anatomiye giriş ve temel kavramlar
advertisement
ANATOMİYE GİRİŞ VE TEMEL KAVRAMLAR Hazırlayan: Prof. Dr. N. Şimşek CANKUR eğitiminde ANATOMİ NEDİR? kalıplaşmış kurallarla, işlevsel bağlantıları dikkate almayan bir yöntem seçilmesi Canlılar, hücre adı verilen en küçük yapısal ezbere dayanan ve edinilen bilgilerin kısa zamanda birimlerin, çok karmaşık fonksiyonları yerine unutulmasına yol açan bir öğrenme ile sonuçlanır. getirebilecek gelmesiyle Herhangi bir yapının işlevlerinin ve diğer yapılarla oluşmuşlardır. Hücre, gözle görülemeyecek kadar bağlantılarının birlikte öğrenilmesi ise anatominin küçüktür ve çevresi yarı geçirgen bir zarla bir bütün halinde daha kolay anlaşılması olanağını kuşatılmış durumdadır. Hücreye şeklini veren yaratır. Bu nedenle yapıların ayrıntılarından çok sitoplâsma gerekli yaşamsal öğeleri içeren, yarı sıvı hastalıklar ya da yaralanmalarla olan işlevsel bir bağlantılarının öğrenilmesi, çağdaş tıp anlayışına şekilde maddedir. Aynı bir araya görevdeki hücrelerin kümelenmesi ile dokular; farklı dokuların belirli bir daha uygundur. işlevi görmek üzere birleşmesiyle de organlar oluşur. Yapısal özellikleri farklı olan organların bir ANATOMİNİN ALT GRUPLARI araya gelmesi sonucunda da belirli bir işlevsel bütünlük gösteren sistemler şekillenir. Anatomi terimi, eski İnsanlarda olduğu gibi, diğer canlılarda da Yunanca Ana yapısal özelliklerin araştırılması anatominin (=kesmek) konusudur. Temel olarak kabul edildiği şekliyle kelimelerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Keserek diğer temel tıp bilimleri anatomi ile ilgili ayırma, parçalama anlamına gelmektedir. Anatomi çalışmalardan türemişlerdir. (=içinden) ve Tome (-Temnein) teriminin Latince’deki karşılığı dissection’dur. Tarihsel süreçte insan vücudunun Günümüzde, kadavranın bölgelere ayrılması ve bu tanınmasına duyulan yoğun ilgi ve buna bağlı elde bölgelerin kesilerek incelenmesi yöntemi için genel edilen bilgi birikimi nedeniyle anatomi alt gruplara bir ifade olarak disseksiyon terimi kullanılmaktadır. ayrılmıştır. Anatomi geniş anlamda vücudun normal 1. Makroskopik Anatomi (Gross şeklini, yapısını; vücudu oluşturan organları ve bu Anatomi): İnsan yapısını gözle görülebilen şekliyle organlar arasındaki yapısal, görevsel ilişkileri inceleyen anatomi dalıdır. Bu amaçla kullanılan inceleyen bilim dalıdır. Şekil bilim anlamına gelen temel eğitim aracı, ilaçlanarak doku özelliklerinin morfoloji kavramı da canlıların şekilsel olarak uzun zaman kalıcılığı sağlanan ölü insan vücududur incelenmesini belirtir. Bir görüşe göre anatomi (kadavra). Modeller, yazılı gereçler (kitap, atlas, terimi morfoloji ile özdeş olarak da kabul edilir. poster gibi), video görüntüleri ve bilgisayar Ancak günümüzde oluşumların yalnızca şekilsel programlarından değil işlevsel özelliklerinin de önem kazanması, yararlanılmaktadır. Bilgisayarlı eğitim, bazı eğitim yapılan çalışmalarda hücre içi öğelerin ayrıntılı kurumlarında olarak, hatta moleküler düzeyde incelenmesi kullanılan yöntem halini almıştır. Üç boyutlu anatomi biliminin sınırlarını genişletmiştir. Anatomi görüntülerin elde edilmesi önemli bir avantajıdır. da eğitimde kadavranın geniş yanında en ölçüde yaygın 1 (Histologia): 5. Patolojik Anatomi: Makroskopik ya da Vücudu oluşturan organlardan özel teknikler ile mikroskopik olarak insan dokusunun normal alınarak boyanan doku örneklerini mikroskop olmayan yapısını inceler. altında inceleyen bilim dalıdır. Histoloji kelime Öğrenim yöntemlerine göre anatominin alt olarak eski Yunanca’daki histos (=doku) ve logos grupları: 2. Mikroskopik Anatomi (=bilim) sözcüklerinden oluşmuştur ve doku bilimi Anatomi eğitiminde temel amaç öğrencinin anlamına gelir. Mikroskop, gözle görülemeyen kendisine gereken bilgiyi en etkili yolla elde etmesi varlıkları ve bunu verimli bir şekilde değerlendirmesidir. değişen görülebilmelerini oranlarda sağlayan en büyüterek önemli eğitim aracıdır. Amaca ulaşabilmek için gereken bilginin değişik yollarla 3. Sitoloji: Histolojinin bir bölümü olarak da kabul görmekte olan hücre bilimidir. Hücreyi verildiği farklı öğretim yöntemleri kullanılır. Bu yöntemlere göre de anatomi bir takım alt dallara ayrılır. oluşturan yapıların ayrıntılı olarak incelenmesini temel alır. Sistematik 4. Gelişimsel Anatomi (Developmental İnsan (Anatomia Systematica): Organizmayı organ topluluklarından şekillenmeye oluşan sistemlere ayırıp, incelemeyi esas tutar. Bu başladığı ilk andan ölümüne kadar geçirdiği evreleri öğretim modelinde bir sistem içindeki organlar ve ve normal yapısal değişiklikleri inceler. Çeşitli alt doku grupları belirli bir sırayla öğretililir. Anatomy): vücudunun Anatomi başlıklara ayrılabilir: Öncesi A-Doğum Bölgesel Dönemi Anatomisi Anatomi Topographica-Anatomia (Anatomia Regionalis): Vücut (Embryologia): Dişi ve erkek eşey hücrelerinin bölgelere ayrılarak buralarda yer alan doku ve birleşmesi organlar dıştan içe incelenir. ile şekillenen zigot oluşumundan doğuma kadar olan dönemi incelemeyi temel alır. Karşılaştırmalı Anatomi (Anatomia Bu dönemi de embriyo ve fötus dönemi anatomisi Comparativa): Çeşitli hayvanlar ve hayvanlarla olarak ikiye insanlar arasındaki benzer organları kıyaslama ayırmak olanaklıdır. Teknolojik gelişmeler, bazı hastalıkların doğumdan önce yaparak inceler. saptanabilmesini ve tedavisini sağlayabilmekte Cerrahi Anatomi (Anatomia olduğundan fötus anatomisinin önemi giderek Chirurgica): Cerrahi uygulamaları dikkate alarak artmaktadır. organizmayı topografik olarak inceleyen anatomi B-Çocukluk Dönemi Anatomisi (Child Anatomy): Doğumdan itibaren puberte dönemi dalıdır. Klinik Anatomi (Anatomia Clinica): sonrasına kadar süren gelişimi inceler. Sistematik, C-Erişkin Dönemi Anatomisi (Adult Anatomy): kapsayan bilgilerin klinikte canlı insan üzerinde Erişkin insan vücudunun yapısını inceler. Klasik uygulamasını yapan anatomi dalıdır. ders kitaplarında verilen bilgiler erişkin insan vücudu temel alınarak hazırlanmıştır. D-Yaşlılık Dönemi Anatomisi Yüzeysel ve (Surface) cerrahi anatomiyi Anatomi: Canlı üzerinde organları elle, gözle veya radyolojik, (Geriatric Anatomy) : Yaşlı insanlardaki normal yapısal değişiklikleri inceler. topografik endoskopik olarak inceleyen daldır. Kesitsel Anatomi (Radyolojik Anatomi): Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle ortaya çıkan 2 ve önemi giderek artan bir topografik anatomi yani şeklidir. Çeşitli hastalıkların tanısında kullanılan kadavralardan yararlanarak öğrenmenin yaygınlığı yeni yöntemlerden bilgisayarlı tomografi (CT), artmaktadır. Tıp eğitimi ileri düzeye ulaşan nükleer manyetik rezonans görüntüleme (NMRI), ülkelerde pozitron emisyon tomografisi (PET) ve sintigrafide, yararlanılmaktadır. vücudun değişik açılardan ve birkaç milimetrelik öğrenmenin olumsuz özellikleri içinde ölüm sonrası ince dilimlere ayrılması ile elde edilen görüntülerin dönemde doku ve organların normal şekil ve incelenmesi amaçlanır. gerginliklerini Estetik (Plastik-Artistik) Anatomi: Çeşitli durumlarda vücudun dış şeklinde oluşan disseksiyon önceden başına 2-4 Kadavra yapılmış kadavradan ile kaybetmeleri; tespit çalışarak amaçlı uygulanan kimyasal maddeler nedeni ile de yapı, renk ve koku açısından farklılaşmaları sayılabilir. değişiklikleri ve nedenlerini inceleyen daldır; daha çok ressam ve heykeltraşları ilgilendirir. öğrenci işlemi Canlı insan üzerinde yapılan anatomi öğreniminde yüzeysel anatomi, endoskopi, çeşitli Spor Anatomisi: Spor eğitimi verilen organ görüntüleme yöntemleri gibi farklı teknikler kurumlarda özellikle hareket sistemini oluşturan kullanılmaktadır. Gerçekte bir hasta ile yapılan fizik yapıların incelenmesine dayanan bir daldır. muayene, öğrenilmiş bulunan anatomi bilgisinin ortaya konması durumudur. Endoskopi, özel Ölü organ ya da dokularla ilgili çalışmalar araçlar kullanarak içi boşluklu olan organların ölü anatomisi (necro anatomi); yaşayan insanla gözlenmesini olanaklı kılan bir yöntemdir. Basit bir ilgili çalışmalar da canlı anatomisi (living tanımlama ile bir ışık kaynağından elde edilen anatomy) başlıklarında toplanabilir. ışınların eğrilebilir bir boru aracılığı ile incelenmek istenen organa kadar ulaştırılmasıdır. Gırtlak, bronşlar, mide, mesane gibi farklı sistemlere ait ANATOMİ ÖĞRENİM YÖNTEMLERİ organlar ya da eklem boşlukları endoskopik olarak İnsan vücudunu öğrenmek için farklı yöntemlerden yararlanılabilir. Bu yöntemler ölü ya incelenebilir. Gözle inceleme dışında tanı ve tedavi amaçlı girişimlerde de bulunulabilir. da canlı insan üzerine uygulanabileceği gibi insan Organ görüntüleme disseksiyonun tersine kavramını temel alan yazılı ya da görsel araçlar doku bütünlüğünü bozmadan canlı organizma olabilir. üzerinde Anatomi eğitiminin temelini kadavra ile uygulanabilen yöntemleri içerir. Gönüllülerin kullanılması ile toplumlara ait normal yapılan çalışmalar oluşturmaktadır. Disseksiyonlar değerler kitap, atlas, model, bilgisayar programları gibi görüntülenmesi dışında çatlakveya kırık olan kemik yöntemlerle elde edilemeyen vücudun üç boyutlu yapılar ya da sonradan gelişen tümörlerin ortaya yapısını tanıma fırsatını kusursuz bir şekilde konmasında son derece yararlı yöntemlerdir. sağlamaktadır. Öğrenci anatomik yapıların birbirleri Radyolojik tetkikler, en yaygın kullanım alanı ile olan olan ilişkilerini, komşuluklarını görerek, belirlenebilir. organ görüntüleme Normal yapıların yöntemleridir. Bu dokunarak, bir başka deyişle insanla bire bir temas yöntemlerden en eskisi ve en sık kullanılanı X- kurarak öğrenebilmektedir. Günümüzde, tıp eğitimi ışınlarından yararlanılan radyografi çekimleridir. sürecinde anatomi öğrenmeye ayrılan süre giderek Farklı daralmaktadır. Bu nedenle proseksiyon yönteminin farklılığının ölçülmesi esasına dayanır. Bir başka dokuların radyoaktif ışınları emme 3 ifade ile X-ışını kullanarak vücudun resminin ile ilgili farklılıkların göreceli kavramlar olduğunu çekilmesidir. tomografi da belirtmek gerekir. Örneğin beyaz ırktan olan bir geliştirilmiş bir radyografi yöntemidir. Vücudun kişi kendisi ile aynı deri rengine sahip insanları ince açılardan birbirinden kolayca ayırabilirken sarı ırktaki kişiler görüntülenmesi olanağını verir. Ultrasound, ses için aynı başarıyı gösterememektedir. Bu durum dalgalarının farklı organlardan farklı yoğunlukta sarı ırktaki kişiler için de aynıdır. Dış görünüşün yansıtılması prensibine dayanır. Bir elementin tersine deri dışında kalan yapısal özellikler bütün radyoaktif ırklar için benzerlik gösterir. Bilgisayar dilimler halinde destekli ve izotoplarının değişik belirli bir organda toplanması ve bunun işaretlerden oluşan bir harita Anatomik yapıda cinsler arasındaki en haline getirilmesine radyoizotop görüntüleme, belirgin özellik, üreme organlarının tamamen farklı farklı ait olmasıdır. Yaş faktörünün aynı olduğu var özelliklerin belirlenmesi yöntemine de manyetik sayıldığında her toplum için ortak olan ancak rezonans kişiden kişiye değişebilen bir özellik de boy, vücut dokuların atomik görüntüleme kompozisyonuna (magnetic resonance imaging-MRI) adı verilir. ağırlığı, vücut kitlesi, merkezi sinir sisteminin toplam kitlesi gibi kriterlerin erkeklerde daha İNSAN ANATOMİSİ İLE İLGİLİ yüksek değerlerde olmasıdır. Bu farklılığı temel olarak kas-iskelet sisteminin yapısal özellikleri DEĞİŞKENLER: belirler. Erkekler kadınlara oranla daha geniş Klasik anatomi kitaplarında ve atlaslarında omuzlu, daha dar kalçalıdır. Kadınlarda derialtı yağ tanımlanan yapısal özellikler genellikle Avrupa ve dokusu nispeten daha kalındır ve yağ dokusunun Kuzey Amerika beyaz ırkına (Kafkas ırkı) ait dağılımı da erkeklere oranla farklılık gösterir. Bu özellikler temel alınarak hazırlanır. Bu kitaplarda dağılım erkeklere oranla açısal değil, yuvarlak hatlı yetişkin erkek yapısı ile ilgili en sık karşılaşılan bir vücut yapısının ortaya çıkmasına yol açar. özellikler Erkeklerle kadınlar arasında en çok bilinen farklı tanımlanır. Kadınlarda var olan farklılıklar ayrıca belirtilir. Dış görünüşe bakarak insanların birbirleri özellikler içinde yüz görünümü, saç yapısı, boyun çıkıntısının varlığı da sayılabilir. ile aynı özelliklere sahip olmadıkları savı ileri Genetik faktörler de yapının sürülebilir. Gerçekten de her bir insan fiziksel şekillenmesinde etkili olabilir. Yaşamını normal ayrıntıları ile değerlendirildiğinde diğer insanlardan olarak sürdüren, anatomik yapısı bir ya da birkaç farklıdır. Belirli bir topluluk içinde yaşayan özellik dışında diğer insanlarla aynı olan kişiler de insanlarda az sayıda saptanan farklılıklar toplumlar olabilir. Örneğin bütün üyelerinin el ya da ayak arasında çok daha belirgin hale gelir. Vücut parmakları altı parmaklı olan, kalbi sağ tarafta yapısında farklılık yaratan unsurlar: yaş, ırk, bulunan ya da tek böbreği olan küçük topluluklar cinsiyet, genetik ve çevresel faktörler olarak olabilir. sayılabilir. Bu unsurlar içinde anatomik yapıyı farklı Büyüme aşamalarındaki farklı beslenme, kılan ilk iki özellik yaş ve cinsiyettir. Bununla fiziksel aktivite gibi çevresel faktörler anatomik birlikte dış görünüşle ilgili, yani vücudu dıştan yapıda farklılık yaratabilir. Örneğin aynı toplum saran deri, göz ve saç rengine ait en önemli içindeki değişkenliği yaratan ırksal özelliklerdir. Ancak deri beslenemeyenlere oranla ya da yoğun spor yapan iyi beslenen bireyler yeterince 4 bireyler hiç sportif aktivitede bulunmayanlara anatominin kurucusu olarak kabul edilen Andreas oranla daha gelişmiş vücut yapısına sahiptir. Vesalius (1514-1564) çok sayıda insan ölüsü incelemiş ve insan vücut yapısı üzerinde çalışmıştır. 1543 yılında yazdığı "De Humani Corporis Fabrica" ANATOMİNİN KISA TARİHÇESİ: adlı eseri Avrupa ülkelerinde uzun yıllar anatomi Tarihte tıbbi konular genel bir bakış açısı ders kitabı olarak kullanılmıştır. Binlerce yıl ile ele alınmıştır. Öncelikli olarak sık görülen yalnızca gözle görülebilen oluşumların ölü insan hastalıkların nedenlerinin bulunması amaçlanmış ve vücudu üzerinde araştırılmasını amaçlayan anatomi daha çok anatomi ile fizyoloji konuları ilgi bilimi, mikroskobun keşfi ile görülemeyen yapıları çekmiştir. İlk dönemlerin bilim adamları hekimlik, da inceleme olanağına kavuşmuştur. Teknolojide felsefe, matematik gibi birden fazla sayıdaki pozitif kaydedilen ilerlemeler oluşumların on binlerce kez bilim dalında çalışmalar yapmışlardır. Mağara büyütülebilmesini mümkün kılmaktadır. Çağımızda dönemi çalışmaların canlı insanlar üzerinde de sürdürülmesi insanının avladığı hayvanların dış görünüşlerinin yanı sıra iç organlarını da duvarlara sonucunda, anatominin çeşitli fizyolojik resmettiği bilinmektedir. Anatomiyle ilgili ilk yazılı fonksiyonlarla ve klinik bilimlerle olan bağlantıları kayıtlar eski Yunan'da Hippocrates (M.Ö.460-377) da araştırılabilmektedir. ile başlar. Hippocrates’in kafa kemikleri ile ilgili tanımlamaları günümüzde de geçerlidir. Aynı ANATOMİDE KULLANILAN TERİMLER dönemlerin bir başka hekimi olan Aristoteles’de anatomi ile ilgili tanımlamalarda bulunmuştur. Ünlü Her bilim dalında olduğu gibi anatomide de Yunan hekimi Galenos (M.S. 130-200) ölü hayvan çok miktarda kendine özgü terim vardır. Bunlar, disseksiyonlarına ağırlık vermiştir. Daha sonra yüzlerce yıldır kullanılan ve çoğunluğu Latince (L) insanlarda da tanımlanmış olan periferik sinirler, ve az bir bölümü de eski Yunanca (Grekçe-GR) eklemler ve kaslar üzerinde gözlemler yapmıştır. kökenli olan terimlerdir. Her ülkede tıp eğitimi Galenos’un veren kurumlarda anadildeki karşılıkları ile birlikte anatomik oluşumları ve çeşitli hastalıkları tanımladığı eseri orta çağın sonlarına öğretilirler. kadar kullanılmıştır. M.S. 980-1037 yıllarında bölgelerinin tanımlanmasını sağlayan kesin anlamlı yaşayan ve Avrupalılar tarafından Avicenna ismi ile sözcüklerdir. Anatomi öğreniminde terimlerin işaret tanınan İbn-i Sina "Tıp Kanunu" kitabında anatomi ettikleri oluşumlar kadar Türkçedeki karşılıklarının ve fizyoloji ile ilgili konulara da yer vermiştir. İbn-i da öğrenilmesi gereklidir. Bu durum öğrenme Sina sürecini uzatan önemli bir faktör gibi görünebilir. eserlerinde Hippocrates ve Galenos’un görüşlerinden de yararlanmıştır. Anatomik terimler belirli vücut Ancak bir oluşum isminin Latince terminolojideki Avrupa’da yaşanan yenilik hareketlerine karşılığını ezberlemek yerine, ne anlama geldiğinin paralel olarak anatomik çalışmaların da gelişme bilinmesi onun işlevsel özelliklerinin de kolayca gösterdiği gözlenir. Örneğin Leonardo da Vinci’nin kavranılmasını sağlamaktadır. Bu yolla öğrenilen (1452-1519) insan vücudu ile ilgili çizimleri anatomi bilgisi daha uzun süreli korunabilir. Bu geçerliğini bugün de sürdürmektedir. Anatomi, yolla sık tekrarlar önlenebilir. Günümüzde bilim dili ancak 16. yüzyılda bağımsız bir bilim dalı olarak İngilizce’nin öne çıkması nedeniyle konumuna gelmiştir. İlk anatomist ve modern 5 oluşumların bu dildeki karşılıklarının öğrenilmesi Terminologia de önem kazanmıştır. Karaciğer, böbrek, gibi güncel Türkçede sık Tıbbi-anatomik terimlerle ilgili düzenlemeler ilk olarak 1895 yılında Basel’de (İsviçre) uluslar arası düzeyde yapılan bilimsel toplantılarla belirlenmiştir. esas alınmaktadır. kullanılan sözcükler Latince terimlerin karşılığı olarak tercih edilmektedir. Anatomik terimlerin uluslar arası alandaki Nomina yaygın kullanımına karşın, değişik klinik dallardaki Anatomica’sı (BNA) olarak isimlendirilen bu bilim adamları oluşumları tanımlarken kendi toplantılarda terimlerini 30.000’den Basel Anatomica fazla sayıya ulaşan tercih etmektedirler. Örneğin anatomi terimlerinde sadeleşmeye gidilmiş, Latince anatomistlerce articulatio zygapophysealis olarak temel dolayına isimlendirilen omurlar arasındaki küçük eklemlere indirilmiştir. Aynı oluşumu tanımlayan farklı ortopedistlerce faset eklem olarak tanımlanırlar. dillerdeki karşılıkları terk edilmiş, oluşumları ilk Fransızca facette sözcüğünden köken alan bu terim, kez tanımlayan araştırmacılara saygı unsuru olarak kıymetli bir taşın işlenmiş, parlatılmış yüzeyi onların isimlerinin verildiği eponim terimlerin anlamına gelir ve ekleme katılan kemik yüzeylerin kullanılmasına son verilmiştir. BNA’dan sonra düz ve parlak olması nedeni tercih edilmiştir. alınarak terim sayısı 4.500 anatomi, histoloji ve embriyoloji ile ilgili terimlerin Latince, tıp eğitiminde ve sanatsal edebi dil çağa uygunluğu beş yılda bir toplanan Dünya olarak geniş kullanılma alanına sahip olmakla Anatomistler Kurultayları ile gözden geçirilerek birlikte günümüzde yaşayan bir dil değildir. yenilenmiştir. Nomina Anatomica ile ilgili son Yirminci toplantı 1985 yılında yapılmış, oluşturulan yeni bir Kilisesi’nin resmi dili olarak kullanılmıştır. Temel çalışma grubu Terminologia Anatomica (1998) olarak 26 harften oluşan ve Türkçe gibi fonetik bir isimli çalışmayı yayınlamıştır. Bu terimlerin her dildir yani yazıldığı gibi okunur. Latince harflerin ülkede kullanılmasıyla tıp alanında dil birliği okunuşu büyük oranda Türkçe’dekilere benzer. sağlanmış terimler yüzyılın ortalarına Katolik olmaktadır. Anatomide tanımlanan Sessiz harfler –e seslidir. Latince terimlerin yazılma tıbbın diğer alanlarında değişmeden ve okunma kurallarının daha iyi anlaşılması için tıp kullanılırlar. Ancak klinik bilimlerde anatomik terminolojisi oluşumlar için Fransızca ve İngilizceden yapılan gereklidir. Türkçeleştirilmiş ANATOMİK DURUŞ; terimlerin kadar kullanımlar kullanılması ya sıklıkla da eponim karşılaşılan ders notlarından yararlanılması DÜZLEM VE EKSENLER durumlardır. Türkiye’de anatomik oluşumların isimlendirilmesinde 19. yüzyıl sonlarına kadar Arapça ve Farsça sözcükler kullanılmıştır. Bu dönemde tıbbi eğitim dili olarak Fransızca Anatomik duruş: Anatomi oluşumları öğretiminde anlatılırken tüm organlar tanımlamalar ve ve kullanılmış, dünyada yaşanan gelişmeler ışığında ilişkiler; karşımızda ayakta duran, yüzü bize dönük, Latince terminoloji giderek yerleşmiştir. Latince baş ve gövdesi dik, kolları yanlarda aşağıya sarkık, terimlerin yerine avuç içi öne bakan, ayakları birleşik ve öne dönük cumhuriyet bir kişiye göre yapılır. Bu pozisyona anatomik döneminde gerçekleşmiştir. Günümüzde hazırlanan duruş denir (Şekil: 1). Bu konumda bulunan bir kitaplarda, anatomik oluşumların tanımlanmasında insan vücudundan dört düzlemin ve üç ana eksenin Türkçenin karşılığı olarak kullanılması Osmanlıca ancak 6 geçtiği tasarlanmıştır. Gerçekte olmayan bu tasarlanmış düzlem ve yönler, bir organ ya da oluşumun vücuttaki normal duruş şeklini (situs pozisyonunu) anlatabilmek için gereklidir. Bu pozisyonda, organların belirli noktaların tanımlanmasında superior, inferior, anterior ve posterior (üst, alt, ön ve arka) gibi terimler kullanılır. Bu embriyolojik terimlerin gelişim alternatifi aşamaları ile olarak ilgili tanımlanmış olan cranialis, caudalis, ventralis ve dorsalis (baş, kuyruk, ön ve sırt) sözcükleri de kullanılabilir. Farklı bölgelerin tanımlanmasında kullanılan terimler, karşılaştırma olanağının yaratılması için genellikle ters anlamlı sıfatlardan oluşturulmuştur. Vücutta tanımlanmış herhangi bir oluşumun yeri kişinin anlık pozisyonuna göre değişme göstermez. Örneğin ayakta duran bir kişinin, yatan bir hastanın ya da elleri üzerinde yürüyen bir akrobatın ağzı daima gözlerinin alt (inferior) tarafındadır. Pozisyonun belirtilmesinde kullanılan terimlerin bir bölümü Şekil: 2’de tanımlanmıştır. Şekil 2. Yön ve yer belirten terimler Düzlemler (Planum’lar): İnsan vücudunu tanımlamak amacıyla kullanılırlar ve vücudu tasarlanmış kesitlere ayırırlar (Şekil 3). Planum sagittale (Oksal düzlem): Karşı yöne doğru ok atmaya hazırlanan bir kişide yay tarafından oluşturulan düzlemdir. Vücudu sağ ve sol iki yarıma ayırır. Vücudun tam ortasından geçerek iki eşit yarıma ayıran sagittal düzleme planum medianum ya da planum sagittale medianum denir. Planum frontale (coronale- Taçsal düzlem): Planum medianum'a dikey olarak alın bölgesine paralel, yukarıdan aşağıya veya tersine geçen tüm düzlemlerdir. Vücudu ön ve arka bölümlere ayırır. Planum transversum (horizontale- Yatay düzlem): Yere paralel ve diğer düzlemlere dik olarak geçen düzlemlerdir. Vücudu üst ve alt bölümlere ayırır. Temel düzlemler dışında kalan ve klinik anatomide sık kullanılan düzlemler: İç organları Şekil 1. Anatomik duruş koruyan ve kuşatan kemiklerin belirli çıkıntılarından geçen beş yatay düzlem vardır. Bu düzlemler iç organların yerlerini tanımlamaları açısından klinik uygulamalarda önemlidir. 7 1. Planum subcostale: En alt kıkırdak kaburgalara 4. teğet geçen düzlemdir. iliaca'ların üst bölümünden geçen düzlemdir. 2. Planum transpyloricum: Sternum alt ucu ile 5. Planum supracristale: Ilium'da crista iliaca'nın symphysis en üst bölümünden geçen düzlemdir. pubica arasındaki uzaklığın tam Planum intertuberculare: Tuberositas ortasından geçen düzlemdir. 3. Planum interspinale: Her iki koksa kemiğinin üst-ön uçlarından geçen düzlemdir. Şekil 3. Düzlemler: 1- Planum sagittale, 2- Planum horizontale (transversum), 3- Planum coronale (frontale) Eksenler (Axis'ler - Yönler): İnsan vücudundan geçen ve eklemler çevresinde oluşan hareketlerin tanımlanmasında kullanılan yönlerdir. Üç temel ve sonsuz sayıda ikincil eksen vardır (Şekil: 4). Temel eksenler şunlardır: Axis verticalis: Baştan ayaklara doğru düşey inen, yere dik eksendir. Axis sagittalis: Ok yönünde, yere paralel, önden arkaya veya arkadan öne geçen eksendir. Axis transversalis: Yere paralel, sağdan sola, soldan sağa geçen eksendir. Şekil 4. Eksenler: 1- Axis transversalis, 2- Axis verticalis, 3- Axis sagittalis 8 VÜCUDUN BÖLÜMLERİ (PARTES CORPORIS HUMANI) İnsan vücudu (corpus humanum) beş bölüme ayrılır (Şekil: 5). 1- Baş (Caput) 2- Boyun (Collum) 3- Gövde (Truncus) a. Göğüs (Thorax) b. Karın (Abdomen) c. Leğen (Pelvis) Gövde, vücudun kemik yapılar içinde korunan bölümü olarak kabul edilir. Bununla birlikte ön, yan ve arka taraftan korunmalı olan tek yer göğüstür. Göğüs ve karın arasında bulunan diaphragma, bu iki bölümü birbirinden ayıran kas ve kiriş dokularından oluşan bir bölmedir. Yaygın düşüncenin aksine yatay bir düzlemde değildir. Karın bölgesi, yalnızca arkada yer alan omurga kemikleri ile korunurken leğen bölgesi tamamı ile kemik koruma içindedir. Şekil 5. İnsan vücudunun bölümleri (partes corporis humani): 1- Baş (Caput), 2- Boyun (Collum), 3- Gövde (Truncus), a. Göğüs (Thorax), b. Karın (Abdomen), c. Leğen (Pelvis), 4- Üst taraf (Membrum superius/Extremitas superius), a. Kol (Brachium), b. Önkol (Antebrachium), c. El (Manus), 5 Alt taraf (Membrum inferius/Extremitas inferius), a. Uyluk (Femur), b. Bacak (Crus), c. Ayak (Pes) Karın ve leğen arasında ayırıcı bir oluşum bulunmaması nedeni ile bazı kaynaklar bu Erişkinde anatomik yapının tanımlanmasında kullanılan bir başka yöntem bölümleri tek bir boşluk olarak değerlendirmekte ve oluşumların buraya abdomino-pelvik boşluk ismi verilmektedir. tanımlanmasıdır. Gelişime göre insan vücudu üç 4- yapıdan şekillenir: Üst taraf (Membrum superius/Extremitas superius) gelişimsel kökenlerine göre 1. Somatik yapılar: Vücut duvarından oluşan a. Kol (Brachium). yapılardır. İskelet, iskelet kasları, bu yapılarla ilgili b. Önkol (Antebrachium) bağ dokular ve deri somatik yapıları oluşturur. Üst c. El (Manus) ve alt taraflar da somatik yapılardır. 5 Alt taraf - (Membrum inferius/Extremitas 2. Visseral yapılar: Kalp, akciğerler, sindirim inferius) kanalı gibi yapıların oluşturduğu iç organlardır. a. Uyluk (Femur) 3. Yutak kavsi yapıları: Erken embriyolojik b. Bacak (Crus) evrede ağız arkasında kalan yutak alanlarından c. Ayak (Pes) gelişen yapılardır. Alt çene ile baş-boyun bölgesindeki bazı kaslar bu alanlar içinde yer alırlar. Ayrıca omos (omuz) üst tarafa; gluteus (kalça) alt Merkezi sinir sistemini oluşturan beyin ve tarafa ait bağlantı (kavşak) bölümleri olarak kabul omurilik gibi yapılar bu sınıflama içinde uygun bir edilmektedir. yerleşime sahip değildir. 9 VÜCUT BOŞLUKLARI VE BU BOŞLUKLARDA BULUNAN ORGANLAR: 1. Göğüs boşluğunda: Akciğerler, kalp ve kalpten çıkan büyük damarlar, soluk borusunun alt bölümü ve bronşlar, yemek borusu, timus bezi, ductus İskelet sistemi elemanlarınca (genel tanım olarak thoracicus, n. vagus ve n. phrenicus, bazı otonom kemiklerce) çevrelenmiş bulunan vücut bölümleri sinir lifleri. vücut boşlukları olarak belirtilir. Temel olarak ön ve 2. Karın boşluğunda: Mide, ince ve kalın arka iki vücut boşluğu vardır (Şekil: 6). bağırsaklar, pankreas, karaciğer, safra kesesi, dalak, 1- Arka (Dorsal) vücut boşluğu: böbrekler, böbrek üstü bezleri, aorta'nın alt bölümü, A) Cavitas cranii (Kafatası boşluğu) bazı otonom sinir lifleri. B) Canalis vertebralis (Omurga kanalı) 3. Leğen boşluğunda: Mesane, ince bağırsak kıvrımları, düz bağırsak (rectum), erkekte prostat, 2- Ön (Ventral) vücut boşluğu A) Cavitas thoracis (Cavitas thoracica, Thorax - Göğüs boşluğu) B) Cavitas vesicula seminalis, ductus deferens; kadında uterus, ovarium'lar, tuba uterina'lar. abdominalis (Cavitas abdominis, Abdomen - Karın boşluğu) C) Cavitas pelvis (Cavitas pelvica, Pelvis Leğen boşluğu) Pozisyonun belirtilmesinde kullanılan yön ve yer belirten terimler (Şekil: 2): dexter- sağ X sinister- sol, anterior- ön, önde X posterior- arka, arkada ventralis- karın X dorsalis- sırt, sırtta, tarafında sagittalis- oksal, ok X transversalis- enine, yönünde medialis- iç yan X lateralis- dış yan, verticalis- düşey X horizontalis- yatay superior- üst, üstte X inferior- alt, altta cranialis- baş tarafında X caudalis- ayak tarafında, kuyruk tarafında superficialis- yüzeysel X profundus- derin Şekil 6. Vücut boşlukları: 1- Arka (Dorsal) vücut boşluğu, A) Cavitas cranii (Kafatası boşluğu), B) Canalis vertebralis (Omurga kanalı), 2- Ön (Ventral) vücut boşluğu, A) Cavitas thoracis (cavitas thoracica-thorax-Göğüs boşluğu), B) Cavitas abdominalis (cavitas abdominisabdomen-Karın boşluğu), C) Cavitas pelvis (cavitas pelvica- pelvis-Leğen boşluğu) medius- orta intermedius- iki oluşumun arasında longitudinalis- boyuna, boyunca centralis- merkezi X peripheralis- çevre internalis- iç (dahili) X externalis- dış (harici) proximalis- merkezi X distalis- merkezden Dorsal vücut boşluğunun üst bölümünde (cavitas cranii) beyin; alt bölümünde ise (canalis uzak ipsilateralis- aynı taraf X contralateralis- karşı vertebralis) omurilik yer almaktadır. Ventral vücut boşluğu içinde yer alan oluşumlar ise şunlardır: taraf apex- tepe X basis- taban apicalis- tepede X basalis- tabanda 10 El ve ayaklar genel olarak benzer ve birbirinin karşılığı olan yapılardır. Ancak Gövdenin koronal düzlemde yapılan bükülme hareketine ise lateral flexion denir. yerleşimlerine göre isimlendirilmelerinde farklılık rotation- dönme, döndürme. Vertikal eksende orta vardır. Elde avuç içi olarak tanımlanan bölge hat çevresinde yapılan harekettir. Boyun ile yapılan anatomik duruşa göre ön yüzde yer alır ve elin dönme hareketinde yüzün öne gelen tarafının sağ ya palmar yüzünü (Palma manus) oluşturur. Elin diğer da sola doğru yer değiştirmesi söz konusudur. Üst tarafı dorsal yüzüdür (Dorsum manus-el sırtı). Avuç ve alt taraflarda yapılan dönme hareketlerinde orta içinin karşılığı olan ayak tabanı ise aşağıya hattın uzun kemiklerin ortasından geçtiği var sayılır. yönelmiştir ve burası ayağın plantar yüzüdür (Planta Yapılan pedis). Ayağın öne bakan tarafı ise dorsal yüz tanımlanır ve iki yönde gerçekleşebilir. Bu (Dorsum pedis-ayak sırtı) olarak tanımlanır. Benzer hareketler external rotation (lateral rotation)- olarak el baş parmağı lateral (dış) tarafta iken onun dışa döndürme ve internal rotation (medial karşılığı olan ayak baş parmağı medial (iç) tarafta rotation)- içe döndürme olarak isimlendirilir. yer alır. hareket anatomik pozisyona göre Parmakların abduksiyon ve adduksiyon Anatomik pozisyon hakkında yeteri kadar hareketleri orta parmaktan geçen bir eksene göre bilgi sahibi olan ve pozisyonun tanımında yön ve tanımlanır. Elde baş parmak, anatomik duruşta yer belirten terimleri doğru kullanan bir öğrenci diğer parmaklarla 900 açı oluşturur ve palmar yüzü postürdeki değişiklikleri ya da yapılan hareketleri içe dönüktür. Hareket yeteneği fazla olan baş açıklamakta bir güçlük yaşamayacaktır. parmağın palmar yüzü ile diğer parmakların palmar yüzlerinin karşı karşıya getirilmesi opposition; Organizmadaki hareketi belirtmek için normal konumuna getirilmesi ise reposition olarak isimlendirilir. Ayakta tanımlanan bükme ve germe kullanılan terimler (Şekil: 7): hareketlerinin tanımlanması iki şekilde yapılabilir. İnsan vücudunun bütün hareketleri eksenler Ayak tabanının arkaya bakacak şekilde bükülmesi, çevresinde yapılır. Bu terimler şunlardır: ayağın fleksiyon hareketini; öne bakacak şekilde flexion- bükme, bükülme. Herhangi bir uzvu bükülmesi ise ekstensiyon hareketini oluşturur. Bu sagittal planda ve horizontal eksende bükme hareketler ayağın plantar fleksiyonu ve dorsal işlemidir. fleksiyonu extention- germe, gerilme. Bükülü olan uzvun tanımlanmaktadır. (dorsifeksiyon) olarak da tekrar gerilmesidir. abduction- uzaklaştırma. Herhangi bir uzvun Özel tanımlanmış rotasyon hareketleri: koronal planda ve sagittal eksende orta hattan supinasyon- önkolun dışa döndürülmesi, su içme uzaklaştırılmasıdır. pozisyonu, avuç içinin öne bakması adduction- yaklaştırma. Uzaklaştırılan uzvun tekrar pronasyon- önkolun içe döndürülmesi, avuç içinin orta hatta yaklaştırılmasıdır. arkaya bakması Bu dört hareket angular- açısal hareketler olarak inversion- ayak tabanının içe döndürülmesi bilinir. Angular hareketlerin kombinasyonu dairesel eversion- ayak tabanının dışa döndürülmesi bir hareket sağlar. Buna da circumduction adı elevation- yukarı doğru kaldırma verilir. depression- aşağı doğru bastırma 11 Şekil 7. Hareketle ilgili terimler: A) Gövde ve eklentilerinin hareketleri: 1- (Sağa) Rotation, 2- Abduction, 3- Adduction, 4- External rotation (lateral rotation-supination), 5- Internal rotation (medial rotation-pronation -), 6- Flexion ve internal rotation, 7- Extention ve internal rotation, 8- Flexion, 9- Extention, 10- Lateral flexion Şekil 7. Hareketle ilgili terimler: B) Baş parmak ve diğer parmakların hareketleri 1- Extention, 2- Adduction, 3- Abduction, 4- Flexion, 5Opposition, 6- Adduction, 7- Abduction, 8- Flexion Şekil 7. Hareketle ilgili terimler: C) Ayağın hareketleri: 1- Plantar fleksiyon, 2- Dorsal fleksiyon (dorsiflexion), 3- Eversion, 4- Inversion 12 ANATOMİK YAPILARIN TANIMLANMASI bir bölümü Grekçe bir bölümü de Latince İÇİN kökenlidir. Bu eklerin kullanılması ile çok sayıda KULLANILAN ÖNEKLER VE bileşik sözcük türetilmiş olur. Öneklerin anatomi SONEKLER: Tıbbi değiştirilmesini terimlerin önekler; anlamsal gramer olarak terminolojisinde yaygın bir kullanım alanı vardır. yapılarının Soneklerin kullanımı ise daha çok hastalıklar, tanı değiştirilmesini sonekler sağlamaktadır. Bu eklerin ve tedavi yöntemleri ile ilgili terminolojide görülür. Anatomi terminolojisinde sık kullanılan önekler: ante- ön, önde bulunan super- normalin üstünde, aşırı, fazla retro-arka, arkada bulunan hyper- üst, üzerinde, yukarısında; aşırı, fazla intra- iç, içinde bulunan hypo- alt, altında, aşağısında; eksik extra-dış, dışında bulunan; ayrıca, fazla mega- aşırı büyük, aşırı geniş sub- alt, altta bulunan macro- büyük, iri supra- üst, üstte bulunan micro- minik infra- alt, altta bulunan; öte, ötesinde bulunan pyo- cerahat, irin ile ilgili inter- ara, arasında bulunan pyro- ateş, ısı ile ilgili ultra- uzakta pseudo- yalancı, sahte epi- üst, üstünde, yakınında uno- bir circum- çevresinde bi- iki peri- etrafında, ilerisinde tri- üç endo- içinde tetra- dört, dört kat ecto-dışında quadri- dört, dört kat pre- öncü, önce, önünde mono-bir, tek post-sonu, sonrası, arkası multi- çok, birden fazla Kısaltmalar: Tıbbi terminolojide, oluşumların olarak belirlenmiş az sayıdaki terime uygulanır. özellikleri, yerleşim yeri, nitelik ve niceliklerinin Yani her terime ait bir kısaltma yoktur. Genel bir tanımlanması amacı ile kısaltma işlemi uygulanır. kural olarak ilk harf ya da ilk hece esas alınarak Sık kullanılan terimler genellikle kısaltılırlar. kısaltma yapılır. Çoğul varlıkların kısaltılmasında Kısaltılan terimlerin büyük bölümü de anatomi ile da, tekil varlık için yapılan kısaltmadaki son harfin ilgilidir. Kısaltma işlemi yalnızca uluslar arası tekrarlanması temel kuraldır. Anatomi ile ilgili isimlerin kısaltılması: a., aa. : - arteria, arteriae, atardamar, atardamarlar for.: - foramen, delik art., artt. :- articulatio, articulationes, eklem, ggl., ggll.: - ganglion, ganglia, düğüm, düğümler (sinir düğümü) eklemler cart., cartil.: - cartilago, kıkırdak gl., gll. : - glandula, glandulae, bez, bezler digit.: -digitus, parmak inc.: - incisura, çentik fac.: - facies, yüz lig., ligg. - ligamentum, ligamenta, bağ, bağlar fasc.: - fasciculus, demetçik, küçük demet memb.: - membrana, zar 13 m., mm. : - musculus, musculi, kas, kaslar r., rr.: - ramus, rami, dal, dallar n., nn. : - nervus, nervi, sinir, sinirler tub.: - tuberculum, kabartı nucl., nucll.: - nucleus, nuclei, çekirdek, tr., trr.: - tractus, tracti, yol, yollar (sinir liflerinin oluşturduğu yol) çekirdekler pl., plex.: - plexus, ağ, ağ şeklinde yapı v., vv : - vena,- venae, toplar damar, toplar damarlar proc., procc.: - processus, processi, çıkıntı, çıkıntılar Anatomik bölgeler ile ilgili kısaltmalar: C - cervicalis boyun S - sacralis kalça, leğen T - thoracalis göğüs Co - coccygeal kuyruk sokumu, koksiks L - lumbalis bel Anatomi ile ilgili sıfatların kısaltılması: ant. : - anterior, anterius; ön, öndeki dor. : - dorsalis, dorsale; sırt ile ilgili post. : - posterior, posterius; arka, arkadaki vent.: - ventralis, ventrale; ön yüz ile ilgili, dext. : - dexter, dextra, dextrum; sağ, sağdaki karınla ilgili sin. : - sinister, sinistra sinistrum; sol, soldaki lat. : - lateralis, laterale; dış yan, dışyanda olan inf. : - inferior, inferius; alt, alttaki med. : - medialis, mediale; iç, iç yanda olan sup.: - superior, superius; üst, üstteki median.: - medianus, mediana, medianum; arada superfic.: - superficialis, superficiale; yüzeysel prof.: - profundus, profunda, profundum; derin, derinde olan olan caud.: - caudales, caudale; kuyruk tarafında olan cran.: - cranialis, craniale; baş tarafında olan int.: - internalis; iç, içte olan dist.: - distalis; merkezden uzakta olan ext.: - externalis ;dış, dışta olan prox.: - proximalis; merkeze yakın olan obl. :- obliquus, obliqua; eğik, eğik olan ANATOMİDE SIK KULLANILAN DİĞER BAZI TERİMLER: (KISA ANATOMİ SÖZLÜĞÜ) abdomen – karın anastomosis - ağızlaşma brachium - kol abductio - uzaklaşma angulus – açı brevis – kısa antebrachium - önkol bulla - kese, kabarcık gösteren ansa - kavis, halka bursa - su kesesi absorbtion – emilme antrum - mağara, kovuk calcaneus - topuk kemiği accessorius - ilave, eklenti apertura - ağız, açıklık canalis – kanal acetabulum - sirke tası aponeurosis - yassı kiriş caput - baş acusticus - işitme ile ilgili arcus - kemer, yay capsula – kapsül acutus - keskin, kısa süreli arteria - atardamar carpus - el bileği adaptatio – uyum articulatio – eklem cartilago – kıkırdak adductio - yaklaşma ascendens - yükselen cavum - boşluk, oyuk aditus - ağız, açıklık auris – kulak cavitas - boşluk, oyuk afferens - getiren axilla - koltuk altı cephalus - baş, kafa ala – kanat biceps - iki başlı cerebellum – beyincik aberrant - anormal yerleşim 14 cerebrum - beyin impressio – iz sinus - girinti, boşluk cervix – boyun incisura - çentik soma - vücut, gövde costa - kaburga insertio - yapışma yeri spina – diken circulatio – dolaşım lamina - levha, tabaka substantia - madde, cevher circumferentia – çevre labium - dudak, kenar sulcus- oluk collum – boyun larynx - gırtlak sutura- dikiş columna - sütun ligamentum- bağ synovia- eklem sıvısı corpus - cisim, gövde margo - kenar tarsus - ayak bileği coxa - kalça mandibula - alt çene tectum - tavan, çatı cranium- baş (iskelet) maxilla - üst çene tendo- kiriş crista - ibik şeklinde kenar musculus – kas teres – yuvarlak crus – bacak nasus - burun thorax - göğüs kafesi diameter - çap nervus – sinir trochlea – makara diaphragma - ikiye ayıran, bölen obliquus- eğik truncus - gövde digitus – parmak obtusus - keskin olmayan tuber - tümsek, çıkıntı ductus - kanal, tüp optic, opticus- görme ile ilgili tuberculum - tümsekcik efferens – uzaklaştıran, merkezden orbita - göz çukuru tuberositas - engebeli çıkıntı götüren, orificium - açıklık, ağız turcicus - Türklerle ilgili erector – dikleştirici os – kemik umbilicus – göbek facies - yüz, dış yüzey pecten - tarak, dişli yapı unguis - tırnak fascia - zar, örtü pelvis – leğen urina – idrar femur - uyluk, uyluk kemiği porus- açıklık geçit uterus - rahim fibula - baldır kemiği processus – çıkıntı vagina - kılıf, kın foramen - delik protuberantia - yumru vena - toplardamar fossa – çukur quadriceps - dört başlı ventriculus – karın fovea- sığ çukur ramus - dal vertebra - omur ganglion - sinir düğümü recessus - girinti, çıkmaz vertex - tepe noktası gaster - mide regio - bölge vestibulum - giriş, antre genu – diz septum - ara duvarı, bölme glandula - bez serratus - dişli BÖLÜM HAZIRLIĞINDA YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. Cankur NŞ. İngilizce ve Türkçe Karşılıkları ile Anatomi Terimleri Sözlüğü. Nobel ve Güneş, Bursa, 2002 2. Çimen A. Anatomi. (4. Bası). Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa, 1994. 3. Dorland WAN. Dorland’s Illustrated Medical Dictionary. (29. Baskı) Harcourt IE. WB Saunders, Philadelphia, 2000. 4. Federative Committee on Anatomical Terminology. Terminologia Anatomica/International Anatomical Terminology. Georg Thieme Verlag, Stuttgart, 1998. 5. Rogers A W. Textbook of Anatomy. Churchill Livingstone, Hong Kong, 1992. 6. Sinnatamby CS. Last’s Anatomy Regional and Applied. (Onuncu baskı) Churchill Livingstone, Edinburgh, 1999. 7.Toprak M, Akkın SM. Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri. İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul, 1993. 15
