects on their ability to multiply / dont les effets dépendant de sa propension à se multiplier) biyolojik savaş mühimmatının (biological agents of warfare / les agents biologique de guerre) Protokol ile kesin bir biçimde yasaklandığı ifade edilmiĢtir (b bendi). Bugün itibariyle, Cenevre Protokolü’nün yalnızca bakterileri değil diğer mikro organizmaları da kapsamına aldığı kabul edildiğinden, Protokol’ün kabul edilerek Versailles, 28.06.1919) gayri resmi metni için bkz. http://avalon.law.yale.edu/subject_menus/ versailles_menu.asp [29.11.2010]. 729 BaĢlığını, yukarıdaki Ģekilde Türkçe’ye çevirebileceğimiz, VaĢington’da, 06.02.1922 tarihinde imzalanan AndlaĢma (Treaty relating to the Use of Submarines and Noxious Gases in Warfare, Washington, 06.02.1922 / le Traité relatif à l'emploi des sous-marins et des gaz asphyxiants en temps de guerre, Washington, 06.02.1922) gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/ 270? OpenDocument [29.11.2010]. 730 AndlaĢma hakkında genel bilgi için bkz. GRAHAM, p. 21. 270 imzalandığı tarihte bilinmeyen virüsler ve riketsiyanın da Protokol kapsamında değerlendirilmesi gerektiği, kanaatimizce isabetli bir Ģekilde, ileri sürülmektedir731. ABD'nin öncülüğünü yaptığı bir grup devletin, Protokol'ü oldukça dar yorumladığı belirtilmiĢtir732. Bahse konu yoruma göre, tahriş edici maddeler (gözyaĢı gazı gibi) ve bitkilere karşı kullanılabilen kimyasal maddeler Protokol kapsamı dıĢındadır: Ancak, Vietnam SavaĢı'nda733 söz konusu maddelerin geniĢ ölçekli olarak kullanıldığı 1975 yılında anlaĢıldığında, ABD, kendi üslerinde ve üslerin müĢtemilatında veya ilgili alanların yakın savunma hattındaki bitkilerin kontrol altında tutulması amacı dıĢında, söz konusu maddelerin ilk olarak kullanımını, kendi ulusal savunma siyaseti gereği reddettiğini açıklamıĢtır734. Keza, ABD’nin, hayat kurtarmak amacıyla askeri savunma metotlarının uygulanması haricinde, toplumsal olaylara müdahale için kullanılan maddelerin savaĢ zamanında ilk kullanımını, yine, reddettiği ifade edilmiĢtir735. Cenevre Protokolü, sadece savaş zamanında uygulanmayı gerektirmektedir (Dibace ve birinci paragraf). Dolayısıyla, iç çatıĢmalara uygulanması hukuken zorunlu olmadığı gibi, tarafların kendilerini resmen ve hukuken savaĢ halinde kabul etmediği uluslararası çatıĢmalarda da Protokol kuralları uygulanmayabilir 736. Ayrıca, 731 GOLDBLAT, p. 136. 732 GOLDBLAT, p. 135. 733 Vietnam SavaĢı hakkında genel bilgi için bkz. ARMAOĞLU (2005), ss. 618-620; 673-680. 734 GOLDBLAT, p. 137. 735 Kanaatimizce, söz konusu uygulamanın, 2603 sayılı Karar ile kabul edilen yorumun hayli uzağında olduğu açıktır. 736 Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 137. 271 Protokol, kapsamına giren maddelerin kullanılma tehdidini yasaklamadığı gibi söz konusu maddelerin geliĢtirilmesi, üretimi veya stoklanması da Protokol’de yasaklanmamıĢtır. Protokol; devletler arasındaki iliĢkilere taraflar arasında olduğu gibi (as between themselves / comme liées entre elles) uygulanır737 (birinci paragraf). Protokol kurallarının uygulanmasının doğrulanması ile ilgili herhangi bir mekanizma Protokol'de öngörülmediği gibi, Protokol’ün uygulanmasında karĢılaĢılan muğlak durumların çözümü amacıyla herhangi bir usul de düzenlenmemiĢtir. Ancak, söz konusu boĢluğu doldurmak amacıyla, 1980'li yılların baĢından itibaren BM Genel Kurulu tarafından muhtemel ihlallerle ilgili araĢtırma yaparak rapor etmek üzere BM Genel Sekreterliği'ne görev verildiği ifade edilmiĢtir738. Cenevre Protokolü'ne taraf olan devletlerin önemli bir bölümü, yukarıda belirtildiği üzere, Protokol'e çekince koymuĢtur739. Bahsi geçen çekincelerin önemli bir bölümü, Protokol'e taraf olmayan devletlere veya taraf olmayan devletlerin müttefiklerine veya taraf olmayan devletler Protokol hükümlerini uygulamadığı sürece, Protokol'de yer alan kuralların uygulanmayacağına, baĢka bir deyiĢle 737 Kanaatimizce, Protokol’de yer alan ve yukarıda belirtilen ifadeler (paragraf I) nedeniyle, Protokol'de düzenlenen silahların tamamen ve genel bir biçimde yasaklanmadığı anlaĢılmaktadır. Cenevre Protokol'ünde öngörülen yasağın biyolojik ve kimyasal silahların savunma amacıyla kullanımını kapsamadığı ifade edilmiĢtir. Bkz. CROFT, p. 152. 738 GOLDBLAT, p. 136. 739 Ancak, söz konusu devletlerin önemli bir bölümünün, Biyolojik Silahlar Andlaşması ve Kimyasal Silahlar Andlaşması’nın kabul edilmesi ile birlikte, yukarıda belirtilen çekincelerinin bir kısmını geri çektiği görülmektedir. Bkz. http://www.nti.org/e_research/official_docs/inventory/pdfs/geneva.pdf [29.11.2010]. 272 Protokol ile yasaklanan maddelerin taraf olmayan devletlere karşı kullanılabilmesine iliĢkindir740. Cenevre Protokolü, tarihi açıdan önem taĢıdığı gibi, esas değeri, kanaatimizce, Protokol'de düzenlenen yasağın, Protokol'e taraf olsun olmasın uluslararası örf ve adet kuralı olarak bütün devletleri hukuken bağladığının kabul edilmesinde yatmaktadır. B. BĠYOLOJĠK SĠLAHLAR ANDLAġMASI Cenevre Protokolü’nün imzalandığı andan itibaren, kimyasal ve biyolojik silahlara sahip olmanın, aynı anda ve birlikte yasaklanması gerektiği görüĢü ortaya atılmıĢtır741. Literatürde ve uygulamada, nükleer silahlar ile birlikte her iki silah türü de “kitle imha silahları” baĢlığı altında değerlendirilmekte ve söz konusu değerlendirme, yukarıda da değinildiği üzere, 1948 yılında, Konvansiyonel Silahlar Komisyonu'nun kabul ettiği tanım ile uyum içerisinde bulunmaktadır. Kimyasal ve biyolojik silahların üretiminin ve depolanmasının yasaklanması ile ilgili olarak 1932 ila 1937 yılları arasında faaliyet gösteren Silahsızlanma Konferansı'nda baĢarılı olmayan giriĢimlerde bulunulmuĢ; baĢarısız giriĢimleri 740 Bahsi geçen beyanlar için bkz. http://archives.sipri.org/contents/expcon/cbwarfare/cbw_research_ doc/cbw_historical/cbw-hist-geneva-res.html [29.11.2010]. 741 GOLDBLAT, p. 137. 273 takiben baĢlayan Ġkinci Dünya SavaĢı'nda yeni tipte ve daha fazla toksin gaz üretilmiĢ ve biyolojik silahlar ile ilgili araĢtırma ve geliĢtirme faaliyetleri gerçekleĢtirilmiĢtir742. 1962 yılında, gerek ABD, gerekse SSCB, On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi'nde, kimyasal ve biyolojik silahların yasaklanması konusunda taslak andlaĢma teklifleri sunmuĢtur743. Bahsi geçen giriĢimlere rağmen, kimyasal ve biyolojik silahların geliĢtirilmesi, üretimi ve depolanmasının yasaklanması hakkında uluslararası kamuoyunda ciddi bir biçimde harekete geçilmesi 1960'lı yılların sonuna denk gelmektedir744. 1969 yılında, BM Genel Sekreteri'nin hazırladığı, baĢlığını, Türkçe’ye, Kimyasal ve Bakteriyolojik (Biyolojik) Silahlar ve Bunların Kullanımının Muhtemel Etkileri olarak çevirebileceğimiz Rapor745, bazı kimyasal ve biyolojik silahların etkilerinin ölçülemeyeceğini ve insan ve doğaya ağır ve geriye döndürülemez derecede zarar vereceğini belirterek sonuçlandırılmıĢtır. Dünya Sağlık Örgütü tarafından, yukarıda belirtilen Rapor’dan bir yıl sonra kabul edilen, Kimyasal ve 742 Ancak, Ġkinci Dünya SavaĢı'nda söz konusu silahlar kullanılmadığı anlaĢılmaktadır. Bkz. LAVIEILLE, p. 253. Ayrıca bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/bwc1.html#1 [29. 11.2010]; http://www.nti.org/db/disa rmament/timeline.html [29.11.2010]. 743 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/bwc1.html [29.11.2010]. 744 GRAHAM, p. 27 etc. 745 Rapor metni için bkz. Chemical and Bacteriological (Biological) Weapons and the Effects of Their Possible Use: Report of the Secretary-General, United Nations, A/7575/Rev. 1, United Nations Publication Sales No: E. 69. I. 24, New York, 1969, eriĢim için bkz. http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N69/151/01/PDF/N6915101.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 274 Biyolojik Silahların Sağlığa Etkileri baĢlıklı bir diğer Rapor746, kimyasal ve biyolojik silahların özellikle siviller için büyük bir tehdit oluşturduğunu ve söz konusu silahların kullanımının yaratacağı sonuçların çok büyük ölçüde belirsiz ve tahmin edilemez olduğunu ortaya koymuĢtur. Yukarıda belirtilen Raporların gözden geçirilmesi ile ilgili olarak yürütülen müzakerelerde, bazı devletler, kimyasal ve biyolojik silahlarla ilgili yasakların ve uluslararası andlaĢmaların birbirinden ayrı değerlendirilmesi gerektiğini ileri sürmüĢlerdir: Örneğin, 10.07.1969 tarihinde BirleĢik Krallık tarafından On Sekiz Uluslu Silahsızlanma Komitesi'ne sunulan uluslararası andlaĢma teklifinin, sadece biyolojik silahlara iliĢkin olduğu ifade edilmiĢtir747. BirleĢik Krallık ile aynı görüĢleri paylaĢan diğer devletlere (bu arada ABD'ye) göre, ayrımın temel nedeni, biyolojik silahlar ile ilgili sınırlandırmanın zorunlu doğrulamaya ihtiyaç duymaması ve biyolojik silahların ortadan kaldırılması ile ilgili sürecin, kimyasal silahlara nazaran çok daha kısa bir süre içerisinde tamamlanabilmesi imkanıdır; ancak, BM Genel Kurulu'na SSCB ve müttefikleri tarafından sunulan teklifte kimyasal ve biyolojik silahlar bir arada ele alındığı ifade edilmiĢtir748. Bahse konu yaklaĢım, On Sekiz 746 BaĢlığını, Türkçe’ye, yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz Rapor metni için bkz. Health Aspects of Chemical and Biological Weapons: Report of a WHO Group of Consultants, World Health Organization, Geneva, 1970, eriĢim için bkz. http://www.who.int/csr/delibepidemics/en/TableofCon tents.pdf [29.11.2010] ve http://www.who.int/csr/delibepidemics/en/Chapters1to6.pdf [29.11.2010]. 747 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/bwc1.html [29.11.2010]. BirleĢik Krallık tarafından sunulan metin üzerine bir değerlendirme için bkz. STEIN, p. 337 etc. 748 GRAHAM, p. 27. 275 Uluslu Silahsızlanma Komitesi ve halefi olan Silahsızlanma Komitesi Konferansı tarafından kabul edilmiĢtir749. Yukarıda belirtilen olayları etkileyen bir diğer geliĢme de 25.11.1969 tarihinde ABD'nin tek taraflı olarak, ele aldığımız konuda bir uluslararası andlaĢmanın kabul edilip edilmediğine bakılmaksızın, elinde bulunan biyolojik silahların tamamını ortadan kaldırmayı taahhüt etmesi olmuĢtur750. Ardından, aynı devlet, 14.02.1970 tarihinde, savaĢ amacıyla toksin madde üretmeyeceğini, depolamayacağını ve kullanmayacağını resmen açıklamıĢtır 751. Açıklamaya göre, biyolojik maddeler ve toksinler sadece savunma amaçlı araĢtırma ve geliĢtirme faaliyetleri için kullanılacaktır752. Ancak, 1970 yılında, gerek BM Genel Kurulu'nda, gerekse Silahsızlanma Komitesi Konferansı'nda konu hakkında yürütülen tartıĢmalar sonucunda herhangi bir anlaĢmaya varılamamıĢtır. 30.03.1971 tarihinde, SSCB ve müttefikleri tarafından sadece biyolojik silahlar ile ilgili bir taslak metnin teklif edilmesi üzerine, Silahsızlanma Komitesi Konferansı'nda biyolojik silahların yasaklanması ile ilgili uluslararası andlaĢma metni üzerinde çalıĢmalara baĢlanılabilmiĢtir: Yürütülen müzakereler neticesinde; 1971 yılında, Genel Kurul'un 26. oturumunda alınan 2826 sayılı Karar'ın753 ekinde 749 750 GOLDBLAT, p. 137. Tek taraflı olarak silahsızlanmaya örnek oluĢturan olay hakkında bilgi için bkz. http://www .state.gov/www/global/arms/treaties/bwc1.html#1 [29.11.2010]. 751 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/bwc1.html#1 [29.11.2010]. 752 GOLDBLAT, p. 137 etc. 753 16.12.1971 tarihli, 2826 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RES OLUTION/GEN/NR0/328/42/IMG/NR032842.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 276 kabul edilen, resmi adı ile Bakteriyolojik (Biyolojik) ve Zehirleyici Silahların Geliştirilmesi, Yapımı ve Stoklanmasının Yasaklanması ve Bunların İmhasına İlişkin Sözleşme754, kısa adıyla “Biyolojik Silahlar AndlaĢması”, Moskova, Londra ve VaĢington'da, 10.04.1972 tarihinde imzaya açılmıĢtır755. AndlaĢma, (aralarında önceden, ABD'nin, SSCB'nin ve BirleĢik Krallık'ın sunduğu onay belgelerinin bulunduğu, yirmi ikinci onay belgesinin, depoziter devletler olan ABD, BirleĢik Krallık ve SSCB'ye verilmesi üzerine) 26.03.1975 tarihinde, sınırsız süreli olarak yürürlüğe girmiĢtir (madde XIV, üçüncü fıkra ve madde XIII, birinci fıkra). Her bir taraf devlet, kendi ulusal egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olayların ülkesinin yüksek menfaatlerine halel getirdiğine kanaat getirir ise, AndlaĢma'dan çekilmek hakkına sahiptir (madde XIII, ikinci fıkra). Biyolojik Silahlar Andlaşması uyarınca, mikrobik veya diğer biyolojik maddelerin, toksinlerin, bahsi geçen maddeleri kullanmayı amaçlayan silahların, 754 Resmi adı yukarıda belirtilen, Moskova, Londra ve VaĢington'da, 10.04.1972 tarihinde imzaya açılan AndlaĢma (Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction, London, Moscow, Washington, 10.04.1972 / la Convention sur l’interdiction de la mise au point, de la fabrication et du stockage des armes bactériologiques (biologiques) ou à toxines et sur leur destruction, Londres, Moscou, Washington, 10.04.1972) metni için bkz. http://www.un.org/disarmament/WMD/ Bio/pdf/Text_of_the_Convention.pdf [29.11.2010]; http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ bwc1.html#1 [29.11.2010]. AndlaĢma’ya Türkiye’nin taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa.gov. tr/detay.aspx?4742 [29.11.2010]. AndlaĢma’nın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr//fil es.ashx?2215 [29.11.2010]. AndlaĢma'nın özellikleri ile ilgili bir değerlendirme için bkz. LAVIEILLE, pp. 257-263; CROFT, p. 116. Ayrıca bkz. LEVI, O'HANLON, pp. 149-150. 755 GRAHAM, p. 28. 277 ekipmanların veya söz konusu maddeleri veya toksinleri düĢmanca amaçlarla veya savaĢ zamanında taĢıyan araçların756 geliştirilmesi, üretimi, depolanması, diğer yollarla edinimi veya elde bulundurulması yasaktır757 (madde I). Söz konusu yasak, mikrobik veya diğer biyolojik maddeler veya toksinler ile ilgili, hastalıkları önleyici, koruyucu veya diğer barıĢçıl amaçlar ile geliĢtirilme, üretim, depolanma, diğer yollarla edinim veya elde bulundurma hakkında uygulanmayacaktır (madde I). AndlaĢma'da, yasaklanan maddeler veya yasaklar ile ilgili hedefler tanımlanmamıĢtır. Ancak, AndlaĢma'da değinilen biyolojik maddelerin resmi tanımı Dünya Sağlık Örgütü tarafından yapılmıĢtır: Bahsi geçen tanıma göre, “biyolojik maddeler, hedef alınan organizmada etki göstermeleri sahip oldukları çoğalma yeteneğine bağlı olan ve insan, hayvan ve bitkileri öldürmek veya yaralamak amacıyla savaĢ zamanında kullanılan nesneler”dir758. Toksinler, organizmaların zehirli ürünleridir ve biyolojik maddelerin aksine cansız ve kendilerini çoğaltma yeteneğinden yoksundurlar. Kanaatimizce, AndlaĢma, orijinleri veya üretim usulleri ne olursa olsun, doğal veya yapay, bütün toksinlere (toxins) uygulanmalıdır: Dolayısıyla, kanaatimizce üstün tutulması gereken fikre göre759, AndlaĢma kapsamına, biyolojik araçlarla üretilen toksinler kadar kimyasal 756 Biyolojik silahlar, yukarıda sayılan araçlar ve kullanımları hakkında detaylı bilgi için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 236, 277. 757 GRAHAM, pp. 28-29. 758 Rapor'da yer alan nesneler için bkz. Health Aspects of Chemical and Biological Weapons: Report of a WHO Group of Consultants, p. 12. 759 GOLDBLAT, p. 138. 278 sentez ile üretilen toksinler de girer760. Özellikle toksinler, doğaları gereği, kimyasal madde niteliği taĢıdığından, Biyolojik Silahlar Andlaşması'nda düzenlenmiĢ olması kimyasal silahların yasaklanması ile ilgili atılmıĢ önemli bir adım olarak ifade edilmiĢtir761. AndlaĢma kapsamında; biyolojik madde ve toksinlerin düĢmanca amaçlar ile veya savaĢ zamanında kullanımı yasaklandığından, AndlaĢma ile öngörülen yasağın bütün hedefleri kapsamına aldığını kabul etmek gerekir: Daha doğru bir deyiĢle, AndlaĢma kapsamına giren maddelerin belirlenmesinde, söz konusu maddelerin hedefleri dikkate alınmadığından, biyolojik madde veya toksinler ile ilgili tanımlar konusunda yorum farkı bulunmamasına karĢın, uygulamada karĢılaĢılan en önemli sorun, özellikle, AndlaĢma'da değinilen, silahlar, ekipmanlar veya taĢıyıcı araçlar ile neyin kastedildiğinin anlaĢılması olmuĢtur762. Ġsviçre, kendisi bakımından bahsi geçen unsurların ne Ģekilde anlaĢılacağını, baĢka bir deyiĢle, hangi nesnelerin tanıma girdiğini belirleme yetkisinin sadece kendisinde olduğunu belirterek maddeye bir çekince koymuĢtur763. ABD, çekinceye, devletlerin tek baĢına böyle bir karar verme 760 Rapor'da yer alan tanıma toksinlerin dahil edilmediği görülmektedir. 761 GOLDBLAT, p. 141. 762 GOLDBLAT, p. 138. 763 Her ne kadar, Ġsviçre'nin AndlaĢma ile ilgili tek taraflı beyanı imza sırasında bir deklarasyon Ģeklinde yapılmıĢ olsa da deklarasyon içeriği ve niteliği itibariyle AndlaĢma'nın ilgili devlet bakımından ne Ģekilde yorumlanacağına ve uygulanacağına iliĢkin olduğundan bir çekince niteliğindedir. Söz konusu çekincenin gerekçesi olarak, bahse konu yasak ve sınırlamanın kapsamının belirlenmesinde karĢılaĢılabilecek zorluklar gösterilmiĢtir. Çekince metnine eriĢim için bkz. http://www.opbw. org/ [29.11.2010]. 279 yetkisi bulunmadığı gerekçesiyle itiraz etmiĢtir764. ABD'ye göre, AndlaĢma uyarınca yasaklanan nesneler, dizaynı AndlaĢma'da belirtilenden baĢka bir kullanıma izin vermeyen veya sadece böyle bir kullanım kapasitesi olan nesnelerdir765. Ancak, böyle bir tanım da kabul edilir ise, kanaatimizce, pek az silah, ekipman veya taĢıyıcı araç tanım kapsamına girecektir. AndlaĢma'da, yasak ve sınırlama kapsamına girmeyen faaliyetlerin sınırı (madde I), yukarıda aktarılan nedenlerle birlikte düĢünüldüğünde duraksamalara neden olacak niteliktedir766. AndlaĢma'nın resmi çevirisindeki ifadesiyle, “önleyici, koruyucu ve diğer barıĢçı gayeler” deyiĢi ile neyin kastedildiğinin tam olarak anlaĢılması oldukça zordur: Özellikle, “diğer barıĢçı gayeler” ifadesi belirsizdir. Bahse konu ifadenin bütün bilimsel ve teknik araĢtırmaları kapsadığı düĢünülebilir767. Biyolojik Silahlar Andlaşması'nda, araĢtırma faaliyetlerinin sınırlanması ile ilgili herhangi bir kayıt bulunmadığı gibi, biyolojide, araĢtırma ve geliĢtirme faaliyetleri arasında bir sınır çizmenin hayli zor olduğu ifade edilmiĢtir768. Keza, geliĢtirme, üretim, depolama veya edinme veya elde bulundurmanın haklı gerekçeye dayandırılması ile ilgili düzenlemenin (madde I) yeterli ağırlığa sahip olmadığı belirtilmiĢtir769. Biyolojik madde 764 GOLDBLAT, p. 138. 765 GOLDBLAT, p. 138. 766 LAVIEILLE, pp. 258-259. 767 GOLDBLAT, p. 139. 768 LAVIEILLE, pp. 260-261. 769 GOLDBLAT, p. 139. 280 ve toksinler bakımından, silahların kontrolu tedbirlerinin bir kısmında oldukça kullanıĢlı ve gerekli olan miktar sayımı pratik olmadığından, örneğin, verili bir devlette ne büyüklükte bir deponun AndlaĢma'ya aykırılık teĢkil edeceğinin önceden belli olmadığı ifade edilmiĢtir770. Söz konusu belirsizlikler, bir devletin AndlaĢma hükümlerini ihlal edip etmediğine yönelik Ģüpheleri arttırıcı niteliktedir. AndlaĢma'ya göre, taraf devletler, AndlaĢma'da (madde I) belirtilen maddeler, toksinler, silahlar, ekipmanlar veya taĢıyıcı araçlardan hiçbirinin kendi ülkeleri veya kontrolleri altındaki bir bölgede üretilmemesini, depolanmamasını, edinilmemesini, veya elde bulundurulmamasını sağlamak üzere, anayasal düzenlemelerine uygun bir Ģekilde, gerekli tedbirleri771 almakla yükümlüdür (madde IV). AndlaĢma; taraf devletlerden hiçbirinin; AndlaĢma ile yasaklanan ve I. maddede belirtilen madde, toksin, silah, ekipman veya taĢıyıcı araçların hiçbirini, hiçbir Ģekilde, doğrudan veya dolaylı olarak, hiçbir alıcıya devredemeyeceğini ve hiçbir devlet, uluslararası örgüt veya devlet topluluğunu bahse konu madde, toksin, silah, ekipman veya taĢıyıcıyı üretme veya bunları baĢka Ģekilde edinme konusunda herhangi bir Ģekilde teĢvik veya tahrik edemeyeceğini veya bahse konu amaçlarla hiçbir devlete yardım edemeyeceğini öngörmektedir (madde III). Kuralın değerinin ne olduğu, AndlaĢma'da yer alan ve taraf devletlerin, barıĢçıl amaçlarla kullanılan bakteriyolojik (biyolojik) maddeler ve toksinler ile ilgili materyal, bilimsel ve teknik bilgiyi mümkün olan en geniĢ kapsamda diğer taraf devletler ile paylaĢmasını öngören kural (madde X, birinci fıkra) karĢısında sorgulanabilir. Keza, kalkınmakta 770 GOLDBLAT, p. 139. 771 Kanaatimizce, maddede belirtilen “tedbir” tabiri ile kastedilen, teĢrii, idari veya düzenleyici tedbirlerdir. 281 olan devletlerin gereksinimlerini karĢılamak amacıyla, taraf devletler, barıĢçıl amaçlarla biyoloji alanında ortak çalıĢma yürütme yükümlülüğü altına girmiĢtir (madde X, ikinci fıkra). Biyolojik Silahlar Andlaşması, bir silah tipinin genel olarak ve tamamen yasaklanması ve ortadan kaldırılması konusu düzenleyen bir silahların kontrolu andlaĢması olduğundan, böyle bir iĢbirliği için etkili bir araç olmaktan uzaktır. Dolayısıyla, yukarıda belirtilen amaçların gerçekleĢtirilebilmesi amacıyla, Biyolojik Silahlar Andlaşması'ndan bağımsız olarak çalıĢan, hükümetler arası veya hükümetler dıĢı, özel ve uzman kuruluĢlar bulunmaktadır. Biyolojik Silahlar Andlaşması'nın belki de en çarpıcı yönü, söz konusu AndlaĢma ile, AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarihi takip eden, mümkün olan en kısa zamanda ve fakat sürenin hiçbir zaman dokuz ayı geçmemesi kaydıyla, taraf devletlerin, ellerinde veya kendi egemenliği veya kontrolunda bulunan ve AndlaĢma'nın I. maddesinde sayılan, tüm maddeleri, toksinleri, silahları, ekipmanları ve taĢıyıcı araçları yok etmekle veya bunların tamamını barıĢçıl amaçlara hasretmekle yükümlü olmasıdır772 (madde II). AndlaĢma'da, AndlaĢma'nın hiçbir kuralının, 1925 yılında kabul edilen Cenevre Protokolü'ne göre bir taraf devletin sahip olduğu yükümlülüklerin hiçbirini sınırlandıracak veya ortadan kaldıracak Ģekilde yorumlanamayacağı öngörülmüĢtür (madde VIII). Ancak, Biyolojik Silahlar Andlaşması'na katılan devletlerin Cenevre Protokolü’ne taraf olması zorunlu değildir. Kaldı ki, Protokol'e taraf olan bir devletin 772 1992 yılında, SSCB'nin bahsi geçen yükümlülüğe uymadığı ve biyolojik silah depolarını ortadan kaldırmadığının ortaya çıktığı belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 140. 282 koymuĢ olduğu çekinceler de bahsi geçen Protokol'e göre ilgili taraf devletin yükümlülükleri arasında olduğundan, Protokol’e ve AndlaĢma'ya taraf olan her bir devletin durumunu, eğer var ise, Protokol'e koymuĢ olduğu çekince veya çekinceler çerçevesinde değerlendirmek gerekmektedir. Ancak, yukarıda da değinildiği üzere, zaman içerisinde, Protokol'e taraf olan devletlerin önemli bir bölümünün koyduğu çekinceleri geri çekmesi ile söz konusu riskli durum, büyük ölçüde ortadan kalkmıĢ olmaktadır. Biyolojik Silahlar Andlaşması, Ġkinci Dünya SavaĢı'ndan sonra, bir silah türünün tamamının yasaklanmasını sağlayan ilk uluslararası andlaĢmadır. Her ne kadar, AndlaĢma ile kimyasal silahlar hakkında kapsamlı yasak ve sınırlamalar getirilemedi ise de AndlaĢma'nın kabulü, imzası ve yürürlüğe girmesi üzerine kimyasal silahların yasaklanması ve ortadan kaldırılması ile ilgili önemli bir adımın atıldığı da bir gerçektir773. Gerçekten, AndlaĢma'da da, kimyasal silahların etkili bir biçimde yasaklanmasını her bir devletin kabul ettiği ve taraf devletlerin, bahsi geçen silahların geliĢtirilmesi, üretimi ve depolanması ile ilgili etkili tedbirlerin alınması için en erken tarihte bir anlaĢmaya varılabilmesi gayesiyle iyi niyetle müzakerelere devam etme kararlılığında olduğu ifade edilmiĢtir (madde IX). AndlaĢma'nın Gözden Geçirmesi Konferansları sonucunda kabul edilen Nihai Senetlerde sıkça tekrar edildiği üzere774, AndlaĢma'da yer alan yükümlülükler, 773 GOLDBLAT, p. 141. 774 Bahse konu Nihai Senet metinlerinin dökümü için bkz. http://www.unog.ch/80256EE600585943/ (httpPages)/92CFF2CB73D4806DC12572BC00319612?OpenDocument [29.11.2010]. 20.11-06. 12.2006 tarihleri arasında gerçekleĢtirilen, baĢlığı, Türkçe’ye, Altıncı Gözden Geçirme Konferansı Nihai Senedi (Final Document) olarak çevrilebilecek olan Nihai Senet metni için bkz. Sixth Reivew Conference of the States Parties to the Convention on the Prohibition of the Development, 283 genetik mühendisliği faaliyetleri neticesinde geliĢtirilen, biyolojik maddeler ve toksinler ile ilgili bilimsel ve teknik bütün ilerlemeleri ve buluĢları içine alacak Ģekilde yorumlanmalıdır775. Biyolojik Silahlar Andlaşması'nın güçlendirilmesi yolunda ilk giriĢimler, İkinci Gözden Geçirme Konferansı776 esnasında ortaya çıkmıĢtır. Konferans'ta birtakım güven ve güvenlik arttırıcı tedbirler üzerinde anlaĢmaya varılmıĢtır. 1991 yılında düzenlenen Üçüncü Gözden Geçirme Konferansı'nda777, bahsi geçen tedbirlere bazı ilaveler yapılmıĢtır. Ayrıca, hükümet uzmanlarının katılımıyla oluĢan bir ad-hoc komitenin kurulması ve Komite tarafından bilimsel ve teknik açıdan muhtemel doğrulama tedbirlerinin neler olabileceği konusunun araĢtırılarak ortaya konulması talep edilmiĢtir: 1993 yılında Komite tarafından sunulan Rapor778 metninde, tek baĢına veya birlikte uygulanabilecek birtakım tedbirlerin, yasaklanan faaliyetlerin izin verilenlerden ayrılarak, muğlaklıkları en aza indirilmesi vasıtası ile Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction (Geneva, 20 November – 8 December 2006): Final Document, BWC/CONF.VI/6, Geneva, 2006, eriĢim için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G07/600/30/PDF/G07 60030.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 775 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.unog.ch/80256EDD006B8954/(httpAssets)66E5525B50871 CAEC1257188003BDDD6/$file/BWC_Text_Additional_Understandings.pdf [29.11.2010]. 776 Ġkinci Gözden Geçirme Konferansı çalıĢmalarına eriĢim için bkz. http://www.opbw.org/ [29.11.2010]. 777 Üçüncü Gözden Geçirme Konferansı çalıĢmalarına eriĢim için bkz. http://www.opbw.org/ [29.11.2010]. 778 Rapor metni için bkz. Ad Hoc Group of Governmental Experts to Identify and Examine Potential Verification Measures from a Scientific and Technical Standpoint: Report, BWC/CONF.III/VEREX/9, Geneva, 1993, eriĢim için bkz. http://www.opbw.org/verex/docs/CONF III-VEREX-9.pdf [29.11.2010]. 284 Biyolojik Silahlar Andlaşması'nın uygulanmasına katkıda bulunulabileceği ifade edilmiĢtir779. Biyolojik araştırmalar bakımından, devletler arasında barıĢçıl amaçlarla teknik iĢbirliğinin sağlanması amacıyla nasıl bir ihracat rejiminin kurulması gerektiği konusu tartıĢmalara neden olmuĢtur: Kalkınmakta olan devletler, kendilerinin biyoteknolojiye ulaĢmasını engelleyen herhangi bir ayrımcı düzene karĢı olduklarını ifade etmiĢtir. GeliĢmiĢ olan devletler ise kendi ihracat kontrol standartlarını indirmeye yanaĢmamıĢtır780. Esasen, kanaatimizce, bahsi geçen anlaĢmazlık; AndlaĢma'ya ek olarak hazırlanan Protokol’ün yürürlüğe girmesini takiben, Protokol'e rağmen, bazı sanayileĢmiĢ devletler tarafından birtakım çift taraflı materyal ve teknolojilerin kimyasal veya biyolojik silahlanma programlarına aktarılmasını veya transfer edilmesini engellemeyi hedefleyen Avustralya Grubu'nun781 (the Australia Group / le Groupe d’Australie) faaliyetlerini bir güvenlik kontrolu unsuru olarak sürdürüp sürdürmeyeceğine iliĢkindir. AndlaĢma'nın uygulanmasını kolaylaĢtırmak açısından, taraf devletler bir araya geldikleri Gözden Geçirme Konferansları sonrasında bazı mutabakat metinleri ve anlaşmalar kabul ederek AndlaĢma'nın birtakım maddelerinde yer alan kuralların 779 Ad Hoc Group of Governmental Experts to Identify and Examine Potential Verification Measures from a Scientific and Technical Standpoint: Report, pp. 3-6. 780 GOLDBLAT, p. 142. 781 Avustralya Grubu hakkında bilgi için bkz. http://www.australiagroup.net/en/index.html [29.11.2010]. 285 ilgili devletler tarafından ne Ģekilde yorumlandığını ve nasıl uygulanacağını belirlemektedirler782. Her ne kadar Biyolojik Silahlar Andlaşması kapsamına giren tesis ve faaliyetlerin, doğrulama sürecinden geçebilmesi için, beyan edilmeleri gerekli ise de AndlaĢma'nın hazırlanması sırasında verili bir tesis veya faaliyetin beyan edilmesini tetikleyecek net kriterlerin neler olduğu konusunda bir anlaĢmaya varamamıĢlardır783. Konu ile ilgili anlaĢmazlık, geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan devletler arasında ortaya çıkmıĢtır: GeliĢmiĢ devletler, aralarında, sorumluluk bakımından bir fark gözetmeksizin tüm devletlerin, ilgili bütün tesisleri beyan etmesi gerektiği görüĢünü savunurken, geliĢmekte olan devletler bahse konu yükümlülüğün geliĢmiĢ devletlere yüklenmesi gerektiği görüĢünü savunmuĢtur784; zira, Biyolojik Silahlar Andlaşması kapsamına giren tesis ve faaliyetlerin en önemli bölümü söz konusu geliĢmiĢ devletlerin elinde bulunmaktadır. Devletler; yukarıda belirtilen beyanların iletilmesini takiben detaylı bir Ģekilde belirlenmiĢ doğrulama tedbirlerinin uygulanmasını kabul etseler de bahse konu doğrulama tedbirlerinin bir bölümünün ne Ģekilde uygulanacağı konusunda bir uzlaĢmaya varamamıĢlar; ayrıca, doğrulama tedbirleri ile ilgili Protokol'de yer alacak güvenlik tedbirleri hakkında AndlaĢma'da yer alan bazı terim ve kavramların 782 Söz konusu kurallar, AndlaĢma'yı kabul ederek kuralı koyan devletlerin, zaman içerisinde söz konusu kuralların ne Ģekilde uygulanmasını istediklerini anlayabilmek bakımından büyük bir öneme sahiptir. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.unog.ch/80256EDD006B8954/(httpAssets)/66E552 5B50871CAEC1257188003BDDD6/$file/BWC_Text_Additional_Understandings.pdf [29.11.2010]. 783 GOLDBLAT, pp. 140, 143 etc. 784 GOLDBLAT, p. 143. 286 tanımlarının ne Ģekilde yapılacağı, baĢka bir deyiĢle söz konusu kavram ve terimlerin nasıl anlaĢılacağı konusunda da birtakım uyuĢmazlıklar ortaya çıkmıĢtır. Sonuç olarak, AndlaĢma'nın doğrulanması ile ilgili Protokol üzerinde bir uzlaĢmaya varılamamıĢtır785. C. ABD VE SSCB ARASINDA KĠMYASAL SĠLAHLAR ANDLAġMASI 01.06.1990 tarihinde; baĢlığını, Türkçe’ye, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Arasında Kimyasal Silahların Yok Edilmesi ve Üretilmemesi ve Kimyasal Silahların Yasaklanması ile İlgili Çok Taraflı Andlaşmanın Yapılmasının Kolaylaştırılması Amacıyla Alınan Tedbirler Hakkında Andlaşma786 olarak çevirebileceğimiz bir andlaĢma imzalanmıĢtır. AndlaĢma, Silahsızlanma Konferansı'nda kimyasal silahların tamamen ve kapsamlı bir biçimde yasaklanması görüĢmelerine büyük bir ivme kazandırmakla birlikte hiçbir zaman yürürlüğe girmemiĢtir: AndlaĢma'nın yürürlük ile ilgili kuralına göre, silahların kontrolu andlaĢmalarının önemli bir kısmından farklı olarak AndlaĢma'nın taraflarca kabul edildiğine iliĢkin teyit belgelerinin taraflarca birbirlerine verildiği tarihte 785 GOLDBLAT, p. 144. 786 VaĢington’da, 01.06.1990 tarihinde imzalanan AndlaĢma (Agreement Between the United States of America and the Union of Soviet Socialist Republics on Destruction and Non-production of Chemical Weapons and on Measures to Facilitate the Multilateral Convention on Banning Chemical Weapons, Washington, 01.06.1990) metni için bkz. http://www.fas.org/nuke/control/bda/text/bda.htm [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında detaylı bir inceleme için bkz. GOLDBLAT, p. 147 etc.; LAVIEILLE, pp. 264-265. 287 AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesi öngörülmüĢtür (madde X, birinci fıkra). AndlaĢma'nın geçerlilik ve yürürlüğünün, Kimyasal Silahlar Andlaşması'nın yürürlüğe giriĢine bağlanmamıĢ olması dolayısıyla, böyle bir uluslararası andlaĢmanın yapılması için katkı sağlamayı hedefleyen taraf devletlerin samimiyetinin sorgulanmasına yol açabilecek niteliktedir (madde VI). SSCB ve ABD tarafından akdedilen AndlaĢma uyarınca, her iki devlet de kimyasal silah üretimini durduracak, sahip olduğu kimyasal silah sayısını birbiriyle aynı seviyeye çekecek ve doğrulama kontrolunun yapılabilmesi amacıyla gerekli olan tedbirlerin uygulanmasını kabul edecektir (madde I vd.). AndlaĢma'da öngörülen temel yükümlülük, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesini takiben kimyasal silah üretiminin tamamen durdurulmasıdır: AndlaĢma'nın tarafı olan devletler, sahip oldukları kimyasal silah stokunu 5 bin ton kimyasal maddeye indirmeyi kabul etmiĢtir787 (madde IV, birinci fıkra vd.). Yürürlüğe girmemiĢ olmakla birlikte, AndlaĢma'nın en dikkat çekici yönü, her iki “süper gücün” de kimyasal silahlardan tamamen vazgeçmek istememesinin belgelenmesi olmuĢtur788. Gerçekten, gerek taraf devletlerin kimyasal silah depolarının kısmen ortadan kaldırılması, gerekse taraf devletlerin Cenevre Protokolü’ndeki haklarını saklı tutmaları dikkat çekicidir. 787 Ancak, ABD ve SSCB, kimyasal silah üretimi için gerekli olan teknik kapasiteyi, herhangi bir sınırlama olmaksızın elinde bulundurmaya devam etmiĢtir. Her iki devletin anlayıĢının, eleĢtiriye hayli açık olmakla birlikte, devletlerin Cenevre Protokolu'na yaklaĢımları ile paralel olduğu görülmektedir. Nitekim, taraf devletler, Cenevre Protokolu'ndaki haklarını saklı tutmuĢlardır (madde IV, dokuzuncu fıkra). 288 Ele aldığımız AndlaĢma’nın kabulü ile; ABD ve SSCB'nin, kimyasal silahlar konusunda bir uluslararası andlaĢma yapılsa bile bahsi geçen çok taraflı uluslararası andlaĢmanın ne zaman tam ve kapsamlı bir Ģekilde uygulanabileceğine karar verme yetkisini elinde tutmak niyetinde olduğu ileri sürülmüĢtür789. KĠMYASAL SĠLAHLAR ANDLAġMASI D. Yukarıda değinildiği üzere, Biyolojik Silahlar Andlaşması, AndlaĢma'ya taraf olan devletlerin, kimyasal silahların geliĢtirilmesi, üretimi ve depolanması ile ilgili etkili tedbirlerin alınması amacıyla en erken tarihte bir anlaĢmaya varılabilmesi gayesiyle iyi niyetle müzakerelere devam etme kararlılığında olduğunu öngörmekteydi (madde IX). Maddede ifade edildiği üzere, yürütülen müzakereler neticesinde uzunca bir süre daha olumlu bir sonuç alınamamıĢtır. 1980 ve 1988 yılları arasında süren Irak Ġran SavaĢı'nda790 kimyasal silahların büyük ölçekte kullanılması neticesinde, Cenevre Protokolü’nün depoziteri olan Fransa tarafından Paris'te özel bir uluslararası konferansta toplanılması çağrısında bulunulmuĢtur: 07-11.01.1989 tarihleri arasında toplanan Paris Konferansı'nın Nihai 788 Gerçekten, kanaatimizce, taraf devletlerin, ayrı ayrı, beĢ yüz ton büyüklüğünde kimyasal silah deposunu elinde bulundurmak istemesini anlamak güçtür. 789 GOLDBLAT, p. 147. 790 Ġran Irak SavaĢı hakkında bilgi için bkz. ARMAOĞLU (2005), s. 773 vd. 289 Senedi'nde791, yüz ellinin üzerindeki devlet temsilcisi tarafından, kimyasal silahların tamamen ortadan kaldırılması suretiyle söz konusu silahların kullanımının önüne geçilmesi niyetinin ifade edildiği anlaĢılmaktadır792 (madde I). Nihai Senet'te, en kısa sürede kimyasal silahların geliĢtirilmesi, üretimi, depolanması ve kullanımının yasaklanması ve silahların yok edilmesi ile ilgili bir uluslararası andlaĢmanın yapılması konusunda bir zorunluluk bulunduğu da belirtilmiĢtir793 (madde III). Ancak, Konferans'ın, kimyasal silahların ortadan kaldırılması ve yasaklanması ile ilgili uluslararası andlaĢmanın hazırlanarak kabul edilmesi ile ilgili pratik açıdan pek az etkisi olduğu görülmektedir. Kimyasal silahların ortadan kaldırılması hakkında uluslararası andlaĢmanın müzakere edilmesi sürecinde, önderliğini Avustralya'nın yürüttüğü bir grup devlet794, biyolojik ve kimyasal silahlanmanın önüne geçebilmek amacıyla, bahse konu silahların üretiminde kullanılan birtakım nesnelerin ihracatı ile ilgili önlemler alınması için bir giriĢim baĢlatmıĢtır795,796. 791 Senedin gayri resmi metin için bkz. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DE3D81 E3FF931A25752C0A96F948260 [29.11.2010]. 792 GOLDBLAT, pp. 148-149. 793 GOLDBLAT, p. 149. 794 GRAHAM, pp. 30-31. 795 Yukarıda da değindiğimiz, Avustralya Grubu olarak anılan söz konusu devletler, ihracat kontroluna tabi olan kimyasal maddelerin, biyolojik maddelerin ve toksinlerin bir listesini hazırlamıĢ ve Ģirketler veya bireyler tarafından, devletlerce oluĢturulan kontrol mekanizmasının etrafından dolanılmasının önüne geçilmesi amacıyla bazı tedbirlerin uygulanmasını kabul etmiĢlerdir. Bkz. http://www. australiagroup.net/en/index.html [29.11.2010]. 796 1991 ve 1992 yıllarında; Arjantin, Brezilya, ġili arasında imzalanan bir uluslararası andlaĢma ve ayrıca, Bolivya, Kolombiya, Ekvador, Peru ve Venezuela tarafından kabul edilen bir deklarasyon ile; 290 1991 yılında, ABD, kimyasal silah sahibi tüm devletlerin katıldığı, çok taraflı bir kimyasal silah andlaĢması akdedilene değin, sahip olduğu kimyasal silah797 deposu ile ilgili beĢ yüz ton sınırını korumaya devam edeceğini beyan etmiĢtir. GeliĢme üzerine hız kazanan görüĢmeler neticesinde, 1992 yılında, Silahsızlanma Konferansı'nda, kimyasal silahların yasaklanmasını öngören uluslararası andlaĢma metni hazırlanarak kabul edilmiĢtir: “Kimyasal maddeler”, “doğrulama tedbirleri” ve “gizlilik” ile ilgili Ekler798 ile birlikte, AndlaĢma metni, 47. oturumda, 1992 yılında, BM Genel Kurulu tarafından, 39 sayılı Karar799 ile kabul edilmiĢtir. Resmi adı ile, Kimyasal Silahların Geliştirilmesinin, Üretiminin, Stoklanmasının ve Kullanımının Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili Sözleşme800, altmıĢ beĢinci onay bahsi geçen devletlerin, Latin Amerika ve Karayipler bölgesinde kimyasal silahları elde bulundurmayı veya kimyasal silahlara sahip olmayı, kimyasal silahları geliĢtirmeyi, üretmeyi veya depolamayı yasakladığı ifade edilmiĢ; keza, Hindistan ve Pakistan arasında 1992 yılında imzalanan bir ortak deklarasyon metnine göre, her iki devletin de kimyasal silah geliĢtirmeyi, üretmeyi veya bir diğer Ģekilde bunları edinmeyi kendi aralarında yasakladığı ve söz konusu silahları kullanmamayı ve hiç kimseyi, kendi aralarında yasakladıkları faaliyetleri yürütmeye teĢvik etmeyeceklerini, kıĢkırtmayacaklarını ve hiç kimseye yasaklanan faaliyetler konusunda yardım etmeyeceklerini birbirlerine taahhüt ettikleri belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 149. 797 Örnek için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 286-287. 798 Söz konusu Ekler; sırasıyla, “Kimyasal Maddelerle Ġlgili Ek” (Annex on Chemicals / Annexe sur les produits chimiques), “Uygulama ve Doğrulama Eki” (Annex on Implementaion and Verification / Annexe sur l'application de la Convention et la Verification), “Gizli Bilgilerin Korunması ile Ġlgili Ek”tir (Annex on the Protection of Confidential Information / Annexe sur la protection de l'information confidentielle). ÇalıĢmamızda, söz konusu Ekleri, ayrı ayrı ilgili oldukları konuyu özel olarak belirterek ifade edeceğiz. 799 30.11.1992 tarihli, 39 sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLU TION/GEN/NR0/024/06/IMG/NR002406.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 800 Kısaca, “Kimyasal Silahlar AndlaĢması” olarak anabileceğimiz, 13.01.1993 tarihinde, Paris'te imzaya açılan AndlaĢma'nın (Convention on the Prohibition of the Development, Production, Stockpiling and Use of Chemical Weapons and on Their Destruction, Paris, 13.01.1993 / la 291 belgesinin, AndlaĢma'nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri'ne teslimini takip eden yüz sekseninci gün olan 29.04.1997 tarihinde, sınırsız süreli olarak yürürlüğe girmiĢtir (maddeler XXIII, XXI ve XVI, birinci fıkra). AndlaĢma'da değiĢiklik yapılabilmesi, taraf devletlerden birinin değiĢiklik önerisini AndlaĢma ile kurulan Örgüt'ün Genel Müdürü'ne801 (Director-General / le Directeur général) iletmesi sonrasında Genel Müdür tarafından diğer bütün taraf devletlere iletilmesi üzerine taraf devletlerin en az üçte birinin teklifi ile toplanacak DeğiĢiklik Konferansı'nda taraf devletlerin yarıdan bir fazlasının olumlu oyu ve olumlu oy kullanan devletlerin tamamının onay belgelerini depozitere sunmasına bağlıdır (madde XV). AndlaĢma'nın Eklerine iliĢkin değiĢiklik önerileri; öneriler idari veya teknik konulara iliĢkin ise özel bir usule tabidir (madde XV, dördüncü fıkra vd.). Ancak, “gizlilik” ile ilgili Ek ve “doğrulama” ile ilgili Ek’in bazı hükümleri, bahsi geçen değiĢiklik usulünden istisna tutulmuĢtur (madde XV, dördüncü fıkra). AndlaĢma'dan çekilmek mümkündür. Çekilme ile ilgili kurala göre, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olayların kendi yüksek Convention sur l'interdiction de la mise au point, de la fabrication, du stockage et de l'emploi des armes chimiques et sur leur destruction, Paris, 13.01.1993) metni için bkz. http://www.opcw.org/index.php?eID=dam_frontend_push&docID=6357 [29.11.2010]; http://www. state.gov/www/global/arms/treaties/cwctext.html [29.11.2010]. Türkiye'nin AndlaĢma'ya taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa. gov.tr/detay.aspx?5861 [29.11.2010]. AndlaĢma'nın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr //files.ashx?1561 [29.11.2010]. AndlaĢma'nın genel olarak değerlendirmesi için bkz. LAVIEILLE, pp. 265-287; CROFT, pp. 151155. Ayrıca bkz. LEVI, O'HANLON, p. 148. 801 AndlaĢma'nın Türkçe resmi çevirisinde “Genel Direktör” olarak adlandırılmaktadır. 292 menfaatlerine halel getirdiğinden bahisle, taraf devletlerden biri, egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak AndlaĢma'dan çekildiğini depozitere, diğer taraf devletlere, BM Güvenlik Konseyi'ne ve AndlaĢma ile kurulan Örgüt'ün Yönetim Kurulu'na802 doksan gün önceden beyan edebilir (madde XVI, ikinci fıkra). AndlaĢma'ya göre, AndlaĢma'dan çekilen devletler yönünden Uluslararası Hukukun AndlaĢma'nın konusu ile ilgili kuralları, özellikle Cenevre Protokolü uygulanmaya devam edecektir803 (madde XVI, üçüncü fıkra). Ġsrail ve Burma AndlaĢma'yı imzalamıĢ olmakla birlikte, henüz AndlaĢma'yı onaylayarak yürürlüğe sokmamıĢtır804. AndlaĢma'yı henüz imzalamamıĢ olan devletler arasında; Angola, Mısır, Somali ve Suriye bulunmaktadır805. Kimyasal Silahlar Andlaşması'nda, AndlaĢma ile ilgili bazı kavramların tanımlarına yer verilmiĢtir (madde II). Tanımlara göre, kimyasal silahlar (chemical weapons / les armes chimiques), bir arada veya ayrı ayrı, toksik kimyasal maddeler ve bunların hammaddelerini (AndlaĢma ile yasaklanmayan amaçlar için kullanımlar haricinde, tip ve miktarları amaç için uygun olduğu sürece), toksik kimyasal 802 AndlaĢma'nın Türkçe resmi çevirisinde “Yürütme Konseyi” olarak ifade edilmektedir. 803 Böyle bir kural kabul edilmeseydi bile, kanaatimizce, günümüz itibariyle sonuç farksız olurdu. Zira, yukarıda belirttiğimiz üzere, Cenevre Protokolu’nda öngörülen yasağın, bir uluslararası örf ve adet kuralı olduğu kabul edilmektedir. 804 Ayrıntılı bilgi ve taraf devletlerin listesi için bkz. http://disarmament.un.org/TreatyStatus.nsf [29.11.2010]. 805 Bkz. http://disarmament.un.org/TreatyStatus.nsf [29.11.2010]. Literatürde; Mısır ve Suriye'nin kimyasal silah sahibi olduğu ifade edilmektedir. Bahse konu devletlerin, siyaseten, Kimyasal Silahlar Andlaşması'na taraf olmak için Ġsrail'in Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmasını Ģart koĢtuğu belirtilmiĢtir. Bkz. CROFT, p. 153. 293 maddeler ve öncülerinin toksik özellikleri nedeniyle ölüm veya bir diğer zarara yol açması amacıyla özel olarak tasarlanan savaĢ mühimmatını, doğrudan doğruya savaĢ mühimmatının kullanımı ile ilgili olarak tasarlanan herhangi bir ekipmanı ifade etmektedir (madde II, birinci fıkra). Toksik kimyasal maddeler806 (toxic chemicals / les produits chimiques toxiques), yaĢam süreçleri üzerindeki kimyasal etkileri nedeniyle insanlara veya hayvanlara ölüm, geçici sakatlık veya kalıcı hasar verebilen kimyasal maddelerdir: Bahsi geçen niteliklere sahip olan tüm kimyasal maddeler, toksik kimyasal madde olarak kabul edilecektir (madde II, ikinci fıkra). Söz konusu kimyasal maddelerin hangileri olduğu, “kimyasal maddeler” ile ilgili Ek'te belirlenmiĢtir. Ek'te; AndlaĢma kapsamına giren kimyasal maddelerin nitelikleri belirtilmiĢ, ayrıca AndlaĢma kapsamına giren maddelerin belirlenebilmesi amacıyla birtakım yönerge ve tablolar kabul edilmiĢtir807. AndlaĢma'ya göre, öncüler808 (precursors / les précurseurs), toksik kimyasal maddelerin üretiminin herhangi bir safhasında kullanılan reaktanlardır809 (madde II, üçüncü fıkra). Ġkili veya çok parçalı bir kimyasal sistemin esas bileĢeni de öncü olarak adlandırılmaktadır. İkili veya çok 806 807 AndlaĢma'nın Türkçe’ye resmi çevirisinde “zehirli kimyasal madde” tabiri kullanılmaktadır. Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/cwc/cwcann1.html [29.11.2010]. Kimyasal silahlar ile ilgili diğer önemli tanımlara gelince; eski kimyasal silahlar (old chemical weapons / les armes chimiques anciennes) deyimi ile; 1925 yılından önce üretilmiĢ kimyasal silahlar, 1925 ve 1946 yılları arasında üretilmiĢ ve fakat kimyasal silah olarak kullanılamayacak derecede bozulmuĢ kimyasal silahların kastedildiği belirtilmiĢtir (madde II, beĢinci fıkra ve “kimyasal maddeler” ile ilgili Ek, Dördüncü Bölüm (B)). Keza, AndlaĢma'da yer alan tanıma göre, terkedilmiş kimyasal silahlar (abandoned chemical weapons / les armes chimiques abandonnées), 01.01.1925 tarihinden sonra bir diğer devletin ülkesinde, ilgili devletin rızası olmaksızın, terkedilmiĢ halde bulunan kimyasal silahlardır (madde II, altıncı fıkra). 808 AndlaĢma'nın Türkçe’ye resmi çevirisinde “prekürsör” tabiri kullanılmaktadır. 809 Reaktan; kimyasal reaksiyona dahil olan bir molekül veya reaktant olarak da kullanılmaktadır. 294 parçalı bir kimyasal sistemin esas bileşeni (key component of binary or multicomponent chemical systems / le composant clé d'un système chimique binaire ou à composants multiples) ise; bir nihai ürünün toksik özellikleri hakkında karar verebilmek için en önemli role sahip olan ve ikili veya çok parçalı bir kimyasal sistemin diğer bileĢenleri ile hızlıca iliĢki kurabilen öncü olarak tanımlanmıĢtır (madde II, dördüncü fıkra). Kimyasal silah üretim tesisi (chemical weapons production facility / l'installation de fabrication d'armes chimiques) ise; 01.01.1946 tarihinden sonra herhangi bir zamanda; bir ekipmanın iĢletilmesi sırasında materyal akıĢının, “kimyasal maddeler” ile ilgili Ekte belirtilen herhangi bir kimyasal maddeyi veya bir taraf devlet ülkesinde veya bir taraf devletin egemenliğinde veya kontrolu altındaki bir baĢka alanda, bir tondan fazla miktarda bulunan, AndlaĢma ile yasaklanmayan amaçlarla kullanılma olanağı bulunmayan, sadece kimyasal silah yapımında kullanılmaya elveriĢli olan herhangi bir kimyasal maddeyi içeren kimyasal madde üretim aĢamasının bir parçası olarak veya inter alia, “kimyasal maddeler” ile ilgili Ekte belirtilen herhangi bir kimyasal maddenin dolumu amacıyla dizayn edilmiĢ, üretilmiĢ veya kullanılmıĢ bir ekipman veya bir bina anlamında kullanılmaktadır (madde II, sekizinci fıkra)810. Kimyasal Silahlar Andlaşması’nın ortaya çıkıĢ sürecindeki geliĢmeler dikkate alındığında, söz konusu süreçte, bitkilere karşı kullanılan, baĢka bir deyiĢle bitkileri hedef alan silahların da kimyasal silahlar kapsamında değerlendirildiği görülmektedir. Ancak, AndlaĢma'da belirlenen silahlar ile ilgili önemli bir belirsizlik bulunmaktadır. Nitekim, AndlaĢma, kimyasal silahları tanımlarken, insanlara veya 810 AndlaĢma, nelerin kimyasal silah üretim tesisi tanımı kapsamına girmediğini de sıralamıĢtır (madde II, sekizinci fıkranın b bendi). 295 hayvanlara zarar veren toksik kimyasal maddeleri esas almıĢtır. Bitkilere zarar veren, bitkileri hedef alan kimyasal maddeler ile ilgili ibareler, AndlaĢma'nın yalnızca Dibace bölümünde (yedinci paragraf) yer almaktadır811. Esasen, Cenevre Protokolü’nün bitkilere zarar veren silahlara uygulanması genel geçer bir biçimde kabul edilmemekte, bazı devletler tarafından reddedilmektedir. Bitkilere verilen zararlara uygulanacak kuralların tespitinde, göz önünde bulundurulması gereken ve 1997 yılında kabul edilen Çevresel Değişiklik Andlaşması’nın, söz konusu silahların tamamını değil, özellikle, bir bölgedeki ekolojik dengeyi bozmak amacıyla, geniş ölçekte kullanılan, uzun süreli ve ağır etkileri olan silahları yasakladığı görülmektedir (madde I vd.). Andlaşma ile yasaklanmayan amaçlar; endüstriyel, zirai, ilmi, tıbbi, eczacılığa ait amaçlar veya koruma amacı veya kimyasal silahların veya kimyasalların toksik özelliklerini savaĢ yöntemi olarak kullanma amacı dıĢındaki askeri amaçlar veya mahalli toplumsal olaylara müdahaleler dahil olmak üzere, kimyasal maddelerin yerel kullanımı amacını ifade etmektedir (madde II, dokuzuncu fıkra). Toplumsal olaylara müdahale için kullanılan kimyasal madde (riot control agent / l'agent de lutte antiémeute) ise; AndlaĢma'ya ekli listelerde yer almayan, insan duyularının hasar görmesini sağlayan veya insanların hareket etmesini engelleyen, etkileri, kendisine maruz kalındıktan sonra kısa bir süre içerisinde geçen kimyasal maddeler olarak tanımlanmıĢtır (madde II, yedinci fıkra). AndlaĢma'ya eklenen, toksik kimyasal madde ve öncülerinin listesi sayesinde AndlaĢma'nın ve ilgili doğrulama tedbirlerinin uygulanmasının kolaylaştırılması 811 Kanaatimizce, haklı olarak, burada yapılan atfın yetersiz olduğu belirtilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 151. 296 hedeflenmiĢtir812. Birinci listede; kimyasal silah olarak geliĢtirilen, üretilen, depolanan veya kullanılan kimyasal maddeler, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile bağdaĢmayacak derecede, yasaklanan faaliyetlerde kullanılmalarına iliĢkin yüksek bir olasılık bulunan kimyasal maddeler ve yasaklanmayan faaliyetlerde kullanılmaları olasılığı düĢük veya hiç olmayan kimyasal maddeler yer almaktadır813. İkinci listede; kimyasal silah olarak kullanılmaya müsait, ölümcül veya sakatlayıcı, toksik etkiye sahip olan kimyasal maddeler; kısmen ikinci listede ve ayrıca birinci listede yer alan kimyasal maddelerin üretiminde kimyasal reaksiyonun son aĢamasında öncü olarak kullanılabilecek maddeler ile üretim açısından büyük önem taĢıyan kimyasal maddeler bulunmaktadır814. Üçüncü listede, diğer listelerde yer almayan ve kimyasal silah olarak geliĢtirilen, üretilen, depolanan ve kullanılan kimyasal maddeler; ölümcül, sakatlayıcı veya diğer özellikleri itibariyle kimyasal silah olarak kullanılma olasılığı bulunan toksik kimyasal maddeler ve birinci liste veya kısmen ikinci listede yer alan kimyasal maddelerin üretiminde oynadığı rol 812 Nitekim, söz konusu listedeki madde ve öncüler örnek olarak sayılmıĢtır (madde II, birinci fıkranın a bendi). 813 Birinci listede yer alan maddelerin, AndlaĢma'da yasaklanmayan faaliyetler ile uğraĢan, küçük çaplı tek bir tesiste üretilen yılda bir ton haricinde tamamı yok edilmelidir (madde I, dördüncü fıkra ve madde II, sekizinci fıkra). 814 Ġkinci listede yer alan maddeler, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini takip eden üç yıl içerisinde AndlaĢma'ya taraf olmayan devletlere transfer edilemeyecektir. Ġzin verilen transferlerde ise son kullanıcı sertifikası düzenlenmek zorundadır (madde I, birinci fıkranın a bendi; madde III ve “doğrulama” ile ilgili Ek, Bölüm VII, madde XXXI vd.). 297 itibariyle önemli olan kimyasal maddeler ve AndlaĢma'da yasaklanmayan amaçlarla büyük ticari miktarlarda üretilmeye müsait kimyasal maddeler yer almaktadır815. Öncelikle kimyasal savaĢın önüne geçebilmek amacıyla, Kimyasal Silahlar Andlaşması; kimyasal silahların geliĢtirilmesini, üretilmesini veya diğer yollarla edinilmesini, söz konusu silahların depolanmasını veya elde bulundurulmasını, herhangi bir kimseye doğrudan veya dolaylı olarak transfer edilmesini yasaklamaktadır816 (madde I, birinci fıkranın a bendi). AndlaĢma, kimyasal silahların kullanımını kayıtsız ve koĢulsuz olarak yasakladığı gibi böyle bir kullanım için askeri hazırlık içine girmek dahi yasaklanmıĢtır (madde I, birinci fıkranın b ve c bentleri). Yasaklanan faaliyetler konusunda taraf devletlerin hiçbiri, hiç kimseye yardımda bulunamaz, hiç kimseyi teĢvik veya tahrik edemez (madde I, birinci fıkranın d bendi). AndlaĢma uyarınca, toplumsal olaylara müdahale amacı taşıyan kimyasal maddeler savaĢ yöntemi olarak kullanılmamalıdır (madde I, beĢinci fıkra). Diğer kimyasal maddelere uygulanan ağır tedbir ve yaptırımlar bahsi geçen kimyasal maddeler bakımından öngörülmemiĢtir. Böyle bir boĢluğun, belki de en önemli nedeni, birtakım devletlerin (bu arada ABD'nin), söz konusu maddelerin kullanımını meĢru kılan bazı haller olabileceğini, örneğin, savaĢ zamanında hayat kurtarmak için kullanılabileceğini kabul etmesidir: Bazı devletler ise, kanaatimizce haklı olarak, 815 “Doğrulama” ile ilgili Ek uyarınca; üçüncü listede yer alan bu kimyasal maddeler, yılda otuz tondan fazla üretiliyor ise beyan edilmelidir (Bölüm VIII, madde III). Ġki yüz tondan fazla üretim yapan tesislerin düzenli bir biçimde doğrulama tedbirlerine tabi olması gerekmektedir (Bölüm VIII, madde XIII vd.). 816 Ayrıca bkz. http://www.opcw.org/chemical-weapons-convention/ [29.11.2010]. 298 hemen yukarıda anılan kuralı, toplumsal olaylara müdahalelerde kullanım amacı taĢıyan gözyaĢı gazı ve benzeri gazların sadece taraf devlet ülkesinde kanunların icrası amacıyla kullanılabileceğini kabul etmektedir817. AndlaĢma'da yasaklanmayan amaçların gerçekleĢtirilmesi (madde VI) için, Kimyasal Silahlar Andlaşması'nda yer alan kuralların uygulanmasında, taraf devletlerin ekonomik veya teknolojik yönden geliĢmeleri ve kimyasal faaliyetlerde uluslararası iĢbirliğinin arttırılması gerekleri göz önünde bulundurulmalıdır (madde XI). Taraf devletler, AndlaĢma'da yasaklanmayan amaçlar çerçevesinde, kimyasal silahlardan korunmak için araĢtırma geliĢtirme, üretim, edinim, transfer veya tedbirler ile ilgili faaliyetlerde bulunabilir (madde X). Yukarıda, silahların kontrolu ile ilgili geliĢmelerin ele alındığı bahislerde değinildiği üzere, Soğuk SavaĢ'ın son yıllarında ve takiben kabul edilen silahların kontrolu andlaĢmalarında en belirgin unsur, uluslararası kontroldür. Nitekim, Kimyasal Silahlar Andlaşması'nda da, AndlaĢma'nın konu ve gayesinin gerçekleĢmesinin sağlanması, uluslararası doğrulama ile ilgili olanlar dahil olmak üzere, AndlaĢma hükümlerinin mükemmelen uygulanması ve taraf devletler arasında fikir alıĢ veriĢi ve iĢbirliğini sağlamak amaçlarıyla merkezi Lahey olan, Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü kurulmuĢtur (madde VIII, birinci fıkra). Örgüt'e bütün taraf devletler üyedir818. Taraf devletlerin hiçbiri, Örgüt üyeliğinden çıkarılamaz (madde VIII, ikinci fıkra). Örgüt'ün organları, Taraf 817 GOLDBLAT, p. 151. 818 Her bir taraf devlet, AndlaĢma'da öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmek amacıyla, Örgüt ve diğer devletler ile irtibat noktası iĢlevini görmek üzere bir Ulusal Otorite belirlemelidir (madde VII, dördüncü fıkra). 299 Devletler Konferansı (the Conference of the States Parties / la Conférénce des états parties), Yönetim Kurulu (the Executive Council / le Conseil exécutif) ve Teknik Sekreterya'dır (the Technical Secretariat / le Secrétariat technique) (madde VIII, dördüncü fıkra). AndlaĢma'da öngörülen doğrulama tedbirlerini Örgüt yerine getirecektir (madde VIII, birinci, üçüncü ve dördüncü fıkralar vd.). Örgüt, doğrulama tedbirlerini yerine getirirken, amaçlarını zamanında ve etkin bir biçimde yerine getirebilmek için, taraf devletlere mümkün olan en az müdahalede bulunacağından (madde VIII, beĢinci fıkra), Örgüt'ün, AndlaĢma'nın “gizlilik” ile ilgili Ekine titizlikle uyması gerekmektedir. Örgüt, tedbirlerin uygulanması için bilim ve teknolojideki ilerlemelerden faydalanacaktır819 (madde VIII, altıncı fıkra). Örgüt'ün gelirlerini taraf devletlerin katkıları oluĢturmaktadır (madde VIII, yedinci fıkra). Taraf devletlerin her biri, AndlaĢma'da öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmek amacıyla almıĢ olduğu tedbirleri ve kabul ettiği teĢrii ve idari düzenlemeleri Örgüt'e bildirmelidir (madde VII, beĢinci fıkra). Keza, her bir taraf devlet, Örgüt'ün bütün faaliyetlerinde Örgüt ile iĢbirliği yapacak ve özellikle Teknik Sekreterya'ya yardımda bulunacaktır (madde VII, yedinci fıkra). AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini (29.04.1997) takip eden otuz gün içerisinde her bir taraf devletin, kendi ülkesi, egemenliği veya kontrolu altında bulunan alanlarda yer alan kimyasal silahları ve kimyasal silah üretim tesislerini ve bahse konu silah ve tesisleri ortadan kaldırmak amacıyla uygulanacak programı, bazı diğer tesisleri, eski kimyasal silahlarını, toplumsal olaylara müdahale amacıyla 819 Kanaatimizce, yukarıda belirtilen son kural, doğrulama tedbirlerinin uygulanmasında özellikle yeni teknolojilerin kullanımı bakımından büyük bir önem taĢımaktadır. 300 kullanılacak kimyasal maddeleri Örgüt'e beyan etmesi gerekmektedir (maddeler III ve VI, yedinci fıkra). AndlaĢma'da öngörülen doğrulama tedbirleri söz konusu beyanlar esas alınarak Örgüt tarafından uygulanacaktır (maddeler IV, V ve madde VIII, beĢinci fıkra; “doğrulama” ile ilgili Ek). AndlaĢma'nın bir devlet yönünden yürürlüğe girmesini takiben en geç iki yıl içerisinde, bahse konu devlet tarafından kimyasal silahların ortadan kaldırılması faaliyetine baĢlanmalı; takip eden, en geç on yıl içerisinde ilgili devletin bütün kimyasal silahlarını ortadan kaldırmıĢ olmalıdır (madde IV, altıncı fıkra). “Doğrulama” ile ilgili Ek uyarınca, söz konusu süre, on beĢ yılı aĢamaz820. Kendi ülkesinde, egemenliği veya kontrolu altındaki herhangi bir alanda bir başka devlete ait olan bir kimyasal silah bulunduran bir devlet, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesini takip eden bir yıl içerisinde söz konusu kimyasal silahların ortadan kaldırılmasını sağlamalı; baĢarılı olamadığı takdirde Örgüt kanalıyla yardım talebinde bulunmalıdır (madde IV, on birinci fıkra). Eski kimyasal silahlar veya terkedilmiş kimyasal silahlar AndlaĢma'nın lafzına uygun ve konu ve gayesi ile bağdaĢmakla birlikte çevre açısından çok büyük bir tehdit oluĢturmaktadır821. 820 Bir defalığına, ilgili devletin talebi üzerine Yönetim Kurulu'nun tavsiyesi üzerine Taraf Devletler Konferansı tarafından on yıllık sürenin beĢ yıl daha uztılmasına karar verilebilir (“doğrulama” ile ilgili Ek, Bölüm IV (A), maddeler XX-XXIII). AĢağıda değinileceği üzere, AndlaĢma'nın en can alıcı yönlerinden bir tanesi, birinci listede yer alan kimyasal madde ve öncülerin ortadan kaldırılması faaliyetinin her halde on yılda tamamlanmasının öngörülmüĢ olmasıdır. 821 Söz konusu tehdidin bertaraf edilmesi için devletler arasında iĢbirliğine gidilmesine iliĢkin ilgi çekici bir örnek bulunduğu ifade edilmiĢtir: Buna göre, 1999 yılında, Japonya ve Çin’in; bahse konu çevresel riskleri ortadan kaldırmak amacıyla, Ġkinci Dünya SavaĢı'nda Japonya'nın Çin'de depoladığı 301 Örgüt'ün elindeki kayıtlara göre, AndlaĢma'ya uygun olarak beyan edilen kimyasal silahların toplamı yaklaĢık 70 bin tondur822. Ayrıca, beyan edilen kimyasal silahları barındıran toplam konteyner ve mühimmat sayısı toplamı yaklaĢık 8,6 milyondur. Keza, Örgüt'ün verilerine göre, taraf devletler tarafından toplam 5 bin dört yüz elli kimyasal üretim tesisi beyan edilmiĢ, söz konusu tesislerde toplam bin sekiz yüz altmıĢ iki inceleme yapılmıĢtır. Ġncelemeye alınan toplam tesis sayısı bin yüz üçtür823. Yukarıda da değinildiği üzere, AndlaĢma uyarınca, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesi ile birlikte kimyasal silah üretim tesisleri çalıĢmayı durdurmalı ve takip eden doksan gün içerisinde bütün kimyasal silah üretim tesisleri kapatılmalıdır (madde V, yedinci fıkra vd.). Tesislerin ortadan kaldırılmasına en geç bir yıl içerisinde baĢlanılmalı ve toplamda on yıl içerisinde ortadan kaldırılma faaliyeti tamamlanmalıdır (madde V, sekizinci fıkra). Söz konusu sürenin en fazla beĢ yıl uzatılması mümkündür. AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarih dikkate alınacak olur ise olağan sürenin 29.04.2007 tarihinde dolduğu görülmektedir824. BeĢ yıllık süre uzatımı ile birlikte, henüz ortadan kaldırma faaliyetini tamamlamamıĢ olan devletlerin 2012'ye kadar süresi bulunmaktadır. Ancak, örneğin Rusya, Kimyasal kimyasal silahların ortadan kaldırılması hakkında bir uluslararası andlaĢma kabul ettiği ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 153. 822 Bkz. http://www.opcw.org/our-work/non-proliferation/ [29.11.2010]. 823 Bkz. http://www.opcw.org/our-work/non-proliferation/ [29.11.2010]. 824 Nitekim, Örgüt rapor ve çalıĢmalarında da esasen bu tarih dikkate alınarak bir program yapılmıĢtır. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://www.opcw.org/index.php?eID=tx_cms_showpic&file=fileadmin%2FOP CW%2FVER%2FCDB%2FCW_destruction_timelines_EIF.png&width=800m&height=600m&body Tag=%3Cbody%20style%3D%22margin%3A0%3B%20background%3A%23fff%3B%22%3E&wra p=%3Ca%20href%3D%22javascript%3Aclose%28%29%3B%22%3E%20%7C%20%3C%2Fa%3E& md5=d239fdfe9cfe3939affab9d9d9523a67. [29.11.2010]. 302 Silahlar Andlaşması'nda yer alan yükümlülüklerini süresinde yerine getiremeyeceğini açıklamıĢtır. Bunun üzerine, ABD ve bazı diğer devletler, Rusya ile yaptıkları andlaĢmalar uyarınca Rusya'ya yardımcı olmaya karar vermiĢtir825. Arnavutluk, Hindistan, Libya, Rusya, Kuzey Kore ve ABD, AndlaĢma uyarınca kimyasal silah sahibi olduğunu beyan etmiĢtir: ABD, Rusya ve Libya'nın kimyasal silahları ve tesisleri ortadan kaldırma faaliyetleri halen devam etmektedir826. Rusya'nın kimyasal silahları ve kimyasal silah üretim tesislerini (AndlaĢma'daki diğer yükümlülükleri ile birlikte) ortadan kaldırması, bahse konu ortadan kaldırma faaliyetini yürütmesi ve zamanında sona erdirmesi, yaĢadığı mali zorluklar nedeniyle oldukça zor görünmektedir. Keza, ABD de çevreye verilecek zararlar nedeniyle kimyasal silahları ortadan kaldırma faaliyetlerini yürütmede oldukça yavaĢ davranmakta ve öngörülen sürede AndlaĢma'dan doğan yükümlülüklerini yerine getirmesini zorlaĢtırmaktadır. Dolayısıyla, genel olarak, bugün itibariyle, kimyasal silahların dünya üzerinde tamamen ortadan kaldırılmıĢ olduğu söylenemez. AndlaĢma'dan doğan yükümlülüklerin uygulanması neticesinde, kimyasal silahların tamamen ortadan kaldırılması 29.04.2012 tarihinde gerçekleĢmiĢ olmalıdır. Öngörülen tarihte bile anılan devletlerin kimyasal silah ve üretim 825 826 Bkz. http://www.armscontrol.org/act/2006_05/CWC2012 [29.11.2010]. Irak, AndlaĢma'yı 13.01.2009 tarihinde imzalamıĢ ve AndlaĢma, Irak yönünden 12.02.2009 tarihinde yürürlüğe girmiĢtir. Bildiğimiz kadarıyla, Irak tarafından böyle bir beyanda bulunulmamıĢtır. Ancak, Irak'ın kimyasal silah sahibi olduğunun bilindiği ve Irak'ın söz konusu kimyasal silahları ortadan kaldırma faaliyetlerine halen devam ettiği ifade edilmiĢtir. Genel bilgi için bkz. http://www. armscontrol.org/factsheets/cwcglance [29.11.2010]. 303 tesislerini tamamen ortadan kaldırmasının fiilen mümkün olmadığı ifade edilmiĢtir827. AndlaĢma ile, kimyasal silah üretim tesislerinin geçici olarak faaliyet göstermesine imkan tanınmıĢtır. Ancak, söz konusu tesisler sadece kimyasal silahların ortadan kaldırılması amacı ile faaliyet gösterebilir. Faaliyetin tamamlanmasının ardından, AndlaĢma'nın yürürlüğe girmesini takip eden on yıllık süreyi aĢmadan tesislerin de ortadan kaldırılması gerekmektedir. Keza, istisnai bazı hallerde, bir kimyasal üretim tesisinin AndlaĢma'da yasaklanmayan amaçlarla faaliyet gösterebilmesi de mümkündür. Ancak, istisnadan yararlanmak için ilgili tesisin, faaliyet göstermesini zorlayan bir neden bulunması ve ilgili devletin Örgüt'ten talepte bulunması zorunludur. Tesisin böylece faaliyet gösterebilmesi, Taraf Devletler Konferansı'nın olumlu kararına ve doğrulama ile ilgili tedbirlerin ne Ģekilde uygulanacağını tespit etmesine bağlıdır (madde V, on üçüncü fıkra). Kimyasal silahların ve kimyasal silah üretim tesislerinin ortadan kaldırılması da dahil olmak üzere, AndlaĢma'dan kaynaklanan yükümlülüklerin yerine getirilmesi esnasında, her bir taraf devlet, en büyük önceliği, can güvenliğinin sağlanmasına ve çevrenin korunmasına verecektir (madde VII, üçüncü fıkra). AndlaĢma'dan doğan yükümlülüklerin yerine getirilmesi konusunda, her bir taraf devlet, kendi iç hukukuna göre en uygun tedbirleri almakla ve gerekli düzenlemeleri yapmakla mükellef tutulmuĢtur (madde VII, birinci fıkra). Dolayısıyla, taraf devletlerin, kendi ülkeleri, egemenlikleri veya kontrolleri altında bulunan bir alanda AndlaĢma'da yasaklanan eylemlerin yapılmasını önlemek ve cezalandırmak ve Uluslararası Hukuka uygun olarak, kendi 827 Aynı yönde bkz. GOLDBLAT, p. 154; CROFT, p. 153. 304 tabiyetinde olan gerçek kiĢi vatandaĢlarını, yasaklanan eylemleri nerede gerçekleĢtirmiĢ olursa olsun cezalandırmak zorundadır828 (madde VII, birinci fıkra). Kimyasal Silahlar Andlaşması'nın hiçbir kuralının, taraf devletlerin Cenevre Protokolü veya Biyolojik Silahlar Andlaşması'nda öngörülen yükümlülüklerini sınırlamayacağı veya ortadan kaldırmayacağı kabul edilmiĢtir (madde XIII). Söz konusu kural ile yukarıda da değinildiği üzere, Kimyasal Silahlar Andlaşması'na taraf olan devletler bakımından, bakteriyolojik, baĢka bir deyiĢle biyolojik silahların bazı hallerde kullanımı ile ilgili çekincelerin geçerliliğini yitirdiği kabul edilebilir. II. ÇEVRESEL DEĞĠġĠKLĠK ANDLAġMASI 1970'li yılların sonunda çevresel faktörlerin askeri amaçlarla kullanımına olan ilginin arttığı belirtilmiĢtir829. Bahse konu yıllarda Hindiçin'de devam eden savaĢta, yağmur yaratan operasyonlar830 ve bitki örtüsünün büyük ölçekte ortadan kaldırılması gibi yöntemlere baĢvurulması ilgi artıĢında önemli bir rol oynamıĢtır, denilebilir. Dünya ekolojik sisteminin çevresel açıdan manipüle edilmesi ile ilgili endiĢeler, bir savaĢ yöntemi olarak çevresel değiĢiklik tekniklerinin ve yöntemlerinin 828 Kuralın uygulanması ile ilgili olarak devletler arasında azami iĢbirliğinin sağlanması gerekmektedir (madde VII, ikinci fıkra). 829 GOLDBLAT, p. 158. 830 Bkz. http://www.sunshine-project.org/enmod/US_Congr.html [29.11.2010]. 305 kullanılması tehlikenin önlenmesi konusunda birtakım tedbirlerin alınmaya baĢlamasına neden olmuĢtur. Örneğin, ABD, 1972 yılında, gelecekte kullanımı mümkün ve avantajlı olsa dahi, düşmanca amaçlarla iklim değiĢtirme tekniklerini uygulamayacağını beyan etmiĢtir831. Askeri veya düĢmanca amaçlarla çevresel değiĢikliklerin yasaklanması konusu, ilginçtir, 1974 ve 1975 yıllarında ABD ve SSCB arasında nükleer silahların azaltılması veya sınırlandırılması görüĢmelerinde de ele alındığı belirtilmiĢtir832. Bahse konu çok taraflı ve iki taraflı görüĢmeler ve Silahsızlanma Komitesi Konferansı'nda yürütülen müzakereler neticesinde; 18.05.1977 tarihinde, Çevresel Değişiklik Tekniklerinin Askeri Amaçla veya Diğer Düşmanca Amaçlarla Kullanımının Yasaklanması ile İlgili Andlaşma833 kabul edilerek imzalanmıĢtır. AndlaĢma, yirminci onay belgesinin AndlaĢma'nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri'ne verildiği 05.10.1978 tarihinde, sınırsız süreli olarak yürürlüğe girmiĢtir (maddeler VII ve IX). 831 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/environ1.html [29.11.2010]. 832 Bkz. http://www.sunshine-project.org/enmod/US_Congr.html [29.11.2010]. 833 BaĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz, 18.05.1977 tarihinde, Cenevre'de imzya açılan AndlaĢma (Convention on the Prohibition of Military or Any Other Hostile Use of Environmental Modification Techniques, Geneva, 18.05.1977 / la Convention sur l'interdiction d'utiliser de modification de l'environnement à des fins militaires ou toutes autres fins hostiles, Genève, 18.05.1977) metni için bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf/ 44e6eeabc9436b78852568770078d9c0/42d4029f2edc8bfd852568770079dd99?OpenDocument [29. 11.2010]; http:// www.state.gov/www/global/arms/treaties/environ1.html#2 [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında genel bilgi için bkz. LAVIEILLE, p. 311 etc. Konuyla yakından ilgisi nedeniyle ayrıca bkz. Yoram DINSTEIN, Protection of Environment in International Armed Conflict, Max Planck Yearbook of United Nations Law, Vol. 5, 2001, p. 523 etc. 306 AndlaĢma'da değiĢiklik yapılabilmesi, taraf devletlerden birinin değiĢiklik önerisini depozitere iletmesi, depoziterin öneriyi diğer taraf devletlere sunması üzerine taraf devletlerin çoğunluğunun değiĢikliğin kabul edildiği ve onaylandığına iliĢkin belgeleri depozitere iletilmesine bağlıdır (madde VI). AndlaĢma'da, taraf devletler, AndlaĢma'nın I., II., III. ve VIII. maddelerine açıklık getirmek amacıyla dört ayrı Mutabakat Muhtırası kabul etmiĢlerdir834. Söz konusu Mutabakat Muhtıraları, AndlaĢma metnine dahil olmamakla birlikte, taraf devletlerin AndlaĢma'nın uygulanması ile ilgili niyetlerinin anlaĢılması bakımından önem taĢımaktadır835. Dolayısıyla, AndlaĢma kuralları incelenirken bahse konu Muhtıraların da dikkate alınmasında fayda bulunmaktadır. AndlaĢma'nın konusunu, doğal süreçlerin insanlar tarafından kasten ve konvansiyonel silahlar veya savaş yöntemleri kullanılmadan, çevreye zarar verecek biçimde manipüle edilmesi oluĢturmaktadır (madde II). AndlaĢma’ya göre, taraflardan her biri, bir diğer tarafa karĢı, ekolojik dengeyi bozmak amacıyla, geniĢ ölçekte kullanılan, uzun süreli ve ağır etkileri olan çevresel değiĢiklik tekniklerini (environmental modification techniques / les techniques de modification de l'environnement), yıkım, zarar veya hasar vermek amacıyla kullanmayacaktır (madde I, birinci fıkra). Keza, taraf devletler, böyle eylemlere yardım, teĢvik veya kıĢkırtma hareketlerinde de bulunamaz (madde I, ikinci fıkra). Madde ile ilgili Muhtıra uyarınca, geniş ölçekte kullanım, birkaç yüz kilometre kareyi aĢan bir alandır. 834 Söz konusu Muhtıralar için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/environ1.html [29.11.2010]. 835 Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/environ1.html [29.11.2010]. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 158 etc. 307 Ayrıca, uzun süreli ibaresi ile birkaç ay veya yaklaĢık olarak bir mevsim kastedilmiĢtir. Ağır etkileri olan ibaresi ise, insan sağlığına ve varlığına, doğal ve ekonomik kaynaklar ile diğer malvarlığı değerlerine ciddi veya kayda değer bir zarar verilmesini içermektedir. AndlaĢma'ya göre, çevresel değişiklik teknikleri, doğal süreçlerin kasten836 manipüle edilmesi suretiyle, biyota, litosfer, hidrosfer, atmosfer ve uzayda, Yerküre'nin dinamikleri, oluĢumu veya yapısını değiĢtirmektir (madde II). II. madde ile ilgili Muhtıra uyarınca, hemen yukarıda belirtilen teknikler arasında, depremler, tsunamiler yer aldığı gibi bir bölgedeki ekolojik dengenin değiĢmesi, iklim veya hava karakteristiği değiĢiklikleri, okyanus seviyelerinin değiĢtirilmesi, ozon tabakasının durumunun değiĢtirilmesi ve iyonosferin durumundaki değiĢiklikler de bulunmaktadır. Anılan olaylar, askeri veya düşmanca bir amaçla meydana getirildiğinde, karine olarak, söz konusu tekniklerin geniş ölçekte kullanıldığı, uzun süreli olduğu ve ağır etkileri bulunduğu kabul edilecektir. Muhtırada sayılan tekniklerin örnek niteliğinde olduğu ve verilen listenin sınırlayıcı olmadığı, kanaatimizce haklı bir biçimde ifade edilmiĢtir837. 836 Kanaatimizce, AndlaĢma'da kullanılan ifade (“deliberately”) tasarlamayı da içermektedir; dolayısıyla, bir nevi özel kasta iĢaret edildiği anlaĢılmaktadır. 837 GOLDBLAT, p. 158. Yukarıda da değinildiği üzere, bitkileri hedef alan ve bitkilere zarar veren maddelerin Çevresel Değişiklik Andlaşması kapsamında yasaklanıp yasaklanmadığı konusunda tam bir netlik yoktur. Ancak, birazdan değinilecek olan İkinci Gözden Geçirme Konferansı'nda; Finlandiya ve Hollanda tarafından sunulan Raporda, bitkilerin hasmane amaçlarla kullanılmasının AndlaĢma'ya aykırı olduğu ifade edilmiĢtir. Rapor metni için bkz. Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Working Paper Submitted by Finland and the Netherlands, ENMOD/CONF.II/8, 308 1991 yılında, Körfez Savaşı sırasında Irak tarafından Kuveyt'te bulunan petrol tesislerinin ve petrol kuyularının saldırıya maruz kalması ve diğer birtakım çevre felaketlerine neden olunması üzerine, aynı döneme denk düĢen 1992 yılında İkinci Gözden Geçirme Konferansı toplanmıĢ ve AndlaĢma ile ilgili bazı konular gündeme alınmıĢtır. İkinci Gözden Geçirme Konferansı'nda, söz konusu örnek olay üzerine açılan müzakereler neticesinde, bahsi geçen Ģekilde kuvvet kullanımının yalnızca bir bölgenin ekolojik dengesini bozması halinde AndlaĢma kapsamında yasaklanan bir faaliyet olarak değerlendirilebileceği ifade edilmiĢtir838. Aynı Konferans'ta, AndlaĢma'nın hazırlanıĢı sürecinde, yüksek teknoloji ve düşmanca kullanım kavramları üzerinde durulduğundan bahisle, bahse konu tekniklerin kullanımı gelecekte elveriĢli görünse dahi uygulanmayacağının AndlaĢma’da öngörüldüğü ve yukarıda belirtilen kriterlerin kabul edildiği ifade edilmiĢtir839. Dolayısıyla, eşik kuralının titizlikle uygulanmasının teklif edildiği anlaĢılmaktadır. Irak'ın, 1991 yılında, Körfez Savaşı esnasında Kuveyt'in petrol tesislerini ve petrol kuyularını ateşe vermesi örneğinde, Konferans'a katılan devletlerden Geneva, 1992, eriĢim için bkz. http://www.sunshine-project.org/enmod/enmodconfII8.pdf [29.11. 2010]. Konferansın Nihai Senedi (Final Document) için bkz. Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Final Document, ENMOD/CONF.II/12, Geneva, 1992, eriĢim için bkz. http://www. sunshine-project.org/enmod/enmodconfII8.pdf [29.11.2010]. 838 Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Working Paper Submitted by Finland and the Netherlands, p. 4. 839 Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Working Paper Submitted by Finland and the Netherlands, pp. 1-2; GOLDBLAT, p. 159. 309 Finlandiya ve Hollanda, Irak'ın AndlaĢma'yı ihlal etmiĢ sayılamayacağı sonucuna varmıĢtır840: Ġlk gerekçesi olarak, Irak'ın AndlaĢma'ya taraf olmaması gösterilmiĢtir841. Ġkinci gerekçe olarak ise, kanaatimizce tartıĢmaya açık bir biçimde, petrol tesislerinin ve petrol kuyularının ateşe maruz kalması neticesinde ilgili bölgenin ekolojik dengesinde büyük bir değişikliğe ve hava değişikliğine neden olunduğu iddiası reddedilerek, Irak tarafından gerçekleĢtirilen eylemin AndlaĢma'da öngörülen tanıma uymadığına ve sonuç itibariyle, düĢük teknoloji kullanılarak, düĢmanca amaçlar ile hasım devletin petrol kuyularını ateĢe vermek, tek baĢına AndlaĢma'ya aykırı bulunmamıĢtır842. Yukarıda görüldüğü üzere, Çevresel Değişiklik Andlaşması, silahlı çatıĢmalar esnasında askeri personel tarafından yürütülen faaliyetlere ve sivil veya askeri personel tarafından gerçekleĢtirilebilen düĢmanca kullanımlara, savunma veya saldırı amacıyla uygulanıp uygulanmadığına bakılmaksızın, kapsamına giren tüm değiĢiklik yöntemlerine uygulanır. Ancak, AndlaĢma'da belirtilen kullanımların, yasak kapsamında değerlendirilebilmesi için, yukarıda kısaca değinilen, belli niteliklere sahip olması, bir baĢka deyiĢle eşiği aşması gerekir. Ġlgili Mutabakat Muhtırasında yer alan ve AndlaĢma'nın I. maddesini açıklayan düzenlemelerin, sadece ele 840 Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Working Paper Submitted by Finland and the Netherlands, p. 3. 841 Hemen belirtmemiz gerekirse, AndlaĢma'da düzenlenen eylemlerin yasak kapsamında değerlendirilebilmesi için mutlaka bir diğer taraf devlete yönelmesi gerekmektedir (madde I. birinci fıkra vd.). 842 Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Working Paper Submitted by Finland and the Netherlands, p. 4. 310 aldığımız AndlaĢma çerçevesinde değerlendirilmesi uygun olur. Zira, “geniĢ ölçekte kullanılan”, “uzun süreli” ve “ağır etkileri olan” ibareleri, 12.08.1949 tarihli Cenevre Andlaşmaları'nın843 I sayılı Ek Protokolü’nde de yer almaktadır844 (madde XXXV vd.). Ancak, Protokol'deki ibarelerin yukarıda belirtildiği Ģekilde, Çevresel Değişiklik Andlaşması'na paralel biçimde yorumlanması, Protokol’ün konu ve gayesine uygun düĢmez; önermenin tersi de geçerlidir845. Dolayısıyla, AndlaĢma'da yasaklanan 843 12.08.1949 tarihli Cenevre Andlaşmaları; yukarıda, ayrı ayrı dört uluslararası andlaĢmayı ifade etmek amacıyla kullanılmıĢtır. Söz konusu andlaĢmalar, 1949 yılında Cenevre'de toplanan Diplomatik Konferans müzakereleri çerçevesinde kabul edilmiĢtir: Konferansta, sırasıyla, karada savaş alanında hasta ve yaralılar; denizde hasta ve yaralılara yardım; savaş esirlerine uygulanacak muamele ve savaş zamanında sivillerin korunması düzenlenmiĢtir. 1977 yılında düzenlenen bir diğer Diplomatik Konferansta, Cenevre Andlaşmaları'nda değiĢiklikler öngören Protokoller ve Ekleri kabul edilmiĢtir. AndlaĢmalar, Protokoller ve Eklerinin listesine eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO? OpenView [29.11.2010]. 844 Protokol’ün XXXV. ve LV. maddelerinde söz konusu kavramların kullanıldığı görülmektedir. Protokol metni hakkında özet bilgi için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO/470?OpenDocument [29.11.2010]. I sayılı Protokol, SavaĢ Hukuku kurallarını düzenlediği gibi konvansiyonel savaĢ yöntemlerine uygulanmaktadır. Bkz. GOLDBLAT, p. 235. Çevresel Değişiklik Andlaşması ise, özel olarak, bir savaĢ yönteminin konvansiyonel olmadığını kurallaĢtırmakta ve söz konusu yöntemi yasaklamaktadır. 845 Protokol’ün konu ve gayesi, hangi silahın kullanıldığına önem vermeksizin, çevreye ciddi zarar veren veya verebilecek olan bütün silahların ve savaĢ yöntemlerinin yasaklanmasına iliĢkindir (XXXV. ve LV. maddeler). Söz konusu silah ve savaĢ yöntemleri bakımından da bu üç kriter kullanılmıĢtır. Çevresel Değişiklik Andlaşması ise, çevresel faktörlerin silah olarak kullanımının yasaklanmasını düzenlemektedir. Bahsi geçen son AndlaĢma'nın İkinci Gözden Geçirme Konferansı'nda, Protokol'de yer alan Ģartların kümülatif, AndlaĢma'da yer alan Ģartların alternatif olduğu ifade edilmiĢtir. Bkz. Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Working Paper Submitted by Finland and the Netherlands, p. 2. 311 faaliyetlerin gerçekleĢmiĢ sayılması için çevresel faktörlerin kullanım amacı ve kullanım şekli ile ilgili şartların birlikte gerçekleĢmiĢ olması Ģarttır846. AndlaĢma'ya göre, AndlaĢma'da yer alan yasak ve sınırlamalar, barışçıl amaçlarla çevresel değişiklik teknikleri uygulanmasına, böyle bir kullanıma iliĢkin Uluslararası Hukukun diğer kaidelerine halel gelmemek üzere, engel teĢkil etmez (madde III, birinci fıkra). Her bir taraf devlet, barıĢçıl amaçlarla çevresel değiĢiklik teknikleri ile ilgili olarak, mümkün olan en üst seviyede bilimsel ve teknolojik bilgileri paylaĢma hakkına sahiptir847 (madde III, ikinci fıkra). Bahsi geçen madde ile ilgili Muhtırada, AndlaĢma'nın konu ve gayesinin, barıĢçıl amaçlar ile uygulanan çevresel değiĢiklik tekniklerinin Uluslararası Hukuka veya hukukun genel kabul gören ilkelerine uygun olmadığı ifade edilmiĢtir848. AndlaĢma'da, ayrıca, taraf devletlerin barıĢçıl amaçlarla çevresel değiĢiklik tekniklerinin uygulanması konusunda azami bilgi alıĢ veriĢinde bulunması ve iĢbirliği yapmayı kolaylaĢtırmayı üstlendiği ifade edilmektedir (madde III, ikinci fıkra). Çevresel Değişiklik Andlaşması, belirli bir savaĢ yöntemini yasaklayarak Uluslararası Hukukta yeni bir kural yarattığı içindir ki AndlaĢma kapsamında 846 847 GOLDBLAT, p. 159. BarıĢçıl amaçlarla kullanımda, teknolojik ve bilimsel bilgi paylaĢımı ile ilgili olarak yukarıda nükleer ve kimyasal silahları ilgilendiren uluslararası andlaĢmalar hakkında yapılan açıklamalar, burada da geçerlidir. Yinelememiz gerekirse, söz konusu hükümlerin AndlaĢma'da yer alması, teknik ve bilimsel bilgi paylaĢımı bakımından sınırlı bir önem taĢımaktadır. 848 Bahse konu Muhtıra uyarınca, Çevresel Değişiklik Andlaşması, barıĢçıl amaçlar taĢıyan, verili bir çevresel değiĢiklik tekniğinin Uluslararası Hukukun ilgili kuralları ve genel kabul gören ilkelerine uygun olup olmadığı sorunu ile ilgili değildir. Bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/ treaties/environ1.html [29.11.2010]. 312 yasaklanan eylemlerin belirlenmesinde birtakım kriterlerin gerçekleĢmesi Ģartının aranması isabetli olmamıĢtır849. Söz konusu düzenleme, ortaya konvansiyonel olmayan savaĢ yöntemleri kullanılarak SavaĢ Hukuku prensipleri ile bağdaĢtırılamayacak bazı uygulamaların, Uluslararası Hukuka aykırı olmadığı Ģeklinde yorumlara neden olabilmektedir. Çevresel değiĢiklik tekniklerinin askeri ve düĢmanca amaçlar ile kullanılması suretiyle çevreye zarar verilmesinin önlenmesi, söz konusu teknikler ile ilgili çok fazla örnek bulunmamasına karĢın, silahların kontrolu bakımından oldukça önemlidir. Ancak, bahsi geçen yasak ve sınırlamaların etkinliğinin artması için, getirilen düzenlemelerin kapsamlı olması, tekniğin kullanımının yarattığı etki veya kullanım Ģeklinin dikkate alınmaması, kuĢkusuz, daha faydalı olacaktır. AndlaĢma'da yukarıda belirtilen sınırlamalar getirilmesi, uygulamada, AndlaĢma'nın değerinin azalmasına neden olmuĢtur. Kaldı ki, AndlaĢma'ya bugün itibariyle taraf olan devlet sayısı sadece yetmiĢ ikidir. Sadece yetmiĢ iki devletin AndlaĢma’ya taraf olması bile, Birinci Gözden Geçirme Konferansı'na katılan devlet sayısının sadece otuz beĢ olduğu düĢünüldüğünde iyimser bir sayı kabul edilebilir850. AndlaĢma'nın etkinliğinin artması amacıyla, Andlaşma'da öngörülen eşiğin kaldırılması; sadece düĢmanca eylemlerin değil, hazırlık eylemlerinin de cezalandırılması ve yalnızca taraf devletlere karĢı saldırılar yerine genel geçer, evrensel bir yasak konulması yönünde değiĢiklikler yapılması düĢünülebilir851. 849 850 Aynı yönde bkz. GOLDBLAT, pp. 161-162. Aynı dönemde AndlaĢma'ya taraf devlet sayısının kırk beĢ olduğu belirtilmiĢtir. Bkz. http://www.sunshine-project.org/enmod/primer.html [29.11.2010]. 851 Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 162 etc. 313 III. BAZI KONVANSĠYONEL SĠLAHLAR ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLARARASI ANDLAġMALAR Konvansiyonel silahlar, kitle imha etkisi olmayan silahları ifade etmek için kullanılan bir deyimdir. Literatürde ve uygulamada da konvansiyonel silahların, Konvansiyonel Silahlar Komisyonu'nun 1948 yılında kabul ettiği ve yukarıda anılan tanım dahilinde ele alındığı görülmektedir852. Konvansiyonel silahların kontrolunun, özellikle Soğuk SavaĢ döneminde, kitle imha silahlarının kontrolu ile ilgili geliĢmelerin gerisinde kaldığı görülmektedir. Gerçekten, kitle imha silahları, özellikle nükleer silahların kontrolu ile ilgili pek çok müzakere yürütülürken aynı dönemde konvansiyonel silahların kontrolu konusunda samimi ve ciddi görüĢmeler yürütülememiĢtir853. 852 Söz konusu tanıma göre, konvansiyonel silahlar; “patlayıcı atomik silahları, radyoaktif materyal silahlarını, öldürücü kimyasal ve biyolojik silahları ve gelecekte, yok edicilik özelliği yukarıda belirtilen, atom silahları ve diğer silahların özellikleri ile denk olan silahlar” dıĢındaki bütün silahları ifade eder. Tanımın içinde yer aldığı Karar'ın gayri resmi metni için bkz. http://avalon.law.yale.edu/ 20th_century/decad253.asp [29.11.2010]. Keza, “konvansiyonel silahlar, nükleer, kimyasal veya biyolojik olmayan silahlardır”. Bkz. NATO Glossary of Terms and Definitions (English and French): Listing terms of military significance and their definitions for use in NATO, p. 2-C-15. Konvansiyonel silahların kontrolu hakkında genel bilgi için bkz. GOLDBLAT, p. 220 etc. 853 Bahsi geçen dönemde konvansiyonel silahların kontrolu hakkında bilgi için bkz. CROFT, p. 116 etc. Ayrıca bkz. BLACKER, DUFFY, pp. 316 etc. ÇalıĢmamızda; teori ve pratikteki önemlerini hatırda tutmak kaydıyla, küçük ve hafif silahlar, gayri insani silahlar, SavaĢ Hukuku’nun konumuzu ilgilendiren kuralları ve “Wassenaar” Düzenlemesi'ni inceleme alanımız dıĢında bırakacağız. 314 A. ANTĠ PERSONEL MAYINLAR ANDLAġMASI Konvansiyonel silahlar içerisinde, Soğuk SavaĢ Dönemi sonrasında, kategorik olarak yasaklanan ve tamamen ortadan kaldırılması öngörülen ilk silah tipi anti personel mayınlardır854. Anti personel mayınlar (anti-personnel landmines / les mines antipersonnel) konusunda özel olarak düzenleme getirilmesinin ana nedeni, bahse konu silahların insan bedeni üzerinde oldukça ağır sonuçları olması ve sivil hedeflere yöneltilmesindeki kolaylıktır855. Anti personel mayınlar, genellikle ölüme veya ameliyatlı kalıcı sakatlıklara neden olmaktadır. Mayın patlaması sonucunda hayatta kalanlar, oldukça uzun süre ile hastahanede veya diğer tedavi merkezlerinde kalmak ve zorlu bir tedavi ve rehabilitasyona tabi tutulmak zorundadırlar. Keza, kalıcı Ģekilde sakatlanarak hayatta kalanlar, normal hayatlarına devam edebilmek için yardımcı araçlar veya destek araçlarına bağlı kalmakta ve özellikle ruhsal sağlık durumları mayın patlaması öncesine nazaran olumsuz yönde etkilenmektedir. Psikolojik travma ile baĢa çıkılabilmesi için, yine, oldukça uzun süreli psikolojik 854 Genel olarak kara mayınları hakkında bilgi ve mayınların özellikleri için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 230-231. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 235 etc. 855 BaĢka bir deyiĢle, mayınlar, özel olarak anti personel mayınlar, genelde, hedef ayrımı gözetmeksizin bütün canlılar için büyük bir tehlike oluĢturmaktadır. Anti personel mayınların tehlikeleri ve yasaklanması hakkında çalıĢmalar için bkz. Assistance in Mine Action: Report of the Secretary-General, United Nations General Assembly, 64th Session, A/64/150, 12.08.2009, eriĢim için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N09/455/53/PDF/N0945553.pdf?OpenElem ent [29.11.2010]. 315 destek ve tedavi uygulanmasına ihtiyaç duyulmaktadır856. Ġnsanlara veya araçlara saldırı amacıyla kullanılan kara mayınları, döĢendikleri bölgeyi insan yerleĢimi için imkansız kılmakta ve uzun süreli çatıĢmalarda, bulundukları yerleri terk etmek zorunda kalan kiĢiler için geriye dönüĢ imkansız hale gelmektedir. Basit tasarımları, üretim faktörlerine eriĢimin kolaylığı ve ucuzluğu; fiĢeğin uzun süreli ömrü dolayısıyla kara mayınlarını, özellikle anti personel mayınları elde etmek oldukça basittir857. Kaldı ki, mayın temizleme faaliyetlerinin zorluğu858, anti personel mayınların tercih nedenlerinden bir tanesidir. Ayrıca, anti personel mayınlar, düzenli ve düzensiz silahlı güçler tarafından saldırı veya savunma amacıyla kolaylıkla ve sıklıkla kullanıldığı gibi söz konusu silahların, sınır güvenliği, önemli tesislerin korunması veya düĢman güçlerin belli bir yerde konuĢlanmasının engellenmesi gibi savunma amacıyla kullanılması da mümkün olmakla birlikte, mayınların canlılar açısından yıkıcı, öldürücü ve yaralayıcı etkileri; söz konusu silahların askeri açıdan 856 30.10.1999 tarihinde, Uluslararası Kızılhaç Örgütü Delegeler Konseyi (the International Committee of the Red Cross Council of Delegates / le Comité international de la Croix-Rouge le Conseil des Délégués) tarafından kabul edilen, baĢlığı, Türkçe’ye, Uluslararası Kızılhaç Örgütü Kara Mayınları Eylem Stratejisi olarak çevrilebilecek olan Belge'de (Strategy of the International Red Cross and Red Crescent Movement on Landmines); Örgüt tarafından aynı amaçla verilmesi hedeflenen hizmetler hakkında bilgi verilmektedir. Belgenin metni için bkz. http://www.icrc.org/ eng/resources/documents /misc/57jq69.htm [29.11.2010]. 857 Mayın üretimi ve bileĢenleri hakkında bilgi için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, p. 230. 858 Mayın temizleme faaliyetleri (mine clearance activities / les aciivités de déminage) konusunda bilgi için bkz. http://www.mineactionstandards.org/international-standards/imas-in-english/list-ofimas/ [29.11.2010]. 316 tercih edilebilir olmadığını göstermekte, eğer var ise, mayınların teknik avantajlarının geri planda kalmasına neden olmaktadır859. Anti personel mayınlar ile ilgili hukuki sınırlamalar, esas itibariyle, Gayri İnsani Silahlar Andlaşması860 ile düzenlenmiĢtir. Ancak, söz konusu AndlaĢma'nın 859 Bilgi için bkz. Anti-personnel Landmines-Friend or Foe?: A study on the military use and effectiveness of anti-personnel mines, International Committee of the Red Cross, Geneva, 1996, eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc_002_0654.pdf [29.11.2010]. 860 Cenevre'de, 10.10.1980 tarihinde kabul edilen ve 10.04.1981 tarihinde imzaya açılan, resmi adı Aşırı Derecede Yaralayan ve Ayırım Gözetmeyen Etkileri Bulunan Belirli Konvansiyonel Silahların Kullanımının Yasaklanması veya Sınırlandırılması Andlaşması olsn AndlaĢma (Convention on Prohibitions or Restrictions on the Use of Certain Conventional Weapons Which May be Deemed to be Excessively Injurious or to Have Indiscriminate Effects, Geneva, 10.10.1980 / la Convention sur l'interdiction ou la limitation de l'emploi de certaines armes classiques qui peuvent être considérées comme produisant des effets traumatiques excessifs ou comme frappant sans discrimination, Genève, 10.10.1980) için bkz. http://disarmament.un.org/treatystatus.nsf/44e6eeabc9436b78852568770078d 9c0/3ce9f6e537ca47dd852568770079dd9b?OpenDocument [29.11.2010]; http://www.icrc.org/ihl.nsf/ INTRO/495?OpenDocument [29.11.2010]; http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/495?OpenDocument [29.11.2010]. AndlaĢma'ya Türkiye'nin taraf oluĢu hakkında bkz. http://ua.mfa.gov.tr/detay.aspx?7407 [29.11.2010]. AndlaĢma'nın Türkçe’ye resmi çeviri metni için bkz. http://ua.mfa.gov.tr/files.ashx? 4229 [29.11.2010]. Gayri İnsani Silahlar Andlaşması’nın Birinci Gözden Geçirme Konferansı 25.09.1995 - 13.10.1995 tarihleri arasında Viyana’da ve 15-19.01.1996 ile 22.04.1996-03.05.1996 tarihleri arasında Cenevre’de toplanmıĢtır. Konferans neticesinde, körleştirici lazer silahlarının kullanımı ve transferi hakkında yeni bir Protokol (bilinen kısa adıyla “IV sayılı Protokol”) kabul edilmiĢ ve 03.05.1996 tarihinde, II sayılı Protokol metni baĢlığı korunarak değiĢtirilip yeni bir II sayılı Protokol kabul edilmiĢtir. Kısa adıyla “DeğiĢik II sayılı Protokol”, resmi adı ile, 3 Mayıs 1996 Tarihinde Yapılan Değişiklikleri de Kapsayacak Şekilde, Mayınların, Bubi Tuzaklarının ve Diğer Teçhizatın Yasaklanması veya Sınırlandırılması Hakkında, Sözleşmeye Ek Protokol (Protocol on Prohibitions or Restrictions on the Use of Mines, Booby-Traps and Other Devices, Geneva, 10.10.1986 / le Protocole sur l'interdiction ou la limitation de l'emploi des mines, pièges et autres dispositifs, Genève, 10.10.1980) metni için bkz. http://disarmament.un.org/treatystatus.nsf/44e6eeabc9436b788525687700 78d9c0/3ce9f6e537ca47dd852568770079dd9b?OpenDocument [29.11.2010]; http://www.icrc.org/ihl. nsf/FULL/575?OpenDocument [29.11.2010]. Ayrıca, 2000 yılında oturumlarına baĢlanan ve 1121.12.2001 tarihleri arasında Cenevre'de gerçekleĢtirilen İkinci Gözden Geçirme Konferansı 317 anti personel mayınlara uygulanması arzu edilen sonucun gerçekleĢmesini sağlayamamıĢtır861. Hükümetler dıĢı uluslararası örgütlerin baskıları, özellikle Uluslararası Kızılhaç Örgütü'nün ve Kara Mayınlarının Yasaklanması Kampanyası’nın862 (International Campaign to Ban Landmines / la Campagne internationale pour interdire les mines) çalıĢmaları sonucunda, bazı devletlerin, tek taraflı olarak anti personel mayın üretimini durdurduğu, söz konusu devletlerden bir kısmı daha da ileri giderek elindeki anti personel mayın stokunu yok etmeye başladığı anlaĢılmaktadır: 1993 yılından 1996 yılına kadar yirmi beĢ devletin anti personel mayınların yasaklanması yönünde tek taraflı olarak karar aldığı, söz konusu devletlerin on birinin elindeki anti personel mayını stoklarını yok etmeye baĢladığı ifade edilmiĢtir863. 1996 yılında, Otava'da, anti personel mayınların yasaklanması ve ortadan kaldırılması konusunda bir Konferans toplanmıĢtır: Konu ile ilgili ilk toplantı olma özelliği taĢıyan Konferans'ın 03-05.10.1996 tarihleri arasındaki oturumları sonrasında devam eden görüĢmeler neticesinde, 28.11.2003 tarihinde, patlayıcı savaş artıkları hakkında V sayılı Protokol kabul edilmiĢtir. Protokol metni için bkz. http://disarmament.un.org /treatystatus.nsf/44e6eeabc9436b78852568770078d9c0/3ce9f6e537ca47dd852568770079dd9b?Open Document [29.11.2010]; http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/610?OpenDocument [29.11.2010]. 861 Zira, Gayri İnsani Silahlar Andlaşması; SavaĢ Hukuku kuralı olarak, yukarıda Cenevre Andlaşmaları’na Ek I sayılı Protokol konusunda belirttiğimiz gibi, öncelikle silahlı çatıĢmalarda uygulanır. Gayri İnsani Silahlar Andlaşması’nı oluĢturan ana metinler ve üç protokolden biri olan, Değişik II sayılı Protokol, kural olarak, kara mayınlarının sivil hedeflere veya sivil nüfusa karĢı kullanılmasını yasaklamaktadır (maddeler III, IV ve V). Bkz. GOLDBLAT, p. 287 etc. 862 Kampanya hakkında bilgi için bkz. http://www.icbl.org/intro.php [29.11.2010]. 863 Bilgi için bkz. http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/57jn6l.htm [29.11.2010]. 318 neticesinde açıklanan Deklarasyon’da; mümkün olan en kısa zamanda bütün devletlerin hukuken bağlayıcı bir uluslararası andlaĢma ile anti personel mayınları yasaklaması çağrısı yapılmıĢtır864. Takiben, BM Genel Kurulu'nun 51. oturumunda alınan 45 [S] sayılı Karar'da865; BM Genel Sekreteri'nin Genel Kurul'a sunduğu Mayın Temizleme Faaliyetlerine Yardım Raporu’na866 atıfta bulunularak, altmıĢı aĢkın devletin ülkesinde yaklaĢık 110 milyon kara mayını olduğunun belirtildiği ifade edilmiĢ ve her yıl söz konusu mayınlara 2 milyon yeni kara mayınının eklendiği belirtilmiĢtir. Karar’da, ayrıca, mayınların genel olarak insanlığa verdiği zararlara ve bazı devletlerin söz konusu mayınları yasaklayarak ellerinde bulunan mayınları yok etme faaliyetinin önemine değinildikten sonra, devletler; mümkün olan en kısa sürede, anti personel mayınların kullanımını, depolanmasını, üretimini ve transferini yasaklayan uluslararası andlaĢmanın müzakerelerini olumlu bir biçimde sonuçlandırmaya davet edilmiĢtir. Otava'da yapılan Konferansı takiben, 1997 yılında, Brüksel'de aynı konuda yapılan bir diğer Konferansta, doksan yedi devlet temsilcisi anti personel mayınların yasaklanması hakkında uluslararası andlaĢmanın resmi müzakerelerine baĢlanması kararı almıĢtır867: Devamında, müzakereler, Oslo'da toplanan Diplomatik Konferans 864 Bilgi için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO/580 [29.11.2010]. 865 10.12.1996 tarihli, 45 [S] sayılı Karar metni için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/ GEN/N97/760/51/PDF/N9776051.pdf?OpenElement [29.11.2010]. 866 BaĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz Rapor metni için bkz. Assistance in Mine Clearance: Report of the Secretary-General, United Nations General Assembly, 52nd Session, A/52/679, 11.12.1997, eriĢim için bkz. http://www.un.org/Depts/mine/UNDocs/a52_679.htm [29.11.2010]. 867 Brüksel Konferansı hakkında bilgi için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G97 /630/24/PDF/G9763024.pdf?OpenElement [29.11.2010]. Ayrıca bkz. Stuart MASLEN, Peter 319 çerçevesinde yürütülmüĢ ve 1997 yılı içerisinde, Konferans olumlu bir Ģekilde sonuçlandırılmıĢtır. Anti-Personel Mayınların Kullanımının, Depolanmasının, Üretiminin ve Devredilmesinin Yasaklanması ve Bunların İmhası ile İlgili Sözleşme868 03.12.1997 tarihinde imzaya açılmıĢtır. AndlaĢma, kırkıncı onay belgesinin AndlaĢma'nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri'ne iletildiği 01.03.1999 tarihinde sınırsız süreli olarak yürürlüğe girmiĢtir (madde XVII, birinci fıkra; madde XXI ve madde XX, birinci fıkra). Anti Personel Mayınlar Andlaşması'na taraf olan devlet sayısı, günümüz itibariyle, yüz elli altıdır. Ancak, ABD, Çin ve Rusya ve diğer bazı devletler AndlaĢma'ya henüz taraf değildir869. Anti Personel Mayınlar Andlaşması'na göre, hiçbir taraf devlet, anti personel mayınları870, hiçbir Ģart altında, kullanamaz, geliĢtiremez, üretemez, bir diğer Ģekilde HERBY, Interdiction internationale des mines antipersonnel: Genèse et négociation du «traité d'Ottawa», Revue Internationale de la Croix-Rouge, Vol. 80, Issue 832, 1998. Yazarlar tarafından, makalenin Ġngilizce çevirisine eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/ 57jpjn.htm [29.11.2010]. 868 Resmi adı yukarıda verilen, Otava’da, 03.12.1997 tarihinde imzaya açılan AndlaĢma’nın (Convention on the Prohibition of the Use, Stockpiling, Production and Transfer of Anti-Personnel Mines and on their Destruction, Ottawa, 18.09.1997 / la Convention sur l'interdiction de l'emploi, du stockage, de la production et du transfert des mines antipersonnel et sur leur destruction, Ottawa, 18.09.1997) gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/580?OpenDocument [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında bilgi için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/INTRO/580? OpenDocument [29.11.2010]. Türkiye’nin AndlaĢma’ya taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa. gov.tr/detay.aspx?6938 [29.11.2010]. AndlaĢma’nın Türkçe’ye resmi çevirisi için bkz. http://ua.mfa. gov.tr/files.ashx?2943 [29.11.2010]. 869 Bkz. http://www.icbl.org/index.php/icbl/Universal/MBT/States-Not-Party [29.11.2010]. 320 edinemez, depolayamaz, elde bulunduramaz veya bir baĢka kiĢiye doğrudan veya dolaylı olarak devredemez (madde I, birinci fıkranın a ve b bentleri). Hemen açıklamamız gerekir ise, AndlaĢma metninde belirtilen hiçbir şart (under any circumstances / en aucune circonstance) ifadesi ile söz konusu yasağın savaş halinde ve ulusal veya uluslararası çatıĢmalarda da geçerli olduğu, savunma veya saldırı amacıyla kullanıldığına bakılmaksızın anti personel mayınların tamamının yasaklandığı vurgulanmak istenilmiĢtir871. Dolayısıyla, kanaatimizce, kurala göre, anti personel mayınlar kategorik olarak yasaklanmaktadır. Fakat, AndlaĢma'da, yasağın bazı istisnalarının bulunduğu ifade edilmiĢtir (madde III). Ġstisnalardan ilki, anti personel mayınların ortadan kaldırılmak amacıyla (mine destruction / destruction des mines) bir baĢka kiĢiye devredilmesidir (madde III, ikinci fıkra). Bir diğer istisna ise, mayın taraması, mayın temizlemesi veya mayınların ortadan kaldırılması872 tekniklerinin (mine detection, mine clearance, or mine destruction techniques / techniques de détection des mines, de déminage ou de destruction des mines) geliĢtirilmesi veya söz konusu alanlarda antrenman yapılması amacıyla belli sayıda anti personel mayının transfer edilmesi veya elde bulundurulmasıdır (madde III, birinci fıkra). Ayrıca, AndlaĢma'da; öngörülen yükümlülüklerin yerine 870 AndlaĢma'ya göre, araçların varlığı, yaklaĢması veya teması ile patlamaya elveriĢli mayınlar (bir baĢka deyiĢle anti araç mayınları), mayın tuzaklama cihazı ile teçhiz edilmiĢ olmaları nedeniyle anti personel mayın sayılmayacaktır. AndlaĢma'da, mayın tuzaklama cihazları, bir mayının korunmasını amaçlayan ve mayının parçası, mayına bağlı, mayına iliĢtirilmiĢ veya mayının altına yerleĢtirilmiĢ ve mayına temas edilmeye teĢebbüs edildiğinde veya mayın bir baĢka biçimde kasten kurcalandığında faaliyete geçen cihazlar olarak tanımlanmĢtır (madde II, birinci fıkra). 871 872 Aynı yönde, bkz. GOLDBLAT, p. 237. Maddede belirtilen mayın taraması, mayın temizlemesi veya mayınların ortadan kaldırılması ifadeleri AndlaĢma’da tanımlanmamıĢtır. 321 getirilmesi amacıyla, her bir taraf devletin, kendi iç hukukuna uygun olarak gerekli hukuki, idari ve diğer tedbirleri alması gerektiği belirtilmiĢtir (madde IX). AndlaĢma ile öngörülen yasak ve sınırlara, kendi ülkesi, egemenliği veya kontrolu altında bulunan bir alanda, herkesin uymasını sağlamak üzere, söz konusu yasak ve sınırların ihlali halinde gerekli cezai yaptırımın uygulanması konusunda taraf devletlerin iç hukuklarında gerekli düzenlemeleri yapması gerektiği kabul edilmiĢtir (madde IX). AndlaĢma uyarınca; taraf devletlerin, herhangi bir kiĢiye, AndlaĢma ile yasaklandığı belirtilen faaliyetleri yerine getirmede herhangi bir Ģekilde yardımcı olması, kiĢileri teĢvik etmesi veya kıĢkırtması yasaktır (madde I, birinci fıkranın c bendi). AndlaĢma'ya çekince konulması, AndlaĢma metninde açıkça yasaklanmıĢtır (madde XIX). AndlaĢma'ya çekince konulması yönündeki yasağa karĢın, BirleĢik Krallık, AndlaĢma'yı imzaladıktan sonra, 31.07.1998 tarihinde onay belgesini depozitere teslim ederken bir deklarasyonda bulunmuĢtur873. Deklarasyona göre, Birleşik Krallık Silahlı Kuvvetleri veya Birleşik Krallık vatandaşları tarafından Andlaşma'ya taraf olmayan devletlerin silahlı kuvvetleri ile birlikte gerçekleştirilen askeri operasyon planları ve planların icrası faaliyetleri ile diğer askeri operasyonlarda, AndlaĢma'da yasaklanan faaliyetlerde bulunulması, kendi baĢına, BirleĢik Krallık'ın AndlaĢma'da yasaklanan faaliyetler ile ilgili olarak diğer kiĢilere yardımda bulunması, bahsi geçen kiĢileri teĢvik etmesi veya diğer kiĢileri söz konusu faaliyetler için kıĢkırtması (AndlaĢma'nın I. maddesinin c fıkrası) anlamına 873 The Manual of the Law of the Armed Conflict, p. 112, fn. 48. 322 gelmeyecektir874. Ancak, söz konusu deklarasyonun içerdiği görüĢe katılmak zordur. Bir kere, söz konusu faaliyetlerin BirleĢik Krallık veya BirleĢik Krallık vatandaĢları tarafından yerine getirilmesi AndlaĢma'ya aykırı olacaktır. Kaldı ki, Birleşik Krallık Silahlı Kuvvetleri'nin veya Birleşik Krallık vatandaşlarının yukarıda belirtilen faaliyetlere katılmasının, Andlaşma'nın lafzı dikkate alındığında, herhangi bir Ģekilde faaliyetlere yardımda bulunulması anlamına geleceği, böylece AndlaĢma'ya aykırılık oluĢabileceği gözden kaçırılmamalıdır, meğer ki söz konusu askeri operasyon planları ve planların icrası mayın taraması, mayın temizlemesi veya mayınların ortadan kaldırılması niteliğinde olsun (madde III, birinci fıkra). Kanaatimizce, AndlaĢma'nın yorumlanması ile ilgili olarak, BirleĢik Krallık'ın AndlaĢma'dan kaynaklanan yükümlülüklerini ne Ģekilde yerine getireceğini (kısmen de olsa) düzenleyen Deklarasyonun çekince olarak nitelendirilmesi ve AndlaĢma'daki çekince yasağı ile ilgili hüküm (madde XIX) karĢısında Uluslararası Hukuka göre geçersiz olduğunun kabul edilmesi gerekmektedir. AndlaĢma ile, taraf devletler, AndlaĢma kurallarına uygun bir biçimde ellerinde bulunan bütün anti personel mayınları yok etmek veya söz konusu mayınların yok edilmesini sağlamak yükümlülüğü altına girmiĢtir (madde I, ikinci fıkra). AndlaĢma'da öngörülen yükümlülüğün yerine getirilmesi konusunda, depolanmış anti personel mayınlar (stockpiled anti-personnel mines / les stocks de mines antipersonnel) ile mayınlı bölgelere yerleştirilmiş anti personel mayınlar875 (anti-personnel mines in mined areas / les mines antipersonnel dans les zones 874 875 Bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf [29.11.2010]. Depolanmış anti personel mayınlar ve mayınlı bölgelere yerleştirilmiş anti personel mayınlar AndlaĢma'da tanımlanmamıĢtır. 323 minées) arasında bir ayrıma gidilmiĢtir: Söz konusu ayrıma göre, depolanan anti personel mayınlara sahip olan veya elinde bulunduran veya söz konusu mayınları kendi egemenliği veya kontrolu altında bulunduran devletler, mümkün olan en kısa zamanda ve fakat AndlaĢma'nın kendisi bakımından yürürlüğe girdiği tarihten itibaren dört yılı aĢmayacak Ģekilde, bahse konu anti personel mayınları ortadan kaldırmak veya bahsi geçen mayınların ortadan kaldırılmasını sağlamak ile yükümlüdür876 (madde IV). Mayınlı bölgelere yerleştirilmiş anti personel mayınlar bakımından; taraf devletlerin, kendi ülkeleri, egemenliği veya kontrolu altında bulunan bir alanda bulunan mayınlı bölgelere yerleĢtirilmiĢ anti personel mayınları mümkün olan en kısa sürede ve fakat sürenin Andlaşma'nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren on yılı aşmaması kaydıyla ortadan kaldırmak veya ortadan kaldırılmasını sağlamak ile yükümlü olduğu kabul edilmiĢtir (madde V, birinci fıkra). Taraf devletler, bahse konu yükümlülüklerini yerine getirene değin, sivilleri mayınlı bölge veya bölgelerden etkili bir şekilde877 uzak tutmak amacıyla, kendi ülkeleri, egemenlikleri veya kontrolu altında bulunan alanlarda bilinen veya varlığından Ģüphe edilen mayınlı bölgeleri derhal uygun bir biçimde iĢaretleyerek, söz konusu bölgelerin izlenmesini ve tel çit veya diğer engeller ile bahse konu bölgelerin koruma altına alınmasını sağlamak ile yükümlüdür (madde V, ikinci fıkra). İşaretlemenin (marking / le marquage), asgari olarak, Gayri İnsani Silahlar Andlaşması'na ekli II sayılı 876 877 Öngörülen sürenin uzatılması veya ertelenmesi mümkün değildir. Aynı yönde bkz. GOLDBLAT, p. 237. AndlaĢma'da sivillerin etkili olarak uzak tutulması amacıyla sayılan tedbirler, etkili sayılma kriterinin belirlenmesine yardımcı olabilir. Söz konusu tedbirler, yukarıda değinildiği gibi, söz konusu bölgelerin izlenmesini ve tel çit veya diğer engeller ile bahse konu bölgelerin koruma altına alınmasını sağlamak Ģeklinde örnek olarak sayılmıĢtır (madde V, ikinci fıkra). 324 Protokol'de yer alan Ģartlara uygun olması gerekmektedir878 (madde V, ikinci fıkra). Taraf devletlerden biri, AndlaĢma'da öngörülen on yıllık sürede yükümlülüğünü yerine getiremeyeceği kanaatine varır ise, Taraf Devletler Toplantısı (Meeting of the State Parties / l’Assemblée des Etats parties) veya yerine göre Gözden Geçirme Konferansından, on yıllık bir süre uzatımı talep edebilir (madde V, üçüncü fıkra). Talepte bulunması gereken Ģartlar AndlaĢma'da tek tek sayılmıĢtır (madde V, dördüncü fıkra). Yeniden süre uzatımının talep edilmesi mümkün olmakla birlikte gerekçelerin talepte gösterilmesi gerekir (madde V, altıncı fıkra). Süre uzatımı veya yeniden süre uzatımı talepleri hakkında verilecek olan kararlar, ancak ilgili toplantıya ve oylamaya katılan taraf devletlerin çoğunluğunun oyu ile alınabilir (madde V, beĢinci fıkra). AndlaĢma'da; taraf devletlerin, yükümlülüklerini yerine getirirken diğer taraf devletlerden destek ve yardım istemesinin mümkün olduğu kabul edilmiĢtir (madde VI). Bağlantılı olarak, kendisinden yardım talep edilen devlet veya devletlerin bazı hallerde, AndlaĢma çerçevesinde birtakım yükümlülükleri bulunmaktadır879. Söz konusu yükümlülükler arasında, depolanmış anti personel mayınların ortadan kaldırılması konusunda yardım yeteneğine sahip olan bir devletin gerekli yardımı sağlaması zorunluluğu bulunmaktadır (madde VI, beĢinci fıkra). Taraf devletler; anti personel 878 mayınların temizlenmesi ve ilgili faaliyetlere bizzat yardımda Söz konusu iĢaretlemenin nasıl yapılacağı, söz konusu II sayılı Protokol'ün Teknik Eki'nin IV. maddesinde belirlenmiĢtir. Bkz. http://disarmament.un.org/treatystatus.nsf/44e6eeabc9436b78852568 770078d9c0/3ce9f6e537ca47dd852568770079dd9b?OpenDocument [29.11.2010]. 879 Bahse konu yardım yükümlülükleri, kanaatimizce, AndlaĢma'nın konu ve gayesinin gerçekleĢmesi açısından oldukça önemlidir. Zira, böylelikle, AndlaĢma'nın Dibace bölümünde belirtilen hedeflere ulaĢılması için gerekli yöntem bizzat AndlaĢma metninde gösterilmektedir. Ayrıca bkz. GOLDBLAT, p. 283. 325 bulunabilecekleri gibi BM'de aynı amaçla kurulan sistem880, uluslararası veya bölgesel örgütler veya kuruluĢlar, hükümetler dıĢı örgütler veya kuruluĢlar veya ikili ve karĢılıklı temelde veya BM'de aynı amaçla oluĢturulan Fon'a destek vererek veya mayından arındırma iĢine tahsis edilmiĢ, bölgesel fonlara katkıda bulunarak yardım edebilirler (madde VI, dördüncü fıkra). AndlaĢma'da, ayrıca, anti personel mayınlardan zarar gören mağdurlara her bir taraf devletin yardım etmesi ve destek vermesi ve ilgililere ulusal veya uluslararası kanalların kullanımı ile mümkün olan bütün desteğin verilmesi yolunda taraf devletlerin tamamına getirilmiĢ bir yükümlülük bulunmaktadır (madde VI, üçüncü fıkra). AndlaĢma'dan, usulüne uyulması Ģartıyla, çekilmek mümkündür (madde XX; ikinci, üçüncü ve dördüncü fıkralar). AndlaĢma'nın uygulanmasında, AndlaĢma ile getirilen yasak ve sınırlamalar kapsamında kabul edilen anti personel mayınların tanımı konusunda birtakım sorunların bulunduğu ifade edilmiĢtir881. Söz konusu görüĢ, anti araç mayınlarının, anti personel mayınlar gibi dizayn edildiğinde, AndlaĢma ile öngörülen yasakların etrafından dolanılmasının, baĢka bir deyiĢle AndlaĢma'ya karĢı hile yapılmasının mümkün olduğuna iĢaret etmektedir. Dolayısıyla, AndlaĢma'da araç deyiminin tanımlanmamıĢ olması bir eksik olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak, kanaatimizce, üstün tutulması gereken yoruma göre, AndlaĢma'da öngörülen etkiyi yaratmaya elveriĢli, baĢka bir deyiĢle, bir kiĢinin masumane bir Ģekilde üzerinden veya yakınından geçiĢi ile veya dikkatsizlik veya kazaen kendisi ile temas kurulması 880 BirleĢmiĢ Milletler bünyesinde oluĢturulan “Mine Action” servisi (United Nations Mine Action Service) için bkz. http://www.mineaction.org/org.asp?o=3 [29.11.2010]. 881 GOLDBLAT, p. 237. 326 halinde faaliyete geçebilen herhangi bir mayın, Anti Personel Mayın Andlaşması kapsamında değerlendirilmelidir882. Böyle bir yorum ile, doğrudan doğruya sivillere karşı kullanılmaya elverişli anti araç mayınlarının da AndlaĢma kapsamında anti personel mayın olarak değerlendirilmesi mümkün olacaktır. Anti Personel Mayınlar Andlaşması, bir silah türünün kategorik olarak yasaklanmasına matuf olduğu için büyük bir önem taĢımaktadır. AndlaĢma, böyle bir yasak ve sınır rejiminin uluslararası platformda kabul edilemeyeceği yönündeki görüĢün kırılması açısından da önemli bir örnek olmuĢtur. AndlaĢma'nın kabulü, diğer birtakım silahlar ile ilgili olarak da benzeri yasak ve sınırlamaların kabul edilmesi açısından itici bir güç oluĢturmuĢtur883. AndlaĢma'ya, devletlerin yüksek sayıda ve etkinlikte katılımı, AndlaĢma ile getirilen rejimin güçlenmesi açısından önemli bir rol oynamıĢtır. Dolayısıyla, AndlaĢma'nın büyük bir hızla resmen yürürlüğe girebilmiĢ olması önemli bir kazanım olarak görülmektedir. AndlaĢma'nın hazırlık ve uygulanması sürecinde özellikle uluslararası sivil toplum kuruluşları, bir diğer deyiĢle hükümetler dışı uluslararası örgütler (nongovernmental international organizations / les organisations non-gouvernementales internationales) ile devletler ve hükümetler arası uluslararası örgütler (international organizations / les organisations internationales) arasındaki iliĢkilerin ilerlediği 882 GOLDBLAT, pp. 236-238. 883 Bahse konu örnek, aĢağıda değinileceği üzere, Oslo'da toplanan ayrı bir Konferans ve sonrasındaki geliĢmeler neticesinde kabul edilip yürürlüğe giren, Salkım Bombaları Andlaşması'dır. 327 görülmektedir884. Silahların kontrolu andlaĢmaları açısından, söz konusu durum önemli bir geliĢme sayılabilir. Dolayısıyla, AndlaĢma ile getirilen yasak ve sınırlama rejiminin, biyolojik ve kimyasal silahlara nazaran daha olumlu olduğu söylenebilir885. Ancak, Çin, ABD ve Rusya'nın ve diğer birtakım devletlerin, AndlaĢma'ya taraf olmadığı gibi AndlaĢma kapsamında yasaklanan faaliyetleri uygulamaya devam etmesi neticesinde AndlaĢma ile getirilen rejim ile AndlaĢma'da belirtilen nihai hedefin gerçekleĢtirilmesine henüz yaklaĢılamaması sonucunu doğurmuĢtur: Ayrıca, AndlaĢma ile getirilen tanımlar konusunda, metinde var olan sorunlar, AndlaĢma'nın uygulanması ile ilgili olarak ciddi bir boĢluk doğmasına neden olabilecek nitelikte olduğu gibi, insanlar üzerine etkileri dikkate alınarak anti personel mayınların yasaklanması ve fakat insanlar üzerinde aynı derecede etkili olan anti araç mayınlarının yasak kapsamı dıĢında tutulması, AndlaĢma ile getirilen rejimin sorgulanmasına neden olmaktadır. AndlaĢma'da, her bir taraf devletin AndlaĢma kapsamındaki faaliyetlerini ve AndlaĢma ile ilgili hususları bildirim yükümlülüğü ile kabul edilen Ģeffaflık ilkesini (madde VII) destekleyecek herhangi bir örgüt veya mekanizmanın kurulmamıĢ olması, AndlaĢma'nın ihlali durumunda AndlaĢma'nın uygulanmasını sağlayacak kuralların öngörülmemiĢ olması AndlaĢma metninde yer alan önemli eksikler olarak dikkat çekmektedir. Ayrıca, AndlaĢma'nın değiĢtirilmesi ile ilgili usule uyulması Ģartıyla AndlaĢma'nın değiĢtirilmesi ve bu eksiklerin giderilmesi mümkün olmakla birlikte, yukarıda değinilen bu değiĢtirme sürecinin birtakım zorlukları bünyesinde barındırdığı açıktır. 884 Kaldı ki, AndlaĢma'da, anti personel mayınlardan mağdur olanlara yardım edilmesini düzenleyen kurallar (madde VI, üçüncü fıkra) bakımından, hükümetler dıĢı uluslararası örgütlerin samimi ve etkin desteği oldukça büyük bir önem taĢımaktadır. 328 Anti Personel Mayınlar Andlaşması'nın uygulanmasının takip edilmesi amacıyla, hükümetler dıĢı uluslararası örgütlerin yoğun çabaları bulunmaktadır. Bu çabaların bir sonucu olarak, konuyla ilgili kuruluĢların katkıları ile, Anti Personel Mayınlar Andlaşması'nın uygulanması konusunda, düzenli aralıklarla, Kara Mayınlarını İzleme Raporu yayınlanmaktadır: Raporların sonuncusu çok yakın bir tarihte yayınlanmıĢtır886. B. SALKIM BOMBALARI ANDLAġMASI Salkım bombaları (cluster bombs / les bombes à sous-munitions), farklı amaçlarla kullanılmaya elveriĢli, havadan bırakılan veya yerden fırlatılan taĢıyıcılar vasıtası ile hedefe ulaĢırken bomba (mühimmat) içerisinde bomba (alt-mühimmat) bulunan silahlardır: Saldırgan amaçlarla kullanılabildiği gibi, kimyasal ve biyolojik silahlara karĢı savunma amacıyla da kullanılmakta; örneğin, mayınlı bölgelerin temizlenmesinde bahse konu silahlara baĢvurulabilmektedir887. 885 GOLDBLAT, p. 239. 886 BaĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz Rapor metni için bkz. Landmine Monitor 2010, International Campaign to Ban Landmines, Mines Action Canada, 2010, eriĢim için bkz. http://www.the-monitor.org/lm/2010/resources/Landmine_Monitor2010_lowres.pdf [29.11.2010]. 887 Salkım bombaları hakkında bilgi için bkz. The New Weapons of the World Encyclopedia, pp. 237, 292-293, 306. Ayrıca bkz. Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, International Committee of the Red Cross, Montreux, 2007, eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc_002_0915.pdf [29.11.2010]. 329 Salkım bombalarının ilk dikkat çekici kullanımı, Ġkinci Dünya SavaĢı'nda Alman uçakları tarafından BirleĢik Krallık'ta bulunan Girimsbi Limanı'nın bombalanmasında gerçekleĢmiĢtir888. Saldırıda, sadece bine yakın mermi kullanılmıĢ olmakla birlikte saldırının etkileri günlerce sürmüĢtür. Saldırı sonrasında hayatını kaybeden veya yaralananların sayısı, neredeyse saldırı sırasında hayatını kaybeden veya yaralananlar ile eĢittir889. Saldırı sonrasındaki hayat kayıpları, özellikle, silahın kullanıldığı alandaki artıkların temizlenmesi faaliyetleri sırasında gerçekleĢmiĢtir890. Salkım bombalarının sonraki operasyonel kullanımı Vietnam SavaĢı'nda olmuĢtur. Söz konusu çatıĢmadaki yaygın kullanımdan en çok etkilenen devlet olan Laos'ta, çatıĢmadan arda kalan salkım bombalarının etkileri halen görülmektedir891. Soğuk SavaĢ döneminde, VarĢova Paktı Örgütü üyesi devletlerin önemli bir kısmının elinde yüksek oranda parça tesirli, salkım bombalarının bulunduğu; ayrıca 1991 yılında, Körfez SavaĢı'nda Müttefikler tarafından, salkım bombalarının geniĢ ölçekte kullanıldığı ifade edilmiĢtir892. Yakın dönemde, Ġsrail ile Lübnan ve Rusya ile 888 Bkz. Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, p. 11 etc. 889 Bkz. Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, pp. 11-12. 890 Bkz. Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, p. 12. 891 Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, pp. 11, 12, 14 etc. Salkım Bombaları Andlaşması'nın tarafı olan devletlerin ilk toplantısının Laos'ta düzenlenmesi tesadüf değildir. Bkz. http://www.icrc.org/eng/resources/documents/news-release/2010/laos-news-2010-1109.htm [29.11.2010]. 892 Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, pp. 11-12. 330 Gürcistan arasında yaĢanan çatıĢmalarda da bahsi geçen silahların kullanıldığı belirtilmiĢtir893. Salkım bombaları, silahlı çatıĢmalar sırasında kullanıldıklarında sadece çatıĢma anında değil, çatıĢmadan sonra da uzun süre etkili olabilen silahlardır: Söz konusu silahların temel özelliği, bombalardan fırlatılan fiĢeklerin ve mermi çekirdeklerinin uzun bir süre, patlamaya hazır bir şekilde çatıĢma sahasında olduğu gibi kalması ve sonrasında, ufak bir temas ile veya bazı hallerde temasa gerek kalmadan kendiliğinden kolaylıkla patlayabilmesidir894. Silahlı çatıĢmalarda, böyle silahlara yoğun bir Ģekilde baĢvurulması, özellikle geniĢ alanlarda, sivillerin hayatını, can ve mal güvenliğini büyük ölçüde tehdit etmektedir895. Bahse konu tehdit, biraz önce açıklandığı üzere, hem çatışma anında hem de çatışma sonrasında sivil yaĢamın büyük bir zarar görmesine neden olmaktadır. Silahların kullanımı sonucunda çatıĢma alanında kalan artıklar, aynı zamanda, insancıl yardım çabalarını 893 Konu ile ilgili olarak, Uluslararası Kızılhaç Örgütü tarafından hazırlanan bir BroĢüre göre, salkım bombalarının kullanıldığı ve sivil halkın bundan etkilendiği devletler arasında Afganistan, Arnavutluk, Azerbaycan (Dağlık-Karabağ), Bosna Hersek, Kamboçya, Hırvatistan, Eritre, Etiyopya, Irak, Ġsrail, Kosova, Kuveyt, Laos, Lübnan, Karadağ, Fas (Batı Sahra), Rusya (Çeçenistan), Sierra Leone ve Vietnam'ın da dahil olduğu pek çok ülke bulunmaktadır. Bkz. Cluster Munitions: A New Treaty To End Decades of Civilian Suffering, International Committee of the Red Cross, Geneva, 2008, eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc_002_0938.pdf [29.11.2010]. Aynı BroĢürde, Lübnan'ın güneyinde, Ġsrail ile söz konusu devlet arasındaki silahlı çatıĢma sonrasında henüz patlamamış pek çok fiĢek bulunduğu ve bölgenin toplam yüzölçümünün yaklaĢık 40 milyon metrekare olduğu ifade edilmiĢtir. 894 Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, pp. 36, 43 etc. 895 Uluslararası Kızılhaç Örgütü'nün, yukarıda anılan BroĢüründe, geçtiğimiz kırk yılı aĢkın bir süre içerisinde kullanımda olan salkım bombaları nedeniyle, savaĢtan etkilenen bölgelerde 10 binlerce sivilin öldüğü veya yaralandığı ifade edilmektedir. Bkz. Cluster Munitions: A New Treaty To End Decades of Civilian Suffering, p. 3 etc. 331 etkisiz kılabilmekte, barıĢ operasyonlarından sonuç alınmasını önleyebilmekte ve çatıĢma sonrası yeniden yapılanma ve kalkınma çabalarının faydasız kalmasını sonuçlayabilmektedir896. Bilimsel araĢtırmalar, salkım bombalarının askeri açıdan da kullanıĢlı silahlar olmadığını ortaya koymuĢtur897. Özellikle, çatışma alanında kullanılan salkım bombalarının önemli bir kısmının, patlamadan, olduğu gibi kalması, bahsi geçen silahların güvenilirliğinin askeri açıdan da sorgulanmasına yol açmaktadır. Yakın dönemde, salkım bombalarında ileri teknoloji ürünlerin kullanılmaya baĢlandığının belirtilmesine rağmen silahın ana özelliğinin ve dolayısıyla yarattığı tehlike ve zararın boyutlarının değiĢmediği görülmektedir898. Anti personel mayınlar konusunda, Anti Personel Mayınlar Andlaşması'nın hazırlanması ve uygulanması sürecinde, uluslararası örgütler düzeyinde kazanılan tecrübeler, aradan uzun sayılabilecek bir sürenin geçmesi sonrasında salkım bombaları hakkında yasak ve sınırlamaların kabul edilmesi sürecinde değerlendirilebilmiĢtir899. Salkım bombaları hakkında, Gayri İnsani Silahlar 896 Bahse konu bütün etkiler için bkz. Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, pp. 11-13, 15-16, 42 etc. 897 Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, p. 28 etc. 898 Cluster Munitions: A New Treaty To End Decades of Civilian Suffering, p. 7 etc. 899 “Salkım Bombaları Koalisyonu” (Cluster Munitions Coalition) adı altında, 2003 yılında sayıları seksenin üzerinde hükümetler dıĢı uluslararası örgüt bir araya gelmesi neticesinde kurulmuĢtur. Bkz. http://www.stopclustermunitions.org/wp/wp-content/uploads/2009/08/chronology-of-the-internationalmovement-to-ban-clu ster-bombs.pdf [29.11.2010]. 332 Andlaşması çerçevesinde yürütülen görüĢmelerden bir netice alınamaması üzerine900, 2007 yılında, Norveç'in önderliğinde, tamamı Oslo Süreci adıyla anılan bir dizi Konferans düzenlenmiĢtir901. Salkım bombaları ile ilgili Oslo Diplomatik Konferansı neticesinde açıklanan Deklarasyon'da902, “2008 yılı sonunda; sivil hayata kabul edilemez derecede zarar veren, salkım bombalarının kullanımının, üretiminin, transferinin ve depolanmasının yasaklanması ve söz konusu silahların kullanıldığı saldırılara ve bahsi geçen silahların zararlı sonuçlarına maruz kalan mağdurlara ve mağdurların içinde bulunduğu topluluklara tedavi ve rehabilitasyon desteği verilmesi, silahların kullanıldığı alanların temizlenmesi, risk eğitimi ve yasaklanan salkım bombalarının depolarının yok edilmesi hususlarını içeren, hukuken bağlayıcı bir uluslararası andlaĢmanın kabul edilmesinin amaçlandığı” ifade edilmiĢtir (madde I). Deklarasyon'da öngörüldüğü üzere, devam eden görüĢmeler neticesinde, Peru, Avusturya, Yeni Zelanda ve son olarak Ġrlanda'da Konferanslar düzenlenmiĢtir. Bahsi geçen Konferanslarda, devletlerin katılımının yanısıra, özellikle hükümetler 900 Gayri Ġnsani Silahlar AndlaĢması'na ekli V sayılı Protokol; patlayıcı savaş artıklarını (explosive remnants of war / les restes explosifs de guerre), patlayıcı harp mühimmatını esas alarak tanımlamaktadır. Patlamamış harp mühimmatı ve terkedilmiş patlayıcı harp mühimmatı birlikte patlamamış savaş artıklarını ifade etmektedir (madde II). Söz konusu tanımlar yakından incelendiğinde, salkım bombalarının söz konusu Protokol kapsamında değerlendirilebilmesi için, (i) silahlı çatışmada kullanılmak üzere hazırlanmış veya kullanılmış ve patlamamış olması veya (ii) silahlı çatışmada kullanılmamış veya bir silahlı çatışmanın tarafınca terkedilmiş veya bırakılmış ve terkeden veya bırakan tarafın kontrolundan çıkmış olması gerekmektedir. 901 Konferansların bir dökümü için bkz. http://www.stopclustermunitions.org/the-solution/ [29.11.2010]. 902 23.02.2007 tarihli Deklarasyon metni için bkz. Oslo Conference on Cluster Munitions, 22-23 February 2007: Declaration, Oslo, 23.02.2007, eriĢim için bkz. http://www.regjeringen.no/upload/U D/Vedlegg/Oslo%20Declaration%20(final)%2023%20February%202007.pdf [29.11.2010]. 333 dıĢı uluslararası örgütlerin önderliğinde 2003 yılında oluĢturulan Salkım Bombaları Koalisyonu ciddi bir katkıda bulunmuĢtur. Velingtın'da yapılan Konferansın ardından açıklanan Deklarasyon 903 ile, “2008 yılı içerisinde Dablin'de toplanacak olan Konferansta salkım bombaları hakkında uluslararası andlaĢma görüĢmelerinin tamamlanarak, ilgili uluslararası andlaĢmaya son Ģeklinin verileceği” ifade edilmiĢtir (birinci paragraf vd.). Dablin'de904, 30.05.2008 tarihinde son Ģekli verilen, Salkım Bombaları Hakkında Uluslararası Andlaşma905, 03.12.2008 tarihinde imzaya açılmıĢtır. AndlaĢma, otuzuncu onay belgesinin AndlaĢma'nın depoziteri olan BM Genel Sekreteri'ne iletildiği tarihi izleyen altı ayın sonunda, 01.08.2010 tarihinde sınırsız süreli olarak yürürlüğe girmiĢtir (madde XII; madde XVII, birinci fıkra ve madde XX; birinci fıkra). 903 22.02.2008 tarihli, baĢlığını, Türkçe’ye, Velington Deklarasyonu olarak çevirebileceğimiz Deklarasyon’un metni için bkz. Declaration of the Wellington Conference on Cluster Munitions, Wellington 22.02.2008, eriĢim için bkz. http://www.clustermunitionsdublin.ie/pdf/declaration-wellen_001.pdf [29.11.2010]. 904 Ġrlanda'nın ev sahipliğinde, Dablin'de toplanan Diplomatik Konferans hakkında bilgi ve Konferans dokümanları için bkz. http://www.clustermunitionsdublin.ie/documents.asp [29.11.2010]. 905 Dablin’de, 30.05.2008 tarihinde kabul edilen, baĢlığını, Türkçe’ye, Salkım Bombaları Hakkında Uluslararası Andlaşma olarak çevirebileceğimiz AndlaĢma (Convention on Cluster Munitions, Dublin, 30.05.2008 / la Convention sur les armes à sous-munitions, Dublin, 30.05.2008) AndlaĢma'nın gayri resmi metni için bkz. http://www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/620?OpenDocument [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında hakkında kısa bir bilgi notu için bkz. http://www.icrc.org/ ihl.nsf/INTRO/620? OpenDocument [29.11.2010]. 334 AndlaĢma, yüz sekiz devlet tarafından imzalanmıĢ, kırk altı devlet tarafından onaylanmıĢtır; Çin, ABD ve Rusya, AndlaĢma'yı halen imzalamamıĢtır906. AndlaĢma'yı kabul eden veya onaylayan, AndlaĢma'ya katılan devletler, söz konusu iĢlemler esnasında, AndlaĢma'nın ilk maddesinde yer alan, aĢağıda ayrıca değinilecek olan yükümlülükleri AndlaĢma kendisi bakımından yürürlüğe girene kadar uygulayacağını açıklayabilir907 (madde XVIII). Taraf devletlerden herhangi biri, egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olayların kendi yüksek menfaatlerine halel getirdiğinden bahisle, altı ay öncesinden diğer devletlere, depozitere ve BM Güvenlik Konseyi'ne, gerekçesini tamamen açıklayıp bildirerek AndlaĢma'dan çekilebilir; ancak, eğer taraf devletlerden biri söz konusu altı aylık sürenin bitiminden önce bir silahlı çatıĢmaya girer ise çekilme, silahlı çatıĢmanın sona erdiği tarihe kadar hüküm ifade etmez (madde XX, ikinci ve üçüncü fıkralar). Salkım Bombaları Andlaşması uyarınca, hiçbir taraf devlet, salkım bombaları kullanamaz; geliĢtiremez; üretemez veya diğer bir Ģekilde edinemez, depolayamaz, elde bulunduramaz veya herhangi bir kimseye doğrudan veya dolaylı olarak transfer edemez; hiç kimseyi AndlaĢma'da taraf devletler için öngörülen yükümlülükleri ihlal 906 Ayrıntılı bilgi için bkz. http://unhq-appspub-01.un.org/UNODA/TreatyStatus.nsf/Cluster%20Muni tions%20(in%20alphabetical%20order)?OpenView [29.11.2010]. 907 AndlaĢma ile öngörülen kuralların AndlaĢma’nın hukuken yürürlüğe girmesinden önce uygulanmasına iliĢkin genel kabul de aynı yöndedir. Bkz. Viyana AndlaĢmalar Hukuku SözleĢmesi, madde XVIII. Dolayısıyla, kanaatimizce, kuralın konulması faydalı olmakla birlikte, metinde yer almasaydı bile sonuç farksız olacaktı. 335 etmeye teĢvik edemez, kıĢkırtamaz; yükümlülüklerin ihlali niteliğindeki faaliyetlere yardımcı olamaz (madde I, birinci fıkra). AndlaĢma'da, salkım bombaları (cluster munitions / l’arme à sousmunitions); yirmi kilogramdan az ağırlığa sahip patlayıcı alt-mühimmat908 (submunition / la sous-munition) saçmak veya bırakmak üzere tasarlanmıĢ ve söz konusu alt-mühimmatlar ile birlikte salkım bombası olarak nitelendirilen konvansiyonel niteliğe sahip harp mühimmatıdır (conventional munition / la munition classique) (madde II, ikinci fıkra). AndlaĢma'da öngörülen yükümlülükler, gerekli değişiklikler yapılarak (mutatis mutandis) hava araçlarına monte edilen saçma cihazlarından yayılması veya bırakılması tasarlanan patlayıcı alt-mühimmata da uygulanır (madde I, ikinci fıkra). AndlaĢma'da, patlayıcı bombacıklar (explosive bomblet / la petite bombe explosive); yirmi kilogramdan az ağırlığa sahip, içten yanmalı olmayan ve görevini yerine getirebilmek amacıyla, bir saçma mekanizması ile kullanılan veya bırakılan, gerekli etkiyi yaratmadan önce veya yarattıktan sonra patlayıcının kullanılması vasıtası ile iĢlevini yerine getirmesi tasarlanan, konvansiyonel harp mühimmatı909 niteliğinde olan bombacıklar Ģeklinde tanımlanmıĢtır (madde II, on üçüncü fıkra). 908 Patlayıcı alt-mühimmat (explosive submunition / la sous-munition explosive), iĢlevini yerine getirmek aamcıyla salkım bombası ile taĢınan veya açığa salınan, patlayıcı mekanizmanın çalıĢması etki öncesi veya sonrası gerçekleĢebilen konvansiyonel harp mühimmatıdır (madde II, üçüncü fıkra). 909 AndlaĢma’da tanımı verilmemiĢ olmakla birlikte, çalıĢmamızda pek çok defa değindiğimiz tanımları dikkate alarak, konvansiyonel harp mühimmatını; nükleer, kimyasal veya biyolojik olmayan tüm silah mühimmatı olarak tanımlamamız mümkündür. Bkz. NATO Glossary of Terms and Definitions (English and French): Listing terms of military significance and their definitions for use in NATO, p. 2-C-15. 336 AndlaĢma; mayınlara uygulanmaz910 (madde I, üçüncü fıkra). AndlaĢma'da öngörülen yükümlülüklerini yerine getirirken, her bir taraf devlet kendi iç hukukuna uygun olarak, gerekli hukuki, idari ve diğer tedbirleri alacaktır (madde IX). Alınacak tedbirler arasında, taraf devletlerin, AndlaĢma'da yasaklanan eylemlerin karĢılığında gerekli cezai yaptırımları kendi iç hukuklarında öngörmesi de bulunmaktadır (madde IX). AndlaĢma uyarınca yasaklanan salkım bombaları ve patlayıcı bombacıkların ortadan kaldırılması yönünden, söz konusu bombaların depolanmış olup olmaması dikkate alınarak bir ayrıma gidilmiĢtir. AndlaĢma'ya göre, depolanmış salkım bombaları911 bakımından, AndlaĢma uyarınca, her bir taraf devlet, kendi iç hukuk kurallarına uygun olarak, kendi egemenliği veya kontrolu altında, operasyonel kullanım amacıyla elinde bulundurduğu salkım bombalarını ayırmalı ve bunları ortadan kaldırılmaları amacıyla uygun bir biçimde iĢaretlemelidir (madde III, birinci fıkra). Taraf devletlerin her biri, işaretlenen salkım bombalarını mümkün olan en kısa sürede, fakat kendisi bakımında AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren Konvansiyonel harp mühimmatlarına, benzeri Ģekilde, Gayri İnsani Silahlar Andlaşması'na ekli V sayılı Protokol'de de değinilmiĢtir (madde II, birinci fıkra). 910 Salkım Bombaları Andlaşması'nın mayınlara uygulanmaması; canlıları tehdit etmesi bakımından salkım bombaları ile aynı özelliklere sahip olan mayınların salkım bombaları ile aynı nitelikte olamayacağını ve AndlaĢma'nın, mayınların tabi olduğudüzeni etkilemeyeceğini ifade etmek amacıyla konulmuĢ olsa gerektir. Kaldı ki, benzeri bir kural, yukarıda kısaca değinildiği üzere, Gayri İnsani Silahlar Andlaşması'na ekli V sayılı Protokol'de de yer almaktadır. Protokol'de yer alan yasak ve sınırlamaların uygulama alanı, patlayıcı savaş mühimmatı tanımı esas alınarak belirlenecektir. Patlayıcı savaş mühimmatı tanımına, Gayri İnsani Silahlar Andlaşması'na ekli II sayılı Protokol'da yer alan mayınlar, bubi tuzakları ve diğer araçlar girmez (madde II, birinci fıkra). 911 AndlaĢma'da depolanmış salkım bombaları tanımlanmamıĢtır. 337 en geç sekiz yıl içerisinde ortadan kaldırmak veya ortadan kaldırılmasını sağlamak ile yükümlüdür (madde III, ikinci fıkra). Taraf devletlerin ortadan kaldırma faaliyetlerini yerine getirirken, kamu sağlığı ve çevreye zarar vermeme yükümlülükleri bulunmaktadır (madde III, ikinci fıkra). Taraf devletlerden biri, söz konusu yükümlülüğü öngörülen sürede yerine getiremeyeceği kanaatine varır ise912, sürenin dört yıl daha uzatılması veya istisnai hallerde yeniden uzatılması amacıyla Taraf Devletler Toplantısına (Meeting of the State Parties / l’Assamblée des Etats parties) veya Gözden Geçirme Konferansına baĢvuruda bulunması mümkündür (madde III, üçüncü fıkra). Ġlgili taleplerde yer alması gereken bilgiler AndlaĢma'da tek tek sayılmıĢtır (madde III, dördüncü fıkra). Salkım Bombaları Andlaşması ile, salkım bombaları ile ilgili bazı faaliyetlere izin verilmiĢtir. Ġlgili kurala göre, salkım bombalarının ve alt-mühimmatın bulunması, temizlenmesi ve ortadan kaldırılması konusunda geliştirme ve antrenman faaliyetleri ile ilgili olarak sınırlı sayıda salkım bombası veya patlayıcı altmühimmat edinmek veya aynı amaçlarla salkım bombası transfer etmek yasak değildir (madde III, altıncı ve yedinci fıkralar). Salkım bombalarının artıklarının temizlenmesi (destruction of cluster munition remnants / la détruction les restes d’armes à sousmunitions) ile ilgili olarak, her bir taraf devletin AndlaĢma'da belirtilen Ģekilde, salkım bombasına maruz kalan, kendi egemenliği veya kontrolu altındaki alanlarda bulunan salkım bombaları artıklarını temizlemek ve yok etmek yükümlülüğü bulunmaktadır (madde IV, birinci 912 Anti Personel Mayınlar Andlaşması'nda, depolanmış anti personel mayınlar yönünden herhangi bir süre uzatımı imkanı getirilmemiĢken salkım bombaları yönünden böyle bir imkanın tanınmıĢ olmasının gerekçesini anlamak güçtür. 338 fıkra). Aynı amaçla gerekli faaliyetler yerine getirilirken taraf devletlerin birtakım koruma tedbirleri alması gerekmektedir913 (madde IV, ikinci fıkra). AndlaĢma'da, Anti Personel Mayınlar Andlaşması'na benzer Ģekilde, fakat daha ayrıntılı bir biçimde salkım bombalarından mağdur olan kiĢi ve gruplara hangi kapsamda ve ne Ģekilde destek ve yardımcı olunacağı sayılmıĢtır (madde V). Salkım Bombaları Andlaşması, uluslararası iĢbirliği AndlaĢma'da ve eĢgüdümün öngörülen sağlanması yükümlülükler amacıyla konusunda oldukça detaylı düzenlemeler içermektedir (madde VI). Salkım Bombaları Andlaşması'nda öngörülen yükümlülüklerin yerine getirilmesi konusunda, Anti Personel Mayınlar Andlaşması'na paralel bir biçimde, taraf devletlerin bir diğerine destek ve yardımı ile Ģeffaflık konusunda düzenlemeler yapılmıĢtır (maddeler VII ve VIII). Salkım Bombaları Andlaşması'na taraf devletler, BM Genel Sekreteri tarafından yıllık olarak Taraf Devlet Toplantılarına davet edilecek ve AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini takip eden her beĢ yılda bir, taraf devletlerin tamamının katılacağı Gözden Geçirme Konferansları toplanacaktır (maddeler XI ve XII). Taraf devletlerin ilk toplantısı 09-12.11.2010 tarihleri arasında Viyentiyan'da gerçekleĢtirilmiĢtir914. 913 Söz konusu tedbirler arasında, bazı uluslararası standartlara uyulması da bulunmaktadır (madde IV, üçüncü fıkra). Taraf devletlerden biri, yükümlülüğünü, kendisi bakımından AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarihi izleyen on yıl içerisinde yerine getiremeyeceği kanaatine varırsa, Taraf Devletlerin Toplantısı veya Gözden Geçirme Konferansına baĢvuruda bulunarak, beĢ yıla kadar süre uzatımı talebinde bulunabilir (madde IV, beĢinci fıkra). Ġlgili baĢvuruda yer alması gereken bilgiler AndlaĢma'da tek tek sayılmıĢtır (madde IV, altıncı fıkra). 914 Konferans hakkında bilgi için bkz. http://www.clusterconvention.org/1msp/ [29.11.2010]. 339 Salkım Bombaları Andlaşması, anti personel mayınlardan sonra, bir diğer silah türünün daha kategorik olarak yasaklanmasını düzenlemektedir. Dolayısıyla, anti personel mayınların yasaklanması konusunda uluslararası platformda elde edilen tecrübenin, AndlaĢma'nın hazırlık sürecine yansıtıldığı görülmektedir. Ancak, anti personel mayınlarda olduğu gibi, önemli salkım bombası üreticileri ve kullanıcıları olan Çin, ABD ve Rusya'nın AndlaĢma'yı imzalamaması, AndlaĢma'nın hedeflediği amacın gerçekleĢmesinin önünde önemli bir engel olarak durmaktadır. Her Ģeye rağmen, AndlaĢma'nın, Anti Personel Mayınlar Hakkında Andlaşma'ya benzer Ģekilde, süratli bir biçimde yürürlüğe girmiĢ olması, kanaatimizce, önemli bir kazanım olarak değerlendirilebilir. AndlaĢma'nın uygulanması ile ilgili olarak, Kara Mayınlarının Yasaklanması Kampanyası ve Salkım Bombaları Koalisyonu tarafından, diğer hükümetler dıĢı uluslararası örgütler ile birlikte hazırlanan Salkım Bombaları İzleme Raporu, yakın bir tarihte yayınlanmıĢtır915. 915 BaĢlığını, Türkçe’ye, yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz Rapor metni için bkz. Cluster Munitions Monitor 2010, International Campaign to Ban Landmines and the Cluster Munition Coalition, Mines Action Canada, 2010, eriĢim için bkz. http://www.the-monitor.org/cmm/2010/pdf/ CMM_2010_pdf.pdf [29.11.2010]. 340 C. AVRUPA'DA KONVANSĠYONEL SĠLAHLARIN SINIRLANDIRILMASI 1. KarĢılıklı ve Dengeli Kuvvet Azaltımı Ġkinci Dünya SavaĢı'nı takiben baĢlayan Soğuk SavaĢ'ın zirvesinde, NATO ve VarĢova Paktı Örgütü üyeleri arasında Avrupa'daki silahlı kuvvetlerin azaltılması ile ilgili MBFR GörüĢmeleri916 yürütülmeye baĢlanmıĢtır. Söz konusu GörüĢmelerin, yukarıda değinildiği üzere, nükleer silahlar ve diğer kitle imha silahları ile ilgili yönleri olduğu gibi, konvansiyonel silahlar bakımından oldukça büyük bir önemi bulunmaktadır. GörüĢmelere, Fransa haricinde917, baĢlangıçta; ABD, Kanada, BirleĢik Krallık, Federal Almanya Cumhuriyeti, Belçika, Hollanda, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Çekoslovakya ve Polonya katılmıĢtır. MBFR GörüĢmeleri; Belçika, Federal Almanya Cumhuriyeti, Lüksemburg, Hollanda, Çekoslovakya, Demokratik Almanya Cumhuriyeti ve Polonya ülkelerinde yer alan konvansiyonel silahlı kuvvetlerin azaltılmasına iliĢkin olarak yürütülmüĢtür. MBFR GörüĢmelerinde, Varşova Paktı Örgütü üyeleri, Avrupa'da kendi lehlerine olan konvansiyonel güç dengesini değiĢtirmeksizin söz konusu silahlı kuvvetlerin azaltımına iliĢkin formüller ileri sürerken, NATO üyesi devletler, Varşova 916 Kısaltma, Ġngilizce’de karĢılığı (“mutual and balanced force reductions”) dikkate alınarak kullanılmıĢtır. Aynı ifadenin Türkçe karĢılığı, “karĢılıklı ve dengeli kuvvet azaltımları” veya “karĢılıklı ve dengeli kuvvet indirimleri”dir. Biz, çalıĢmamızda ilk ifadeyi tercih ettik. MBFR hakkında bilgi için bkz. ARMAOĞLU (2005), s. 648 vd.; GRAHAM, pp. 64, 77; LAVIEILLE, pp. 103-104; CROFT, pp. 79-80. 917 Fransa'nın iki kutuplu görüĢmeleri kategorik olarak reddettiği ve görüĢmelere katılmadığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 220. 341 Paktı Örgütü’nün Avrupa'daki üstünlüğünü ortadan kaldıracak ve yeni birlikler ile değiĢtirilmelerine imkan vermeden azaltımlara gidilmesi gerektiğini savunmuĢtur918. Esasen, görüĢmelerde, NATO'ya bağlı kuvvetlerin önemli bir bölümünün Kuzey Amerika'ya, VarĢova Paktı Örgütü üyesi devletlerin kuvvetlerinin önemli bir bölümünün, aynı kıtada sadece baĢka bir ülkeye transfer edilmesi esas alınmıĢtır. Ancak, her iki tarafın ileri sürdüğü önerilerin ortak noktaları da olduğu ifade edilmiĢtir: Söz konusu ortak noktalar arasında en dikkat çekici olanın, önerilerde, her iki taraf için eĢit olan, belli bir tavan ve aĢamalar halinde azaltımlar öngörülmekte ve indirim öngörülen konvansiyonel silahlar arasında muharebe tankları, hava araçları, nükleer savaş başlıkları ve nükleer taşıyıcı araçlar bulunmaktaydı919. Ancak, askeri dengenin ne Ģekilde kurulacağı konusunda devletler arasında ortak bir görüĢ oluĢturulamaması ve fikir birliğine varılamaması nedenleriyle azaltımlar ve söz konusu azaltımların ne Ģekilde gerçekleĢtirileceği konularında MBFR GörüĢmeleri sonucunda olumlu bir sonuç elde edilememiĢtir920. Avrupa'nın belli bir bölgesi hakkında düzenlemeler getirilmeye çalıĢılırken; kıtanın geri kalanının dikkate alınmamasının bahsi geçen dengenin bulunmasını engellediği anlaĢılmaktadır. Özellikle, Macaristan ve İtalya'nın ülkelerinin görüĢmelerin kapsamı dıĢında bırakılmasının MBFR GörüĢmelerini derinden etkilediği ve ayrıca, Fransa'nın daha baĢlangıçta görüĢme masasını terk etmesinin sonuç alınmasını güçleĢtiren 918 919 GOLDBLAT, pp. 221-222. Yukarıda bahsi geçen önerilerin her ikisinin de ABD ve SSCB'nin konvansiyonel silahlı kuvvetlerini ve söz konusu devletler ile aynı tarafta bulunan diğer devletlerin konvansiyonel kuvvetlerini ayrı ayrı ele aldığı ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 221. 920 GOLDBLAT, pp. 221-222. 342 nedenlerden biri olduğu ve sonuçta, 1989 yılında MBFR GörüĢmelerinin sona erdiği ifade edilmiĢtir921. 2. Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında AndlaĢma MBFR GörüĢmelerinin sona ermesini takiben, 1989 yılında, Avrupa'da konvansiyonel silahlı kuvvetlerin azaltılması görüĢmelerine baĢlanılmıĢtır922. MBFR GörüĢmelerinden farklı olarak, yeni müzakerelerde, ayrı ayrı, NATO üyesi devletlerin tamamı ve VarĢova Paktı Örgütü üyesi devletlerin tamamı doğrudan katılmıĢtır: Müzakere platformu olarak, Fransa'nın önerisi üzerine, AGĠK tercih edilmiĢtir. 1980'li yıllardaki siyasi atmosfer içerisinde, iki yıldan az bir süre içerisinde taraflar arasında anlaĢmaya varılması mümkün olmuĢtur. 19.11.1990 tarihinde kabul edilen, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma923, Dibace'de 921 GOLDBLAT, p. 222. 922 GörüĢmeler hakkında bilgi için bkz. GRAHAM, p. 185 etc. 923 Paris’te, 19.11.1990 tarihinde imzalanan, resmi adı ile, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma’nın (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe, Paris, 19.11.1990 / le Traité sur les forces conventionnelles en Europe, Paris, 19.11.1990) metni için bkz. http://www.osce.org/library/14087 [29.11.2010]; http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/ cfe.html [29.11.2010]. Türkiye’nin AndlaĢma’ya taraf olması hakkında bkz. http://ua.mfa .gov.tr/detay.aspx?5196 [29.11.2010]. AndlaĢma’nın Türkçe metni için bkz. http://ua.mfa .gov.tr//files.ashx?3918 [29.11.2010]. AndlaĢma hakkında detaylı bir inceleme ve değerlendirme için bkz. LAVIEILLE, p. 297 etc.; CROFT, pp. 79-87. Ayrıca bkz. Richard K. BETTS, Systems for Peace or Causes of War? Collective 343 belirtilen devletlerin tamamının924, onay belgelerini, AndlaĢma'nın depoziteri Hollanda'ya vermesi üzerine925, sınırsız süreli olarak yürürlüğe girmiĢtir (madde XIX, birinci fıkra ve madde XXII, birinci ve ikinci fıkralar). Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma, Avrupa kıtasının hemen tamamını kapsayan ilk ve en önemli, silahların kontrolu andlaĢmasıdır. AndlaĢma'nın orijinal metni, yirmi üç madde ve sekiz Protokol, ilk ve beĢinci Protokolün Ekleri ile altı Çizelgeden oluĢmaktadır. AndlaĢma'da, aĢağıda da değinileceği üzere, Birinci Gözden Geçirme Konferansı'nı takiben yapılan görüĢmeler neticesinde 19.11.1999 tarihinde, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'nın Adaptasyonu ile İlgili Andlaşma926 ile pek çok değiĢiklik yapılmıĢ; ancak bahsi geçen AndlaĢma henüz yürürlüğe girmemiĢtir. Security, Arms Control, and the New Europe, International Security, Vol. 17, No. 1, Summer, 1992, p. 5 etc.; Jonathan DEAN, Randall W. FORSBERG, CFE and Beyond: The Future of Conventional Arms Control, International Security, Vol. 17, No. 1, Summer, 1992, p. 76 etc. 924 AndlaĢma; orijinal olarak, Almanya, Amerika BirleĢik Devletleri, Belçika, BirleĢik Krallık, Bulgaristan, Çekoslovakya, Danimarka, Fransa, Hollanda, Ġspanya, Ġtalya, Ġzlanda, Kanada, Lüksemburg, Macaristan, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, Türkiye ve Yunanistan arasında imzalanmıĢtır. 925 AndlaĢma'nın imzalanmasını takiben SSCB ve Çekoslovakya'nın dağılması üzerine AndlaĢma; imzacı olan yirmi iki devlet yerine ortaya çıkan yeni devletler ile birlikte toplam otuz devlet tarafından onaylanmıĢtır. Söz konusu devletler; Almanya, Amerika BirleĢik Devletleri, Azerbaycan, Belçika, Beyaz Rusya (Belarus), BirleĢik Krallık, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Ermenistan, Fransa, Gürcistan, Hollanda, Ġspanya, Ġtalya, Ġzlanda, Kanada, Kazakistan, Lüksemburg, Macaristan, Moldova, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, Rusya Federasyonu, Slovak Cumhuriyeti, Türkiye, Ukrayna ve Yunanistan'dır. Söz konusu devletlerin listesi ve bilgi için bkz. http://www.state.gov/ www/global/arms/treaties/cfe.htm [29.11.2010]. 926 BaĢlığının Türkçe çevirisini yukarıdaki Ģekilde yapabileceğimiz AndlaĢma (Agreement on Adaptation of the Treaty on Conventional Forces in Europe, Istanbul, 19.11.1999 / Accord 344 Silahların kontrolu ile ilgili diğer uluslararası andlaĢmalarda olduğu gibi, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'da da her bir taraf devletin, egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak, AndlaĢma'nın konu ve gayesi ile ilgili olağanüstü olayların kendi yüksek menfaatlerine halel getirdiğini belirterek, diğer taraf devletlere ve depozitere yüz elli gün önceden bildirimde bulunarak AndlaĢma'dan çekilme hakkı bulunmaktadır (madde XIX, ikinci fıkra). Çekilme bildiriminde çekilmeye neden olan olağanüstü olayların belirtilmesi zorunludur (madde XIX, ikinci fıkra). Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'da; silahların kontrolu ile ilgili diğer uluslararası andlaĢmalardan farklı olarak, bir taraf devlet, diğer bir taraf devletin, AndlaĢma'ya aykırı bir biçimde elinde bulunan muharebe tanklarının (battle tank / le char de bataille), zırhlı muharebe araçlarının (armoured combat vehicle / le véhicule blindés de combat), topçu silahlarının (artillery / l’artillerie), savaş uçaklarının (combat aircrafts / les avions de combat) veya saldırı helikopterlerinin (attack helicopters / les hélicoptères d’attaque) sayısını arttırması ve arttırımın, AndlaĢma'nın uygulanacağı bölgedeki güç dengesini açık bir biçimde tehdit edecek nitelikte olacağına kanaat getirir ise, egemenliğinden kaynaklanan yetkisini kullanarak AndlaĢma'dan çekilebilir (madde XIX, üçüncü fıkra). Yukarıda da değinildiği gibi, her iki halde de depoziter, çekilme ile ilgili sorunların d’adaptation du traité sur les forces armées conventionnelles en Europe, Istanbul, 19.11.1999) metni için bkz. http://www.osce.org/library/14108 [29.11.2010]. Ancak, aĢağıda değinileceği üzere, söz konusu değiĢiklikleri içeren AndlaĢma, henüz yürürlüğe girmemiĢtir. Ayrıca bkz. GRAHAM, p. 210 etc. 345 görüĢülmesi amacıyla, AndlaĢma'ya taraf devletlerin tamamının katılacağı bir Konferansın toplanmasını sağlamak zorundadır927 (madde XXI, dördüncü fıkra). AndlaĢma'nın kabul ediliĢini takiben, tek taraflı taahhütleri içeren birtakım beyannameler yayınlanmıĢtır. Beyannameler içerisinde en dikkat çekici olanlar, (o tarihte birleĢmiĢ olan) Almanya'nın personel sayısını, kara ve hava kuvvetleri personeli toplamı üç yüz kırk beĢ bini geçmemek üzere üç yüz yetmiĢ bin ile sınırlayacağına iliĢkin beyanı ve orijinal imzacı yirmi iki devletin görüĢmeler esnasında silahlı kuvvetlerindeki personel sayısını arttırmayacaklarına iliĢkin beyanlarıdır928. AndlaĢma'da, AndlaĢma'nın sınırsız süreli olarak yürürlüğe gireceği belirtildikten sonra, Soğuk SavaĢ'ın sonunun geldiği öngörüldüğünden olsa gerek, AndlaĢma'nın yeni ve baĢka bir andlaĢma ile tamamlanabileceği belirtilmiĢtir (madde XIX, birinci fıkra). AndlaĢma'nın kabul edilmesinin ardından SSCB'nin dağılması üzerine yürütülen görüĢmeler neticesinde, 15.05.1992 tarihinde, Azerbaycan, Beyaz Rusya (Belarus), Gürcistan, Ermenistan, Kazakistan, Moldova ve Rusya tarafından, TaĢkent'te kabul edilen, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında 927 Yukarıda da değinildiği üzere, AndlaĢma'ya göre; AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢini takip eden kırk altın hafta sonra ve her beĢ yılda bir, depoziter, AndlaĢma'nın uygulanmasını gözden geçirmek amacıyla taraf devletlerin bir araya gelmesini sağlamalıdır (madde XXI, birinci fıkra). 928 Söz konusu beyanların metinleri için bkz. http://www.state.gov/www/global/arms/treaties/cfe.html#2 [29.11.2010]. Beyanların sadece siyaseten bağlayıcı olduğu ifade edilmiĢtir. Bkz. GOLDBLAT, p. 225. 346 Andlaşma'nın Uygulanması ile İlgili İlkeler ve Usuller Hakkında Andlaşma929 uyarınca, bahsi geçen devletler, AndlaĢma'nın Avrupa güvenliğinin ayrılmaz bir parçası olduğunu kabul etmiĢler ve SSCB'nin halefi olarak, AndlaĢma'dan doğan yükümlülüklerini ne Ģekilde yerine getireceklerini kendi aralarında kararlaĢtırmıĢlardır: Sonuç olarak, Oslo'da, SSCB'den ayrılan ve AndlaĢma'nın uygulama kapsamına giren yeni devletlerin AndlaĢma'nın tarafı olması ile ilgili olağanüstü bir konferans toplanmıĢtır930. Oslo'da, özellikle 05.06.1992 tarihinde kabul edildiği ifade edilen kararlar ile AndlaĢma'nın; tamamen ve fakat geçici olarak, 17.07.1992 tarihinde yürürlüğe girmesi sağlanmıĢtır931. AndlaĢma, yukarıda değinildiği üzere, esas itibariyle, Varşova Paktı Örgütü üyesi devletler ve NATO üyesi devletlere uygulanacaktır932. AndlaĢma'nın uygulama alanı, taraf devletlerin egemenliğindeki adalar dahil olmak üzere Atlantik Okyanusu'ndan Ural Dağları'na kadar olan bölgedir (area of 929 BaĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz, kısaca “TaĢkent AndlaĢması” (Tashkent Agreement) olarak anılan AndlaĢma’nın (Agreement on the Principles and Procedures for the Implementation of the Treaty on Conventional Armed Forces in Europe, Tashkent, 15.05.1992) gayri resmi metni için bkz. http://www.dod.gov/acq/acic/treaties/cfe/agreements/tashkent.htm [29.11. 2010]. 930 GOLDBLAT, p. 225. 931 GOLDBLAT, pp. 225-226. 932 Örneğin, 1992 yılında dağılan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti ve halefi olan devletler, AndlaĢma'ya taraf değildir. Depoziter, bazı hallerde, AndlaĢma'nın tarafı olan devletleri olağanüstü toplantı yapmaya davet edebilir (madde XXI, ikinci fıkra). Bahse konu olağanüstüı olaylar arasında, AndlaĢma'da, örnek olarak, bir taraf devletin bulunduğu gruptan bir diğer gruba geçmesi de sayılmıĢtır. 347 application / la zone d’application): Rusya ve Türkiye için uygulama alanına giren bölgeler ayrıca düzenlenmiĢtir933 (madde II, birinci fıkranın B alt bendi). Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma uyarınca, yukarıda değinildiği üzere, her bir taraf devlet, konvansiyonel silahlarından beĢ ayrı kategoride, sınırlama veya azaltıma gidecektir (maddeler III, IV, V ve VI). Söz konusu konvansiyonel silahlar; muharebe tankları, zırhlı muharebe araçları, toplar, savaş uçakları ve saldırı helikopterleridir934. AndlaĢma'ya göre; bahsi geçen silah ve ekipmanlar ile ilgili azaltımların her bir kategori için ayrı ayrı, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren kırk ay içinde tamamlanması gerekmektedir (madde II, birinci fıkranın U alt bendi ve madde IV). AndlaĢma'nın Dibace bölümünde de belirtildiği üzere, Andlaşma ile hedeflenen, AndlaĢma'nın uygulanacağı alanda, en fazla, toplam 40 bin muharebe tankı, 60 bin zırhlı muharebe aracı, 40 bin parça top, 13 bin altı yüz savaĢ uçağı ve 4 bin saldırı helikopteri bulunmasıdır (Dibace, onuncu fıkra). Ayrıca, her bir grup içerisindeki devletlerin, AndlaĢma kapsamına giren silah ve ekipmana, bahse konu üst sınırlara sadık kalarak ne Ģekilde ve hangi oranda sahip olunacağı belirlenecek ve söz konusu oranda yapılacak değiĢiklikler, AndlaĢma'ya uygun olarak diğer taraf devletlere önceden bildirilecektir (madde VII). 933 Türkiye, Mersin Limanı ve Ortadoğu devletleri ile olan sınır bölgeleri civarının AndlaĢma kapsamından çıkarılmasını talep etmiĢ ve söz konusu talep, Yunanistan'ın, Mersin Limanı ile ilgili itirazlarına rağman kabul görmüĢtür. Bkz. GRAHAM, pp. 191, 195; GOLDBLAT, p. 223. 934 Söz konusu konvansiyonel silahların ve ekipmanların tanımları ve AndlaĢma kapsamına girenlerin özellikleri, “AndlaĢma ve mevcut konvansiyonel silah ve ekipman tipleri” ile ilgili Protokol'de belirlenmiĢtir (madde II). 348 AndlaĢma'da öngörülen azaltımların (özellikle madde IV, birinci fıkra) yapılmasını takiben, ortaya dengesiz güç dağılımı çıkmasını önlemek amacıyla, AndlaĢma'nın uygulanacağı bölge, alt-bölgelere ayrılmıĢ ve söz konusu alt-bölgeler için farklı sayısal sınırlar getirilmiĢtir. Konuyla ilgili kuralların kabulünde, esas itibariyle, Türkiye ve Norveç'in, SSCB'nin güçlerinin yer değiĢtirmesi sonrasında kendi sınırları civarında güç toplamasını engelleme isteği rol oynamıĢtır935. Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma ile, AndlaĢma kapsamında hakkında yasak ve sınırlama getirilen konvansiyonel silah ve ekipmanlara benzeyen bazı silah ve ekipmanlar AndlaĢma kapsamı dıĢında tutulmuĢtur. Söz konusu silah ve ekipmanlar, dış görünüşleri itibariyle zırhlı personel taĢıyıcılara veya zırhlı piyade saldırı araçlarına benzeyen ve AndlaĢma'da tarif edilen silah ve mühimmata sahip olmayan ve personel taĢıma faaliyetinde kullanılamayan araç ve taĢıyıcılardır (madde II, birinci fıkranın S bendi ve ilgili protokoller). Sürpriz saldırıların (surprise attacks / les attaques surprises) önüne geçebilmek amacıyla, AndlaĢma'da, köprülü zırhlı araçların sayısı her bir grup bakımından yedi yüz kırk adet ile sınırlandırılmıĢtır (madde XI, birinci fıkra). Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma ile, azaltıma tabi tutulacak konvansiyonel silah ve ekipmanlar için öngörülen tedbirlerin ne Ģekilde uygulanacağı oldukça detaylı bir biçimde gösterilmiĢtir936. Bahse konu azaltımların, AndlaĢma'nın yürürlüğe girdiği tarihten itibaren üç safhada yapılması 935 GOLDBLAT, p. 225 etc. 936 Dolayısıyla, AndlaĢma'nın “derin” olduğunu ifade etmek yanlıĢ olmaz. Bkz. CROFT, pp. 79 etc., 83. 349 ve toplam kırk ayda tamamlanması gerekmektedir (madde VIII, özellikle aynı maddenin dördüncü fıkrası). Ġlk aĢama, AndlaĢma'nın yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren on altı ay; ikinci aĢama yirmi sekiz ay ve son aĢama, yukarıda da değinildiği gibi, kırk ay içerisinde tamamlanmalıdır. Birinci aşamada, AndlaĢma kapsamına giren silah ve ekipmanın azaltılması yükümlülüğünün dörtte biri oranında gerçekleĢtirilmiĢ olması zorunludur (madde VIII, dördüncü fıkranın A alt bendi). İkinci aşamada, AndlaĢma kapsamında silah ve ekipman azaltım yükümlülüğünün yüzde altmıĢını tamamlamıĢ olmak zorundadır (madde VIII, dördüncü fıkranın B bendi). Üçüncü ve son aşamada, AndlaĢma kapsamındaki azaltım yükümlülüğünün tamamının yerine getirilmiĢ olması gerekmektedir (madde VIII, dördüncü fıkranın C bendi). Konuyla ilgili olarak, oldukça ayrıntılı düzenlemeler içeren, azaltımlar ile ilgili bir Protokol kabul edilerek AndlaĢma'ya eklenmiĢtir937. AndlaĢma'nın öngördüğü yasak ve sınırlamaların uygulanmasını kontrol etmek ve doğrulamak amacıyla, Ortak Danışma Grubu (Joint Consultative Group / le Groupe consultatif commun) oluĢturulmuĢtur (madde XVI). AndlaĢma'nın kabul edilip yürürlüğe girmesine rağmen, taraf devletler, ek tedbirleri müzakere etmek amacıyla görüĢmelere devam etmiĢtir. GörüĢmeler neticesinde, 10.07.1992 tarihinde, Avrupa'da Konvansiyonel Silahları Kuvvetlerin Personel Gücü Hakkında Müzakerelerin Nihai Senedi938 imzalanmıĢtır. 17.07.1992 937 938 Protokol metni için bkz. http://www.osce.org/library/14087 [29.11.2010]. Helsinki'de, 10.07.1992 tarihinde imzalanan, baĢlığını, Türkçe’ye yukarıdaki Ģekilde çevirebileceğimiz Nihai Senet (Concluding Act of the Negotiation on Personnel Strength of Conventional Armed Forces in Europe, 350 Helsinki, 10.07.1992) metni için bkz. tarihinde yürürlüğe giren Nihai Senet uyarınca; AGĠK üyesi bütün devletler tarafından üstlenilen yükümlülüklerin, sadece savaĢın önlenmesi ve etkili bir savunma için gerekli ve yeterli olan askeri gücün elde bulundurulmasını zorunlu kıldığı kabul edilmiĢtir (Dibace, sekizinci paragraf). Dolayısıyla, AndlaĢma'nın tarafı olan devletler, muharebe tankları, zırhlı muharebe araçları, toplar, savaş uçakları ve saldırı helikopterlerinde görevli askeri personel sayısını dondurmayı kabul etmiĢtir (maddeler I ve II). Ancak, Nihai Senet hukuken bağlayıcı bir uluslararası andlaĢma olarak değil, AndlaĢma'ya taraf olan devletlerin niyetini ifade eden bir metin olarak AndlaĢma'nın yorumunda kendisinden yararlanılabilecek bir belge olarak kabul edilmiĢtir939. Soğuk SavaĢ sonrasındaki dönemde meydana gelen geliĢmelere uyum sağlanabilmesi açısından, 1990'lı yılların ikinci yarısında AndlaĢma'da bazı değiĢiklikler yapılması zorunlu hale gelmiĢtir. AndlaĢma'da öngörülen düzenin çökmemesi amacıyla, 1996 yılında gerçekleĢtirilen Birinci Gözden Geçirme Toplantısı'nı940 takiben, AndlaĢma'da birtakım değiĢikliklerin yapılması arzu edilmiĢtir. AndlaĢma'da, yukarıda değinildiği üzere, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı http://www.osce.org/library/14093 [29.11.2010]. Ayrıca bkz. http://www.nti.org/db/disarmament/time line.html#90 [29.11.2010]. 939 GOLDBLAT, p. 227; CROFT, p. 127. 940 Söz konusu Konferans neticesinde kabul edilen Nihai Senet metni için bkz. Final Document of the First Conference to Reivew the Operation of the Treaty on Conventionel Armed Forces in Europe and the Concluding Act of the Negotiation on Personnel Strength, Vienna, 31.05.1996, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/library/14099 [29.11.2010]. 351 Kuvvetler Hakkında Andlaşma'nın Adaptasyonu ile İlgili Andlaşma941, kısa adıyla “Adaptasyon AndlaĢması” sayesinde yapılan değiĢiklik ve düzeltmelerle, eklenen veya değiĢtirilen Protokoller ile AndlaĢma'nın grup merkezli, çift taraflı karakteri ortadan kaldırılmak istenmiĢtir942. Adaptasyon Andlaşması'na göre; her bir devlet için, ilgili devletin ülkesinde veya egemenliği veya kontrolu altındaki bir alanda geçerli olacak yeni tavan belirlenmiĢ ve AndlaĢma'nın uygulama alanı bakımından toplam silah ve ekipman sayısı revize edilerek yeniden düzenlenmiĢtir (madde II vd.). Ayrıca, AndlaĢma ile sınırlanan ekipmanların, bir diğer devlet ülkesinde bulunması, Uluslararası Hukuka, kabul eden devletin açık rızasına veya BM Güvenlik Konseyi'nin kararına bağlanmıĢtır (madde II, üçüncü fıkra). Ayrıca, AndlaĢma uyarınca yapılması gereken bildirimler sayıca arttırılarak önemli bir kısmı zorunlu hale getirilmiĢtir (madde IV vd.). Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'nın konusunu oluĢturan bölgenin sınırları ile ilgili düzenlemelerin revize edilmesi konusunda Rusya'nın değiĢiklik taleplerini, Türkiye'nin güvenlik talepleri ile bağdaĢtırmak amacıyla, Rusya'nın Gürcistan ve Moldova'daki güçlerinin sayısının azaltması kabul edilmiĢtir943. Bahsi geçen amaçla, 1999 yılında Ortak Danışma Grubu tarafından birtakım uygulama tedbirleri kabul edildiyse de, NATO üyesi devletler, söz konusu 941 Söz konusu AndlaĢma (Agreement on Adaptation of the Treaty on Conventional Forces in Europe, Istanbul, 19.11.1999 / Accord d’adaptation du traité sur les forces armées conventionnelles en Europe, Istanbul, 19.11.1999) metni için bkz. http://www.osce.org/library/14108 [29.11.2010]. 942 GOLDBLAT, pp. 227-228. 943 GOLDBLAT, p. 229. 352 Adaptasyon Andlaşması'nı onaylamadığından, yukarıda belirtilen değiĢiklikler henüz yürürlüğe girmemiĢtir944. Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'nın açıklanan amacı, stratejik istikrara zarar veren, Avrupa'da yer alan silahlı kuvvetlerin dengesizliğini ortadan kaldırmaktır (Dibace, sekizinci paragraf). Söz konusu amacın gerçekleĢtirilmesi, birtakım zorlu görüĢmelerin ardından hukuki ve siyasi belgelerin kabul edilip uygulanması ile olmuĢtur. Ancak, 21. yüzyılın baĢında bahse konu dengenin varlığı farklı ölçütlere bağlı hale gelmiĢtir. Oldukça “derin” bir silahların kontrolu andlaĢması olan, Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma ile Avrupa kıtasında önemli bir silahların kontrolu düzeni kurulmuĢ ve Soğuk SavaĢ'ın bitimine rağmen, AndlaĢma'da yapılan değiĢiklikler ile Avrupa'nın güvenlik sisteminde önemli bir mesafe kat edilmiĢtir. Eğer var ise, söz konusu dengenin bulunmasında, yukarıda değinildiği üzere, AGĠK/AGĠT bünyesinde faaliyet gösteren çalıĢma gruplarının önemli bir katkısı olmuĢtur. AndlaĢma kapsamında, özellikle Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti ve söz konusu devletin dağılması sonucunda ortaya çıkan devletlerin katılmaması; Soğuk SavaĢ bitmiĢ olmasına karĢın sanki devam ediyormuĢçasına söz konusu dönemden arda kalan düzenlemelerin aynı bölgede, ufak değiĢikliklerle uygulanmasına devam edilmesi, belki de, çok kritik bir dönemde Uluslararası Hukuk, güvenlik ve silahların kontrolu alanlarında önemli sorunlarla karĢılaĢılmasına yol açmıĢtır. 944 GOLDBLAT, p. 227. 353 Avrupa'da Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'nın Rusya tarafından askıya alınmıĢ olması ve NATO üyesi devletlerin henüz Adaptasyon Andlaşması'nı onaylamamıĢ olması, Avrupa kıtasının güvenliği açısından önemli bir sorundur. 354 SONUÇ Silahların kontrolu andlaĢmalarının geneli dikkate alındığında, söz konusu uluslararası andlaĢmaların, gerek yeni, gerekse görece eski tarihlerde kabul edilmiĢ olanları hakkında uygulamada birtakım sorunlarla karĢılaĢılmaktadır. Söz konusu sorunlar arasında, diğerleri yanında, bahse konu uluslararası andlaĢmaların doğası, müzakere edilmesi ve hazırlanması ile konusu ve kapsamı; baĢka bir deyiĢle, devletlerin bahsi geçen uluslararası andlaĢmalara taraf olması, uluslararası andlaĢmalara halefiyet, çekince konulması, ilgili uluslararası andlaĢmaların yürürlüğe girmesi, uluslararası andlaĢmalarda güven ve güvenlik arttırıcı tedbirlere yer verilmesi ve söz konusu tedbirlerin uygulanması ve doğrulanması bulunmaktadır. 21. yüzyılın, genel olarak silahların kontrolu, özel olarak silahların kontrolu andlaĢmaları yönünden, kelimenin gerçek anlamıyla, yeni bir döneme iĢaret ettiği görülmektedir. Gerçekten, var olan silahların kontrolu andlaĢmaları; birkaç yeni andlaĢma ile sayıca artmıĢ olduğu gibi, esasen, uygulamada söz konusu andlaşmalara atfedilen değer ve yorum ve uygulamadaki değişim neticesinde farklı bir nitelik kazanmıĢtır. ġu halde, 21. yüzyılda, silahların kontrolu andlaĢmalarının sayı ve nitelik yönünden bir değiĢim gösterdiği görülmektedir. Yeni silah teknolojileri; önceden bilinmeyen, yeni bir silahın (yeni teknoloji ürünleri) araştırılması, geliştirilmesi ve üretimi kadar, bilinen silahların yeni yöntemlerle kullanımını (yeni yöntemler) da ifade edecek Ģekilde geniĢ 355 anlaĢılmalıdır. Dolayısıyla, gerek konvansiyonel silahlar gerekse kitle imha silahları yönünden söz konusu yeni silah teknolojilerini değerlendirebilmek ve bir neticeye ulaşabilmek amacıyla, öncelikle, olan hukukun (de lege lata) ortaya konulması zorunludur. Zira, olan hukuk yeterince anlaĢılmadan yeni teknoloji ürünlerini ve yeni yöntemleri kavrayabilmek mümkün değildir. Silahların, literatürde ve uygulamada, konvansiyonel ve kitle imha silahları olarak ikili bir Ģekilde ele alındığı görülmektedir. Söz konusu ikili inceleme, her iki silah kategorisi hakkında farklı kuralların ve kurumların ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. Konvansiyonel silahların, kitle imha silahlarına nazaran daha uzun bir tarihi bulunmaktadır. Dolayısıyla, kitle imha silahlarının aksine, konvansiyonel silahların kontrolu hakkındaki kuralların ve kurumların tarihi de kitle imha silahlarının kontrolu ile ilgili kural ve kurumlara göre daha eski ve köklüdür. Neticede, kitle imha silahlarının kontrolu, silahların kontrolunda genişleme etkisinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıĢtır. Ancak, kitle imha silahlarının gücü ve etkisi, söz konusu silahların konvansiyonel silahlara göre daha etkili ve daha anlamlı tedbirler ile kontrol edilmesini zorunlu kılmıĢtır. Kitle imha silahlarının tarihin daha yakın bir evresinde ortaya çıkmıĢ olması, söz konusu silahların kontrolunun daha değersiz olduğu anlamına gelmez. Aksine, kitle imha silahlarının kontrolu, konvansiyonel silahlara nazaran daha büyük bir önem taĢımaktadır. 356 Soğuk Savaş; silahların kontrolu yönünden, yalnızca iki “süper gücün” sıcak çatışmaya girmeksizin mücadele ettiği bir dönem olarak anlaĢılmamalıdır, anlaĢılamaz. Bahsi geçen dönemin etkileri, günümüzde de varlığını sürdürmektedir. Öyle ki, 21. yüzyılda bile, silahların kontrolu andlaşmalarıyla ilgili kural ve kurumlar, uygulamada, halen, Soğuk SavaĢ referans gösterilerek tanımlanmaya çalıĢılmaktadır. Fakat, silahların kontrolu, sadece Soğuk SavaĢ döneminden ibaret değildir. Soğuk SavaĢ'ın öncesi, devamı ve sonrasında var olan bir kavramdır. Nasıl Soğuk Savaş döneminde konvansiyonel silahlar ve kitle imha silahları konusunda silahların kontrolu tedbirleri kabul edilmiĢ ise, söz konusu dönemin öncesinde ve sonrasında da söz konusu tedbirler, farklı ad ve niteliklerle, var olmuĢtur. Sonuç olarak, silahların kontrolu andlaşmalarının doğası yönünden, söz konusu uluslararası andlaĢmaların, uygulamada, sadece tarihin belli bir evresiyle iliĢkilendirilerek ele alınmaması gerekmektedir. Silahların kontrolu andlaşmalarının hazırlanması; uzun müzakere süreçlerini ve yoğun tartıĢmaları beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla, SavaĢ Hukuku kurallarında olduğu gibi, silahların kontrolu andlaşmalarında da olan hukuk, 21. yüzyılda da yeni teknoloji ürünlerinin ve yeni yöntemlerin gerisinde kalmıĢtır ve kalmaya devam etmektedir. Nükleer silahlar, nükleer materyaller, teknolojiler ve nükleer denemeler konusunda, Ġkinci Dünya SavaĢı'nın bitiminden günümüze kadar yaĢanan geliĢmeler neticesinde ortaya çıkan uluslararası andlaşmalar düzeni; konu ve kapsam yönünden 357 önemli eksik ve eşitsizlikleri bünyesinde barındırmaktadır. Bir kere, konu ile ilgili temel metin olan Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması; hazırlandığı dönemde nükleer güç sahibi devletler ile nükleer güç sahibi olmayan devletleri birbirinden keskin bir biçimde ayırmıĢ ve bahse konu iki grup arasında farklı kuralların uygulanması sonucunu doğurmuĢtur. Ancak, söz konusu ayrım, örneğin, Kimyasal Silahlar Andlaşması veya Biyolojik Silahlar Andlaşması yönünden kabul edilmemiĢtir. Dolayısıyla, nükleer silahların yayılmasının önlenmesinin nihai hedefi olan, tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanma rejiminin kabul edilerek uygulanması, mevcut düzen karĢısında, günümüz Ģartlarında mümkün görünmemektedir. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması; nükleer güç sahibi devletler ve nükleer güç sahibi olmayan devletler arasındaki ayrımı esas alarak, halihazırda nükleer güç sahibi olan devletler üzerinde gönüllü bir uluslararası kontrol rejimi kurulmasına yol açmıĢtır. Sonuçta, nükleer güç sahibi olmayan devletler üzerinde, özellikle, barıĢçıl amaçlarla nükleer enerji kullanan veya kullanma niyeti olan devletlere ağır Ģartları olan bir uluslararası doğrulama mekanizması uygulandığı görülmektedir. Ancak, bahsi geçen AndlaĢma'ya taraf olan nükleer güç sahibi devletler yönünden aynı ağırlıkta bir doğrulama mekanizması bulunmamaktadır. Kaldı ki, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmayan, fakat nükleer güç sahibi olan devletlerin bahse konu doğrulama mekanizmasının tamamen dıĢında kalması olasılığı bulunmaktadır. Açıklamaya çalıĢtığımız parçalı durum ise Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın uygulanması yönünden eşitsizliklere ve tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanma rejiminin fiilen 358 imkansız hale gelmesine neden olmaktadır. Yukarıda anlatılanlarla birlikte, nükleer güç sahibi olan devletlerin, savaĢ hali gibi belli bazı hallerde nükleer silahların kullanılabileceğini kabul etmesi düĢündürücüdür. Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi açısından mevcut düzen, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmayan fakat nükleer güç sahibi olan devletlerin menfaatinedir. Zira, Hindistan, Pakistan ve Ġsrail gibi devletler bahsi geçen AndlaĢma'ya taraf olmayarak AndlaĢma'da öngörülen uluslararası yasak ve sınırlamaların dıĢında kalmıĢtır. Her ne kadar, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nda öngörülen, nükleer silahların devredilmesi veya nükleer silah edinimine yardımcı olunmaması yasağına, bahse konu devletlerin uygun davrandığı kabul edilse de, söz konusu devletleri bahse konu yasaklara uygun davranmaya mecbur kılan bir uluslararası düzen yoktur. Nükleer silahların tamamen ve kapsamlı bir Ģekilde ortadan kaldırılmasına yol açacak nükleer silahsızlanma rejiminin müzakerelerini baĢlatmak amacıyla, her Ģeyden önce, ilgili uluslararası andlaĢmayı; mevcut düzenin sakıncalarını dikkate alarak, evrensel olarak ele almak, hazırlamak ve tüm devletlerin söz konusu uluslararası andlaĢmayı kabul etmesini sağlamak gerekmektedir. Ancak böyle bir yöntem ile tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanmaya ulaşılabilir. Nükleer silahların kontrolunu düzenleyen kurallara aykırı davranıĢların sıkı yaptırımlara bağlanması gerektiği açıktır. Zira, etkin yaptırımları olmayan silahların kontrolu tedbirlerinin, bu arada silahların kontrolu andlaĢmalarının arzu edilen sonucu gerçekleştirmeye hizmet etmesi mümkün değildir. Ancak, uygulamada, söz 359 konusu gereklilik, amaca aykırı olabilecek Ģekilde, farklı bir kapsamda yorumlanmaktadır. Nitekim, Uluslararası Hukuka uygunluğu konusunda derin şüphelere ve tereddütlere yol açacak biçimde, silahların kontrolu tedbirlerine uymayı sağlamak amacıyla devletler tarafından kuvvet kullanımına başvurulduğu görülmektedir. Halbuki, genelde kitle imha silahı sahibi olmanın, özelde nükleer silahlanmanın önüne geçebilmek amacıyla, öncelikle, nükleer denemeler kesin ve genel olarak yasaklanmalı; nükleer patlayıcılar için fizyona elverişli materyal üretimi durdurulmalı; daha fazla nükleer silah fırlatıcıları veya taşıyıcıları üretilmesi engellenmeli veya kesin olarak yasaklanmalı; nükleer silahtan arındırılmış yeni bölgeler oluşturulmalı ve nükleer silahların kullanımı her halde, tereddüde yer bırakmayacak bir biçimde yasaklanmalıdır. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'nın uygulanması yönünden, çok daha önemli bir sakınca zaman içerisinde ortaya çıkmıĢtır. AndlaĢma'ya taraf olduktan belli bir süre sonra; AndlaĢma'dan çekilerek, kurulu düzenin dıĢına çıkan, nükleer güç kapasitesi geliĢtirdiğini ortaya koyan Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti'nin nükleer silah programı hazırlaması, oluĢturması, uygulaması, geliĢtirmesi, nükleer denemeler yapması ve -büyük bir ihtimallenükleer savaĢ baĢlığı geliĢtirmesinin, geliĢtirmeye devam etmesinin önüne geçilememiĢtir. Bahse konu geliĢmelerin yanında, daha önemli bir tehlike; Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olan Ġran'ın nükleer silah programını geliĢtirme çabaları ve söz konusu AndlaĢma'ya taraf olmayan Pakistan'da son dönemde yaĢanan iç karıĢıklıklar ve doğa felaketleri nedeni ile ortaya çıkmıĢtır. Ġran, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmakla 360 birlikte, Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti örneğinde karĢılaĢıldığı gibi, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ile iĢbirliği yapmayı ve güvenlik kontrolu andlaşması, ek protokol ve diğer andlaşmaların uygulanması bakımından daha sert bir tavır takınabilir. Pakistan'da yaĢanan çalkantılar; nükleer silahların ve nükleer enerjinin ortadan kaldırılmadığı sürece ne derece büyük bir tehlike ile karĢı karĢıya olunduğunu bir kez daha gözler önüne sermektedir. Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması konusunda en önemli eksiklerden birinin de, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı tedbirleri dıĢında, sadece AndlaĢma'ya aykırılık iddialarını incelemeyle yetkili bir uluslararası kontrol organının veya doğrulama mekanizmasının bulunmaması olduğu görülmektedir. Gerçekten, tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanmanın uygulanması için de en önemli şartlardan biri, uygulanabilir bir uluslararası doğrulama yönteminin kabul edilmesidir. BarıĢçıl amaçlarla kullanılsa bile, nükleer enerji güvenliğinin sağlanması çok büyük bir sorun olarak ortada durmaktayken, kitle imha sahibi devletlerin ve güvenlik ve iĢbirliği örgütlerinin, halen nükleer silahları ve genel anlamda kitle imha silahlarını, Soğuk Savaş devam ediyormuşçasına, caydırıcı bir unsur olarak ele alması oldukça dikkat çekici ve düşündürücüdür. Nükleer güç sahibi devletler, nükleer silahsızlanmayı, kendi aralarında, sahip oldukları nükleer silahların sınırlandırılması veya azaltılması Ģeklinde yorumlamakta ve ulusal, bölgesel ve evrensel nükleer stratejilerini bahsi geçen varsayım üzerine oturtmaktadırlar. Dolayısıyla, tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanma, gerçeğe dönüĢtürülememektedir. Aksine, böyle bir nükleer silahsızlanma, BirleĢmiĢ Milletler 361 Genel Kurulu’nun, diğer birtakım uluslararası kuruluĢların ve Uluslararası Adalet Divanı’nın kararlarında, kağıt üzerinde kalan, retorik bir ifade olarak kullanılagelmektedir. Soğuk Savaş sona ermiĢ olmasına ve -teoride- devletlerin daha kolay karar alabilme ve anlaĢmaya varma imkanı bulmasına, özellikle Ġkinci Dünya SavaĢı sonrasında silahların kontrolu alanında önemli bir bilgi ve tecrübe birikimine sahip olunmasına rağmen, kitle imha silahlarının kontrolunda, fakat özellikle nükleer silahların kontrolunda büyük sorunların varlığını devam ettirdiği görülmektedir. Ġkili, özellikle Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya Federasyonu tarafından yürütülen nükleer silahların kontrolu müzakerelerinde, bahse konu devletler arasındaki uluslararası andlaĢmalarda ve söz konusu devletlerin aralarında oluĢturduğu silahların kontrolu rejiminde ciddi bir gözden geçirmeye ve “yeni bir baĢlangıca” ihtiyaç duyulmaktadır. (Yeni) START Andlaşması, özellikle son bir yıldır, özelde doğrulama tedbirleri, genelde güven ve güven arttırıcı önlemler konusunda yaĢanan düĢük yoğunluktaki gerginliklerin önüne geçilmesi açısından önemli düzenlemeler içermekle birlikte; ilgili devletlerin, Soğuk Savaş sona ermemiĢ gibi, nükleer cephaneliklerini azaltma ve hatta bütün dünyada nükleer silahsızlanmanın sağlanması konusunda neden çekingen davrandıklarını anlamak güçtür. Anti Balistik Füze Andlaşması’nın taraflarından birine uzun menzilli balistik füzelerle nükleer saldırıda bulunulması tehdidinin bulunup bulunmadığı ve dolayısıyla, Amerika BirleĢik Devletleri’nin gerçekten, Ulusal Füze Savunma Sistemine ihtiyacı olup olmadığı soruları, söz konusu AndlaĢma'nın yürürlükte olduğu dönemde yanıtlanamamıĢtır. Amerika BirleĢik Devletleri’ne göre, ulusal füze savunma 362 sistemine duyulan ihtiyaç gerçekçidir ve söz konusu ihtiyaç günümüzde de geçerliliğini korumaktadır: Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Irak ve İran, Amerika BirleĢik Devletleri'ne göre kendisi açısından açık bir tehdit oluĢturmaktadır. Dolayısıyla, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ortadan kalkmıĢ olsa bile, ulusal füze savunma sistemine gereksinim duymaktadır. Rusya Federasyonu, baĢlangıçta söz konusu anlayıĢı reddetmiĢse de ilerleyen dönemde, ortada bir nükleer saldırı tehdidi bulunduğunu ve bertaraf edilmesi gerektiğini kabul etmiĢtir. Ancak, Rusya’ya göre, bahse konu tehdidin siyasi ve diplomatik yollardan ortadan kaldırılması mümkün olmakla birlikte, hedefin gerçekleĢmesi için ne Ģekilde hareket edileceği belirsizdir. Kaldı ki, eğer Amerika BirleĢik Devletleri’nin tehdit algılaması, samimi, yerinde ve gerçekçi ise, bahse konu tehdide karĢılık ulusal füze savunma sisteminin teknik ve idari açıdan ne derece baĢarılı olabileceği de Ģüphelidir. Nükleer materyal, ekipman ve teknolojilerin uluslararası ticarette el değiĢtirmesi bakımından, özelikle tedarikçiler ve ihracatçılar tarafından önemli ve sıkı tedbirler uygulansa da teknolojik imkanların çok ilerlemiĢ olduğu günümüzde, özellikle nükleer silahların kontrolu rejiminde gelinen son durum karĢısında, elde edilen bir yeteneğin herhangi bir diğer devlet tarafından geliĢtirilmesinin önünde herhangi bir ciddi bir engel bulunmamaktadır. Yukarıda belirtilen sakıncalar ve eksikler ile birlikte düĢünüldüğünde, günümüzde farklı çevreler tarafından iddia edildiği gibi, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Andlaşması'na taraf olmayan, fakat nükleer güç sahibi devletlerin, bahse konu yeteneklerini diğer devletler ile paylaşmasının önünde ciddi bir engel bulunmamaktadır. 363 Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Andlaşması'nın henüz yürürlüğe girmemiĢ olması; nükleer silahların kontrolunun, özellikle tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanmanın önündeki en büyük engellerden bir tanesidir. Söz konusu AndlaĢma'nın kabul ediliĢi üzerinden on yılın üzerinde bir sürenin geçmiĢ olmasına karĢın, özellikle Amerika BirleĢik Devletleri, Hindistan, Pakistan ve Ġsrail tarafından onaylanmamıĢ olması; nükleer güç kapasitesine sahip olan devletlerin tamamının yeni teknoloji ürünü nükleer silah geliĢtirmeleri yolunun halen açık olması sonucunu doğurmaktadır. Yukarıda da değinildiği gibi, Soğuk Savaş’ın herhangi bir anında, nükleer güç sahibi devletlerin, nükleer silahların kapsamlı bir Ģekilde, tamamen ortadan kaldırılması konusunda herhangi bir niyet, beyan veya taahhüdüne rastlamak mümkün değildir. Nitekim, Uluslararası Adalet Divanı da, 08.07.1996 tarihli, Nükleer Silahların Kullanımı veya Kullanımı Tehdidinin Uluslararası Hukuka Uygunluğu ile İlgili Danışma Görüşü'nde (Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion / Licéité de la menace ou de l'emploi d'armes nucléaires, avis consultatif), nükleer silahların kullanımının veya kullanılması tehdidinin yasaklanması konusunda herhangi bir Uluslararası Hukuk kuralı olmadığına kanaat getirmiĢtir. Nükleer güç sahibi her devlet, nükleer güç sahibi olmayan devletlere nazaran, hatırı sayılır büyüklükte ve kalitede konvansiyonel silaha sahip olduğundan, nükleer güç sahibi olmayan devletlerin yapacağı saldırılar veya saldırı tehditlerine elindeki konvansiyonel gücüyle karĢı koyma yeteneğine sahiptir. Dolayısıyla, nükleer güç 364 sahibi devletler tarafından pek çok müzakere platformunda sıklıkla dile getirilen, kitle imha silahları ile yapılan saldırılara karĢı nükleer silah kullanılabileceği Ģeklindeki görüĢün kabul edilmesi mümkün görünmemektedir. MeĢru müdafaanın Ģartları içerisinde yer alan “orantılılık” unsuru karĢısında, kimyasal ve biyolojik silahlar ile yapılan saldırı veya tehditlere bile, nükleer silahlar ile karşılık verilebilmesini kabul etmek mümkün değildir. Devletlerin sahip olduğu konvansiyonel silahlı kuvvetlerin sayı ve nitelik yönünden eşitsizliği dikkate alındığında, nükleer silahların kapsamlı bir Ģekilde, tamamen ortadan kaldırılmasının nasıl gerçekleĢeceği sorusu akla gelmektedir. Literatürde, sorunun hakça çözümünün, belki de, konvansiyonel silahların da tamamen ortadan kaldırılması ile gerçekleĢebileceği, ancak “tam ve kapsamlı bir silahsızlanmanın” hiçbir olumlu sonucu olamayacağı ifade edilmiĢtir. Daha gerçekçi bir yaklaĢım, en azından bölgesel askeri dengelerin kabaca sağlanması açısından, savunma harcamalarının ve askeri üretimin kayda değer oranda azaltılması sayesinde konvansiyonel silahlarda radikal ve genel bir azaltıma gidilmesini önermektedir. Söz konusu tedbirler, üzerinde genel olarak uzlaĢmaya varılacak kriterlere dayandırıldığında, devletlerin saldırı kapasitelerini ciddi Ģekilde azaltacak ve tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanma gerçekleĢtirilebilecektir. Tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanmanın önündeki büyük engeller arasında, nükleer silah teknolojisinin geri alınmasının, baĢka bir deyiĢle, nükleer silahların nasıl üretileceğine iliĢkin yöntem bilgisinin geri alınamaz olmasının olduğu ileri sürülmüĢtür. Söz konusu eleĢtiriye karĢılık olarak, Ģu karĢı görüĢlerin ileri 365 sürülmesi mümkündür: Bir kere, tam ve kapsamlı nükleer silahsızlanma yükümlülüğüne uyulmasının doğrulanmasının zorluğu ile ilgili eleĢtiride haklılık payı bulunmakla birlikte, tam bir Ģeffaflık ve kontrol ile ilgili, sofistike teknik yöntemler, olası bir nükleer silahsızlanma andlaĢmasına aykırı davranılması ihtimalinin oldukça zayıf olmasına yol açabilir. Özellikle, nükleer silahlarda kullanılmaya uygun, fizyona elveriĢli bütün materyallerin ve barıĢçıl amaçlarla kullanılması için söz konusu materyali üreten bütün tesislerin, katı, uluslararası doğrulama yöntemleri ile denetlenmesi, gizli nükleer silah programlarını imkansız hale getirecektir. Ayrıca, nükleer silahların hiç icat edilmemiĢ gibi geri alınmasının mümkün olmadığı itirazı da tamamen haksız sayılamaz. Aslında, nükleer silahların nasıl üretileceği bilgisi ve kapasitesi hiçbir zaman ortadan kaldırılamayabilir. Fakat, yukarıda sayılanlar, tam ve kapsamlı bir nükleer silahsızlanma andlaĢmasının reddedilmesi için bir gerekçe oluĢturamaz. Nükleer silahlara nazaran üretilmesi daha kolay olan, kimyasal ve biyolojik silahların da geri alınması mümkün değildir; fakat bahsi geçen silahlar, uluslararası andlaşmalarla yasaklanmıştır. Nükleer silahlar dışındaki kitle imha silahlarının kontrolu andlaşmaları yönünden, özelde silahların kontrolu andlaĢmaları ve genel olarak silahların kontrolu tedbirleri ile ilgili düzenlemeler, son yirmi yılda yaĢanan geliĢmelere paralel bir biçimde, süratle değiĢtirilememiĢtir. Kimyasal Silahlar Andlaşması'nda öngörüldüğü üzere, dünya üzerindeki bütün kimyasal silahların ortadan kaldırılması hedefinden hala çok uzakta bulunulmaktadır. Özellikle, Amerika BirleĢik Devletleri ve Rusya Federasyonu'nun 366 kimyasal silah stokunun ortadan kaldırılması çalıĢmalarının oldukça yavaĢ yürütüldüğü gözlemlenmektedir. Bahse konu yavaĢlık, kimyasal silahlar ile ilgili risklerin devam etmesine neden olmakta ve Kimyasal Silahlar Andlaşması'nın uygulanması süreci olumsuz etkilenmektedir. Rusya Federasyonu tarafından, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde, Biyolojik Silahlar Andlaşması'nın ihlal edildiğinin itiraf edilmesi; Irak'ın saldırı amaçlı biyolojik silah programının açığa çıkarılması; biyolojik silah kapasitesi geliĢtirmek isteyen baĢka birtakım devletlerin zaman içerisinde ortaya çıkması; biyolojik savaĢ tehdidinin açıklığını ortaya koymuĢtur. Özellikle, Ġsrail ve Lübnan arasındaki silahlı çatıĢmada, Ġsrail tarafından birtakım yeni biyolojik silah kullanıldığına yönelik iddiaları destekleyen emarelerin varlığı, genel olarak kitle imha silahlarının kontroluna iliĢkin uluslararası andlaĢmalara katılımın, özelde kimyasal ve biyolojik silahların kontrolu ile ilgili uluslararası andlaĢmaları samimi bir şekilde uygulamanın önemini göstermektedir. Biyolojik silahlar; eĢdeğer veya daha etkili diğer silahlara, özellikle diğer kitle imha silahlarına nazaran çok daha ucuz ve kolay üretilebildiğinden, teröristlerce kolaylıkla kullanılabilecek bir yeni teknoloji ürünü alanı olarak değerlendirilmektedir. Biyoterörizm ile ilgili korku ve endiĢenin, 2001 yılında Amerika BirleĢik Devletleri'nde gerçekleĢtirilen saldırılar sonrasında kamuoyunun konuya ilgisinin daha da artmıĢ olması neticesinde, konu hakkında çalıĢmaların olumlu bir biçimde sonlandırılması yönünde kullanılması mümkündür. 367 Konvansiyonel silahların kontrolu açısından, anti personel mayınlar ve salkım bombaları konusunda önemli bir mesafe alındığı açık olmakla birlikte, özellikle, anti personel mayınlar yönünden, Çin, Amerika BirleĢik Devletleri ve Rusya Federasyonu gibi üç önemli kara mayını üreticisi ve kullanıcısının Anti Personel Mayınlar Andlaşması dıĢında kalmıĢ olması büyük bir eksik olarak dikkat çekmektedir. Zira, bahse konu üç devletin etkin bir katılımı olmaksızın, AndlaĢma hükümlerinin mükemmelen uygulanması mümkün görünmemektedir. Söz konusu devletler ile birlikte kara mayınlarını üreten ve kullanan diğer bazı devletler, AndlaĢma'ya taraf olmadıkları gibi kara mayınlarını ısrarlı bir biçimde kullandıklarından anti personel mayınların yasaklanması konusunda genel kabul gören bir uluslararası rejimin ortaya çıkamadığı söylenebilir. Uygulamada; Anti Personel Mayınlar Andlaşması'na taraf olması nedeniyle anti personel kara mayınlarını süresinde ortadan kaldırma taahhüdü altına giren ve söz konusu taahhüdünü yerine getiremeyecek durumda olan devletler ile yukarıda belirtilen devletler arasında büyük bir eşitsizlik ortaya çıkmaktadır. Söz konusu eşitsiz durum, bahse konu AndlaĢma'yı onaylamayan ve uygulamayan devletlere büyük bir avantaj sağlamaktadır. Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'nın uygulanması konusunda, Rusya Federasyonu ve NATO üyesi devletler arasındaki sorunların hızla çözülmesi gerekmektedir. Zira, Rusya Federasyonu'nun söz konusu AndlaĢma'yı askıya aldığını bildirmesi, ileride, AndlaĢma'nın temelinin çökmesi sonucunu doğurabilecektir. Dolayısıyla, konvansiyonel silahların sınırlandırılması ile 368 ilgili rejimin bir an önce gözden geçirilmesi ve yenilenmesinde, gerekirse, yeni bir uluslararası andlaĢma ile teyit edilmesinde fayda bulunmaktadır. Sonuç olarak; 21. yüzyılda, silahların kontrolu ile ilgili diğer tedbirler yanında, silahların kontrolunu düzenleyen uluslararası andlaĢmaların, dönemin Ģartlarına ve silahların kontrolu kavramına uygun, yeni bir bakıĢla ele alınması, hazırlanması ve uygulanması gerektiği görülmektedir. 369 KAYNAKÇA Kitaplar AKĠPEK, Ömer Ġ., Devletler Hukuku: I. Kitap BaĢlangıç, 2. Baskı, Ankara, BaĢnur Matbaası, 1965. AKĠPEK, Ömer Ġ., Devletler Hukuku: II. Kitap Devlet, 2. Baskı, Ankara, BaĢnur Matbaası, 1965. AKĠPEK, Ömer Ġ., Milletlerarası Adalet Divanı, 2. Baskı, Ankara, BaĢnur Matbaası, 1968. ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), 3. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2003. ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995), 15. Baskı, Ġstanbul, Alkım Yayınevi, 2005. AUST, Anthony, Modern Treaty Law and Practice, Third printing, Cambridge, Cambridge University Press, 2003. BASSIOUNI, Mahmoud C. (editor), International Terrorism and Political Crimes, Springfield, Charles C. Thomas, 1974 (1975). BENNETT, Alvin L., International Organizations: Principles and Issues, 6th Edition, New Jersey, Englewood Cliffs, 1995. BLACKER, Coit D., DUFFY, Gloria (editors), International Arms Control: Issues and Agreements, Stanford Arms Control Group, 2nd Edition, Stanford University Press, 1984. BLECHMAN, Barry M., The Control of Naval Armaments: Prospects and Possibilities, Washington, The Brookings Institution, 1975. BONFILS, Henry, Manuel de Droit International Public (Droit des Gens), Paris, Recueil Sirey, 1894. 370 BOZKURT, Enver, BirleĢmiĢ Milletler Sisteminde Kuvvet Kullanımı: Körfez Krizi Örneği ve Irak’ın Durumu ABD’ye 11 Eylül 2001 Terörist Saldırı, Ankara, Nobel, 2003. BROWNLIE, Ian, Principles of International Law, 6th Edition, Oxford University Press, New York, 2003. BRY, Georges, Précis Elémentaires de Droit International Public, Sixième Edition, Paris, Recueil Sirey, 1910. CALVO-GOLLER, Notburga K., CALVO, Michel A., The SALT Agreements: Content, Application, Verification, translated by the authors and William PHILLIPS, Dordrecht, Martinus Nijhoff Publishers, 1987. COMBACAU, Jean, SUR, Serge, Droit International Public, 8e Edition, Paris, Lextenso Editions, 2008. CRAIG, Paul P., JUNGERMAN, John A., Nuclear Arms Race: Technology and Society, 2nd Edition, New York, McGraw-Hill Publishing Company, 1990. CROFT, Stuart, Strategies of Arms Control: A History and Typology, Manchester, Manchester University Press, 1995. ÇELĠK, Edip, Milletlerarası Hukuk: Birinci Kitap, 2. Baskı, Ġstanbul, Filiz Kitabevi, 1987. DIJK, Ruud van (editor), Encyclopedia of the Cold War, Vol. I, New York, Routledge, 2008. DOYLE, James E. (editor), Nuclear Safeguards, Security and Non-Proliferation: Achieving Security with Technology and Policy, Boston, Buttenwort-Heinemann, 2008. DUFFY, Helen, The 'War on Terror' and the Framework of International Law, New York, Cambridge University Press, 2005. DUPUY, Pierre-Marie, Droit International Public, 9ème Edition, Paris, Dalloz, 2008. EVANS, Malcolm D. (editor), International Law, 2nd Edition, New York, Oxford University Press, 2006. 371 GALLAGHER, Nancy W. (editor), Arms Control: New Approaches to Theory and Policy, Reprint, London, Franck Cass Publishers, 2002. GOLDBLAT, Jozef, Arms Control: The New Guide to Negotiations and Agreements, Whitshire, Sage Publications, 2002. GRAHAM, Thomas Jr., Disarmament Sketches: Three Decades of Arms Control and International Law, Washington, University of Washington Press, 2002. GUGGENHEIM, Paul, Traité de Droit International Public: Avec mention de la pratique internationale et suisse, Genève, Librairie de l'Université, Georg & Cie S.A., 1954. GÜNDÜZ, Aslan, Milletlerarası Hukuk: Temel Belgeler Örnek Kararlar, 5. Baskı, Ġstanbul, Beta, 2003. HARDING, David (editor), The New Weapons of the World Encyclopedia, The Diagram Group, St. Martin's Griffin, New York, 2007. HASGÜLER, Mehmet, ULUDAĞ, Mehmet B., Devletlerarası ve Hükümetler-DıĢı Uluslararası Örgütler, 2. Baskı, Ankara, Nobel, 2005. HENCKAERTS, Jean-Marie, DOSWALD-BECK, Louise, Customary International Humanitarian Law: Rules, Vol. I, International Committee of the Red Cross, Cambridge University Press, Geneva, 2007. KELSEN, Hans, Collective Security under International Law, Reprint, New Jersey, Naval War College (Lawbook Exchange Ltd.), 2007. KELSEN, Hans, The Law of the United Nations, A Critical Analysis of Its Fundamental Problems, Reprint, New Jersey, London Institute of World Affairs (Lawbook Exchange Ltd.), 2008. KRAUSE, Keith, Arms and the State: Patterns of Military Production and Trade, Cambridge, Cambridge University Press, 1995. LARSEN, Jeffrey A. (editor), Arms Control: Cooperative Security in a Changing Environment, London, Lynne Rienner, 2002. 372 LARSEN, Jeffrey A., RATTRAY, Gregory J. (editors), Arms Control Toward the 21st Century, London, Lynne Rienner, 1996. LARSEN, Jeffrey A., SMITH, James M., Historical Dictionary of Arms Control and Disarmament, Maryland, Scarecrow Press Inc., 2005. LAVIEILLE, Jean-Marc, Droit International du Désarmement et de la Maîtrise des Armements, Paris, Editions L'Harmattan, 1997. LEVI, Michael A., O'HANLON, Michael E., The Future of Arms Control, Washington, The Brookings Institution, 2005. LÜTEM, Ġlhan, Devletler Hukuku Dersleri: Mahiyet-GeliĢme-Kaynaklar-ġahıslar, C. I, 2. Baskı, Ankara, Balkanoğlu Matbaacılık Ltd. ġti., 1959. McNAIR, Arnold D.M., The Law of Treaties, Oxford, Clarendon Press, 1961. MERAY, Seha L., Devletler Hukukuna GiriĢ, C. I, 3. baskı, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968. MERAY, Seha L., Devletler Hukukuna GiriĢ, C. II, 4. baskı, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1975. OPPENHEIM, Lassa, International Law, a Treatise: Peace, Vol. I, London, Longmans, Green, And Co., 1905. OPPENHEIM, Lassa, International Law, a Treatise: War and Neutrality, Vol. II, London, Longmans, Green, And Co., 1906. PARET, Peter (editor), Makers of Modern Strategy: from Machiavelli to the Nuclear Age, Princeton, Princeton University Press, 1986. PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk, 6. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 2008. PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri, I. Kitap, 9. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 2001. PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri, II. Kitap, 7. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 2003. 373 PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri, III. Kitap, 3. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi, 1999. PILAT, Joseph F., Transperancy, Verification and the Future of Nuclear Nonproliferation and Arms Control, Report Submitted to INMM-ESARDA Workshop on “Science and Modern technology for Safeguards”, Tokyo, Japan, November 13-16, 2000, the United States Department of Energy Office of Scientific and Technical Information (OSTI) Office of Science, 2000. ROBERTS, John Morris, History of the World, New York, Oxford University Press, 1992. ROUSSEAU, Charles, Droit International Public, Paris, Recueil Sirey, 1953. SANDER, Oral, Siyasi Tarih: Ġlkçağlardan 1918’e, C. I, 9. baskı, Ankara, Ġmge Kitabevi, 2001. SANDER, Oral, Siyasi Tarih: 1918-1994, C. II, 9. baskı, Ankara, Ġmge Kitabevi, 2001. SHAW, Malcolm N., International Law, 5th Edition, Cambridge, Cambridge University Press, 2007. STEIN, Eric, Impact of New Weapons Technology on International Law: Selected Aspects, Leyden, A.W.Sijthoff, 1971. TUNKIN, Grigory I., Droit International Public : Problèmes Théoriques, traduit par Michel VIRALLY, Paris, Editions Pédone, 1965. 374 Makaleler ADAMS, Karen R., Attack and Conquer? International Anarchy and the Offense-DefenseDeterrence Balance, International Security, Vol. 28, No. 3, Winter, 2003-2004, pp.45-83. ANDERSON, David H., Law-Making Processes in the UN System-Some Impressions, Max Planck Yearbook of United Nations Law, Vol. 2, 1998, pp. 23-50. BARNETT, Michael, Building a Republican Peace: Stabilizing States After War, International Security, Vol. 30, No. 4, Spring, 2006, pp. 87-112. BECKER, Una, MULLER, Harald, WISOZTKI, Simone, Democracy and Nuclear Arms ControlDestiny or Ambiguity, Security Studies, Vol. 17, No. 4, October, 2008, pp. 810-854(45). BEDERMAN, David J., Collective Security, Demilitarization, and 'Pariah' States, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002, pp. 121-138. BETTS, Richard K., Systems for Peace or Causes of War? Collective Security, Arms Control, and the New Europe, International Security, Vol. 17, No. 1, Summer, 1992, pp. 5-43. BRENNAN, Donald G., Mutual Deterrence and Strategic Arms Limitation in Soviet Policy, International Security, Vol. 3, No. 1, Summer, 1978-1979, pp. 112-147. BUNDY, McGeorge, Maintaining Stable Deterrence, International Security, Vol. 3, No. 3, Winter, 1978-1979, pp. 5-16. CARNESALE, Albert, GLASER, Charles, ICBM Vulnerability-The Cures Are Worse Than The Disease, International Security, Vol. 7, No. 1, Summer, 1982, pp. 70-85. CASSESE, Antonio, Ex Iniuria Ius Oritur: Are We Moving Towards International Legitimation of the Forcible Humanitarian Countermeasures in the World Community, European Journal of International Law, Vol. 10, No. 1, 1999, pp. 23-30. CRAVEN, Matthew C.R., The Problem of State Succession and the Identity of States Under International Law, European Journal of International Law, Vol. 9, No. 1, 1998, pp. 142-162. DAMROSCH, Lori F., The Permanent Five as Enforcers of Controls on Weapons of Mass Destruction: Building on the Iraq 'Precedent'?, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002, pp. 305-321. 375 DAUGHERTY, William, LEVI, Barbara, Von HIPPEL, Frank, The Consequences of “Limited” Nuclear Attacks on the United States, International Security, Vol. 10, No. 4, Spring, 1986, pp. 3-45. DOUGHERTY, Russell E., The Value of ICBM Modernization, International Security, Vol. 12, No. 2, Autumn, 1987, pp. 163-172. DEAN, Jonathan, FORSBERG, Randall W., CFE and Beyond: The Future of Conventional Arms Control, International Security, Vol. 17, No. 1, Summer, 1992, pp. 76-121. DINSTEIN, Yoram, Protection of Environment in International Armed Conflict, Max Planck Yearbook of United Nations Law, Vol. 5, 2001, pp. 523-549. DUPUY, Pierre-Marie, The Place and Role of Unilateralism in Contemporary International Law, European Journal of International Law, Vol. 11, No. 1, 2000, pp. 19-29. ENGLEBERT, Pierre, Postconflict Reconstruction in Africa: Flawed Ideas About Failed States, International Security, Vol. 32, No. 4, Spring, 2008, pp. 106-139. FASSBENDER, Bardo, Uncertain Steps into a Post-Cold War World: The Role and Functioning of the UN Security Council after a Decade of Measures Against Iraq, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002, pp. 273-303. FEIVESON, Harold A., Von HIPPEL, Frank N., Beyond START: How to Make Much Deeper Cuts, International Security, Vol. 15, No. 1, Summer, 1990, pp. 154-180. FEIVESON, Harold A., DUFFELD, John, Stopping Sea-Based Counterforce Threat, International Security, Vol. 9, No. 1, Summer, 1984, pp. 187-202. FRIEDBERG, Aaron L., The Future of U.S.-China Relations-Is Conflict Inevitable, International Security, Vol. 30, No. 2, Fall, 2005, pp. 7-45. GAETA, Paola, Dayton Agreements and International Law, European Journal of International Law, Vol. 7, No. 2, 1996, pp. 147-163. GAZZINI, Tarcisio, NATO Coercive Military Activities in the Yugoslav Crisis (1992-1999), European Journal of International Law, Vol. 12, No. 3, 2001, pp. 391-436. GLASER, Charles L., Why NATO is Still Best: The Future Security Arrangements for Europe, International Security, Vol. 18, No. 1, Summer, 1993, pp. 5-50. 376 HAYLAND, William G., Commentary: SALT and Soviet-American Relations, International Security, Vol. 3, No. 2, Autumn, 1978, pp. 156-162. KORB, Lawrence J., BRADY, Linda P., Rearming America: The Reagan Administration Defense Program, International Security, Vol. 9, No. 3, Winter, 1984-1985, pp. 3-18. KOSKENNIEMI, Martti, Hierarchy in International Law: A Sketch, European Journal of International Law, Vol. 8, No. 4, 1997, pp. 566-582. MACKENZIE, Donald, The Soviet Union and Strategic Missile Guidance, International Security, Vol. 13, No. 2, Autumn, 1988, pp. 5-54. MASLEN, Stuart, HERBY Peter, Interdiction internationale des mines antipersonnel: Genèse et négociation du «traité d'Ottawa», Revue Internationale de la CroixRouge, Vol. 80, Issue 832, 1998, pp. 751-774. MAY, Michael M., BING, George F., STEINBRUNER, John D., Strategic Arsenals After START: The Implications of Deep Cuts, International Security, Vol. 13, No. 1, Summer, 1988, pp. 90-133. MUSHKAT, Roda, Hong Kong and Succession of Treaties, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 46, Issue 1, 1997, pp. 181-201. MUSTIN, Henry C., The Sea-Launched Cruise Missile: More Than a Bargaining Clip, International Security, Vol. 13, No. 3, Winter, 1988-1989, pp. 184-190. O'CONNELL, Mary E., Debating the Law of Sanctions, European Journal of International Law, Vol. 13, No. 1, 2002, pp. 63-79. REITER, Dan, Why NATO Enlargement Does Not Spread Democracy, International Security, Vol. 25, No. 4, Spring, 2001, pp. 41-67. RISSE-KAPPEN, Thomas, Did “Peace Through Strength” End The Cold War?-Lessons from INF, International Security, Vol. 16, No. 1, Summer, 1991, pp. 162-188. ROBERTS, Adam, The Laws of War in the 1990-1991 Gulf Conflict, International Security, Vol. 18, No. 3, Winter, 1993-1994, pp. 134-181. SAGAN, Scott D., The Commitment Trap: Why the United States Should Not Use Nuclear Threats to Deter Biological and Chemical Weapons Attacks, International Security, Vol. 24, No. 4, Spring, 2000, pp. 85-100. 377 SANDS, Phillippe, 'Unilateralism', Values, and International Law, European Journal of International Law, Vol. 11, No. 2, 2000, pp. 291-302. SARI, Aurel, Status of Forces and Status of Mission Agreements under the ESDP: The EU's Evolving Practice, European Journal of International Law, Vol. 19, No. 1, 2008, pp. 67-100. SCHEAR, James A., Arms Control Treaty Compliance: Buildup to a Breakdown?, International Security, Vol. 10, No. 2, Autumn, 1985, pp. 141-182. SCHILLING, Warner R., U.S. Strategic Nuclear Concepts in the 1970s: The Search for Sufficiently Equivalent Countervailing Parity, International Security, Vol. 6, No. 2, Autumn, 1981, pp. 48-79. SHELTON Dinah, Normative Hierarchy in International Law, American Journal of International Law, Vol. 100, No. 2, April, 2006, pp. 291-323. SICILIANOS, Linos-Alexander, The Relationship Between Reprisals and Denunciation or Suspension of a Treaty, European Journal of International Law, Vol. 4, No. 1, 1993, pp. 541-559. SIMES, Dimitri K., The Death of Detente?, International Security, Vol. 5, No. 1, Summer, 1980-1981, pp. 3-25. SIMES, Dimitri K., Deterrence and Coercion in Soviet Policy, International Security, Vol. 5, No. 3, Winter, 1980-1981, pp. 80-103. SIMMA, Bruno, NATO, the UN and the Use of Force: Legal Aspects, European Journal of International Law, Vol. 10, No. 1, 1999, pp. 1-22. SZASZ, Paul C., The Security Council Starts Legislating, American Journal of International Law, Vol. 96, No. 4, October, 2002, pp. 901-905. SZASZ, Paul C. The Complexification of the United Nations System, Max Planck Yearbook of United Nations Law, Vol. 3, 1999, pp. 1-57. STAHN, Carsten, 'Jus ad bellum', 'jus in bello'... 'jus post bellum'? - Rethinking the Conception of the Law of the Armed Force, European Journal of International Law, Vol. 17, No. 5, 2006, pp. 921-943. 378 TANNENWALD, Nina, Stigmatizing the Bomb-Origins of the Nuclear Taboo, International Security, Vol. 29, No. 4, 2005, pp. 5-49. WATKIN, Kenneth, Controlling the Use of Force: A Role for Human Rights Norms in Contemporary Armed Conflict, American Journal of International Law, Vol. 98, No. 1, January, 2004, pp. 1-34. WEDGWOOD, Ruth, Unilateral Action in the UN System, European Journal of International Law, Vol. 11, No. 2, 2000, pp. 349-359. WEISSBERG, Guenter, United Nations Movements Toward World Law, International and Comparative Law Quarterly, Vol. 24, Issue 3, 1975, pp. 460-524. 379 Tezler AKAN, Didem, Why Did India Not Sign The Nuclear Nonproliferation Treaty?, An Analysis From Realist and Critical Constructivist Perspectives, A Master’s Thesis, Department of International Relations Bilkent University, Ankara, 2006. ÇETĠN, Burak, BirleĢmiĢ Milletler AndlaĢmasında Kuvvet Kullanma Yasağının Ġstisnası Olarak Bireysel MeĢru Müdafaa Hakkının Ġncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslarası ĠliĢkiler Ana Bilim Dalı, Ġstanbul, 2006. KARABULUT, Nilüfer, Ġki Genel SavaĢ Arası Dönemde Silahsızlanma Konferansları ve Türkiye, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Ġstanbul Üniversitesi Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Ġlkeleri ve Inkilap Tarihi Anabilim Dalı, Ġstanbul, 2007. OĞUZ, ġafak, Biyolojik Silahsızlanma ÇalıĢmaları, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası ĠliĢkiler Anabilim Dalı, Ankara, 2006. ÖZGÜR, Salih, Soğuk SavaĢ ve Sonrası Dönemde Kitle Ġmha Silahları ve Silahsızlanma Çabaları, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası ĠliĢkiler Ana Bilim Dalı, Isparta, 2006. UġAKLI, Ali Bülent, SavaĢın DönüĢümünde Teknolojik GeliĢmelerin Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası ĠliĢkiler Anabilim Dalı, Ankara, 2007. 380 Belgeler ve Raporlar 1995 Review and Extension Conference of the Parties to the Treaty on the NonProliferation of Nuclear Weapons Final Document: Part I Organization and work of the Conference, NPT/CONF.1995/32 (Part I), 11.05.1995, eriĢim için bkz. http://www.un.org/Depts/ddar/nptconf/2142.htm [29.11.2010]. 2010 Review Conference of the Parties to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons: Final Document Vol. I Part I Review of the Operation of the Treaty, as provided for in its article VIII(3), taking into account the decisions and the resolution adopted by the 1995 Review and Extension Conference and the Final Document of the 2000 Review Conference, NPT/CONF.2010/50 (Vol. I), 28.05.2010, eriĢim için bkz. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp? symbol=NPT/CONF.2010/50 (VOL.I) [29.11.2010]. Adherence to and Compliance with Arms Control, Nonproliferation and Disarmament Agreements and Commitments Report, U.S. Department of State Bureau of Verification, Compliance, and Implementation, July 2010, eriĢim için bkz. www.state.gov/documents/organization/145181.pdf [29.11.2010]. Ad Hoc Group of Governmental Experts to Identify and Examine Potential Verification Measures from a Scientific and Technical Standpoint: Report, BWC/CONF.III/VEREX/9, Geneva, 1993, eriĢim için bkz. http://www.opbw.org/ verex/docs/CONFIII-VEREX-9.pdf [29.11.2010]. Adoption of the Agenda and Organization of Work: Comprehensive Test-Ban Treaty, United Nations General Assembly, 50th Session, A/50/1027, 26.08.1996, eriĢim için bkz. http://www.un.org/Depts/ddar/ctbt/20fa.htm [29.11.2010]. Anti-personnel Landmines-Friend or Foe?: A study on the military use and effectiveness of anti-personnel mines, International Committee of the Red Cross, Geneva, 1996, eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/eng/assets/files/other/icrc_ 002_0654.pdf [29.11.2010]. Application of Safeguards in the Democratic People's Republic of Korea (DPRK): Report by the Director General, International Atomic Energy Agency Board of Governors, GOV/2010/45-GC(54)/12, 31.08.2010, eriĢim için bkz. http://www. iaea.org/About/Policy/GC/GC54/GC54Documents/English/gc54-12_en.pdf 2010]. 381 [29.11. Armaments Yearbook of the League of Nations: Statistical Information on Military Expenditure 1931, United Nations Office for Disarmament Affairs, eriĢim için bkz. http://www.google.com.tr/url?sa=t&source=web&cd=1&ved=0CBYQFjAA&url=htt p%3A%2F%2Fwww.un.org%2Fdisarmament%2Fconvarms%2FMilex%2FDocs%2 Fpublications%2FLeague%2520of%2520nations%2520booklet.doc&rct=j&q=Leag ue%20of%20Nations%20%22Armaments%20Yearbook%22&ei=2J2ZTb7WI4_xsg aa6rjHCA&usg=AFQjCNguFHkxv2cE9p5zSy25I1u7cFvzWA&sig2=534dNwOXBl VODehRlv80RA [29.11.2010]. Assistance in Mine Action: Report of the Secretary-General, United Nations General Assembly, 64th Session, A/64/150, 12.08.2009, eriĢim için bkz. http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N09/455/53/PDF/N0945553.pdf?OpenElement [29.11. 2010]. Assistance in Mine Clearance: Report of the Secretary-General, United Nations General Assembly, 52nd Session, A/52/679, 11.12.1997, eriĢim için bkz. http://www.un.org/ Depts/mine/UNDocs/a52_679.htm [29.11.2010]. Beijing Declaration by the People's Republic of China and the Russian Federation, 18.07.2000, eriĢim için bkz. http://www.discerningtoday.org/members/beijing_dec laration.htm [29.11.2010]. Chemical and Bacteriological (Biological) Weapons and the Effects of Their Possible Use: Report of the Secretary-General, United Nations, A/7575/Rev. 1, United Nations Publication Sales No: E. 69. I. 24, New York, 1969, eriĢim için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N69/151/01/PDF/N6915101.pdf? OpenElement [29.11.2010]. Cluster Munitions: A New Treaty To End Decades of Civilian Suffering, International Committee of the Red Cross, Geneva, 2008, eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/eng /assets/files/other/icrc_002_0938.pdf [29.11.2010]. Cluster Munitions Monitor 2010, International Campaign to Ban Landmines and the Cluster Munition Coalition, Mines Action Canada, 2010, eriĢim için bkz. http://www.the-monitor.org/cmm/2010/pdf/CMM_2010_pdf.pdf [29.11. 2010]. Code of Conduct on Politico-Military Aspects of Security, Organization for Security and Co-operation in Europe, DOC.FSC/1/95, Budapest, 03.12.1994, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/fsc/1994/ 12/4270_en.pdf [29.11.2010]. 382 Conference on Security and Co-operation in Europe Final Act, Helsinki, 01.08.1975, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/mcs/1975/08/4044_en.pdf [29.11. 2010]. Declaration of the Wellington Conference on Cluster Munitions, Wellington 22.02.2008, eriĢim için bkz. http://www.clustermunitionsdublin.ie/pdf/declaration-well-en_001 .pdf [29.11.2010]. Defense of Japan 2004, Japan Defense Agency (translated by Inter Group Ltd.), Japan, 2004. Document of the Stockholm Conference on Confidence- and Security Building Measures and Disarmament in Europe Convened in Accordance with the Relevant Provisions of the Concluding Document of the Madrid Meeting of the Conference on Security and Co-operation in Europe, Stockholm, 19.09.1986, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/fsc/1986/09/4261_en.pdf [29.11. 2010]. Final Document of the First Conference to Reivew the Operation of the Treaty on Conventionel Armed Forces in Europe and the Concluding Act of the Negotiation on Personnel Strength, Vienna, 31.05.1996, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/library/14099 [29.11.2010]. Health Aspects of Chemical and Biological Weapons: Report of a WHO Group of Consultants, World Health Organization, Geneva, 1970, eriĢim için bkz. http://www.who.int/csr/delibepidemics/en/TableofContents.pdf [29.11.2010] ve http://www.who.int/csr/delibepidemics/en/Chapters1to6.pdf [29.11. 2010]. Helsinki Document 1992: The Challenges of Change, Conference of Security and Cooperation in Europe, Helsinki, 10.07.1992, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/ documents/mcs/1992/07/4048_en.pdf [29.11.2010]. Humanitarian, Military, Technical and Legal Challenges of Cluster Munitions, International Committee of the Red Cross, Montreux, 2007, eriĢim için bkz. http://www.icrc.org/ eng/assets/files/other/icrc_002_0915.pdf [29. 11.2010]. IAEA Annual Report 2009, International Atomic Energy Agency, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Reports/Anrep2009/anrep2009_full.pdf 2010]. 383 [29.11. IAEA Safeguards Glossary: 2001 Edition, International Atomic Energy Agency, International Nuclear Verification Series No:3, Vienna, 2002, eriĢim için bkz. http://wwwpub.iaea.org/MTCD/publications/PDF/nvs-3-cd/PDF/NVS3_prn.pdf [29.11.2010]. Implementation of the NPT Safeguards Agreement in the Islamic Republic of Iran: Report by the Director General, International Atomic Energy Agency Board of Governors, GOV/2003/75, 10.11.2003, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/ Documents/Board/2003/gov2003-75.pdf [29.11. 2010]. Information Circular: Communication Received From Members Regarding the Export of Nuclear Material and of Certain Categories of Equipment and Other Material, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/209, 03.09.1974, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/inf209.shtml [29.11. 2010]. Information Circular: Communications Received From Certain Member States Regarding Guidelines for the Export of Nuclear Material, Equipment and Technology Nuclearrelated Dual-use Transfers, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/ Rev.1/Part 2, 1992, eriĢim için bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/ PDF/infcirc254r7p2-060320.pdf [29.11.2010]. Information Circular: Communications Received From Certain Member States Regarding Guidelines For Transfers of Nuclear-Related Dual-Use Equipment, Materials, Software and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.5/Part 2, 16.05.2003, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/ Publications/Documents/Infcircs/2003/infcirc254r5p2.pdf [29.11.2010]. Information Circular: Communications Received From Certain Member States Regarding Guidelines For the Export of Nuclear Material, Equipment and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.6/Part 1, 16.05.2003, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/2003/infcirc254r6p1.pdf [29. 11.2010]. Information Circular: Communication Received From Certain Member States regarding Guidelines for Transfers of Nuclear-related Dual-use Equipment, Material, Software and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.8/Part 2, 30.06.2010, eriĢim için bkz. http://www.nuclearsuppliersgroup.org/Leng/PDF/infcirc 254r8p2.pdf [29.11. 2010]. 384 Information Circular: Communication Received From the Permanent Mission of Brazil regarding Certain Member States’ Guidelines for the Export of Nuclear Material, Equipment and Technology, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/254/Rev.9/Part 1, 07.11.2007, eriĢim için bkz. http://www.nuclearsuppliers group.org/Leng/PDF/infcirc254r9p1-071107.pdf [29.11.2010]. Information Circular: Convention on Nuclear Safety Final Act, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/449/Add. 1, 04.08.1994, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org /Publications/Documents/Infcircs/Others/inf449a1.shtml [29.11.2010]. Information Circular: The Convention on the Physical Protection of Nuclear Material Final Act Meeting of Governmental Representatives to Consider the Drafting of a Convention on the Physical Protection of Nuclear Material, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/274/Rev.1, 1980, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/ Publications/Documents/Infcircs/Others/inf274r1.shtml [29.11. 2010]. Information Circular: The Text of The Agreement Between Iran and the Agency for the Application of Safeguards in Connection with the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/214, 13.12.1974, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/infcirc 214.pdf [29.11.2010]. Information Circular: Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons Notification of the Entry into Force, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/140, 22.04.1970, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/infcirc 140.pdf [29.11.2010]. Landmine Monitor 2010, International Campaign to Ban Landmines, Mines Action Canada, 2010, eriĢim için bkz. http://www.the-monitor.org/lm/2010/resources/Landmine_Monitor 2010_lowres.pdf [29.11.2010]. Manuel de Droit des Conflits Armés, Ministère de la Défense Secrétariat Général pour l’Administration, Paris, 2003, eriĢim için bkz. http://www.defense.gouv.fr/content/ download/77498/693317/file/Manuel_de_droit_des_conflits_armes.pdf [29.11.2010]. Missile Technology Control Regime (M.T.C.R.) Equipment, Software and Technology Annex, MTCR/TEM/2010/Annex/002, 11.06.2010, eriĢim için bkz. http://www.mtcr.in fo/english/MTCR-TEM-2010-Annex-002.pdf [29.11.2010]. 385 Model Protocol Additional to the Agreement(s) Between State(s) and the International Atomic Energy Agency for the Application of Safeguards, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/540 (Corrected), 1997, http://www.iaea.org/Publications/ Document s/Infcircs/1997/infcirc540c.pdf [29.11.2010]. NATO Handbook, NATO Office of Information and Press, Brussels, 2001, eriĢim için bkz. http://www.nato.int/docu/handbook/2001/pdf/handbook.pdf [29.11.2010]. Nuclear Arms Control: Background and Issues, National Academy of Sciences (U.S.), Committee on International Security and Arms Control, National Academies Press, 1985. Oslo Conference on Cluster Munitions, 22-23 February 2007: Declaration, Oslo, 23.02.2007, eriĢim için bkz. http://www.regjeringen.no/upload/UD/Vedlegg/Oslo%20Declaration%20 (final)%2023%20February%202007.pdf [29.11.2010]. Report of the Conference on Disarmament to the General Assembly of the United Nations, Conference on Disarmament, CD/1900, 14.09.2010, eriĢim için bkz. http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G10/626/68/PDF/G1062668.pdf? OpenElement [29.11.2010]. Report of the Conference: Conference on Facilitating the Entry into Force of the Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty New York 24-25 September 2009, CTBT-Art.XIV/2009/6, 08.10.2009, eriĢim için bkz. http://www.ctbto.org/fileadmin/ user_upload/Art_14_2009/CTBT-Art.XIV-2009-6.pdf [29.11. 2010]. Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Final Document, ENMOD/CONF.II/12, Geneva, 1992, eriĢim için bkz. http://www.sunshine-project.org/ enmod/enmodconfII8.pdf [29.10.2010]. Second Review Conference of the Parties to the Convention on the Prohibition of Military or Any Other Use of Environmental Modification Techniques: Working Paper Submitted by Finland and the Netherlands, ENMOD/CONF.II/8, Geneva, 1992, eriĢim için bkz. http://www.sunshine-project.org/enmod/enmodconfII8.pdf [29.10.2010]. Sixth Reivew Conference of the States Parties to the Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on Their Destruction (Geneva, 20 November – 8 December 2006): Final Document, BWC/CONF.VI/6, Geneva, 2006, eriĢim için bkz. http://daccess-dds- 386 ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G07/600/30/PDF/G0760030.pdf?OpenElement [29.11. 2010]. Statistical Yearbook on the Trade in Arms and Ammunition, United Nations Office for Disarmament Affairs, New York, eriĢim için bkz. http://www.un.org/disarmament/ convarms/Register/DOCS/Publications/LeagueofNations1926booklet-Statistical%20 Yearbook.doc [29.11.2010]. Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organisation: Active Engagement, Modern Defence, Lisbon, 20.11.2010, eriĢim için bkz. http://www.nato.int/lisbon2010/strategic-concept-2010-eng.pdf [29.11.2010]. Tez Yazım Yönergesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, eriĢim için bkz. http://sosbilens.ankara.edu.tr/UserFiles/File/tezyazimyonergesi.pdf [29.11.2010]. The Manual of the Law of the Armed Conflict, The United Kingdom Ministry of Defence, Oxford University Press, New York, 2005. The Physical Protection of Nuclear Material and Nuclear Facilities, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/225/Rev.4, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/ Documents/Infcircs/1999/infcirc225r4c/rev4_content.html [29.11.2010]. The Structure And Content of Agreements Between the Agency and States Required in Connection with the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, International Atomic Energy Agency, INFCIRC/153 (Corrected), 1972, eriĢim için bkz. http://www.iaea.org/Publications/Documents/Infcircs/Others/infcirc153.pdf [29.11. 2010]. Vienna Document 1990 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures Convened in Accordance with the Relevant Provisions of the Concluding Document of the Vienna Meeting of the Conference on Security and Co-operation in Europe, Vienna, 17.11.1990, eriĢim için bkz. http://www. osce.org/item/4248.html [29.11. 2010]. Vienna Document 1992 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures Convened in Accordance with the Relevant Provisions of the Concluding Document of the Vienna Meeting of the Conference on Security and 387 Co-operation in Europe, Vienna, 04.03.1992, eriĢim için bkz. http://www. osce.org/item/4249.html [29.11.2010]. Vienna Document 1994 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures, Organization for Security and Co-operation in Europe, DOC.FSC/2/95, Vienna, 28.11.1994, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/ documents/fsc/1994/11/4264_en.pdf [29.11.2010]. Vienna Document 1999 of the Negotiations on Confidence- and Security Building Measures, Organization for Securtiy and Co-operation in Europe, FSC.DOC/1/99, Istanbul, 16.11.1999, eriĢim için bkz. http://www.osce.org/documents/fsc/1999/ 11/4265_en.pdf [29.11.2010]. 388 Akdoğan, Erkan, 21. Yüzyılda Yeni Silah Teknolojileri, Silahların Kontrolu ve Uluslararası Hukuk, Yüksek Lisans Tezi, DanıĢman: Yrd.Doç.Dr.Cavit Abdullahzade, 388 s. ÖZET Türkçe literatürde, silahların kontrolu ve Uluslararası Hukuk alanındaki çalışmalarda bir boşluk bulunmaktadır. Dolayısıyla, yazarın ana hedefi, 21. yüzyılda yeni silah teknolojilerinin geliştirilmesine fırsat veren, önemli silahların kontrolu andlaşmalarını yorumlamak, sistematize etmek ve tanıtmaktır. Bu nedenle, çalışmada; (i) ilk olarak, silahların kontrolu andlaşmaları tarihi ve kavramı hakkında bazı bilgiler verilmiş; daha sonra (ii) nükleer güç veya nükleer silahlar ile ilgili silahların kontrolu andlaşmaları ile (iii) nükleer silahlar dışındaki kitle imha imha silahları olan kimyasal silahlar ve biyolojik silahlar ve bazı konvansiyonel silah tipleri, örneğin, anti personel mayınlar ve salkım bombaları, hakkında ve Avrupa'da Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Hakkında Andlaşma'yı ilgilendiren silahların kontrolu andlaşmaları analiz edilerek silahların kontrolu andlaşmalarının, Andlaşmalar Hukuku yönünden, özellikleri ve sakıncaları gösterilmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: silahların kontrolu, uluslararası andlaşmalar, silahların kontrolu andlaşmaları, nükleer güç, nükleer silah. ABSTRACT In Turkish literature, there exists a loophole in the field of studies concerning both arms control and international law. For that reason, the author's main purpose is to interpret, systematize and introduce the essential arms control agreements, which paves the way for the development of new weapon technologies in the 21st century. Hence, in this study, it is attempted to demonstrate the features and deficiencies of the arms control agreements from a perspective based on the law of the treaties, by (i) first giving information on the history and concept of arms control agreements; then analyzing arms control agreements on (ii) nuclear power or nuclear weapons; (iii) weapons of mass destruction other than nuclear arms, i.e. chemical weapons and biological weapons, and some types of conventional weapons, e.g. anti-personnel landmines and cluster munitions along with the Treaty on Conventional Armed Forces in Europe. Keywords: arms control, treaties, arms control agreements, nuclear power, nuclear weapon. 389
