çanakkale tarım sektörü tanıtım ve pazarlama stratejileri proje raporu

İçindekiler
1.
ŞEKİL LİSTESİ ................................................................................................................ 5
2.
TABLO LİSTESİ .............................................................................................................. 6
4.
EKİP ÖZGEÇMİŞLERİ .................................................................................................. 7
5.
ÖNSÖZLER....................................................................................................................... 9
6.
ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI ................................................................. 14
7.
ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ...................................................................................... 16
7.1.
Veri Toplama Yöntemi.......................................................................................................... 16
7.2.
Analiz Ölçeği ........................................................................................................................ 16
7.3.
Toplanan Verilerin Analiz Yöntemleri.................................................................................. 16
8.
TARIM SEKTÖRÜ ........................................................................................................ 18
Tarımın Önemi ...................................................................................................................... 18
8.1.
9.
DÜNYADA TARIM ........................................................................................................ 20
9.1.
Dünyada Tarımın Tarihsel Gelişimi ...................................................................................... 20
9.2.
Dünya Tarım Sektörüne Genel Bakış.................................................................................... 20
9.3.
Tarım Sektöründe Dış Ticaret ............................................................................................... 23
9.4.
Tarımsal Üretime Etki Eden Faktörler .................................................................................. 25
9.4.1.
Toprak Şartları ve Toprak Hazırlığı .............................................................................. 26
9.4.2.
İklim Şartları ................................................................................................................. 26
9.4.3.
Toprak Analizleri ve Gübreleme ................................................................................... 26
9.4.4.
Sertifikalı Tohumluk Kullanımı .................................................................................... 27
9.4.5.
Fidan, Fide ve Çeşit ....................................................................................................... 27
9.4.6.
Sulama ........................................................................................................................... 27
9.4.7.
Bakım ............................................................................................................................ 27
9.4.8.
Zirai Mücadele .............................................................................................................. 28
9.4.9.
Uygun Hasat Zamanı ve Depolama............................................................................... 28
9.4.10.
Diğer Etkenler ............................................................................................................... 28
Küresel Tarım Politikaları ..................................................................................................... 28
9.5.
10.
TÜRKİYE’DE TARIM ............................................................................................... 30
10.1.
Türkiye’de Tarımın Tarihsel Gelişimi .............................................................................. 30
10.2.
Türkiye’de Tarım Sektörüne Genel Bakış......................................................................... 30
10.3.
Türkiye Tarımsal Ürün Dış Ticareti .................................................................................. 33
10.4.
Tarım Sektörüne Yapılan Yatırımlar ................................................................................. 35
10.5.
Türkiye’de Tarım Politikaları............................................................................................ 35
10.6.
Tarımsal Üretim Girdileri ve Girdi Destekleri .................................................................. 38
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 1
10.7.
Tarım İşletmelerinin Amacı ve Yapısı .............................................................................. 39
10.8.
Tarım İşletmelerinin Büyüklüğü ....................................................................................... 40
10.9.
Türkiye’de Tarım Sektörünün Sorunları ........................................................................... 40
11.
ÇANAKKALE’NİN GENEL DURUMU .................................................................. 45
11.1.
Çanakkale İli ..................................................................................................................... 45
11.2.
Çanakkale’nin Coğrafi Yapısı ........................................................................................... 45
11.3.
Çanakkale’de Ekonomik Yapı........................................................................................... 46
11.4.
Çanakkale’de Tarımsal Yapı ............................................................................................. 46
11.5.
Çanakkale İli İçin Son 10 Yıl İçerisinde Sağlanan Tarımsal Destekler ............................ 50
12.
TARIM SEKTÖRÜNDE TANITIM VE PROMOSYON STRATEJİLERİ ......... 53
12.1.
Pazarlama Nedir? .............................................................................................................. 53
12.2.
Pazarlama Araçları ............................................................................................................ 53
12.2.1.
Geleneksel araçlar ......................................................................................................... 53
12.2.2.
Geçerli araçlar ............................................................................................................... 53
12.2.3.
İnternet Araçları ............................................................................................................ 53
12.3.
Tarımsal Pazarlama Sistemleri .......................................................................................... 54
12.4.
Tarımsal Pazarlama Alt Sistemleri .................................................................................... 54
12.5.
Dünyada Tarımsal Pazarlama Kanalları ............................................................................ 55
12.5.1.
Kooperatifçilik: ............................................................................................................. 55
12.5.2.
Üretici Birlikleri: ........................................................................................................... 55
12.5.3.
Ticaret Borsaları: ........................................................................................................... 56
12.5.4.
Toptancı Halleri: ........................................................................................................... 56
12.5.5.
Lisanslı Depoculuk:....................................................................................................... 57
12.5.6.
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsaları: .......................................................................... 57
12.6.
Türkiye’de Tarımsal Pazarlama Kanalları ........................................................................ 58
12.6.1.
Kooperatifçilik: ............................................................................................................. 60
12.6.2.
Üretici Birlikleri: ........................................................................................................... 61
12.6.3.
Ticaret Borsaları: ........................................................................................................... 61
12.6.4.
Toptancı Halleri: ........................................................................................................... 62
12.6.5.
Lisanslı Depoculuk:....................................................................................................... 62
12.6.6.
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsaları: .......................................................................... 63
12.7.
İşlenmiş Tarımsal Ürünlerin Pazarlanması ....................................................................... 63
12.8.
Pazarlama Alanında Destek Veren Kurum/Kuruluşlar ..................................................... 64
13.
ÇANAKKALE’DE TARIMSAL PAZARLAMA ..................................................... 65
13.1.
Çanakkale İlindeki Tarımsal Pazarlama Kanalları ............................................................ 66
13.1.1.
Kooperatifler ................................................................................................................. 66
13.1.2.
Üretici Birlikleri ............................................................................................................ 68
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 2
14.
13.1.3.
Ticaret Borsaları ............................................................................................................ 69
13.1.4.
Toptancı Halleri............................................................................................................. 69
13.1.5.
Lisanslı Depolar ............................................................................................................ 69
ANALİZ ÇALIŞMALARI .......................................................................................... 71
14.1.
Kuruluş Yılı ....................................................................................................................... 72
14.2.
Kapalı Alan ve Açık Alan Büyüklükleri ........................................................................... 72
14.3.
İşletmelerin Personel Durumları ....................................................................................... 73
14.4.
İşletmelerin Faaliyet Alanları ve Faaliyet Gösterdikleri Sektörler .................................... 73
14.5.
İşletmelerin Hukuki Yapıları ............................................................................................. 75
14.6.
İşletmelerin Üretim Yeri Mülkiyetleri .............................................................................. 75
14.7.
İşletmelerin Üretim Şekilleri ............................................................................................. 75
14.8.
İşletmelerin İhracat Şekilleri ............................................................................................. 76
14.9.
Tarım İşletmelerinin Kredi Türleri .................................................................................... 77
14.10.
Tarım İşletmelerinin Sahip Oldukları Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri .......................... 79
14.11.
Tarım İşletmelerinde Bulunan Departmanlar .................................................................... 80
14.12.
Tarım İşletmelerinin 5 Yıl İçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar ................. 81
14.13.
Tarım İşletmelerinin Ağırlıklı Müşteri Grubu................................................................... 81
14.14.
Tarım İşletmelerinin Bilişim Bilgileri ............................................................................... 83
14.15.
Tarım İşletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler.............................................................. 84
14.16.
Tarım İşletmelerinin Satış, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki Görüşleri ......... 84
14.17.
Tarım İşletmelerinin Pazar Araştırması Konusundaki Görüşleri ...................................... 84
14.18.
Tarım İşletmelerinin Tanıtım Yöntemleri ......................................................................... 85
14.19.
Tarım İşletmelerinin Tanıtım ile İlgili Problemleri ........................................................... 89
15.
ORTAK AKIL TOPLANTISI.................................................................................... 91
16.
SONUÇ VE ÖNERİLER ............................................................................................ 93
16.1.
Genel Değerlendirme: ....................................................................................................... 93
16.2.
Çanakkale İlinde Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Ürünlerinin Pazarlama Sürecinde
Yaşanan Problemler ve Çözüm Önerileri:......................................................................................... 94
16.2.1.
İşletme Ölçeklerinin Küçük Olması .............................................................................. 94
16.2.2.
Miras Hukukunun Yeniden Düzenlenmesi ve Arazi Toplulaştırması ........................... 95
16.2.3.
Üretici Örgütlenmesi ..................................................................................................... 95
16.2.4.
Tarım İşletmeleri Arasında İşbirliğinin Geliştirilmesi .................................................. 96
16.2.5.
Kümelenme Yönetişim Modeli ve Stratejisinin Oluşturulması ..................................... 97
16.2.6.
Tarım Sektörüne Yönelik Desteklerden Yararlanılması ............................................... 98
16.2.7.
Tarımsal Pazarlama Kanalları Altyapısının Zayıflığı.................................................... 98
16.2.8.
Uluslararası Pazarlara Açılım Yetersizliği: ................................................................. 101
16.2.9.
Ürün Geliştirme ve AR-GE Yetersizliği ..................................................................... 103
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 3
16.2.10.
Markalaşma Becerisinin Yetersizliği ...................................................................... 105
16.2.11.
Tanıtım ve Reklam Alanında Yetersizlik ................................................................ 106
16.2.12.
Sertifikalı Tohum Kullanımı ve Üretiminde Yetersizlik ......................................... 107
17.
EK: ANKET FORMU ............................................................................................... 109
18.
KAYNAKÇA.............................................................................................................. 113
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 4
1. ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1. Küresel Tarımsal Üretimin Dağılımı – 2008 (Milyar ABD Doları) ........................................ 23
Şekil 2. Tarımsal Üretim ve GSYİH’ deki Payı .................................................................................... 32
Şekil 3. GSYİH’ deki Sektör Payları .................................................................................................... 32
Şekil 4. Tarım İhracatı ve Toplam İhracat İçerisindeki Payı................................................................. 33
Şekil 5. Tarım İthalatı ve Toplam İthalat İçerisindeki Payı .................................................................. 34
Şekil 6. İşletme Büyüklüğüne Göre İşletme ve İşletmenin Tasarrufundaki Arazi ................................ 40
Şekil 7. Başlıca Tarımsal Ürünlerin Konumlanma Haritası .................................................................. 42
Şekil 8. Tarım Ürünlerinin Pazarlama Sistemi İçindeki Durumu ......................................................... 59
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 5
2. TABLO LİSTESİ
Tablo 1. Global Düzeyde Toplam İstihdam İçinde Tarımın Payı ......................................................... 21
Tablo 2.Tarım Sektörünün Ülkelerin GSMH İçindeki Payı (%) ........................................................... 21
Tablo 3. Dünyadaki Tarım Ülkelerinin İstatistiksel Verileri................................................................. 22
Tablo 4. Dünya Tarımsal Dış Ticaret Verileri ...................................................................................... 24
Tablo 5. Türkiye’nin Toplam Dış Ticareti İçerisindeki Tarım İthalat ve İhracatının Payı ................... 35
Tablo 6. T.C Ziraat Bankası Tarım Kredisi Çeşitleri ve İndirim Oranları ............................................ 39
Tablo 7. Çanakkale İli Toprak Dağılımı ............................................................................................... 47
Tablo 8. Çanakkale’de Tarım Ürünleri Değerleri ................................................................................. 47
Tablo 9. Çanakkale İli Bitkisel Üretim Verileri .................................................................................... 48
Tablo 10. Tarım Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletme Sayıları .......................................................... 48
Tablo 11. Çanakkale’de Kullanılan Tarımsal Alet ve Makine Verileri ................................................ 49
Tablo 12. Çanakkale’de Üretilen Bazı Hayvansal Ürünlerin Dağılımı ................................................. 49
Tablo 13. Çanakkale Su Ürünleri Üretimi ............................................................................................ 49
Tablo 14. Çanakkale İli 2011 Yılı Tarımsal Ürün Dış Ticareti ............................................................. 50
Tablo 15. Çanakkale İlindeki Tarımsal Kooperatiflerin Listesi ............................................................ 66
Tablo 16. Çanakkale İlindeki Üretici Birlikleri Listesi ......................................................................... 68
Tablo 17. Çanakkale İlinde Bulunan Ticaret Borsalarının Listesi ........................................................ 69
Tablo 18. Çanakkale İlinde Bulunan Toptancı Hallerinin Listesi ......................................................... 69
Tablo 19. İşletmelerin Kuruluş Yılları .................................................................................................. 72
Tablo 20. Kapalı Alan Büyüklüğü ........................................................................................................ 72
Tablo 21. Açık Alan Büyüklüğü ........................................................................................................... 72
Tablo 22. İşletmelerin Personel Durumları ........................................................................................... 73
Tablo 23. İşletmelerin Faaliyet Alanları................................................................................................ 73
Tablo 24. İşletmelerin Faaliyet Gösterdikleri Meslek Grupları ............................................................ 74
Tablo 25. İşletmelerin Hukuk Yapısı .................................................................................................... 75
Tablo 26. İşletmelerin Mülkiyet Durumları .......................................................................................... 75
Tablo 27. İşletmelerin Üretim Şekilleri................................................................................................. 76
Tablo 28. İşletmelerin İhracat Şekilleri ................................................................................................. 76
Tablo 29. İşletmelerin İhracat Yapmama Nedenleri ............................................................................. 77
Tablo 30. Tarım İşletmelerinin Kredi Türleri ....................................................................................... 78
Tablo 31. İşletmelerin Kredi ve/veya Hibe Aldıkları Kurumlar ........................................................... 78
Tablo 32. Tarım İşletmelerinin Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri ........................................................ 79
Tablo 33. İşletmelerde Bulunan Departmanlar ..................................................................................... 80
Tablo 34. Tarım İşletmelerinin 5 Yıl İçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar .................... 81
Tablo 35. İşletmelerin Ağırlıklı Müşteri Grupları ................................................................................. 82
Tablo 36. İşletmelerin Sahip Oldukları Bilgisayar Adedi ..................................................................... 83
Tablo 37. İşletmelerin İnternet Bağlantı Durumları .............................................................................. 83
Tablo 38. İşletmelerin İnternet Sitesine Sahip Olma Durumu .............................................................. 83
Tablo 39. Tarım İşletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler ................................................................. 84
Tablo 40.Tarım İşletmelerinin Satış, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki Görüşleri ............. 84
Tablo 41. İşletmelerin Pazar Araştırması Konusundaki Görüşleri ........................................................ 85
Tablo 42. İşletmelerin Tanıtım Yöntemleri........................................................................................... 87
Tablo 43. Tarım İşletmelerinin Tanıtım İle İlgili Problemleri .............................................................. 89
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 6
4. EKİP ÖZGEÇMİŞLERİ
ADNAN HACIBEBEKOĞLU
1981 yılında Kahramanmaraş’ta doğan Adnan HACIBEBEKOĞLU,
Erciyes Üniversitesi İşletme Bölümü mezunudur. 2000-2004 yılları
arasında mobilya ve finans sektörlerinde çeşitli görevlerde
bulunmuştur.2004 yılından bu yana ise Türkiye’deki hibe programları,
yerel
kalkınmave
yatırım
alanlarında
danışmanlık
y a p m a k t a d ı r . Halen T ü r k i y e ’ n i n birçok bölgesinde yerel
yöneti mlere, oda ve borsalara, sivil toplum kuruluşlarına ve KOBİ’lere bu alanlarda eğitim ve
danışmanlık hizmeti veren Progem Danışmanlık’ın Genel Müdürlüğü’nü yapmaktadır. Aynı zamanda
birçok sivil toplum kuruluşuna üyeliği bulunan HACIBEBEKOĞLU, 2009 yılından bu yana
Ekonomik ve Sosyal Gelişim Derneği’nin Yönetim Kurulu Başkanlığı görevini yürütmektedir. Yerel,
ulusal ve uluslararası yayın organlarında çok sayıda makaleleri ve raporları yayınlanan
HACIBEBEKOĞLU iyi derecede İngilizce bilmektedir.
GÜLŞAH OĞUZ YİĞİTBAŞI
1981 yılında Konya’da doğmuştur. Lisans eğitimini 2003 yılında Orta Doğu
Teknik
Üniversitesi
Sosyoloji
Bölümü’nden
mezun
olarak
tamamlamıştır.2003-2006 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi Nüfus
Etütleri Enstitüsü Ekonomik ve Sosyal Demografi Anabilim Dalında yüksek
lisans eğitimi almıştır.
Lisans v e y ü k s e k l i s a n s e ğ i t i m i
s ü r e c i n d e T ü r k i y e g e n e l i n d e yürütülen çeşitli projelerde Anketör,
Veri Giriş Sorumlusu, Veri Giriş Denetmeni, Proje Asistanı, Saha Ekibi
Sorumlusu, Koordinatörlük, Raporlama Sorumlusu vb. görevlerde rol almıştır.
2006 yılından bu yana hibe danışmanlığı ve araştırma çalışmaları sektöründe
görev yapmaktadır. 2008 yılından b u y a n a i s e P r o g e m D a n ı ş m a n l ı k ’ t a P r o j e v e
A r a ş t ı r m a B i r i m i K o o r d i n a t ö r ü o l a r a k çalışmaktadır. 2009 yılından kurulan Ekonomik
ve Sosyal Gelişim Derneği’nin kurucu üyeleri arasında bulunmakta olup aynı zamanda dernek
Genel Sekreterliği görevini yürütmektedir. İyi derecede İngilizce bilmektedir.
DUYGU BOZKIR
1988 yılında İstanbul’da doğan Duygu BOZKIR, 2006 yılında Ankara Gölbaşı
Anadolu Lisesi’nden mezun olmuştur. Gazi Üniversitesi İstatistik bölümünü
2011 yılında tamamlamıştır. Eğitiminin bir yılına İspanya’nın Salamanca
Üniversitesi’nde devam eden BOZKIR, yazılım ve sigortacılık alanlarında uzun
dönemli stajlar yapmıştır. Duygu BOZKIR, 2011 yılından bu yana Progem
Danışmanlık şirketinde Saha Araştırma Sorumlusu olarak görev yapmaktadır. İyi
derecede İngilizce ve İspanyolca bilmektedir.
GÖKHAN EVCİ
1983 yılında Ankara’da doğan Gökhan EVCİ, 2001 yılında Kırıkkale Fen
Lisesi’nden mezun olmuştur. Halen Anadolu Üniversitesi İşletme
Fakültesi’nde lisans eğitimine devam etmektedir. Kalkınma Ajanslarının
Doğrudan Faaliyet Desteği programı kapsamında yapılan birçok araştırma
çalışmalarında yer alan EVCİ, 2011 yılından bu yana Progem Danışmanlık
şirketinde İş Geliştirme Uzmanı olarak görev yapmaktadır. İyi derecede
İngilizce bilmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 7
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 8
5. ÖNSÖZLER
Ticaret Borsamızın “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri” konulu projesinin
sonuçlarının ve değerlendirmelerinin toplandığı bu raporda, ilimiz ekonomisi hakkında çok değerli ve
güncel bilgiler bulacaksınız. Güney Marmara Kalkınma Ajansı tarafından finanse edilen bu proje
aslında son yıllarda sahada yapılmış ve Çanakkale ilindeki tarımsal faaliyetler hakkında çok kıymetli
araştırma çalışmalarını içermektedir. Benim de bazılarını ziyaret etme fırsatını bulduğum Borsamızın
üyelerinin, ilimizin tarım ürünlerinin pazarlama potansiyeli hakkındaki görüş ve önerileri bu raporda
derlenmiştir. Bu araştırma aynı zamanda ilimizde yapılmış kendi alanında ilk saha çalışmasıdır.
Çanakkale ili iki “T” sektöründe çok farklı ve çok kendine mahsus potansiyeli bünyesinde
barındırmaktadır: Tarım ve Turizm. Bizler Valilik olarak son yıllarda fuarlarla, ortak akıl
toplantılarıyla, projelerle, markalaşma çabalarımızla, sivil toplum kuruluşlarımızla beraber
yürüttüğümüz çalışmalarımızla, Çanakkale Turizminin gelişimine katkı sağlamaya çalışıyoruz. Şimdi
aynı tempomuzu, aynı enerjimizi tarım ve gıda fuarlarıyla, projelerimizle, toplantılarımızla tarım
sektörü için de harcayacağız. Bu nedenle Ticaret Borsamızın yapmış olduğu bu araştırma çalışması
bizler için önemli bir kaynak olacaktır.
Hepimiz gayet iyi biliyoruz ki Türkiye’nin AB ile yürüttüğü müzakerelerde en zorlu, en geniş
kapsamlı ve en çok kaynak gerektiren konu Tarımdır. Aynı zamanda Tarım, ülkemizin yaklaşık %
30’unun geçimini sağladığı önemli bir sektördür. Tarım; sağlık, turizm, nakliyat, eğitim gibi birçok
sektörün alt yapısını oluşturmaktadır. Bütün bunların içinde Çanakkale, bölgesini besleyen, büyük
illere önemli gıda malzemesi temin eden bir ilimizdir. Bu nedenle üreticimiz için yüksek katma değer
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 9
sağlamanın yollarını bulmalı, tarımdaki kaynaklarımızı çok iyi değerlendirerek, mevcut potansiyelimiz
için çok sağlıklı ve uzun vadeli stratejiler geliştirmeliyiz
Bu projede ilk bakışta fark edilen ve en dikkat çeken husus şudur: Tarım sektörünün pazarlama,
dağıtım ve tanıtım sorunlarının oldukça büyük olması. Ben şimdi sektörün kuruluşlarından ve özellikle
bu projeyi yürüten Ticaret Borsamızdan şunu talep ediyorum: Burada ortaya çıkan sorunlar hakkında
çözüm önerileri getiren, strateji geliştiren, tüm Çanakkale’ye hitap eden, yurt dışı pazarlara açılmayı
sağlayan ve Çanakkale’nin rekabet gücünü artıran bir proje daha geliştirmeleri. Yani diğer bir ifadeyle
bu projenin ikinci adımını gerçekleştirmeleri… Bu elimizdeki mevcut proje mevcut durumumuzu çok
güzel özetlemektedir. Bundan sonra ise yol haritamızı ve stratejimizi belirleyerek, çözüm önerileri
getiren projelerinizi bekliyoruz.
AB’nin son yıllarda birçok alanda sıkıntıya girmesi tarım ve turizm konularında ilimiz ve ülkemiz için
önemli fırsatların doğmasına neden olmuştur. Ben ortaya çıkan bu fırsatları Çanakkale tarımının önde
gelen kuruluşlarının iyi değerlendirmelerini ve iyi gözlemlemelerini istiyorum. Yeni stratejiler, yeni
ürünler, yeni pazarlar, farklı teknikler, farklı konulardaki araştırmaları takip etmelerini, ilimizin
tarımdaki potansiyelini ve dinamizmini yüksek katma değere dönüştürmelerini ve bu konuda
Valiliğimizle yakın temas halinde olarak yeni projelerin hayata geçirilmesini istiyorum.
Son olarak, bu projede emeği geçen Çanakkale Ticaret Borsasının personelini, üyelerini, yönetim
kurulunu, meclis üyelerini tebrik ediyor, başarılar diliyorum. Böyle başarılı, uzun soluklu, sektörüne
ışık tutan, birçok kurumu bir araya getiren projelerinin de devamını getirmelerini diliyorum.
GÜNGÖR AZİM TUNA
ÇANAKKALE VALİSİ
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 10
Bu kaynak, Çanakkale İlinin mevcut tarım sektörü potansiyelinin değerlendirilmesi ve pazarlama
çalışmalarının geliştirilmesini ve ilin sosyo-ekonomik gelişme hızının arttırılması hedeflenmekte,
tarım sektörünün mevcut potansiyelini ortaya koyarak sektör hakkında tüketicilere gerekli bilgiyi
sağlamaktadır. Umut ediyoruz ki hem ilimiz ekonomisine hem de ülkemizin tarım politikalarına
oldukça önemli katkılar sağlayacaktır.
Borsamız üyesi KOBİ’lerin gelişmelerini, küresel rekabet karşısında başarılı olmalarını,
verimliliklerini arttırmalarını ve kurumsallaşmalarının olmazsa olmaz olduğunun gerekliliğini
benimseten bir çalışma ortamı içindeyiz. Bizler bu proje ile hem bölgemizin hem de sektörlerin
sorunlarının çözümlerinde doğru tespitlerin yapılabilmesi için üyelerimizi ziyaret ederek, görüşlerini
alarak sorunlarını yerinde tespit edip, çözüm yolları bulmayı hedefledik. Bu açıdan Çanakkale Tarım
Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Planı adlı projemiz kapsamında yaptığımız bu çalışma
ilimizde yürütülen tarım sektöründeki ilk geniş çaplı bir saha araştırmasıdır.
350’den fazla üyemizi ve işletmemizi ziyaret ettiğimiz bu projede; çok kıymetli üyelerimizin detaylı
bilgilerinin elektronik veritabanı oluşturulmuştur. Üyelerimize daha iyi ulaşmanın, onların ürünlerini
daha iyi pazarlamanın ve sorunlarının daha yakından görülmesinin imkanını sağlamıştır. Aslında bu
araştırmada elde edilen sonuç; 2011 yılı sonu itibarıyla Çanakkale tarım işletmelerinin genel durumu
ve talepleri hakkında durum tespitinin yapılmış olmasıdır. Sektörün önde gelen kurumlarıyla,
Valiliğimizle, Üniversitemizle, Tarım İl Müdürlüğümüzle, Ziraat Odamızla, Güney Marmara
Kalkınma Ajansıyla, sivil toplum kuruluşlarıyla analiz sonuçlarını değerlendirmek için beyin fırtınası
toplantıları, ortak akıl toplantıları düzenledik. Sektörün güçlü ve zayıf yanlarını, içte ve dışta sahip
olduğu fırsatları ve riskleri belirlemeye yönelik görüşmeleri paylaştık. Projeksiyonlar, stratejiler,
öneriler üzerinde durduk.
Tüm detaylarıyla birlikte araştırma çalışmalarını baz alarak yeni çalışmalara, açılımlara ve politikalara
doğru adım atmaya başlayacağız. İleri teknoloji yardımıyla, internet, haberleşme, reklam ve tanıtım
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 11
kanallarını kullanarak üyelerimize ve Çanakkale tarımına hizmet etmeye çalışacağız. Biz burada
ilimizin kamu yöneticilerine, sektörümüze ve hepsinden önemlisi kendi üyelerimize bir durum tespiti
bir sorun analizi çalışması sunduk.
Bu projedeki çalışmalarımız ve uyguladığımız metotlar bizlere farklı bir anlayış ve proje tekniği
getirdi. Bundan sonra daha detaylı ve daha çok bilimsel analize dayanan projeler geliştireceğiz.
Şimdi çözüm analizi aşamasına geldik. Strateji geliştirme adımları atacağız. Üyelerimizin rekabet
gücünü artırmak için daha geniş kapsamlı projelerimizi, marka ve coğrafi tescil hizmetlerimizi,
medyayı, bilim ve teknolojiyi, interneti, danışmanlık ve ihracat hizmetlerimizi daha etkin, daha verimli
kullanarak, yeni çalışmalar geliştireceğiz. Çok farklı ve yenilikçi enstrümanlar kullanacağız.
Sizler de biliyorsunuz ki ilimiz Tarımda Türkiye’nin önde gelen illerindendir. Birçok tarım ürününün
yetiştirilmesi ve ticaretinde Türkiye’de ilk sıralardayız. Bu çalışmadan sonra ise sırada bu üretimi
katma değere dönüştürme çalışmalarımız başlayacaktır. En yakın zamanda bu çalışmalarımızın da
sonuçlarını ve adımlarını sizlerle paylaşacağız.
Son olarak bu çalışmada bizlere destek veren Başta Sayın Valimiz olmak üzere, Güney Marmara
Kalkınma Ajansımıza, Çanakkale 18 Mart Üniversitesine, Tarım İl Müdürlüğümüze, Ziraat Odamıza
çok teşekkür ediyorum. Ayrıca bu projede emeği geçen tüm Personelimizi, Yönetim Kurulumuzu ve
Meclisimizi tebrik ediyor ve başarılarının devamını diliyorum.
Yeni, farklı, atılımcı, yenilikçi ve verimli projelerimizde görüşmek dileğiyle…
KAYA ÜZEN
YÖNETİM KURULU BAŞKANI
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 12
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 13
6. ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI
Günümüzde sosyo-ekonomik refah düzeyi bakımından gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler olduğu gibi, her
ülkenin sınırları içerisinde de gelişmiş ve az gelişmiş bölgeler bulunmaktadır. Bu farkın oluşmasındaki
temel neden, dinamik bir yapıya sahip olan ve gelişme sürecine yön veren iktisadi ve sosyal faktörlerin
ülke mekânı üzerinde farklı yoğunluklarda dağılmasıdır.
Türkiye’nin ulusal gelirinin önemli bir kısmını oluşturan tarım, yıllar içerisinde teknolojik gelişmelere
ayak uydurmuştur. Tarım faaliyetleri sadece ülke ekonomisi için değil, ayrıca insan sağlığı, ekolojik
döngü, sanayilerde hammadde ihtiyacının karşılanması gibi bir çok hayati ve çevresel konuların da
vazgeçilmez bir parçasıdır. TUİK 2010 tarım istatistikleri verilerine göre; Türkiye tarımının %48’ini
bitkisel üretim ve %52’sini hayvansal üretim oluşturmaktadır.
Çeşitli kaynaklara göre Türkiye’de toplam istihdamın %52’sini tarımsal faaliyetler oluşturmaktadır
Çanakkale’de de istihdam tarım üzerine yoğunlaşmıştır. Verimli topraklara sahip Çanakkale ilinde süt
ve süt ürünleri üretimi başta olmak üzere, tahıl ve bitkisel ürünler, hayvansal ve bitkisel yağlar ve
yağlı tohumların üretimleri başlıca yapılan tarımsal faaliyetlerdir.
Güney Marmara Kalkınma Ajansı tarafından desteklenen bu araştırmada; Çanakkale ilinin mevcut
tarım sektörü potansiyelinin değerlendirilmesi ve pazarlama çalışmalarının geliştirilmesiyle, ilin
sosyo-ekonomik gelişme hızının artırılmasına katkı sağlanması ve Çanakkale Ticaret Borsası
üyelerinin bilgilerini içeren veri tabanının oluşturulması hedeflenmektedir. Amaç, Çanakkale ilinin
tarımsal potansiyelini ortaya çıkarmak, tanıtım çalışmaları yapmaları konusunda teşvik etmek ve
Çanakkale ilinde tanıtım ve pazarlama kültürünün yaygınlaşmasına katkı sağlamaktır. Hazırlanacak
veritabanı ulusal ve uluslararası ticari fuarlarda dağıtılarak, Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı
işletmelerinin tanıtımları yapılacaktır. Araştırma kapsamında yapılan anket çalışmaları ile tanıtım ve
pazarlama konuları başta olmak üzere işletmelerin genel durumları belirlenecektir.
Bu hedefler doğrultusunda, Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı 364 işletme ile birebir görüşme
yapılmıştır. Bu görüşmelerde işletmelerin tanıtım ve pazarlama yöntemleri ile tanıtım ve pazarlamaya
yönelik sorunları ortaya konulmuştur. Bu çalışma ile işletmelerin tanıtım ve pazarlama konusundaki
sorunlarının çözümüne katkı sağlanması beklenmektedir. Böylece uzun dönemli tanıtım ve pazarlama
stratejileri belirlenerek bölge ekonomisinin gelişmesine ivme kazandıracak politikaların ortaya
konulması, Güney Marmara Kalkınma Ajansı’nın amaçlarına da uygun düşmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 14
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 15
7. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
7.1. Veri Toplama Yöntemi
Bu çalışma da internet ortamında geniş çaplı kaynak taraması yapılmıştır. B ö l g e s e l gelişme
politikaları ve uygulamaları konularında yapılan teorik yayınlardan ve kalkınma planları
dokümanlarından yararlanılmıştır. Diğer yandan TC Kalkınma Bakanlığı, TÜİK, KOSGEB, Hazine
Müsteşarlığı, TC Ekonomi Bakanlığı, TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve Birleşmiş
Milletler gibi kurum ve kuruluşlar tarafından şimdiye dek gerçekleştirilen ilgili tüm yayın, veri ve
ortak akıl platformlarından yararlanılmıştır.
Çanakkale Ticaret Borsasına kayıtlı toplam 364 işletme ile yüz yüze anket yapılmıştır. Ayrıca
Çanakkale ilinde yer alan paydaş kuruluşların, tarım sektöründe faaliyet gösteren işletme sahipleri ve
sektörle ilgili sivil toplum kuruluşlarının katılımıyla birlikte bir ortak akıl toplantısı düzenlenmiştir.
7.2. Analiz Ölçeği
Çalışmada Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı işletmelerin kuruluş ve personel bilgileri, faaliyet
sektörleri ile hukuki yapıları, kullandıkları kredi türleri, ihracat şekilleri, sahip oldukları kalite ve
sertifikasyon belgeleri, ağırlıklı müşteri grupları, yeni yatırım planları, tanıtım ve pazarlama
yöntemleri ile bu konulara yönelik sorunlarını tespit etmeye yönelik sorular yöneltilmiştir. Bu çalışma
için öncelikle araştırma ekibi tarafından Çanakkale Ticaret Borsası Yönetim Kurulu üyelerinin ve
GMKA uzmanlarının katkılarıyla hedeflenen verilerin toplanmasını sağlayacak nitelikte bir anket soru
formu oluşturulmuştur.
7.3. Toplanan Verilerin Analiz Yöntemleri
364 işletme ile yüz yüze uygulanan anketler SPSS (Statistical Package for Social Sciences) Programı
kullanılarak analiz edilmiştir. Analiz sürecinde her bir anket sorusunun frekans tablosu ve
istatistiksel karşılaştırmalarının bağımsızlık testleri elde edilmiştir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 16
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 17
8. TARIM SEKTÖRÜ
8.1. Tarımın Önemi
İnsanlık tarihi gelişimi, insanların doğa ile uyum içerisinde toplayıcılık ve avcılık gibi faaliyetleri
sürdürerek yaşamını idame ettirmesinin ardından, gelişiminin belirli aşamasında tükenen ürünleri
üretebilmek amacıyla tarımı keşfederek tarımsal üretime geçmesi doğrultusunda gerçekleşmiştir.
Tarım yalnızca ekonomik bir süreç olmaktan çok, bölgesel, sosyal, kültürel ve ekolojik öneme sahip
toplumsal bir faaliyettir. Tarım, tüm dünyada gıda maddeleri gereksinimlerini karşılaması, tarıma
dayalı sanayinin hammadde ihtiyacını karşılaması ve istihdam sağlaması yönüyle ekonomik bir değer
sağlamakta, kırsal miras ve çevre korumasında önemli konumda bulunmaktadır. Ayrıca tarım, gelir
dağılımdaki dengesizliğin giderilmesi, kırsal miras ve toplumsal yapılanmada devamlılığın
sağlanmasında önem arz etmekte, son yıllarda standardizasyon ile birlikte kaliteli üretimi teşvik etmesi
yönü ile de yaşam kalitesini artırmaktadır.
Avcılık ve toplayıcılıktan bu yana sanayinin gelişmesi ile birlikte tarım da teknolojik uygulamalara
geçiş kültürel bir devrim olarak adlandırılmaktadır. Dolayısı ile tüm dünyada tarımsal üretim
faaliyetleri birçok alanı etkilemeye devam etmekte, özellikle ekonomik alanda dışa bağımlılığı
önlemesi ve ödemeler dengesi üzerinde önemli etkilerinin olması nedeniyle stratejik bir önem
taşımaktadır.
Dünyada tarımın önemi, uluslararası tarımsal ilişkilerin yürütülmesi sırasında önem kazanmaktadır.
Uluslararası tarımsal ilişkiler, ülkeler bazında tarımsal işlemlerin düzenlenmesi, yürütülmesine yönelik
faaliyetleri kapsamaktadır. Bu ilişkilerin tümünün düzenlenmesi ve uygulanması Dünya Ticaret
Örgütü (DTÖ) aracılığıyla sürdürülmekte, küresel tarımsal politikaların oluşturulması aşamasında
yönlendirici konumda bulunmaktadır.
AB’de, 1962 yılında tarımın payı GSMH içinde %11 iken, 2001 yılı verilerinde bu oran %1,9 ile
sınırlı kalmıştır.1 Bunun yanı sıra, AB’de tarımla uğraşan nüfusun toplam nüfusa oranı 2008 verilerine
göre %5,5 ile sınırlı olmasına rağmen, AB mevzuatının %35’inin tarıma yönelik düzenlemelerden
oluşması nedeniyle sektörel önemini sürdürmektedir. Ortak Tarım Politikası (OTP) AB tarafından
oluşturulan ilk ortak tarım politikası olması yönüyle önem taşımaktadır. OTP çerçevesinde AB
ülkelerine sağlanan destek AB bütçesinin yarısını oluşturmaktadır. 2
Türkiye’nin 1984 yılında GSMH içindeki payı %17,7 iken, 2003 yılına gelindiğinde %12,4 oranına
gerilemiştir. Yine milli gelirin %10’u ve istihdamın %27’sini karşılaması yönü ile önem arz eden
tarım sektörünün yıllar içinde istihdam payı %46 iken, 2006 yılında %27’ye gerilemiştir. 2007
verilerine göre ise, tarımsal üretimin GSMH içindeki payı %8,9 olup tarımla uğraşan nüfusun toplam
nüfusa oranı %23,2 olarak belirlenmiştir. Verilen oranlar incelendiğinde, AB ülkelerine kıyasla
Türkiye’de tarımsal üretim önemini korumakta, tarımın GSMH içindeki payı azalmasına rağmen,
payın belli seviyelerde seyretmesi yönü ile azalan oranda önemini korumaya devam etmektedir.4
Stratejik, ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan büyük öneme sahip olan tarım, günümüzde ülkeler için
sınırlar ötesi bir nitelik kazanmış, tarımsal üretimde kendi kendine yeterli olma kaygısı yerini, dünya
1 (TOBB, 2003, 126 – TOBB, “Ürün Borsaları ile Borsaların Piyasa Gelişiminde Rolleri” Konferansı, 2007)
2 (TÜİK Tarım İstatistikleri, 2008)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 18
için üretim ve pazarlama yaklaşımına bırakmıştır. Dünyada temel tarım ürünlerinde üretim, tüketim ve
ticaret dengeleri hızla değişmektedir. Günümüzde tarım, sadece toprakta ve pazardaki süreçler ve
araçlarla yönetilemeyecek kadar büyük ve önemli bir sektör haline gelmiştir. Sektörde rekabetçilik ve
sürdürülebilirlik ön plana çıkan kavramlar haline gelirken, küresel iklim değişikliği, gıda fiyatlarındaki
artış, artan nüfus baskısı ve uluslararası organizasyonların etkinliğinin artması sektöre yön veren temel
dinamikler olmaktadır.
Dünyada tarım sektörünün stratejik önemi her geçen yıl
artmaya devam etmektedir. Bu değerlendirmenin en belirgin
göstergesi, dünya tarım ve gıda fiyatları endeksinin son elli
yıl boyunca tarihin en düşük düzeyinde seyrettikten sonra
(1974 petrol krizi dönemi hariç), son dönemde sürekli bir
artış eğilimi içerisine girmesidir. 1950’lerden bu yana 4
milyar civarında artan dünya nüfusu, açlık ve yetersiz
beslenme sorununu da beraberinde getirmiştir. Birleşmiş
Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO), günümüzde dünyada 925 milyon insanın kronik açlık sıkıntısı
çektiğini, yetersiz beslenenlerin sayısının ise 1 milyar 23 milyon olduğunu açıklamaktadır.
Tarım ve gıda fiyatlarındaki artışın yapısal nedenlerden kaynaklandığı ve kalıcı olduğu yolunda tüm
dünyada bir ortak görüş bulunmaktadır. FAO tarım fiyatlarındaki artış eğiliminin 2012’de de
süreceğini öngörmekte ve tüm dünyayı artan açlığı önlemek için birlikte çalışmaya davete etmektedir.
Şubat 2011 tarihinde yapılan G20 Zirvesi, gelişmekte olan ülkelerin tarımsal yatırımlara gerekli önemi
vermemesi durumunda dünyanın açlık ve yetersiz beslenme sorunlarının büyüyeceği mesajıyla
kapanmıştır.
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kaynaklarına göre dünya tarım sektörü ile ilgili sayısal veriler
şu şekildedir:

Dünya gıda fiyatları son 3 yılda %83 artmıştır.

Dünya buğday fiyatları son 28 yılın en yüksek seviyesine
ulaşmıştır.

Uluslararası
borsa
fonları
gıda
ürünlerine
yönelmektedir.

Gıda fiyatlarındaki artış serbest piyasa ekonomisini
olumsuz etkilemektedir.

Gıda fiyat artışları 30’dan fazla ülkede kitlesel tepkilere
neden olmuştur.

Dünya gıda fiyatlarının 2015 yılına kadar artış göstermesi
beklenmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 19
9. DÜNYADA TARIM
9.1. Dünyada Tarımın Tarihsel Gelişimi
Yeryüzünde yaşama başlayan ilk insan hayati fonksiyonlarını devam ettirebilmek için enerjiye ve bu
enerjiyi sağlayabilmek için de gıda tüketimine ihtiyaç duymuştur. Günümüz insanının günlük kalori
ihtiyacı 2000-3500 kalori civarındadır. Bu kalori ihtiyacı ilk insanların yaşam koşulları dikkate
alındığında daha da fazlalaşmaktadır. Bu doğrultuda ortaya çıkan ilk dönem avcılık ve toplayıcılık
dönemidir.
Çevrelerindeki yabani hayvanları izleyebilme ve taklit
etme yeteneğine sahip olan ilk insanlar böylelikle
yenebilecek bitkileri tanımışlardır. Etçil hayvanları taklit
ederek ve ihtiyaçlarına göre tercih yaparak ise etçil
beslenmeyi keşfetmişlerdir. Her yeni nesil bu konuda
daha ileri bir teknik geliştirerek avlanma dönemlerini
belirlemiştir. Nüfusun az ve doğal kaynakların çok olması
bu sürecin binlerce yıl sürmesini sağlamıştır. Bu süreç
içerisinde insanlar göç ederek gıda kaynaklarının
bulunduğu bölgelere yönelmişlerdir. Ancak gıda
kaynaklarına ulaşımda sıkıntılar yaşanmaya başladığı
zaman gıda kaynaklarını kendi bulundukları bölgelerde
yetiştirme gibi bir fikir oluşturmuşlardır. Bu sürecin sonunda ise hayvanların evcilleştirilmesi ve bitki
yetiştiriciliği ortaya çıkmıştır. Milattan önce 12.000 yıllarında başlayan bu süreç milattan önce 7.000
yıllarına kadar sürmüştür.
Yabani hayvanların doğal ortamlarda hapsedilmesi ve
gıdalarının insanlar tarafından verilmesi ile hayvanların
evcilleştirilmesi ve bitki yetiştiriciliğinin başlaması
dönemi ortaya çıkmıştır. Günümüz evcil hayvancılığı
bu süreç içinde başlamış, hayvanların beslenme,
üreme, bakım ve hastalıkları konularında ilk veriler bu
dönemden
itibaren
gelişmiştir.
Başlangıçta
evcilleştirilen hayvanların beslenmesi için yapılan bitki
üretimi, genişletilerek insanları tükettikleri bitkilerin
üretimini de kapsamıştır. Tarımın gelişmesi ilk
kentleşme olgusunu yaratmış ve küçük tarım pazarları oluşturulmuştur. Tarımdaki bu gelişmeler kent
yaşamına geçişi hızlandırmış ve kent yaşamı ile birlikte sanat, bilim ve ticaret de gelişmeye
başlamıştır.
9.2. Dünya Tarım Sektörüne Genel Bakış
Tarım sektörü insanlığın temel ihtiyacı olan beslenmeyi karşılaması sebebiyle varlığını ve önemini her
daim sürdürecek sektörlerden biridir. Beslenme ihtiyacının karşılanması sektörün başat işlevi olup
tarım dışı sektörlere hammadde sağlaması ve istihdamı artırması gibi yan işlevlere de hizmet
etmektedir.
Sektör toplam istihdam içerisinde önemli bir konumdadır. Gelişmiş ülkelerde bu sektördeki istihdam
giderek azalsa da, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde sektör hala önemli bir istihdam kaynağı
konumundadır. Bunun yanında tarıma dayalı sanayiye hammadde sağlaması, elde edilen tarımsal
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 20
ürünlerin bir kısmının veya tamamının ihraç edilmesiyle ülkeye döviz kazandırması gibi ekonomik
özelliklerinin yanında stratejik ve sosyal açılardan da tarım günümüzde önemini korumaktadır.
Tablo 1. Global Düzeyde Toplam İstihdam İçinde Tarımın Payı
1996
43,1
Dünya
5,2
Gelişmiş Ülkeler ve AB
51,0
Gelişmekte Olan Ülkeler
23,2
Latin Amerika
29,7
Az Gelişmiş Ülkeler
Kaynak: Datamonitor, Küresel Tarımsal Ürünler Raporu
2006
38,7
3,2
47,0
18,8
29,7
Dünyada tarım sektörü verileri ele alındığında tarım nüfusunun toplam nüfusa oranı ABD’de %2,
AB’de %5,6, Brezilya’da ise %21’dir. Aynı ülkelerdeki istihdam payı incelendiğinde, ABD’de bu
oran %1,4 iken, AB’de %5,6’lık bir paya sahiptir. AB ve ABD’de tarım alanlarının toplam
yüzölçümüne oranı eş olup %45’tir. 3 Tarımın sektörel yapısı dikkate alındığında 2004 yılı itibariyle
dünya GSMH’sının %4’ü tarıma aittir. Gelişmiş ülkelerde toplam GSMH’nın tarımsal üretime oranı
%5’sin altında seyrederken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran %15-20 seviyelerindedir.4
Tablo 2.Tarım Sektörünün Ülkelerin GSMH İçindeki Payı (%)
Dünya
ABD
Euro Bölgesi
Japonya
Macaristan
Türkiye
Çin
Kore
Hindistan
Brezilya
1980
7
14
4
4
19
26
30
15
38
11
1990
6
2
4
3
15
18
27
9
31
8
2004
4
1
2
1
3
13
13
4
21
10
Kaynak: Datamonitor, Küresel Tarımsal Ürünler Raporu
1990 yılı sonrası dünyada değişen sektörel yapılanmalar nedeniyle istihdam yapısı değişim
göstermiştir. 1990 sonrası teknolojideki gelişmeler nedeniyle tarım istihdamının toplam istihdam
içindeki payı azalma göstermiştir. Küresel istihdam rakamlarına oranla tarımsal istihdam payı 2006
yılında 1996 yılına oranla %4,4lük bir düşüş kaydederek, %43,1’den %38,7’ye ulaşmıştır. Gelişmekte
olan ülkelerde tarım sektörünün istihdamdaki payı %3-5gibi tek haneli rakamlarla ifade edilirken,
gelişmekte olan ülkelerde %30-40 gibi yüksek oranlardadır.
Tarım sektöründe gelişen tarım teknikleri, yetiştirme şekilleri ve özellikle genetik mühendisliğinin son
yıllarda gelişmesiyle üretim ve verim konusunda sürekli bir gelişme yaşanmıştır. Bu bakımdan tarım
sektörünün, verimlilik ve kullanılan teknoloji açısından ülkeden ülkeye farklılık gösterdiğini söylemek
mümkündür. Gelişmekte olan ülkeler tarım ülkeleri olarak isimlendirilmelerine ve ekonomileri içinde
tarımın payının yüksek olmasına karşın, verimlilikleri gelişmiş ülkelerin gerisinde kalmıştır. Özellikle
ABD ve AB gibi gelişmiş ülkelerde tarımdan elde edilen verim ve dolayısıyla gelir diğer ülkelere göre
çok daha yüksektir. Bunun nedenleri, tarımın daha fazla desteklenmesi, girdi kullanımının en uygun
3 (www.tarimplus.com.tr Dünyada Tarım Sektörüne Genel Bakış)
4 (Dünya Ticaret Örgütü, Dünya Gelişim Göstergeleri, 2006)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 21
miktarlarda kullanılması, Ar-Ge faaliyetlerine önem verilmesi ve dolayısıyla modern tarım yapılması
olarak sıralanabilir.
1985-2004 yılları arasında tarımsal ürünlerin ticareti global ticarette yaşanan artış ve yeni ülkelerin
global piyasalara katılmasıyla birlikte artış kaydetmekle beraber, tarımın toplam ticaretteki payı
%10’un altına inmiştir. 1985-2004 arasında daha fazla ülke global ticaretin içinde yer alırken, tarımsal
ürün ticareti yapan ülke sayısı azalmıştır.
Tablo 3. Dünyadaki Tarım Ülkelerinin İstatistiksel Verileri
Ülke
Belçika
Çek Cumhuriyeti
Danimarka
Almanya
Estonya
Yunanistan
İspanya
Fransa
İrlanda
İtalya
Letonya
Litvanya
Lüksemburg
Macaristan
Malta
Hollanda
Avusturya
Polonya
Portekiz
Slovenya
Slovakya
Finlandiya
İsveç
İngiltere
Bulgaristan
Romanya
AB
TÜRKİYE**
Kullanılabilir Tarım
Arazisi (1000 Ha)
1386
3606
2712
17035
834
3805
25690
29584
4307
14710
1734
2837
129
5863
10
1924
3263
15906
3737
509
1941
2267
3019
16761
5265
14270
183241
18432
İşletme Sayısı (1000)
52
42
48
390
28
825*
1141*
614
133
1729
129
253
2
715
11
82
171
2477
324
77
69
71
76
287
…
…
9791
3022
Ortalama İşletme
Büyüklüğü (Ha)
26.9
84.2
53.6
43.7
29.9
4.8*
22.1
45.3*
31.8
7.4
13.2
11.0
52.7
6.0
0.9
23.9
19.1
6.0
11.4
6.3
27.4
32.1
42.1
55.4
…
…
16.7
6.1
Kaynak: http://ec.europa.eu/agriculture/agrista/2006/table-en/idex.htm
(EuropeanCommissionAgricultureStatistics web pages)
* 2003 yılı verileri
** 2001 yılı Genel Tarım Sayımı Tarımsal İşletmeler Araştırma Sonuçları
Tarımsal üretimin iki önemli kolu olan ve insan beslenmesinde önemli rol oynayan bitkisel üretim ve
hayvansal üretim oranları gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde değişmektedir. Gelişmiş ülkelerde
hayvansal üretim tarımsal üretimin %65-70’ini oluştururken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran %3035’dir.
Sanayi ve ticarette hızla büyüyen Çin, tarım ve hayvancılıkta da lider ülkeler arasında yer almaktadır.
Çin 1979-1981 döneminde dünya et üretiminin %10,66’sını, dünya meyve sebze üretiminin ise
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 22
%10,72’sini karşılarken, 2004 yılında dünya et üretiminin %28,57’sini, meyve sebze üretiminin ise
%36,62’sini tek başına gerçekleştirir durumuna gelmiştir.
Çin’in yanı sıra diğer Asya ülkeleri ve Brezilya da et ve mey ve-sebze üretim rakamlarını son yıllarda
artırmış, buna karşılık Avrupa ülkelerinin payı düşmüştür. Türkiye ise meyve-sebze ve tahıl üretimini
2004 yılına kadar artırmış ancak son iki yılda üretimdeki payı gerilemeye başlamıştır. Dünya tahıl
üretiminde Çin, ABD, Hindistan ve Rusya ilk sıralarda yer alırken, Türkiye 14. sırada yer almaktadır.
Meyve-sebze üretiminde ise Türkiye5.sırada bulunmaktadır.
2008 yılında, hububat, meyve, sebze, yağlı bitki, baklagiller, baharat ve kuru yemiş olmak üzere
küresel tarımsal ürünlerin tutarı yaklaşık 1,6 trilyon ABD doları olmuş; 2004 ve 2008 yılları arasında
pazar değeri % 6,3yıllık bileşik büyüme oranında artış göstermiştir. Pazarın %54’ünü oluşturan meyve
ve sebze üretimi 836 milyar dolar gelir oluştururken, bunu %19’luk payla takip eden hububat, 300
milyar ABD doları değerinde gelir oluşturmuştur.2004 ve 2008 yılları arasındaki % 3,4 yıllık bileşik
büyüme oranıyla 2008 yılında 3,5 milyar tona ulaşan tarımsal ürün üretim miktarının 2013 yılında 3,9
milyar tona ulaşması öngörülmektedir. Avrupa, küresel üretimin %25’ini oluştururken, Asya-Pasifik
bölgesi %55’lik değer payıyla tarımsal üretimin çoğunluğunu oluşturmaktadır.5
Şekil 1. Küresel Tarımsal Üretimin Dağılımı – 2008 (Milyar ABD Doları)
Kaynak:Datamonitor , Küresel Tarımsal Ürünler Raporu
9.3. Tarım Sektöründe Dış Ticaret
Küresel ticaret, dünya çapında ekonominin gelişmesi ve yeni ülkelerin ticari faaliyetler piyasasında
yer almaya başlaması ile birlikte ivme kazanmış, ülkeler arası ekonomi faaliyetlerinin canlanmasına
yol açmıştır. Bu canlanma sayesinde, gelişmiş ülkeler ekonomik hacimlerini büyütürken tarımsal ürün
ticaretinden çok, diğer sektörlerde ticaret faaliyetlerini sürdürmeye yönelmişlerdir. Gelişmekte olan
ülkeler ise tarımsal ürün ticaretinde daha çok rol oynamaya başlamıştır. Dünya çapında toplamda 20
tarım ihracatçısı ülke, toplam tarım ihracatının %73’ünü gerçekleştirmektedir. 1985- 2004 yıllarını
kapsayan yaklaşık 20 yıllık süreçte tarımsal ürünlerin ihracatında 270 milyar dolarlık bir artış
yaşanmış, 123 milyar dolar olan tarımsal ürün ihracatı, 393 milyar dolara yükselmiştir.
1985-89 yılları arasında toplam tarımsal ihracatın %70’i, sonraki yıllarda ise %60’ı OECD ülkeleri
tarafından gerçekleştirilmiştir. Sektörün önde gelen ihracatçıları arasında Avrupa Birliği ülkeleri, ABD
5 (Datamonitor , Küresel Tarımsal Ürünler Raporu , Kasım 2009)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 23
ve Avustralya yer almaktadır. 2000-2004 yıllarında bu ülkelerin tarım ihracatının toplam ihracata
oranı sırasıyla %18,6, %18,1 ve %4,8 olarak belirlenmiştir.
Tablo 4. Dünya Tarımsal Dış Ticaret Verileri
İthalat (milyon dolar)
İhracat(milyon dolar)
2006 2007
2008
2006 2007
2008
Almanya
57.720 70.340 82.991 47.364 57.508
70.841
Avusturya
8.928 11.098 13.113 10.103 10.594
12.404
Belçika
25.489 31.110 37.472 29.368 34.782
41.133
Bulgaristan
1.298 1.816
2.587
1.498 1.638
2.820
Çek Cumhuriyeti 5.175 6.524
7.838
3.519 4.819
6.252
Danimarka
8.338 10.165 12.094 15.039 16.481
18.665
Estonya
938
1.357
1.543
575
905
955
Finlandiya
3.494 4.209
5.020
1.887 2.026
2.347
Fransa
37.269 44.513 53.149 50.378 58.810
68.020
Hollanda
31.995 39.660 49.542 54.939 67.638
79.045
İngiltere
45.790 53.544 58.360 19.573 22.874
24.993
İrlanda
6.290 7.641
8.302 11.412 11.572
11.571
İspanya
21.657 26.752 31.577 26.736 31.059
36.463
İsveç
7.825 9.471 11.396 3.772 4.559
5.636
İtalya
35.165 39.655 44.836 27.810 31.571
37.075
Letonya
1.160 1.552
2.012
613
986
1.438
Litvanya
1.670 2.194
3.164
1.717 2.525
3.456
Lüksemburg
1.818 2.041
2.380
858
946
1.146
Macaristan
2.943 3.683
4.689
4.154 5.976
7.593
Malta
441
518
611
76
64
94
Polonya
7.644 10.302 13.476 10.194 12.824
15.512
Portekiz
6.229 7.916
9.310
3.089 3.989
4.794
Romanya
3.110 4.414
6.088
1.228 1.558
3.159
Slovakya
2.511 3.361
4.226
1.681 2.105
2.546
Slovenya
1.716 2.288
2.797
944
1.253
1.581
Yunanistan
6.544 7.927
9.058
4.246 4.420
5.152
Avustralya
5.692 7.758
8.356 21.535 23.643
24.066
Çin
47.557 59.109 80.960 26.188 32.161
35.903
Hindistan
7.067 8.093
9.141 11.258 16.708
17.307
Meksika
15.982 19.150 22.950 13.428 14.389
15.542
Türkiye
5.223 7.251 10.275 6.329 6.542
10.564
ABD
67.626 74.651 82.442 71.379 92.679
118.281
Dünya
747.025 906.887 1.104.776 721.951 873.286 1.059.857
Ülkeler
Kaynak: Gıda ve Tarım Örgütü
Bugün dünyada tarım ürünleri ticaretini 20 ülke yönetmekle birlikte payları her geçen gün
azalmaktadır. Diğer taraftan OECD ülkeleri ticaretin büyük bir kısmını gerçekleştirmeye devam
etmekte olup, daha çok işlenmiş ürün ihracatı yapmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin ise tarım
ticaretinde ağırlığı giderek artmaktadır. Özellikle süt ve et ürünlerinin ihracatında gelişmekte olan
ülkelerin payı bariz bir şekilde artarken, OECD ülkelerinin payı azalmaktadır.
Son yıllarda özellikle işlenmiş tarımsal ürünleri ticaretinde artış yaşanmaktadır. Tarımsal emtia
ihracatının toplam tarım ürünleri ihracatındaki payı %41’lere ulaşmıştır. Buna karşılık 1985’lerden
beri ham tarım ürünlerinin ihracatında düşüş görülmektedir. Son yirmi yılda ham tarım ürünlerinin
ihracattaki payı %37’den %19’a gerilemiştir. Gelişmekte olan ülkeler, az gelişmiş ülkelere kıyasla
daha fazla yarı işlenmiş ve işlenmiş tarım ürünleri ihracatı yapmaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 24
Tarım ve ticaret politikaları hem yurtiçi hem de uluslararası piyasalarda üretim ve tüketim üzerinde
doğrudan etki yaratmaktadır. Bu nedenle her geçen gün daha fazla tarım politikası uygulamaya
konmaktadır. Amaç serbest ticaret önündeki engellerin kaldırılmasıdır. Her ne kadar serbest ticaret
eğilimi güçlense de, uluslararası alanda belirlenmiş standart ve sistemlerle üretim yapamayanların
ihracat şansları gittikçe azalmaktadır. Yoksul ülkelerin tarımsal ihraç ürünleri çok sınırlı olup, bunlar
genellikle temel tarımsal ürünlerdir. Bu ülkelerin zengin ülkelere karşı rekabet etmeleri de hemen
hemen imkansızdır. Çünkü başta ABD, AB ve Japonya olmak üzere zengin ülkeler yıllık 300 milyar
dolar tutarında bir kaynağı tarım destekleri için kullandırmaktadır. Yoksul ülkeler söz konusu
destekler nedeniyle, tarım ürünlerine tarife koymak suretiyle kendilerini koruma altına almaya
çalışmakta, ancak kendi aralarında yeterince tarımsal ticaret yapamamaktadırlar.
Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki ekonomik performans ve nüfus artışı nedeniyle, küresel tüketim
artışının devam etmesi beklenmektedir.
Gelişmekte olan ülkelerin tarım ithalatının artış göstermesi ve bu artışın kısmen gelişmekte olan
ülkeler arasında üretim maliyetinin düşük olduğu ülkelerden artan ihracat tarafından karşılanması
beklenmektedir.
9.4. Tarımsal Üretime Etki Eden Faktörler
Tarımsal üretim faktörleri, tarımsal üretimde rol oynayan üretim araçlarının farklı koşullar altında bir
araya gelmesi ile değişiklik gösteren, tarımsal yapı, emek, sermaye, toprak yapısı gibi bileşenlerin bir
araya gelmesi ile oluşan koşulların bütünüdür. Üretimin niteliği ve üretim miktarı bu faktörlere,
faktörlerin kullanım biçimleri ise çağlara bağlı olarak değişim göstermektedir.
İlkel dönemlerde üretimi belirleyen faktörler yalnızca arazi ve işgücü iken, gelişmiş toplumlarda
emeğin yerini sermaye faktörü almaya başlamıştır. Bunun yanı sıra, sermayenin sabit sermaye ve
aşınma payı (amortisman) desteği veya döner işletme sermayesi ile sürdürülüşü tarımsal üretimi
etkilemektedir.
Tarımsal üretime etki eden bir diğer faktör ise, tarımsal mekanizasyondur. Tarımsal mekanizasyonun
ilk uygulamaları, birim zamanda daha fazla alanı ekebilmek için toprağı çizerek açan basit el
aletlerinin kullanımı ile toprak işleme alanında görülmüştür. Daha sonra güçlü iş hayvanları ile toprak
işleme amacıyla basit aletlerin çekimi sağlanmıştır. 1800’lü yılların sonu ile 1900’lü yılların ilk
dönemlerinde, buhar gücüyle çalışan traktör üretilmiş ve kullanılmıştır. 1920 ile 1950 arasında artan
mekanizasyon uygulamaları ile belirgin bir üretim artışı sağlanmıştır. 1970’li yıllardan günümüze
kadar geçen süreçte azaltılmış toprak işleme ve toprak işlemesiz tarım teknikleri uygulamaya
geçilmiştir. 1990’lı yılların başında bilgisayar ve kontrol sistemleri ile elektronik teknikler tarımda
uygulanmaya başlanmıştır. 1995’ten itibaren tarım arazilerindeki değişkenliği dikkate alan hassas
uygulamalı tarım teknolojileri pratiğe aktarılmış olup, bu teknolojiler üzerinde yoğun bilimsel
çalışmalar devam etmektedir. Günümüzde, tarımda sürücüsüz traktör ve biçerdöver kullanımı
uygulamaları bulunmaktadır. Tarım makinelerinin kullanım alanının artış göstermesi ile tarımsal nüfus
azalmış, teknolojiye dayalı tarım faaliyetleri artış göstermiştir. Ürün kalitesinin ve veriminin artması,
tarımda çağdaş tekniklerin kullanılmaya başlanması ile mümkün olmuştur.
Tarımsal verimi etkileyen hastalık ve haşereler ile mücadelede, ilaçlama gibi etkin yöntemlerin
kullanımı da tarımsal üretimi etkileyen faktörler arasında yer almaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 25
Tarımsal pazarlamaya önem verilmesi, üretilen tarım ürünlerin ederi kadar değer biçilmesine yardımcı
olurken, ürünlerin yeteri miktarda kar oranı ile satılmasına katkı sağlamaktadır. Maliyetin altında satış
yapılması tarım üreticilerinin sektörden faydalanamaz hale gelmesine yol açmakta, tarımsal üretim
miktarının düşmesine sebep olmaktadır. Tarımsal üretimi geliştirebilmek için pazarlama faaliyetlerine
önem verilmesi gerekmektedir.
Tarımda verimi artırmanın yolları ise ana başlıklar halinde şu şekilde sıralanabilir:
9.4.1. Toprak Şartları ve Toprak Hazırlığı
Toprak şartları denildiğinde, genelde bitkilerin özelde ise tarımsal ürünlerin yetiştirilmesine uygun ve
yeterli toprak özellikleri anlaşılmaktadır. Tarımsal bir ürünün yetiştirilmesi açısından belki de en
önemli unsurlardan birisi toprak özelliğidir. Ekim ve dikim işlemlerinden önce toprağın uygun alet ve
ekipmanlarla hazırlanması, taş ve varsa yabancı maddelerin ayıklanması, tohumun uygun ekim
derinliğine düşebileceği bir hale getirilmesi gerekmektedir.
Türkiye topraklarının ancak %36’sı tarımsal işletmeye
elverişlidir. Bu toprakların %20’si orta, %37’si şiddetli ve %16’sı
çok şiddetli erozyona maruz kalmaktadır. Ülke topraklarının
genelde ayrışmaya karşı fazla bir direnç gösteremeyen taneli,
tombul bir yapıya sahip olması, topografik yapıdan kaynaklanan
eğimli alanların çokluğu ve bitki örtüsü azlığı erozyonel etkiyi
fazlasıyla güçlendirmektedir. Bu nedenlerle toprak işleme
işleminin dikkatle yapılması büyük önem taşımaktadır.
9.4.2. İklim Şartları
İklim şartları, bitkilerin yetişmesinde belirleyici etkisi olan en
önemli unsurlar arasındadır. Sıcaklık dereceleri, yağış rejimi,
rüzgarlar ve bunların süreleri bitkiler üzerinde olumlu veya
olumsuz rol oynamaktadır. Bu nedenlerle bitki çeşitleri binlerce
yıllık bir sürecin sonunda yetişebilecekleri koşullara uyum
sağlamışlardır. Eğer, sıcak bir iklim bitkisi soğuk iklimli bir yerde
veya soğuk iklim bitkisi sıcak bir ortamda yetiştirilmeye çalışılırsa
o bitkiden istenilen verimin ve neticenin alınması mümkün
değildir.
9.4.3. Toprak Analizleri ve Gübreleme
Toprak analizi, toprakta bitkilerin yetişmesi için gerekli olan bitki besin
maddelerinin ve pH (toprak reaksiyonunun) durumunu ortaya koymaktadır.
Bir toprakta bitkiler için gerekli olan azot, fosfor ve potasyum gibi temel
elementler ve demir, kalsiyum, brom, bakır, manganez, kükürt, çinko gibi iz
elementlerin durumu ile o toprağın teknik özelliklerinin ve toprak
reaksiyonunun bilinmesi verimli bir üreticilik için büyük öneme sahiptir.
Ekilmiş bir bitkinin topraktan ne kadar besin maddesi eksilttiğinin ve
ekilecek bitkinin besin maddesi isteklerini toprağın karşılayıp
karşılayamayacağının bilinmesi büyük önem taşımaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 26
9.4.4. Sertifikalı Tohumluk Kullanımı
Sertifikalı tohumluk ve fidanlar, araştırma enstitüleri ve özel
araştırma kuruluşları tarafından, yıllar süren araştırmalar ve
denemeler neticesinde üreticilerin ve tarımın hizmetine
sunulmuşlardır. Yüksek verimli, hastalık ve zararlılara
dayanıklı, zor toprak ve iklim şartlarında kolaylıkla
yetiştirilebilmesini sağlamak amacıyla tarımın pek çok
alanında araştırmalar yapılmakta olup bu araştırmaları özel
kuruluşlar ticari, kamu kuruluşları kâr amacı gütmeden
yapmaktadırlar. Üretim sırasında bu tohumların kullanımı
verimliliği büyük oranda etkilemektedir.
9.4.5. Fidan, Fide ve Çeşit
Uygun fidan ve fide seçimi verim artışında önemli bir diğer faktördür.
Menşei bilinen ve uzun yıllardır bu işle uğraşan kişi ve kuruluşlardan
sağlıklı fidan temini de verim artışında önemli bir yer tutmaktadır.
Çünkü uzman kişi ve kuruluşlardan temin edilen fidanlar hem
kendileri hem de Devlet tarafından hastalık taşıma riski yönünden
kontrol edilmektedir. Eğer iklime uygun ve menşei belli çeşitler
seçilmezse hastalık ve zararlılara karşı direnç eksikliği, amaçlanan
verimin elde edilememesi ve ağaçlarda kurumalar gibi istenmeyen
sonuçlar baş gösterebilecektir. Fide seçiminde de kontrollü şartlara
uyulması ve uygun çeşitlerin seçilmesi bu sebeple önemlidir.
9.4.6. Sulama
Su, bitkilerin olduğu kadar tüm canlıların en önemli ihtiyaç maddesidir.
Taban suyu yeterli olmayan, yeterli ve düzenli bir yağış rejimine sahip
olmayan yörelerde tarım ürünlerinin verimli bir şekilde gelişebilmeleri,
meyve ve tohum bağlayabilmeleri zorlaşmaktadır. Bu nedenle sulama,
bitkilerin ihtiyaç dönemlerine göre ve yeterli seviyede yapılmalıdır.
9.4.7. Bakım
Bakım şartları, bitkilerden en iyi ürünün alınması için gerekli
çalışmaları ifade etmektedir. Yapılacak bu işlemler konuyu
bilen kişilerce yapıldığında üretim verimliliği artmaktadır. Bu
çalışmalar bitkilerden en verimli şekilde ürün almanın temel
şartlarını oluşturmaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 27
9.4.8. Zirai Mücadele
Zirai mücadele, bitkilerin hastalık ve zararlılardan korunmalarının
sağlanması için kimyasal ve biyolojik yöntemlerle yapılmaktadır.
Mücadele yapılmadığı takdirde yeterli verim ve temiz tohumluk
alınması,
bitkilerin
hayatiyetlerini
sürdürebilmeleri
zorlaşmaktadır. Bu sebeple zararlı ve hastalıklarla doğru teşhisle
ve zamanında mücadele etmek çok önemlidir.
9.4.9. Uygun Hasat Zamanı ve Depolama
Türkiye’de tarımsal üretimin % 30-40’lık bir kısmı tüketiciye
ulaşmadan kaybolmaktadır. Gelişmiş ülkelerde bu oranın %
5’i geçmediği düşünülürse ülke açısından kayıpların önemi
açıkça ortaya çıkmaktadır. Bu kayıpların sebeplerinin başında
en uygun zamanda hasadın yapılamaması ve depolamada
meydana gelen kayıplardır. Uygun depolama şartları
oluşturulduğunda tohumlar, dış etkenlerden, hastalık ve
zararlılardan zarar görmeyecek ve çimlenme güçlerinde
herhangi bir zafiyet olmayacaktır. Tohumları tarlaya ekmeden önce selektörlerden geçirmek, yabancı
tohum ve maddelerden arındırmak ve tohum ilaçlaması yapmak bu sebeple büyük önem taşımaktadır.
9.4.10.
Diğer Etkenler
Temel konular haricinde bitkilerin sağlıklı bir şekilde gelişmelerini ve üretimlerini sağlayacak tüm yan
unsurlara dikkat edilmelidir. Bu unsurlar bitkilerin özelliğine, üretim teknolojilerine, toprak kalitesine,
bakım tekniklerine paralel olarak üretim sürecini yaşayan insan unsurunun bilgi birikimi ile etkili
olmaktadır.
9.5. Küresel Tarım Politikaları
Tarım politikaları, tarımsal üretim yapanların yaşam düzeylerinin mümkün oldukça eşit koşullara
çekilmesi ve tarımsal üretimin teşvik edilmesine cevap verebilir nitelikte olması yönünde
geliştirilmektedir. Dünyada ticaret faaliyetlerinin hız kazanması ve kişi başına düşen gelirin artması ile
birlikte tüketim de artış göstermiştir. Bu nedenle tarım üretimi yıllar içerisinde azalan oranda artış
göstermeye devam edecektir. Dünya tarım pazarı üretim maliyetlerinin düşük olması sebebiyle
gelişmekte olan ülkelerde yoğunlaşmaktadır. Tarım sektörünün dünya ekonomisini yakından
ilgilendirmesi ve ekonomi üzerinde belirleyici rol oynaması nedeniyle tarımsal destekleme politikaları
önemli bir konumda yer almaktadır. Tarım sektörü, dünyadaki hızlı nüfus artışına ve artan gıda
ihtiyacına çözüm üretmek ve tarımsal verimliliği artırmak için çeşitli ticaret anlaşmalarına konu
olmuştur.
Tarım sektöründe hizmet verenlerin ücretlerinde mümkün olduğunca eşitlik sağlanması ve ürün
fiyatlarında yaşanan dalgalanmaların önüne geçilmesi, üretilen ürünlerin sağlık koşullarına uygun
olması ve kalite yönünden belirli standartların yakalanmış olması önlem ve uygulamalar arasında yer
almaktadır. Tarım sektöründeki farklılaşmalar tarım politikalarının çeşitliliğinden ileri gelmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 28
II. Dünya Savaşı sonrası ABD ve Avrupa ülkelerinde, tarımsal politikalar sayesinde büyük miktarlarda
tarım ürünü ihracatı gerçekleştirilebilecek kapasite mevcut olması sebebiyle bu politikalar 1980’li
yıllara kadar üreticiyi de destekleyici önlemler içermekte, üretim kotaları uygulamaları ile üretim
miktarını korumaktadır. 1980 sonrası özel sektörün gıda alanında faaliyet göstermeye başlaması ile
birlikte dünya genelinde denetim oldukça artmış, serbest ticaret pazarı, semt pazarlarında da belirleyici
olmaya başlamıştır.
1994’te Uluslararası Tarım Anlaşması’nın yapılması ve Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) kurulması
ile tarım üreticilerine yapılan yardımların etkin olmadığı gerekçesi ile kesilmesi kararlaştırılmıştır.
Yüksek gümrük vergileri kapsayan tarifeler sona erdirilmiş, devlet kontrolü altında tutulan gıda
stoklarına son verilmiştir. Tüm bu önlemler ile tarımsal pazarlamanın serbest piyasa ekonomisine
uyum sağlaması amaçlanmış, rekabetin artırılarak tarımsal ürün fiyatlarının düşürülmesi
hedeflenmiştir. Ayrıca ABD, AB, Japonya gibi sanayisi gelişmiş ülkelerin tarım harcamaları kontrol
altında tutularak, gelişmekte olan ülkelerin tarımsal üretim alanında avantajlı konuma gelmesi
beklenmiştir. Ancak bahsi geçen anlaşmalar ve geliştirilen politikalar hedefine ulaşamamış, gelişmiş
ülkelerin tarım harcamaları azaltılamamıştır. Dolaylı yollardan tarıma dayalı sanayi ve çiftçileri
destekleme politikası izlenmeye devam edilmiştir. OECD ülkelerinde tarım destekleri düzeyi DTÖ
kurulduğunda 182 milyar dolar iken, 1997’de 280 milyar dolara, 1998’de ise 362 milyar dolara
yükselmiştir.6
1996 Amerikan Tarım Kanunu ile birlikte Uluslararası Tarım Anlaşması sonrası tarım politikaları
üreticilere üretim desteğinden çok prim desteği uygulaması şeklinde geliştirilmiştir. AB’de ise
1992’de McSharry reformları ile tarımsal fiyat ve pazar destekleri yerini yapısal fonlara bırakmıştır.
1957 yılında çerçevesi belirlenen ve 1997 yılında ise Amsterdam Anlaşması ile son halini alan Ortak
Tarım Politikası (OTP) ile sektörde doğrudan gelir desteği sağlanması planlanmıştır. Bu politika ile
tarım sektörünün bütünleştirilmesi, ürünlerin serbest dolaşımının sağlanması ve ortak piyasaların
oluşturulması yönünde stratejiler belirlenmiştir. II. Dünya Savaşı sonrası özellikle Avrupa’da açığa
çıkan gıda kıtlığı endişesi ve savaş sonrasında büyük çoğunluğu tarım çalışanı olan nüfusun gelir
düzeylerinin iyileştirilmesi, ayrıca tarım politikalarından kaynaklı farklılıkların önüne geçilmesi
amaçları bu politikanın oluşturulmasının nedenlerindendir.
OTP ile amaçlanan, üye ülkeler arasında gerekli tarım ürünlerinin bölgelerin coğrafi yapıları ve
kaynakları göz önünde bulundurularak üretilmesi ve yine yapısal nedenlerden dolayı üretimi
gerçekleştiremeyen bölgelere aktarımını sağlamak ve kendi ihtiyaçlarını ithalata gerek kalmaksızın
karşılamaktır. Ayrıca bahsi geçen politika ile tek pazar oluşturulmak suretiyle tarım ürünlerinin üye
ülkeler arasında serbest dolaşım koşulları yaratılmaya çalışılmış, istikrarlı bir tarımsal üretim için
ortak fiyat belirlenerek dış pazarlarla adil rekabet kuralları oluşturulmuştur. Fiyatlar arz-talep
dengesine göre belirlenirken, gerektiğinde fiyatlar üzerinde yaptırım gücü yetkisi olan düzenlemeler
getirilmiştir.
6 (Bello, 2002, s.72)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 29
10.
TÜRKİYE’DE TARIM
10.1. Türkiye’de Tarımın Tarihsel Gelişimi
Taş Devri’nden bu yana Anadolu yerleşim yeri olarak benimsenmiş, yoğunlukla Amik Ovası ve
Çukurova çevresinde, Kilikya adı verilen bölgede verimli araziler çevresinde yerleşim yerleri
kurulmuş ve tarımsal faaliyetler sürdürülmüştür. Doğu Anadolu’da da nehrin suladığı alanlarda
yerleşim yerleri oluşturulmuş, dağlık bölgelerde ise hayvancılığa dayalı tarım geliştirilmiştir.
Anadolu’nun ev sahipliği yaptığı başka bir uygarlık olan Hititler, ekonomilerini tarıma dayandırmış,
meyvecilik, arıcılık, at yetiştiriciliği gibi alternatif alanlarda da tarımsal etkinliklerini sürdürmüştür.
Bu dönemde çiftçilik, hayvan gücüne dayalı olarak sürdürülmüştür. Anadolu’da göçlerin sürdüğü
dönemlerde içe dönük bir ekonomik yapı dâhilinde tarım ile uğraşıldığı tespit edilmiştir. Selçuklular
Dönemi’ne gelindiğinde “toprak mülkiyeti”ne siyasi ve sosyal yaşamı belirleyici bir görev
atfedilmiştir. Bu dönemde toprağın mülkiyeti devlete ait olup boş kalmaması ve işlenmesi için
köylülere verilmiştir. Selçuklular Dönemi’nde özellikle meyvecilik ve dokumacılık gelişmiştir.
Anadolu, geçmişte birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, bu uygarlıklar Anadolu’nun çeşitli iklim
koşulları sebebiyle geniş bir alanda tarımsal faaliyet göstermiştir. Asurlar, Hititler, Selçuklular ve
Osmanlı medeniyetleri süresince ticari etkinlikler oldukça hareketli olmakla birlikte tarımsal
faaliyetlerde önemli bir yere sahiptir.
Osmanlı döneminde ise toprakların mülkiyeti devlete ait olup tarım politikaları siyasi denetimi
genişletmek, askeri ve mali gücün oluşturulması ve halkın gıda ihtiyaçlarını karşılaması amaçlarına
hizmet etmiştir. Osmanlı Dönemi’nde gelirin %80 – 90’ı tarıma dayalı olup tarımsal faaliyetler devlet
kontrolünde sürdürülmüştür. Selçuklularda görülen askeri ikta yönetimi geliştirilerek Osmanlı
döneminde “Tımar Sistemi” oluşturulmuştur. Bu sistem sayesinde vergiler denetim altında tutulmuş,
verimlilik denetlenirken toprağın boş kalmasının önüne geçilerek tarımsal faaliyetlerin ekonomide
önemli bir yere sahip olması sağlanmıştır. 16. yüzyılın sonlarına doğru giderek genişleyen sınırlar ve
artan nüfus ile birlikte ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanan Osmanlı Devleti’nde istihdam
sorununa yol açmıştır. Gerileme Dönemi’nde tımar sistemi terk edilmiş, böylelikle tarım arazileri
bölünmek suretiyle küçük parçalara ayrılmış ve modern tarım teknikleri izlenmediği ve kullanılmadığı
için verim oldukça düşmüştür. 19. yüzyılın sonlarına doğru yeni üretim tekniklerine adapte olmaya
başlayan Osmanlı Devleti’nde alt yapıya yapılan yatırımlar artırılmış, tohumluk dağıtımı gibi tarımı
destekleyici önlemler ve teşvikler geliştirilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu yıl tarım sektörünün gayri safi milli hâsıla içindeki payı %42,8
iken bu oran 1970’li yıllarda %36, 1980 yılında %25, 1990 yılında %16, 2000 yılında %13,5, 2003
yılında ise %12,6 düzeyine düşmüştür. Türkiye’de tarım sektörünün gayri safi milli hâsıladaki payının
giderek azalması, sanayileşme ve hizmetler sektörlerinde gelişmeye daha çok önem verilmesinin bir
sonucudur.
10.2. Türkiye’de Tarım Sektörüne Genel Bakış
İnsan yaşamının idame ettirilebilmesinde doğrudan etkili olan tarım sektörü bu özelliği nedeniyle
stratejik bir öneme sahiptir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 30
Dünyada tarımda makine kullanımı ve tarımsal mekanizasyon alanındaki gelişmeler paralelinde
Türkiye’de de tarihsel süreçte gelişmeler görülmüştür. Bu alanda görülen önemli gelişmeler tarihsel
akış içerisinde aşağıda verilmiştir:

1914: Üretimde azalan insan işgücünü tamamlamak amacıyla, gümrüksüz ithalat uygulaması
kapsamında, Almanya’dan bazı enerji ve iş makineleri alınmıştır.

1924: Tarım Bakanlığı tarafından 221 adet traktör ithali yapılmıştır.

1936: Tarım makineleri ile ilgili ilk resmi istatistikler yapılmıştır( traktör sayısı 1308).

1944: Türkiye Zirai Donatım Kurumu kurulmuştur.

1949: ABD destekli Marshall yardım programı ile tarım makineleri varlığı artmış, traktör
sayısı 1949’da 11.729, 1952’de 31.413 olmuştur.

1954: Etimesgut(Ankara) Uçak Motoru Fabrikasında Türk Traktör Fabrikası kurulmuştur.

1979: İlk traktör ihracatı yapılmıştır.

2000: Traktör sayısı yaklaşık 1 milyon adet olmuştur.
Türkiye’de tarımsal üretimin %92’sini çiftçilik ve hayvancılık, %3,5’ini ormancılık, %4,5’ini ise
balıkçılık oluşturmaktadır. Zengin toprak yapısı, tarıma elverişli arazi varlığı ve uygun iklimiyle
Türkiye, hububatlar, baklagiller, meyveler, sebzeler ve hayvancılıktan oluşan geniş bir tarımsal ürün
yelpazesine sahiptir. Bunun yanı sıra tarım sektörü, tarıma dayalı sanayi sektörleri olan gıda, tütün,
tekstil, deri, kağıt ve ağaç sektörleri kanalıyla imalat sanayi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Söz
konusu sektörlerin imalat sanayi üretimi içerisindeki ağırlığı %30’aulaşmakta ve tarımsal üretim
imalat sanayi üretimi üzerinde belirleyici olmaktadır.
Tarımsal üretim faaliyeti, tarımın ekonomiye katkısı olarak belirlenirken, üretim sürecinden sonra
gerçekleşen ürünlerin işlenmesi, pazara çıkarılması gibi ardıl işlemler tarımın ekonomideki yeri ve
önemini belirleyen etmenlerdir. Cumhuriyet Dönemi’nden bu yana tarımsal faaliyetlerde azalma
gözlemlenmekte, tarımın gayri safi milli hâsıladaki payı günümüze gelene kadar azalma eğilimi
sergilemektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 31
Şekil 2. Tarımsal Üretim ve GSYİH’ deki Payı
Kaynak: TÜİK
Bu gerileme hızla artan sanayileşme ve son yıllarda önem kazanan hizmet sektörünün ekonomideki
payının artması nedenleri ile ilişkilendirilmektedir. Sanayileşmenin, toplumsal yapıdaki niteliksel
gelişmeyi de beraberinde getireceği varsayımı ile milli gelir içerisinde sanayinin payının artması
kalkınmışlığın bir göstergesi olarak görülmektedir.
Türkiye ekonomisinde de tarihsel süreçte hizmet ve sanayi sektörünün GSYİH’deki payı artmış
tarımın payı ise gerilemiştir. 1980 yılında tarımın GSYİH’deki payı %26, sanayinin %25 ve hizmet
sektörünün %49 iken, 2006 yılı itibariyle tarım sektörünün payının ise %9’a gerilediği, sanayi ve
hizmet sektörlerinin paylarının da%31 ve %60’a yükseldiği görülmektedir.
Şekil 3. GSYİH’ deki Sektör Payları
Kaynak: TCMB
Tarım zengin toprak kaynakları, biyolojik çeşitlilik, elverişli iklim ve jeolojik şartlardan dolayı
Türkiye için her zaman önde gelen bir sektör olmuştur. Diğer sektörlere kıyasla tarım sektöründe
oransal bir düşüş yaşanmasına rağmen üretim değerinde gözlenen artış tarım sektöründeki verimlilik
artışına işaret etmektedir. 2010 yılı itibariyle Türkiye tarım sektörü 5,2 kişiye istihdam sağlamış olup
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 32
bu oran toplam istihdamın %24’üne karşılık gelmektedir. Ancak tarımsal istihdam oranında teknolojik
gelişmeler ile birlikte 2000 yılından bu yana yaklaşık %33’lük bir düşüş yaşanmıştır.7
10.3. Türkiye Tarımsal Ürün Dış Ticareti
2009 yılında Türkiye’nin tarımsal ürün ithalatı, işlenmiş gıda hariç, 4,6 milyar ABD doları (toplam
ithalatın %3,3’ü) ve ihracatı 4,5 milyar ABD doları (toplam ihracatın %4,4’ü) olarak gerçekleşmiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze kadar Türkiye, dış ticarette önemli değişiklikler kaydetmiştir.
1923-1980 yılları arasında tarıma dayalı ihracat gerçekleştirilmeye çalışılırken, sanayi ürünlerine
dayalı ithalat yüksek rakamlara ulaşmıştır. Fakat 1960 planlı dönem sonrasında ihraç ürünlerinin
içeriği tarım ürünlerinden sanayi ürünlerine doğru kaymaya başlamıştır. Türkiye'nin dış ticaret
rakamları Avrupa Birliği ile imzalanan Gümrük Birliği sonrasında yüksek seviyelere ulaşmıştır. Gerek
ihracat gerekse ithalat yapılan ülkeler arasında en fazla yer alan ülkeler Avrupa Birliği üyeleridir ki her
iki alanda ilk ülke Almanya'dır.
Tarımsal ürünlerin dış ticaretinde Türkiye, dünya üretiminin yaklaşık % 70’ini karşıladığı fındık
üretiminde dünya lideridir. İhracatın %80 ila %85’i AB üyesi ülkelere olmak üzere toplamda yüzden
fazla ülkeye ihracat yapmaktadır. Türkiye % 80’i AB üyesi ülkelere ihraç edilen kuru incirde de
dünyanın en önde gelen ihracatçısı konumundadır. Türkiye’nin ihraç ettiği kuru kayısı miktarı dünya
ihracatının yaklaşık % 70’ini oluşturmaktadır. Türkiye 2009 yılında, büyük miktarı A.B.D., Rusya,
Almanya, İngiltere ve Fransa’ya yönelik olmak üzere yaklaşık 90 ülkeye kuru kayısı ihracatı
yapmıştır. Türkiye dünyadaki kuru üzüm ihracatının yaklaşık % 28’ini gerçekleştirmektedir. Başlıca
ihracat pazarları İngiltere, Almanya, Hollanda, İtalya ve Fransa’dır. Toplam tarımsal ihracat içinde ise
AB’nin payı %60 civarındadır.
Şekil 4. Tarım İhracatı ve Toplam İhracat İçerisindeki Payı
Kaynak: Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010
Türkiye meyve ve sebze ihracatı toplam tarımsal ihracatın 2008 yılında %40’ını, 2009 yılında ise
%42’sini oluşturmuştur. Üretimle tüketim arasında gerçekleşen yüksek kayıplar ve yabancı ülkelerin
yüksek kalite beklentilerini karşılamadaki güçlüklere bağlı olarak toplam üretimin sadece %5’i ihraç
7 (Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010.)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 33
edilmektedir. Meyve ihracatının %70’i turunçgillerden oluşmaktadır. Bunu %16 ile üzüm takip
etmektedir. En büyük sebze ihracatı (toplamın %53’ü) domates ile gerçekleşmiştir.
Hububat, 2009 yılında Türkiye tarımsal ihracat toplamının %5’ini oluşturmuştur. 2009 yılında ihracatı
gerçekleşen ana hububat ürünleri toplam ihracatın %40’ını oluşturan mısır, %30’unu oluşturan buğday
ve %10’unu oluşturan pirinçtir. Türkiye, baklagil ihracatını ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine
gerçekleştirmektedir.
Türkiye, 1980 yılına kadar hububat ürünlerinde net ihracatçı konumda iken, tarımsal üretimin talebi
karşılamakta yetersiz kalması sebebiyle ithalat aktivitelerine başlamıştır. Tarımsal ürün arzının
yetersiz kalması, iklim koşullarındaki değişimler gibi nedenler tarımsal üretimi etkilemektedir.
2007 ve 2008 yıllarında ithalat rakamlarında ciddi bir artış yaşanmış, 2007 yılında ithalat payı 973
milyon ABD dolarına, 2008 yılında ise 2,1 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Toplam ithalat içinde
hububat ithalatının payı, 2009 yılı itibariyle ithalat harcamalarının 1,2 milyar ABD dolara düşmesiyle
%26 olmuştur Baklagillerin ithalat verileri incelendiğinde, 2003 yılından bu yana, özellikle 2007 ve
2008 yıllarında yaşanan kuraklık gibi istisnai sebepler dolayısıyla baklagil ithalatında ani artışlar
gözlenmiştir. 2007 yılında 78,7 milyon ABD doları tutarında, 2008 yılında ise 333 milyon ABD doları
tutarında baklagil ithal edilmiştir. Toplam tarımsal ithalat içinde baklagillerin payı %4,5tir.8
Türkiye, sebze-meyve açısından talebi karşılayabilecek düzeyde üretim hacmine sahip olmasına
rağmen iklim koşulları sebebiyle ender yetişen sebze ve meyvelerde ithalata başvurmaktadır. 2009
yılında 121 milyon ABD doları değerinde meyve ithalatı gerçekleştirilmiştir.
Şekil 5. Tarım İthalatı ve Toplam İthalat İçerisindeki Payı
Kaynak: Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010
Tarıma dayalı ihracat, özellikle 1980’li yıllardan sonra işlenmemiş tarımsal ürünlerden tarıma dayalı
sanayi ürünlerine doğru kaymıştır. 1980’li yıllarda tarımsal ihracatta önemli paya sahip olan
hayvancılık sektörü payı uluslararası alanda yaşanan BSE krizi gibi nedenlerle 2000’li yıllara
gelindiğinde sıfıra düşmüştür. Aynı şekilde 1990 yılından önce hiç ithalatı yapılmayan pamuk 2000’li
yıllarda tarımsal ithalat içinde önemli bir kalem haline gelmiştir. AB ülkeleri toplam tarımsal ithalattan
yaklaşık %50 civarında bir pay almaktadır.
8 (İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2010 Sektör Raporu. )
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 34
Tablo 5. Türkiye’nin Toplam Dış Ticareti İçerisindeki Tarım İthalat ve İhracatının Payı
Tarımsal ve Genel Ticaret (milyon $)
Tarım Ürünleri Ticareti
11.474
İhracat (2008)
13.038
İthalat (2008)
11.189
İhracat (2009)
9.630
İthalat (2009)
88
İhracatın ithalatı karşılama oranı (2008)
116
İhracatın ithalatı karşılama oranı (2009)(%)
Toplam Dış Ticaret
107.272
170.063
102.142
140.928
63
72
Kaynak: TÜİK
10.4. Tarım Sektörüne Yapılan Yatırımlar
Tarım sektörü 2003 rakamlarına göre, sabit sermaye yatırımlarından tarıma ayrılan pay %4,2 iken,
tarım sektörünün kamu yatırımlarından aldığı pay %7,7’ye yükselmektedir.9 Gerek sabit sermaye
yatırımlarından ayrılan pay, gerekse teşvikli yatırımların düşük oranlarda seyretmesi tarım alanında
sermaye birikiminin önündeki en büyük engellerdir. Enflasyon oranının düzenlenmesi, tarımda
sermaye birikimlerinin artmasına neden olmuş ve bu durum modern tarım teknikleri kullanımının
güçlenmesine yol açmıştır. 2011 yılı rakamlarına göre Türkiye ilk iki çeyrekte %6,8 büyüme
kaydetmiştir.10
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı verilerine göre, 2006 yılında başlatılan “Kırsal Kalkınma
Yatırımlarının Desteklenmesi Projesi” kapsamında 3.155 adet proje tamamlanmış olup bu hibelere
verilen toplam miktar 567 milyon TL tutarındadır. Yatırımların artırılması çalışmaları kapsamında
yine 2007 yılında “Tarımsal Makine ve Ekipman Yatırımlarının Desteklenmesi Projesi” ile 349
milyon TL hibe desteği sağlanmıştır. Bu hibelerin yanı sıra tarıma dayalı sanayi yatırımları toplamda
2,5-3 milyar TL tutarındadır.11
1980-2006 yılları tarımda doğrudan yabancı sermaye yatırım verilerine göre, Türkiye’ye yapılan
yatırım miktarı 635 milyon ABD doları düzeyinde olup toplam yurt içi yatırımların %1,2’sine denk
düşmektedir. 1980-1995 yılları arasında tarım sektörünün toplam yabancı sermaye yatırımları içindeki
payı %1,70 iken, 2005-2006 yıllarında bu oran sırasıyla %0,7 ve %0,2 düzeylerine inmiştir. 12
Tarım sektörüne yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının düşük seviyelerde olmasının temel
nedenleri arasında yapılan yatırımların geri dönüşünün diğer sektörlere oranla daha uzun vadede
gerçekleşmesi, tarım sektörünün bileşenleri sebebiyle belirsizlik içermesi ve risk faktörünün yüksek
olması yer almaktadır. Ayrıca Türkiye’deki tarım piyasalarının, dünya tarım piyasalarına uyum
zorlukları barındırması, tarım sektörünün gelişim hızının istenen seviyelerde olmaması gibi sebepler
de belirleyici rol oynamaktadır.13
10.5. Türkiye’de Tarım Politikaları
Tarım sektöründe yaşayan bireylerin yaşam düzeylerini yükseltmek, tarımsal üretimi toplum yararına
olacak şekilde teşvik etmek, tüketiciyi aşırı fiyat artışlarından korumak, kaliteli ve sağlıklı ürün
9 (DPT, 2001-2005 sermaye )
10 (Türkiye Tarım Sektörü Raporu, Plan Bütçe Konuşması)
11Türkiye Tarım Sektörü Raporu, Plan Bütçe Konuşması
12 (Ankara Ticaret Borsası, Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları)
13 Ankara Ticaret Borsası, Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 35
yetiştirilmesini sağlamak amacıyla görevli devlet kurumlarının toplumsal baskı gruplarını da dikkate
alarak düzenleyici ve özendirici önlem ve uygulamalarının tümü tarım politikası olarak ifade
edilmektedir
Serbest piyasa ekonomisinin dünya sistemi haline gelişi ile birlikte piyasa koşulları tüm dünyayı tek
bir devlet gibi etkilemeye başlamıştır. Evrensel konular hakkında politikaların oluşturulmasında
çerçeve anlaşmaları ve bazı hukuki düzenlemeler bağlayıcı olmaya başlamıştır.
Türkiye, tarım politikalarını oluştururken diğer ülkeler gibi içteki karar mekanizmalarına başvurmakla
birlikte küresel bağlayıcı anlaşmalara bağlı hareket etmek durumundadır. Türkiye’nin tarım
politikaları Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası Para Fonu ve Avrupa Birliği gibi
kurum ve kuruluşların belirlediği çerçevede oluşturulmaktadır. Devlet tarafından yapılan yatırımların
ve destekleme politikalarının yetersiz kalması, alınan önlemlere karşın tarımsal üretimde belirgin
artışların yaşanmaması ve devlet bütçesine yük getirmesi nedeniyle uluslararası kuruluşların desteği
çok büyük önem kazanmaktadır. 2000 yılında Tarım Reformu Uygulama Projesi (ARIP) Türkiye’nin
gündemine alınmış, tarımsal faaliyetlerin ekonomi üzerindeki yükünü azaltmak ve geliştirilen
politikalarla kaliteli ve verimli ürün elde edebilmek adına görüşülmeye başlanmıştır. ARIP’in
politikalarını üç ana başlık altında özetlemek gerekirse, doğrudan mali destek verilmesi, verilen
desteklerin aşamalı olarak geri çekilmesi, devlete bağlı tarım işletmelerinin özelleştirilesi yolu ile bu
işletmelerin devletin bütçesine yük getirmesinin önlenmesi, tarım ürünlerinin pazarlanma aşamasında
devletin müdahalesinin azaltılmasıdır14.
Tarım Reformu Uygulama Projesi’ne ortam hazırlayan koşullar incelenecek olursa, Türkiye’nin
geliştirmiş olduğu projelerin tarımsal üretimi artırmakta yetersiz kalması ve uzun vadeli bir eylem
planı oluşturamaması, destek almak isteyen çiftçilerin bürokratik işlemlere takılması yer almaktadır.
Ayrıca desteklerin küçük girişimlerden çok, hali hazırda endüstriyel üretimde belli bir büyüklüğe
erişmiş yatırımcıların yararlanması gibi olumsuzluklar da bu kategoride incelenebilmektedir. Bahsi
geçen olumsuzluklar bu projenin de yetersiz kalmasına yol açmış, Türkiye çözüm önerisi olarak 20062010 yıllarını kapsayan Tarım Çerçeve Kanunu ve Tarım Stratejisi oluşturulmuştur. Buna göre
kaynakların etkin kullanımı ilkesi çerçevesinde ekonomik, sosyal, çevresel ve uluslar arası gelişmeler
boyutunu bütün olarak ele alan örgütlü, rekabet gücü yüksek, sürdürülebilir bir tarım sektörünün
oluşturulması temel amaçtır.
Diğer taraftan tarım ürünleri dış ticaretinde uygulanan politikalar açısından bir karşılaştırma yapılırsa;
AB'de iç piyasaya yönelik düzenlemeler yanında üçüncü ülkelerle ticareti düzenleyecek bir dış ticaret
sistemi de oluşturulduğu dikkati çekmektedir. Ürünlere göre farklı şekillerde adlandırılsa da, tüm
ürünlerde üçüncü ülkelerden ithalatta ürünlerin fiyatlarını hedef fiyat seviyesine yükseltmeyi
amaçlayan eşik fiyat sistemi ve buna bağlı vergilendirme sistemi uygulanmaktadır. İhracatta ise,
ürünlerin dünya fiyatlarıyla rekabet edebilmesini sağlamak amacıyla teşvik edici ödemeler
uygulanmaktadır.
Türkiye'de ise, AB’ye benzer bir eşik fiyat sistemi uygulanmamaktadır. Ancak bazı ürünlerin
ithalatında fon kesintisi zaman zaman uygulanmıştır. Diğer taraftan ihracatı teşvik amacıyla ihracat
iadesi uygulanmıştır.
Dönemlere göre tarım politikaları incelendiğinde1963’ten günümüze kadar dokuz adet beş yıllık
kalkınma planı oluşturulduğu görülmektedir. Birinci beş yıllık kalkınma planı 1963 ile 1967 yılları
arasını kapsamaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı’ndan edinilen bilgilere göre, tarım kooperatiflerinin
14 (IBRD, 2003)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 36
kurulması ve yalnızca kooperatif üyelerinin destek almasını sağlayacak bir düzenleme öngörülmüştür.
Kooperatiflerin desteklenmesi de acil görüldüğü durumlarda bütçeden ayrılacak miktarlarla
gerçekleştirilecektir. İkinci kalkınma planında tarımsal desteklemenin geçici çözüm olduğu ve fiyat
harici desteklemenin öne çıkarılmasının gerektiği görüşülmüş, tarımsal üretimde yeni örgütlenme
modellerinin geliştirilmesi için çalışma planı oluşturulmuştur. 1973’te oluşturulan üçünü kalkınma
planı, kendinden önceki kalkınma planlarının yol açtığı sorunlar üzerine yoğunlaşmış ve tarımsal
destekleme politikalarının desteklenen ürünlerde fiyat artışına neden olduğu gerekçesiyle tarımsal
destek fonu kurulması planını içermektedir.
Dördüncü kalkınma planı tarım üreticilerinin desteklenmesi ve eğitilmesine yönelik çalışmaları
kapsamaktadır. Bir diğer deyişle dar ve orta gelir düzeyine sahip üreticilerin desteklenmesi ve
verimliliğin artması adına eğitim desteğinin sağlaması planlanmıştır. Devletin satışı gerçekleşmeyen
üretim fazlasının alımı ve fiyat regülâsyonunun sağlaması gibi dışarıdan müdahalelerden çok, öz
kaynakların geliştirilmesi üzerinde durulmuştur. Tarım Ürünleri Destekleme Kurumu ve Toprak
Mahsulleri Ofisi’nin finansmanının karşılanması için kaynakların verimliliğinin artırılması
amaçlanmaktadır. Beşinci kalkınma planı 1984-89 yılları arasındaki döneme ilişkin yapılan planlama
olup tarımsal fiyat ve gelir istikrarı gibi konular üzerine eğilmiştir. Diğer kalkınma planlarında olduğu
gibi verimliliğin artırılması için alternatif çözüm önerileri ve uygulama planları oluşturulurken, bu beş
yıllık planla ürünlerin sigortalanması yöntemi geliştirilmiştir. Yetiştirilen ürünlerin pazarlanmasını
kolaylaştırmak adına eylem planı oluşturulmuştur. 1973’te yürürlükten kalkan Toprak Reformu’nun
yerine 1984’te Sulama Alanlarındaki Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunu getirilerek
tarımsal üretim hacmini genişletecek yöntemler izlenmiştir. Altıncı kalkınma planı (1990-94) beşini
eylem planının devamı niteliğinde olup ekonomik ve sosyal yapıya uygun politikaların geliştirilmesi
amacına dayanmaktadır.
Yedinci eylem planı “Tarımsal Politikalar ile İlgili Yapısal Değişim Projesi” kapsamında, sekizinci
eylem planı ise “Genel Tarım Politikaları” adı altında verimliliğin artırılması nihai amacına hizmet
eden incelemeler yapılmış ve politikalar belirlenmiştir. 2007- 2013 yılları arasını kapsayan ve
günümüzde uygulanmaya devam eden dokuzuncu kalkınma planı kamu hizmetlerinde kalite ve
etkinliğin artırılması, tarım istihdam seviyesinin yukarılara çekilmesi ve bölgesel gelişimin önemi
konularına değinmektedir. Dokuzuncu kalkınma planı “Uzun vadeli strateji (2001-2023)”
çerçevesinde küresel ölçekte rekabet edilebilirliğin sağlanması, AB’ye uyum sürecinde istikrarlı
büyümeyi sağlamış bir Türkiye vizyonuyla oluşturulmuştur.
Türkiye’nin AB uyum sürecinde tarımsal faaliyetlerin desteklenmesi amacıyla “Ulusal Fon”
oluşturulması ve gerekli harcamaların bu fon tarafından karşılanarak bütçe üzerindeki yükün
azaltılması amaçlanmaktadır. Türkiye’de oluşturulacak destek bütçesinin, AB’ye kaynak teşkil eden
kalemler örnek alınarak düzenlenme yolu izlenmiştir. Oluşturulan destekleme fonunun harcama
şablonu AB ile birebir benzerlik göstermemekte, Türkiye’nin kendi iç dinamikleri gereği tarım
sektörünün ihtiyaç duyduğu harcama kalemlerine ve problemli olduğu alanlara göre
gerçekleşmektedir. AB modelinde destekleme fonu, tarım piyasasına doğrudan müdahale etmek
yerine, çiftçiye piyasa sağlama garantisi vermekte ve bu yapılanma Türkiye’nin de örnek uyguladığı
DGD politikaları çerçevesinde yeniden yapılandırılmaktadır.
Dünya Ticaret Örgütü’ne uyum sağlayabilmek amacıyla oluşturulan tarım politikaları kapsamında,
tarımsal desteklerin serbest ticareti bozan uygulamalarını ortadan kaldırmak amacıyla devlet
tarafından sağlanan desteklerin azaltılması, haksız rekabeti önleyebilmek amacıyla ihracat
teşviklerinin kaldırılması ve gümrük vergilerinin iç pazar dengesinin korunması adına azaltılması yer
almaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 37
Tarımsal üretim politikalarının sürdürülebilir olabilmesi açısından bazı yöntemlerin uygulanması
amaçlanmaktadır. Bu stratejilerden ilki, rekabet ortamının sağlanması tarımsal ürünlerin piyasa
koşullarının uzun vadede sağlıklı bir şekilde sürdürülebilmesini getirmektedir. Bir diğer unsur,
maliyetin düşürülmesi sayesinde tarımsal faaliyetlerin kırsal alanda yaşayan ve kısıtlı bütçelerle üretim
yapmaya çalışan üretici kesimine büyük yarar sağlamakta, kalite ve verimliliği artırıcı bir önlem
olarak önemini korumaktadır. Bir diğer sürdürülebilirlik politikası pazarlama alt yapısının düzeltilmesi
ve koşullarının iyileştirilmesi ile sanayi sektörüne uyumun gerçekleştirilmesidir. Tarımsal üretim
faaliyetlerinin sanayi sektörüne uyumun sağlanması ile verimlilik ve üretim miktarının artışı
amaçlanmaktadır. Üreticilerin gelir seviyesinin iyileştirilmesi, destekleme araçlarının uzun vadede geri
çekilmesi halinde önem kazanacak bir politikadır. Üreticilerin kendi öz kaynakları vasıtasıyla üretimde
belirli bir noktaya ulaşması bu politikanı temelini oluşturmaktadır. Kırsal Kalkınma planları,
üreticilerin üretim ve yaşam koşullarını iyileştirmeyi amaçlamakta, şartların iyileştirilmesi yararını
gütmektedir. Bölgeler arası dengesiz gelişmişlik düzeylerinin ortadan kaldırılması amacıyla yapılan
çalışmalar tarımsal üretimin dar alanlarda sürdürülmesinin önüne geçmek adına uygulanması önem
taşıyan stratejilerdendir. Ayrıca serbest ticaret ortamını bozmayan, haksız rekabet koşullarını
oluşturmayan destekleme araçlarının devamının sağlanması sürdürülebilirlik açısından önemlidir. Öte
yandan kurumsallaşmanın artırılması, tarımsal üretimde istikrarın sağlanması açısından son derece
önem arz etmektedir. Bu kapsamda tarımsal üretime destek verebilecek, danışmanlık hizmetleri
yürütebilecek, kar amacı gütmeyen “Tarımsal Üretici Birlikleri” nin kurulması sürdürülebilir tarım
politikalarının temelini oluşturmaktadır.
Türkiye’deki tarımsal faaliyetleri destekleme araçları arasında yer alan Kırsal Kalkınma Destekleri,
Ürün Sigortası ödemeleri, Doğrudan Gelir Desteği (DGD) ödemeleri, fark ödemeleri ve Çevre Amaçlı
Tarımsal Alanların Korunması Programı Destekleri (ÇATAK) önemli rol oynamakta, tarımsal
üretimin iyileştirilmesi amacına hizmet eden desteklemeler yürütmektedirler.
10.6. Tarımsal Üretim Girdileri ve Girdi Destekleri
Tarımsal üretimin yapılabilmesi için kullanılan hammadde ve insan gücünün yanı sıra bazı araçlar
önem kazanmaktadır. Tohum üretimi, ekimi, sulama, biçimi, sürülmesi, pazara sunulması vb. gibi
süreçler sırasında devreye giren tüm araçlar bu başlıkta kapsanmaktadır. Sulama suyu, tohum, gübre,
ilaçlar, kredi, tarım alet ve makineleri gibi araçlar tarımsal üretimin gerçekleşebilmesinde olmazsa
olmazlar arasında yer almaktadır.
Sulama suyu, 1/3’ü ekilebilir alan olan Türkiye toprakları için iklimsel koşullar ve yağış oranları
dışında manüel olarak taşınması gereken bir araçtır. Tarımsal arazilerin sulanması yer altı suları,
akarsular, baraj suları gibi kaynaklar tarafından karşılanmaktadır. Türkiye’de sulama faaliyetleri
Devlet Su işleri tarafınca yürütülmektedir. DSİ verilerine göre, sulama ihtiyacının % 95.93’ü yüzey
sulama şeklinde, geri kalan % 3.38 oranı yağmur suları ve % 1 oranında damlama yöntemi ile çözüme
ulaştırılmaktadır.
Tohum, tarımsal üretimin en önemli üretim ara yapısı ve temel taşıdır. Tohumlukların üretimi kamu ve
serbest piyasa ekonomisine geçiş ile birlikte özel sektör tarafından yürütülen bir rekabet alanıdır. Özel
kuruluşların tohumluk üretimine başlaması ile birlikte yüksek verimli tohumluk yetişmeye başlamıştır.
Kazanç maksimizasyonu amacı ile birim alandan elde edilebilecek ürünün artırılması hedefi bilimsel
çalışmalara da yön vermiştir. Tohumluk üreten kamu kuruluşları ağırlıklı olarak hububat tohumlukları
üretimine yönelirken, özel sektöre bağlı üretim malları geliri yüksek ürünlerin tohumluklardan
oluşmaktadır. Tohumluk üretimini koordine eden kamu kuruluşları Toprak Mahsulleri Ofisi Genel
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 38
Müdürlüğü ve Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği’dir. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT)
verilerine göre, tekniğine uygun şekilde üretilen sertifikalı tohumlukların, geleneksel yöntemlerle veya
yanlış tekniklerle üretilenlere göre %25 daha verimli oldukları ortaya koymaktadır.
Doğal gübre üretimi, yeni tekniklerin geliştirilmesi ile yapay gübreleme artış göstermiş, doğal afetler
sonucu Türkiye’nin en önemli gübre merkezinin çalışamaz duruma gelmesi gibi nedenlerle sıklıkla
kesintiye uğramış ve fiyat dalgalanmasına maruz kalmıştır. Bir diğer ifade ile gübre, serbest piyasa
ekonomisine uyum süreci ile ekonomik krizlerden oldukça etkilenmiştir. Ayrıca yapay gübrelemenin
önem kazanması ile kimyasal hammadde gereksinimlerinin ithal edilmesi zorunluluğu doğmuş ve
gübre üretimi fiyat dalgalanmalarından oldukça etkilenmiştir.
Türkiye’de tarım kredisi organize ve organize olmayan kaynaklar tarafına sağlanmaktadır. T.C. Ziraat
Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri tarafından sağlanan krediler organize kaynakları oluşturmakta,
şahıslara ait kaynaklar ise organize olmayan kaynaklara örnek gösterilmektedir.
Tablo 6. T.C Ziraat Bankası Tarım Kredisi Çeşitleri ve İndirim Oranları
KREDİ KONULARI
Tarımsal Sulama
Kontrollü Örtü Altı Tarım
İyi Tarım Uygulamaları
Organik Tarım Su Ürünleri
Sertifikalı Tohum, Fidan Yurt İçi
Üretimi/Kullanımı
Standart Fidan Yurt İçi
Üretimi/Kullanımı
Tarımsal Mekanizasyon
İndirim Oranı (%)
100
50
50
50
Kredi Üst Limit
1.500.000
7.500.000
3.000.000
3.000.000
50
1.500.000
50
1.500.000
50
Kaynak: 2011 Resmi Gazete15
5.000.000
Tarım aletleri ve makineleri tarımsal araçlar içerisinde maliyeti en yüksek teçhizatlardır. Bu araçların
temin edilmesi ile tarımsal üretim maliyeti düştüğünden sanayinin gelişmesi ile kullanımı yararlı hale
gelmiştir. Bunun yanı sıra makine kullanımı tarımsal üretim kalitesi ve verimliliğini artırdığından
tercih sebebidir. Modern tarım uygulamalarının en önemli aracı olan tarımsal alet ve makineler iş gücü
verimine de katkıda bulunmaktadır. Sanayi sektörünün gelişmesi ve tarımın endüstrileşmesi ile
genişleyen ekim alanlarına geleneksel yöntem ve aletlerle müdahalede bulunmak zorlaştığından bu
araçların kullanımı yaygınlaşmıştır. Traktör, pulluk ve kültivatör tarımsal makinelerin başlıcalarıdır.
10.7. Tarım İşletmelerinin Amacı ve Yapısı
Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Tarım Reformu Genel Müdürlüğü “Türkiye Tarım İşletmelerinin Genel
Durumu ve Yeter Gelirli İşletme Büyüklüğünün Tespiti 2010” raporuna göre, tarımsal işletmelerin
büyüklüğü tarımsal üretim olanaklarının ve buna bağlı tarımsal gelirlerin artırılmasını doğrudan
etkilemektedir. Tarım işletmelerinin 16 Bu kapsamda faaliyet gösteren Türkiye Tarım İşletmeleri Genel
Müdürlüğü’nün (TİGEM) amacı “Tarım ve tarıma dayalı sanayi için tohumluk, damızlık ve
hammadde üretmek, gen kaynaklarını korumaktır” olarak yer almaktadır.17
15 (03.01.2011 tarihli Resmi Gazete, T.C Ziraat Bankası A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince
Tarımsal Üretime Dair Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi Kullandırılmasına İlişkin Karar.)
16 (Tarım ve Köy İşleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Tarım İşletmelerinin Genel Durumu ve Yeterli
Gelirli İşletme Büyüklüğünün Tespiti Raporu, 2010)
17 (Türkiye Tarım İşletmeleri Gene Müdürlüğü (TİGEM) http://www.tigem.gov.tr)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 39
Şekil 6. İşletme Büyüklüğüne Göre İşletme ve İşletmenin Tasarrufundaki Arazi
Türkiye’de var olan tarım işletmelerinin çoğunlukla özel mülkiyete dayandığı ve aile işletmeleri
şeklinde yapılandığı gözlemlenmektedir. İşlenebilen arazilerin genişlemesi ile işletme sayılarındaki
artış arasında doğrusal bir bağıntı vardır. Arazilerin kullanım şekli bölge özelliklerinin yapılarına göre
değişiklik göstermektedir. Tarım işletmelerinde geleneksel yöntemler ile faaliyetler sürdürülmekte ve
işletme sahibinin eğitim süresi ortalama 5 yıl sürmektedir. Tarım işletmelerinin sermaye yapıları
dikkate alındığında, diğer işletmelere oranla daha az sermaye ile etkinliklerini sürdürmektedir.
Gelişmiş ülkelerde tarım işletmelerinin toplam sermaye içindeki oranı Türkiye’ye oranla çok daha
yüksektir. Tarım işletmelerinin çoğu finansal sıkıntılar dolayısıyla kredi kullanabilecek durumda
olmayıp ayrıca yabancı sermaye ile ortaklık kurabilecek mali güce sahip değildir.
10.8. Tarım İşletmelerinin Büyüklüğü
Tarımsal üretimin gerçekleştirilmesinde tarımsal işletmeler ekonomik bir birim olarak görevlerini
sürdürmektedir. Tarımsal işletmelerin hacminin büyüklüğü, bunun yanı sıra bu işletmelerde kullanılan
tarım tekniklerinin gelişmişliği ve üretim kaynaklarının kullanımı gibi etmenler, çiftçinin gelirinin
artırılmasında önemli rol oynamaktadır. Tarım işletmelerinin sınıflandırılmasında, tarımsal
işletmelerin genişliği ve toprak genişliği önemli ölçütler olarak belirlenmiştir. Toprak genişliği temel
alındığında ülkemizde faaliyet gösteren tarım işletmelerinin küçük ölçekte olduğu sonucuna
varılmaktadır. Tarımsal işletme sayılarındaki azalma, işletme büyüklüğünün artması ile ilintilidir.
Ülkemizde 1991 yılında yapılan Genel Tarım Sayımı Sonuçlarına göre, Türkiye’de bulunan tarımsal
işletme sayısı 3.966.822 iken, 2001 sayımlarında bu sayı 3.022.127’ye inmiş, 5,9 hektar olan işletme
büyüklüğü, 2001yılı itibariyle 6,1’e yükselmiştir. Gelişmiş ülkelerde işletme sayıları azalırken, işletme
büyüklükleri artış göstermektedir.
10.9. Türkiye’de Tarım Sektörünün Sorunları
Türkiye’de tarım sektöründeki yapısal sorunlar, üretim faktörlerinden kaynaklanmaktadır. Bu faktörler
arasında, tarımsal işgücünün niceliksel potansiyeline rağmen, tarım alanında çalışanların eğitim
seviyelerinin düşük olması yer almaktadır. Öte yandan, tarım sektörüne yapılan yatırımlar oldukça
yetersiz kalmakta, modern tarım teknolojileri, sektöre yapılan yatırımların ve sermayenin kısıtlı olması
sebebiyle takip edilememekte ve verimlilik istenen seviyelere ulaşamamaktadır. Türkiye’de tarım
yapılabilir alanların miktarı açısından tarımsal üretimin mevcut durumdan çok daha yüksek
seviyelerde olması beklenirken, işletme büyüklüğü faktörü nedeniyle doğal verimlilik düşüktür.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 40
Üretim, talep miktarına göre belirlenen bir arz şeklidir ve üretim miktarının artması için talebin bu
oranda bir artış göstermesi gereklidir. Talebin artış göstermesi için ise, üretilen ürünün pazarlama
olanaklarının genişletilmesi ve altyapı olanaklarının geliştirilmesi gereklidir. Arz, talep dengesinde
belirlenen ürün fiyatı bütün üretim faktörlerini karşılayabilir ve tarımsal üretimden elde edilen değerler
diğer sektörlerle rekabet edebilir konumda olmalıdır. Türkiye’de tarımsal üretim, sektörel ihtiyaçlarını
belirlenen fiyatlar üzerinden zorlukla karşıladığından, piyasa içinde yeterli paya sahip olamamakta,
diğer sektörlerle kıyaslandığında yetersiz kalmaktadır. Tarımsal pazarlamada istenen rekabetçi
piyasaların oluşturulması için iç ve dış faktörlerin analiz edilmesi, piyasanın canlandırılması amacıyla
tarımsal üretim önceliklerinin belirlenmesi gerekmektedir. Tarım sektörünün yeterince
kurumsallaşmamış olması istikrarlı ve işleyen bir piyasa yapısının oluşmasını engellemektedir.
Tarımsal ürünlerin piyasa mekanizması içerisinde istenen konuma ulaşabilmesi kurumsal alt yapının;
tarımsal finans, tarımsal araştırma ve mülkiyet hakkı unsurlarının tarım sektörü yapılanması içerisinde
işler hale getirilmesi gerekmektedir.
Türkiye tarım sektörü verileri dikkate alındığında, fiziksel koşulların yetersiz olması sorunu baş
göstermektedir. Bu nedenle, bütüncül tarım politikalarının sulama gibi son derece önem arz eden
fiziksel koşulların iyileştirilmesine eğilmesi gerekmektedir.
Türk tarımının içinde bulunduğu yapısal sorunların kaynağı, tarımsal yapı ve izlenen politikalardan
ileri gelmektedir. Tarımsal yapıdan kaynaklanan sorunlar incelendiğinde, öncelikle tarım
işletmelerinin küçük olması sorunu göze çarpmaktadır. Öte yandan, küçük işletmelerde tarımsal
üretimin yalnızca ihtiyaç miktarıyla sınırlandırılması, kullanım fazlası üretimin yaygın olmaması
nedeniyle sermaye birikimini engellemekte, tarımsal ürünlerin pazar imkanlarını sınırlandırmaktadır.
Bu üretim şekli, tarım arazi kullanımının öz mülkiyete dayanmasından ileri gelmekte, bu nedenle
tarımsal üretimde optimum verim elde edilememektedir.18
Türkiye’deki tarım sektörünün bir diğer sorunu ise, modern teknolojilerin kullanımının
yaygınlaştırılamamasıdır. Bunun sonucunda üretim istenen seviyelere ulaşamamakta, verimli ve
kaliteli ürün elde edilmesi zorlaşmaktadır. Tarıma yapılan yatırımların geri dönüşü uzun vadede
gerçekleştiğinden, teknoloji kullanımı dar olan alanlarda tarımsal üretim, belirsizliklere açık ve risk
faktörü içermektedir.
Tarımsal emek gücünün iyi eğitilmiş ve sektörel bilgiye sahip olmaması, gelişen teknolojinin sermaye
yetersizlikleri dolayısıyla izlenememesi tarımda verimin etkilenmesine, üretilen ürünlerin pazarlama
kanallarına aktarılmadan önemli bir kısmının tarlada kalmasına yol açmaktadır. Üretim ve pazarlama
aşamalarında yaşanan bu zorlukların yanı sıra, üretilen ürünlerin saklanması, depolanması ve
taşınması gibi sistemlerin gelişmemiş olması, tarımda yaşanan bu türden zorluklar, Türk tarımsal
yapısından kaynaklanmaktadır.
Tarıma bütçeden ayrılan payın ve destekleme miktarlarının yıllar içerisinde dalgalı bir yol çizmesi ve
ödeneklerin yetersiz olması tarımsal politikaların etkinliğini azaltmaktadır. Destekleme politikaları ile
oluşturulan fonların ihtiyaç duyulan alanlara aktarımının sağlanamaması, çeşitli sübvansiyonların,
desteklemeye ihtiyaç duymayan büyük işletmeler tarafından kullanılması, küçük işletmecileri piyasada
varlığını sürdüremez hale getirmektedir.19
Türk tarımının karşılaştığı dıştan kaynaklanan sorunlar arasında, ülkelerin oluşturduğu tarımsal
destekleme politikaları sebebiyle oluşan fiyat farklılıkları, Türkiye’de üretilen tarım ürünlerinin
18 (Bayraç, Yenilmez, Tarım Sektörünün Yapısal Analizi ve AB Ortak Tarım Politikası, 29.)
19 (Eraktan, 2001, 97.)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 41
uluslararası pazarda rekabet edebilirliğini zorlaştırmaktadır. Yalnızca ürün fiyatlarındaki farklılıklar
değil, ticaret miktarları üzerindeki kotalar ve anlaşma yükümlülüklerinin getirdiği kısıtlamalar da
tarım etkinliğini etkilemektedir.
Şekil 7. Başlıca Tarımsal Ürünlerin Konumlanma Haritası
Kaynak: Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü
Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı tarafından gerçekleştirilen Türkiye tarım sektörü
GZFT analizine göre ortaya konulan sonuçlar ise şu şekildedir:
Güçlü Noktalar:






Tarımsal üretim için uygun ekolojik koşullar ve iklim
Tarım sektöründeki yatırımlar için sağlanan devlet destekleri
Aralık 2009 verilerine göre 73 milyon olan nüfus sebebiyle Türkiye’nin bölgede artan önemi
Türkiye’nin tarımsal üretimde komşularına göre daha gelişmiş olmasının önemli ihracat
fırsatları sunması
Orta Doğulu ve diğer yatırımcılar tarafından Türk tarımına son zamanlarda artan oranda ilgi
gösterilmesi
İlerleyen otomasyona bağlı olarak üretim verimliliğinde görülen artış
Zayıf Noktalar:




Yüksek derecede devlet sübvansiyonuna bağlı olan ve çok fazla parçalanmış yapıda olan
küçük işletmelerin ağırlıkta olması
AB uyum süreci halen devam etmekte olduğundan, Türkiye’nin AB ülkelerine canlı hayvan
ihracatındaki sorunların çözülememiş olması
Üretimdeki verimliliği artıracak olan makineli tarımın küçük çaplı çiftlikler için yüksek
maliyet yaratması
Yem üreticilerini (örn; mısır) doğru orantılı etkileyen yem fiyatlarındaki artışın hayvancılık
sektörünü ters oranda etkilemesi
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 42
Fırsatlar:




Türkiye’nin stratejik coğrafi konumu ticaret için çok önemli fırsatlar sunmaktadır
Türkiye’nin olası AB üyeliği çok önemli ihracat fırsatları sunmaktadır
Rekabetçi işçilik ücretleri
Sağlık konusunda artan bilince bağlı olarak organik tarımda görülen artış
Tehditler:
 Kuraklık ve sel gibi hava koşulları tarımsal üretim için tehdit oluşturmaktadır
 Değişken yem fiyatları
 Tarımsal sübvansiyonların kısılması için devlete yapılan baskı
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 43
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 44
11.
ÇANAKKALE’NİN GENEL DURUMU
11.1. Çanakkale İli
Çanakkale Biga Yarımadası ve Gelibolu Yarımadası üzerine kurulmuştur. Biga’nın önemi Osmanlı
Dönemi idari sisteminde Sancak olmasından ileri gelmektedir. I. Dünya Savaşı sonrası bölgenin adı
Çanakkale olarak değiştirilmiş ve merkezi burası olmuştur. Çanakkale’nin demografik yapısı
incelendiğinde nüfusun 490.397 olduğu ilde, Çanakkale’ye bağlı 568 köy, Ayvacık, Bayramiç, Biga,
Bozcaada, Çan, Eceabat, Ezine, Gelibolu, Gökçeada, Lapseki, Merkez ve Yenice olmak üzere 12 ilçe
belediyesi bulunmaktadır. Merkez ilçeden sonra Çanakkale’nin en büyük ilçesi Biga, en küçük ilçesi
ise Bozcaada’dır. Adaların nüfus yoğunluğu turizm dönemlerinin açılması ile yoğunlaşmaktadır.
Toplam nüfusun yaklaşık %52’si kentlerde yaşamakta, geri kalan kesim ise kırsal yerleşim
kesimlerinde ikamet etmektedir. Yıl bazında yaklaşık %10,34 ile yoğun nüfus artış oranına sahip bir
ilimizdir.
11.2. Çanakkale’nin Coğrafi Yapısı
Çanakkale ili, Marmara Bölgesi’nin sınırları içerisinde, 25o 40’- 27o 30’ doğu boylamları ve 39o 27’40o 45’ kuzey enlemleri arasında 9.887 km2’lik bir alan üzerinde yer almaktadır. İl toprakları Asya
(Anadolu) ve Avrupa (Trakya) kıtalarını kapsayan bir alana yayılmış olup Çanakkale Boğazı ile ikiye
bölünmüştür. Çanakkale ili Trakya yöresinde yer alan İstanbul’dan sonra en büyük ildir. Türkiye’nin
en batıdaki noktası olan Gökçeada’daki İnci Burnu ile Anadolu’nun en batı noktası olan Baba Burnu
arasında konumlanmıştır. Ege Denizi’nde bulunan Gökçeada, Bozcaada ve Tavşan Adası gibi
Türkiye’nin en büyük adaları da Çanakkale iline bağlıdır. Çanakkale ilinin yüzölçümü 9.773 km2 olup
kıyı uzunluğu 671 kilometredir. İl toprakları Gelibolu Yarımadası’nda Koru Dağı, Saros Körfezi, Ege
Denizi ile çevrili olup kuzeyden Marmara Denizi, doğudan Koz Dağları ve uzantıları arasında yer
almaktadır.
Çanakkale ilinin dağlık alanları toplam yüzölçümünün %40’ını kapsamakta, dağlık alan ve tepelerin
vadilerle parçalanması nedeniyle il engebeli bir yapıya sahip olmaktadır. İlin güneyinde yer alan Kaz
Dağı, Balıkesir il sınırında olup 1.765 metre yüksekliği ile Çanakkale’nin en yüksek alanını
oluşturmaktadır. Bunu, 1.111 metre yükseklikle Katran Dağı takip etmektedir. Ağı Dağı (489 m.),
Karadağ (749 m.), Dededağ (862 m.), Kayalıdağ (871 m.) ve Koru Dağı (725 m.) ilin diğer önemli
dağları arasında yer almaktadır.
İl topraklarının %41,2’sini alçak ve yüksek platolar, %14,8’i ovalar oluşturmaktadır. Çanakkale’de
ovalar genellikle akarsu ağızlarındaki geniş tabanlı vadilerde yer almaktadır. Anadolu yakasında yer
alan ovalar; Ezine, Bayramiç, Umurbey, Ayvacık (Tuzla), Yenice (Agonya) Ovaları ile Karabiga ve
Biga Ovaları olup Gelibolu Yarımadası’nda ise Kavak, Kilye, Yalova ve Cumali Ovaları
bulunmaktadır. Bu ovalar, Kavak, Kara Menderes, Tuzla, Burgaz, Gönen Çayları ve Sarıçay, ayrıca
Bayramiç Deresi tarafından sulanmaktadır. Çanakkale’de düzenli yağış rejimi olmadığından akarsu,
dere ve çaylar tarımsal sulama ve ulaşım yönünden kullanıma elverişli değildir. Çanakkale ilinin
akarsu yapısı incelenirse düzenli yağış olmaması nedeniyle debinin düşük olması, sonbahar yağmurları
ve Nisan, Mayıs aylarında karların erimesi sonucu yükselmeler haricinde su seviyesinin düşük olması
nedeniyle tarımsal sulama yapılabilmesi için elverişsiz olduğu görülmektedir.
Çanakkale ilinin iklim özellikleri incelenirse, Gelibolu Yarımadası, adalar ve deniz kıyısındaki alanlar
benzer iklim özelliklerine sahipken, iç kesimlerde özellikle deniz seviyesinden yüksek alanlarda iklim
farklılaşmaları görülmektedir. Bu farklılaşmalar, iç kesimlerde karlı gün sayısının fazla olması ve
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 45
sıcaklıkların düşük olması şeklinde yansırken, sıcaklık farkı kıyı kesimlerinden iç kesimlere gittikçe
artmaktadır. Çanakkale iklim özelliklerine göre geçişlerin yaşandığı bir coğrafyadır. Bir diğer deyişle,
Karadeniz, Akdeniz ve Marmara iklim özelliklerini yer yer taşımaktadır. Küçükkuyu ve Ayvacık
çevresi Akdeniz iklimi özelliklerini taşırken, Biga çevresi Karadeniz iklim koşullarından
etkilenmektedir. Bölgede en düşük sıcaklık şubat aylarında ortalama -4,2oC iken, ağustos aylarında
sıcaklık +35,8oC’ye ulaşmaktadır.
Çanakkale ilinin yıllık ortalama nem oranı %72,6 olarak belirlenmiştir. Çanakkale’de %48,5 oranında
rüzgârlı hava hâkimdir ve bölge yoğun olarak poyraz, yıldız, lodos ve kıble rüzgârlarının etkisi
altındadır. Yıllık ortalama yağış miktarı 662,8 m3 ila 854,9 m3 arasında değişmekte, Çanakkale ilinin
yağış eğilimi incelendiğinde, yaz aylarında yağışların azaldığı, en fazla yağışın ise Aralık, Ocak, Şubat
ayları arasında düştüğü görülmektedir.
İlin Çanakkale Boğazı’nda yaklaşık 670 kilometrelik kıyı şeridinde bulunması, yöreye özgü körfezler
ile Ege ve Marmara Denizi’ne kıyısı bulunması iklim çeşitleri ve biyolojik çeşitlilik sağlamaktadır.
Ayrıca kıyı bölgelerdeki yerleşim alanlarının, iç kesimlerdeki yüksek bölgelere oranla daha ılık olması
kıyı şeridi özelliklerinin iklime etkilerini ortaya koymaktadır. İlin Marmara ve Ege denizlerine
kıyısının bulunması kıyı bölgelerde yer alan Lapseki, Gelibolu, Kilitbahir, Dalyan ilçeleri ve birçok
sahil köyünde balıkçılık faaliyetlerine önem kazandırmaktadır.
11.3. Çanakkale’de Ekonomik Yapı
İl ekonomisinde tarım en önemli faaliyet olmakla beraber son yıllarda tarıma dayalı sanayi kolları
gelişme göstermekte ve buna bağlı olarak ekonomide sanayinin payı artmaktadır. TÜİK’in 2001 yılı
verilerine göre Çanakkale Gayri Safi Milli Hasılası’ndan; tarım %24,7, sanayi %23,5, ticaret %17,
ulaştırma ve haberleşme %17,2, devlet hizmetleri %5, inşaat %4,4 ve diğer sektörler %8,2 oranında
pay almaktadır.
TÜİK tarafından açıklanan 2010 yılı işsizlik verilerine göre Çanakkale’de işsizlik oranı %7’dir. En
düşük işsizlik oranları sıralamasına göre il tüm iller arasında 15. sırada yer almakta olup Marmara
Bölgesi’nde ise en düşük işsizlik oranına sahiptir.
Devlet İstatistik Enstitüsü verileriyle 2001 yılı cari fiyatlarla Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla cari
fiyatlarla iller sıralamasında Çanakkale 2.335 $ ile 19. sıradadır.
Kalkınma Bakanlığı tarafından 2003 yılında yapılan “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik
Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” sonuçlarına göre Çanakkale, gelişmişlik sıralamasında 24. sırada
yer almakta olup “İlçelerin Sosyo-Ekonomik gelişmişlik Sıralaması” sonuçlarına göre Bayramiç ve
Yenice ilçeleri eksi endeks değeri alan ilçeler arasında yer almıştır.
11.4. Çanakkale’de Tarımsal Yapı
Çanakkale’deki temel ekonomik faaliyetler ve sürdürülmekte olan sanayi yapısı tarıma dayalıdır.
TÜİK verilerine göre, Çanakkale halkının %70’i geçimini tarımsal üretimden sağlamaktadır. İlin en
önemli tarımsal ürünleri; buğday, ayçiçeği, domates, bakla ve elmadır.
Bölgede konvansiyonel tarım üreticiliğinde Rumların yerleşiminin yoğun olduğu bölgelerde
zeytincilik ve bağcılık öne çıkarken, 1950’li yıllarda bu bölgelere Türklerin göç etmesi ile birlikte bu
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 46
faaliyetler durma noktasına gelmiştir. Çanakkale’nin zeytincilikte öne çıkan bölgeleri il merkezi ile
Balıkesir sınırı arasında yer alan Ege kıyılarıdır.
Tablo 7. Çanakkale İli Toprak Dağılımı
Toprak Varlığı ve Dağılımı
İşlenebilir Arazi
Çayır –Mera Arazisi
Ormanlık ve Fundalık Arazi
Yerleşim Alanları, Tarıma Elverişsiz
Arazi ve Diğer
Alanı (Hektar)
330.337
22.065
533.936
Payı (%)
33,25
2,24
53,75
106.962
10,76
Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Çanakkale ilinde 330.337 hektar olan tarım arazisinin % 34’lük kısmını kaplayan 111.047 hektarı
sulanabilmektedir. Çanakkale’de sulu tarım alanlarının %90’ında damla ve yağmurlama sulama
sistemleri kullanılmakta olup toplam sulanabilir alanın %66,3’ünü oluşturan 73.643 hektarı
sulanmakta, bunun dışında kalan 37.404 hektar ise kuru şartlarda kullanılmaktadır.
2010 TÜİK Bölgesel İstatistiklerine göre, Çanakkale’de işlenen tarım arazisi toplam 230.061hektardır.
İlin aynı yıl bitkisel üretim değeri 1.739.453 bin TL, hayvansal ürün değeri 502.202 bin TL ve canlı
hayvan değeri 875.324 bin TL’lik hacme sahiptir.
Çanakkale ilinin tarımsal yapısı ve bitkisel üretim değerleri incelendiğinde, toplam pazarlanan bitkisel
üretim değerinin %40,17’sinin meyvelerden, %34,76’sının sebzelerden, %25,07’sinin ise tarla
ürünlerinden oluştuğu görülmektedir.
Toplam pazarlanan bitkisel üretim içinde en yüksek paya sahip olan meyvelerin dağılımı
incelendiğinde, taş çekirdekli meyvelerin %65,08’lik paya sahip olduğu, bu kategoride yer alan
zeytinin 91.642 tonluk üretim, 48.429.223 milyon TL’lik değer ve %73’lük pay ile ilk sırada yer aldığı
görülmektedir. Meyveler içinde %18,42’lik paya sahip olan yumuşak çekirdekliler kategorisinde elma
(71.357 ton üretim, 17.353.951 milyon TL değer ve %89 pay) ile %12,04’lük paya sahip üzümsü
meyvelerden üzüm (43.708 ton üretim, 12.171.279 milyon TL değer ve %96 pay) ilk sıraları
almaktadır.
Tablo 8. Çanakkale’de Tarım Ürünleri Değerleri
İLÇELER
Merkez
Ayvacık
Bayramiç
Biga
Bada
Çan
Eceabat
Ezine
Gelibolu
Gada
Lapseki
Yenice
İl Toplamı
Tarla Ürünleri
Diğer Meyve
Sebze Üretim Zeytin Üretim Bağ Üretim
Üretim
Üretim
Değerleri (TL) Değerleri (TL) Değerleri (TL)
Değerleri (TL)
Değerleri (TL)
32.286.940
30.605.100
5.142.000
1.191.200
18.475.200
8.157.200
14.020.250
35.943.000
364.000
4.818.200
23.171.640
19.402.700
14.463.000
2.278.500
68.916.300
154.903.680
53.156.600
432.500
272.000
6.053.650
73.920
105.240
619.000
6.400.000
55.000
26.553.640
5.745.860
0
325.600
2.264.000
21.283.890
7.266.860
6.935.000
744.000
1.862.850
21.126.960
21.747.500
20.080.000
720.000
1.228.500
76.632.130
17.728.100
2.577.000
2.793.500
4.134.200
1.762.700
1.243.220
1.674.500
220.000
773.750
13.679.530
11.402.150
1.090.000
1.000.000
49.293.500
23.175.230
23.031.800
0
86.100
2.769.700
420.807.460
205.455.380
88.956.000
16.394.900
160.644850
Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 47
Görüldüğü gibi tarla üretim değeri sebze, zeytin, bağ ve diğer üretim değerlerine oranla en büyük paya
sahiptir. Biga ilçesi değerlerine bakıldığında ilçenin üretim değerleri, toplamı itibariyle fark
yaratmaktadır.
Toplam pazarlanan bitkisel üretim içinde %34,76’lık paya sahip olan sebzelerin %93,31’ini meyvesi
yenen sebzeler oluşturmaktadır. 360.148 tonluk üretimi ve 45.396.981 milyon TL’lik değeri ile
domates, meyvesi yenen sebzeler içinde %70’lik paya sahiptir.
Tarla ürünlerinin %62,80’ini oluşturan tahıllar içinde 382.134 tonluk üretim, 23.316.131 milyon
TL’lik değer ile buğday %74’lük paya sahiptir. Tarla ürünlerinin %15,32’sini oluşturan yağlı tohumlar
içinde ayçiçeği 7.117.451 milyon TL’lik değer ile %92 paya, %11,95’ini oluşturan endüstriyel
bitkilerden 3.271.522 milyon TL’lik değer ile tütün %54 paya ve 2.289.822 milyon TL’lik değer ile
pamuk %38’lik paya sahiptir.
Çanakkale’de organik yöntemlerle üretim yapan tarım işletmeleri bulunmaktadır. İlde başta zeytin
olmak üzere organik biber ve organik salça üretimi son yıllarda artış göstermektedir. 20Tüketici
bilincinin gelişmesi ve sağlıklı ürünlerle ilgili duyarlılık organik ürünlere olan ilgi ve talebi
arttırmaktadır.
Tablo 9. Çanakkale İli Bitkisel Üretim Verileri
Çanakkale
Türkiye
Çiftçi Sayısı
337
9.384
Ekilen alan (hektar)
1.924
141.752
Üretim (ton)
6.676
415.380
Kaynak: TÜİK
TR22 Bölgesi’nde bulunan Çanakkale ilinde 2008 yılında bitkisel üretim değeri 1.204.712.000 TL ve
aldığı bölge payı %41’dir. Bölgenin üretim değeri ise, Türkiye toplam üretiminin %4,5’lik kısmını
oluşturmuştur.
Tablo 10. Tarım Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletme Sayıları
Arazi Büyüklüğü
0-1
1-2
2-5
5-10
10-20
20’den büyük
Toplam
İşletme Sayısı
6.709
4.867
22.078
11.191
4.899
976
50.720
%
13,2
9,6
44
22,1
9,7
1,4
100
Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
İlde tarımın önemli bir geçim kaynağı olması nedeniyle tarımsal alet ve makineler önem
kazanmaktadır.
20c (TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Master Planı, 2007 )
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 48
Tablo 11. Çanakkale’de Kullanılan Tarımsal Alet ve Makine Verileri
Alet ve Makine
Pulluk
Ekim Makinesi
Gübre Dağıtma Makinesi
Seyyar Süt Sağım Makinesi
Su Pompası
Sabit Süt Sağım Tesisi
Biçer - döver
Traktör
Adet
31.114
7.000
9.000
10.577
18.196
31
244
22.174
Kaynak: TÜİK
İl tarımının bir diğer alt kolu hayvancılık kırsal kesim için lokomotif sektörlerin başında gelmektedir.
Tarımsal işletmelerin rekabet gücünün artması için kaliteli hayvansal ürünlerin hijyenik ortamda
üretimi ve işletmelerin kapasite artışına ihtiyaç bulunmaktadır. Çanakkale ilinde entegre modern
işletmelerin yanında, köylerde geleneksel yöntemlerle ve kısıtlı imkanlarla üretim yapan işletmeler de
bulunmaktadır.
Tablo 12. Çanakkale’de Üretilen Bazı Hayvansal Ürünlerin Dağılımı
Et (ton)
Süt (ton)
Yün Yapağı (ton)
Bal (ton)
Yumurta (adet)
Deri
5676
407.029
547
841
35.163.338
387
Kaynak: TÜİK
Hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı ilde bu durumun çevreye olumsuz etkileri olmaması için dikkat
gösterilmesi gerekmektedir.
Marmara ve Ege denizine kıyıları bulunan Çanakkale’de su ürünleri üretimi mevcuttur. Alabalık,
çapak, kaya balığı, kefal, kızılkanat, sazan, siraz, turna, kerevitilde avlanmakta olup, en çok avlanan
tatlı su balığı ise sazandır.
Tablo 13. Çanakkale Su Ürünleri Üretimi
Ürün
Balık (deniz)
Balık (tatlı su)
Kültür Balıkçılığı
Diğer deniz ürünleri
Ton
10.505
313
385
1.409
Kaynak: Çanakkale İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı verilerine göre toplam sanayi işletmesi içerisinde %0,5’lik bir
oran ile sanayisi orta gelişmiş illerden birisi olan Çanakkale ilinde sanayi siciline kayıtlı sanayi
işletmesi sayısı 325’tir. Çanakkale ilinde bulunan sanayi işletmelerinin sektörel dağılımına
bakıldığında, %44’lük bir oran ile gıda ürünleri imalatının ilk sırada olduğu görülmektedir. Sanayide
çalışanların%18’i ise gıda ürünleri imalatı sektöründe istihdam edilmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 49
TÜİK 2011 verilerine göre Çanakkale ilinin 240.376.235 TL olan yıllık ihracat rakamından tarım
ürünleri ihracatı 49.742.408 TL pay almıştır. İlin 260.047.710 TL olan ithalat toplamında tarım
ürünleri ithalatının payı ise 16.820.198 TL’dir.
Tablo 14. Çanakkale İli 2011 Yılı Tarımsal Ürün Dış Ticareti
Fasıl adı
Canlı hayvanlar
Etler ve yenilen sakatat
Balıklar, kabuklu hayvanlar,
yumuşakçalar, diğer omurgasızlar
Süt ve süt mamulleri, kuş ve kümes
hayvan yumurtaları, bal vb.
Tarifenin başka yerinde yer almayan
hayvansal müstahzarlar
Canlı bitkiler ve çiçekçilik müstahzarları
Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular
Yenilen meyveler, kabuklu yemişler,
turunçgil ve kavun kabuğu
Hububat
Hayvansal ve bitkisel yağlar ve bunların
müstahzarları
Et, balık, kabuklu hayvan, yumuşakça vb
hayvansal müstahzarlar
Şeker ve şeker mamulleri
Esasını hububat, un, nişasta, süt teşkil
eden müstahzarlar
Sebze, meyve, bitki parçaları, sert kabuklu
yemiş konserveleri
Yenilen çeşitli gıda müstahzarları
Toplam
İhracat TL
-
İthalat TL
3.967.724
1.081.575
11.614.167
9.994.409
189.006
-
75.838
5.101
17.574.607
165.590
1.298.132
6.739.001
-
-
296.005
158.946
-
11.563.048
-
231.967
-
2.665
-
1.593.163
-
49.742.408
11.662
16.820.198
Kaynak: TÜİK
11.5. Çanakkale İli İçin Son 10 Yıl İçerisinde Sağlanan Tarımsal Destekler












“Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli” başlatıldı (2010).
Devlet destekli tarım sigortası uygulamaları başlatıldı (2006).
Tarım arazilerinin “Bölünemez Parsel Büyüklüğü” belirlenerek fiili toplulaştırma
yapılması sağlandı (2007).
Kırsal kalkınma yatırımları desteklendi (2005).
Damızlık süt sığırcılığı, büyükbaş hayvan yetiştiriciliği, küçükbaş hayvan
yetiştiriciliğine % 60 indirimli faiz uygulaması başlatıldı (2006).
Büyükbaş Besi Hayvancılığında sıfır faizli işletme kredisi, büyükbaş besi, süt ve
küçükbaş hayvancılık yatırımlarında % 50-60 oranlarında indirimli faizli kredi
uygulaması başlatıldı (2010).
Basınçlı sulama sistemi yatırımlarına, % 50 hibe ve sıfır faizli 5 yıl vadeli kredi
uygulamaları başlatıldı (2006-2007).
Meyve bahçelerinin yenilenmesi çalışmalarına destek verildi (2005).
Sertifikalı tohumluk ve fidan kullanan üreticilere destek verildi (2005).
Gübre desteği nakit olarak doğrudan çiftçilere verildi (2005).
Toprak analizi için ilave destek uygulaması başlatıldı (2005).
Ürün konseyleri kuruldu (2009).
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 50
















Akredite veteriner hekimlik uygulaması başlatıldı (2006).
Yerli hayvan genetik kaynakları halk elinde koruma altına alındı (2005).
Sertifikalı tohum üreticilerine destek verilmeye başlandı (2008).
Su ürünleri üretimine destek verilmeye başlandı(2005).
Küçükbaş hayvancılığına destek verildi (2006).
“Sertifikalı Tarım Danışmanlığı Uygulaması” başlatıldı (2009).
Tarımsal İşletme Kayıt Sistemi oluşturuldu (2010).
Çevre amaçlı tarımsal arazilerin korunmasına yönelik destek başlatıldı (2006).
İyi tarım ve örtü-altı iyi tarım uygulamalarına destek verildi (2009).
Tarımsal kalkınma kooperatiflerine faizsiz kredi verildi (2003).
Arıcılık destekleme kapsamına alındı (2003).
Organik tarım için ilave destek uygulaması başlatıldı (2005).
“Organik Tarım Bilgi Sistemi” kuruldu(2005).
“Gıda Güvenliği Bilgi Sistemi” kuruldu(2007).
Üreticilere tarım danışmanı istihdamı için destek verildi (2009).
Et ve Yumurta Tavukçuluğuna % 50 kanatlı sektörüne ise % 60 faiz indirimli
biyogüvenlik kredisi uygulandı (2010).
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 51
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 52
12.
TARIM SEKTÖRÜNDE TANITIM VE PROMOSYON STRATEJİLERİ
12.1. Pazarlama Nedir?
Pazarlama, pazarlanan malı üreten üretici veya yalnızca satışını
gerçekleştiren satıcı ile söz konusu ürünü alan alıcı
konumundaki mecrayı buluşturan, ürünün üretilmesinden
itibaren tüketiciye ulaştırılmasına kadar olan aşamaların tümünü
içeren bir sistemdir. Bu süreç üretim kararının alınmasından
önce başlayan, tüketiciye iletilene ve hatta tüketicinin satış
sonrasında ürün hakkında geri bildirim süreçlerine kadar olan
etkinlikleri kapsayan bir yapıdır. Pazarlama sistemi, üretici
tarafının karşılaşabileceği belirsizliklerin önüne geçmek ve hatta
riskleri en aza indirmek amacıyla sürdürülmektedir.
Birçok ülkede pazarlama alanıyla ilgili kurallar ve yasal
düzenlemeler mevcuttur. Bu düzenlemeler ile tüketicinin güvenli gıdaya ulaşması ve üreticinin teşviki
amaçlanmaktadır. Az gelişmiş ülkelerde gıda sektöründe belli standartların bulunmaması nedeniyle
pazarlamanın gelişemediği izlenmektedir. Dünyadaki mevcut serbest pazar ekonomisi içerisinde yer
alabilmek ve üretilen ürünlerin pazarlanabilmesi için belli standartların uygulanması şartı vardır.
12.2. Pazarlama Araçları
Üreticiler hedef kitlelerine daha hızlı ve yaygın bir şekilde ulaşabilmek için pazarlama araçlarından
yararlanmaktadır. Teknolojik gelişmelere bağlı olarak firmaların kullandıkları araçlar da
çeşitlenmektedir. Pazarlama araçları geleneksel, geçerli ve internet araçları olarak üç kısımda
incelenmektedir.
12.2.1.
Geleneksel araçlar
Geleneksel pazarlama araçları; reklam, broşür, sertifikalar ve ödüller, haber bülteni, basın yayım ve
kamusal hizmet duyurularından oluşmaktadır. Geleneksel pazarlama araçlarını kullanarak hedef
kitleye ulaşma, haberdar etme ve sadakat yaratma gibi amaçlar doğrultusunda hedeflere ulaşılmaya
çalışılmaktadır. Burada daha çok basın yayım araçlarının kullanıldığı görülmektedir.
12.2.2.
Geçerli araçlar
Geçerli araçlar; şöhret cirosu, pazarlama temsilcisi, konuşma, sunumlar ve slayt sunumlarından
oluşmaktadır. Firmaların hedef kitlelere tanıtımı için pazarlama temsilcilerinden, sunumlardan, ilgili
kesimlere şeffaf davranmayı hedefleyen geçerli araçlardan yararlanılmaktadır. Burada hedef kitlelerle
birebir işbirliğini sağlayacak yöntemler kullanılmaktadır. İlgililerin reaksiyonlarını öğrenmek için, bu
araçlarla firmalar için daha sağlıklı ipuçları elde edilmesi mümkündür.
12.2.3.
İnternet Araçları
Günümüzde e-ticaretin artmasına bağlı olarak, internet araçlarının özellikle gelişmiş ülkelerde
pazarlamada kullanıldığı görülmektedir. İnternet araçları; elektronik bülten tahtası, elektronik
gazeteler, e-posta, diğer internet sitelerine bağlantı, hizmet listesi ve internet sitesinden oluşmaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 53
12.3. Tarımsal Pazarlama Sistemleri
Metaların işlenmesi ile başlayan üretim noktasından, tüketime kadarki servislerin tümü pazarlama
faaliyeti olarak adlandırılmaktadır. Bu tanım pek çok kuruluş ve hükümetin yürüttüğü hizmetlerin
pazarlama faaliyeti kapsamına girmesine yol açmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin hemen hepsinde
pazarlama faaliyetleri bu tanım gereğince kısmen ya da tamamen devletin sahip olduğu veya yönettiği
kuruluşlar tarafından sürdürülmektedir. Ancak bu konvansiyonel tanımlama biçimi pazarlamanın
doğasından kaynaklanan müşteri odaklılık ve dâhili sürdürülebilirlik kavramlarını dışarıda bırakarak
modern pazarlama modellerini kapsamamaktadır. Pazarlama yönelimleri, tüketicinin ihtiyaçlarını
karşılamanın yanı sıra pazarlama örgütlenmesinin uzun vadeli amaçlarına hizmet etmektedir. Genel
anlamda pazarlama, tüketicinin ihtiyaç ve memnuniyetini üretim ile bütünleştiren faaliyetlerin
tümüdür. Pazarlama, üretim safhasının sonundan itibaren yürütülen bir faaliyet olmaktan çok, talebe
yönelik üretim planlamasını şekillendiren ve üretim kararı aşamasını etkileyen bir faaliyettir.
Tarımsal ürünlerin pazarlanması süreci üretim yapan bahçe, tarla, tarımsal işletme gibi merkezlerden
tüketiciye ulaşana kadar izlenen faaliyetleri kapsamaktadır. Dünya çapında yaşanan ekonomik
bunalımlar ve kuraklık gibi doğal afetler nedeni ile tarımsal ürünlerin, üretim – tüketim dengesi
bozulabilmektedir. Bu durum, gerekli önlemlerin alınması çalışmalarına önem kazandırmakta, piyasa
hareketlerinin takibi ve gıda güvenliği önlemlerini zorunlu kılmaktadır.
Tarım ürünlerinin, üreticinin elinden çıkması ve tüketiciye ulaşması sırasında izlenen pazarlama
yöntemleri birbirinden farklılık göstermektedir. Geleneksel pazarlama yöntemine göre izlenen yol
üreticiden toptancıya, toptancıdan perakendeciye, perakendeciden tüketiciye şeklinde
sıralanabilmektedir. Bu pazarlama yöntemi, ürünün işlenmesi, depolanması ve paketlenmesi
sonrasında pazarlama kanallarına ulaştırılması şeklinde gerçekleşmektedir. Söz konusu ürünler, üretici
pazarları, toptancı pazarları ve perakendeci pazarlarında farklı tip alıcılara sunulmaktadır.
Pazarlama sistemlerinden biri olan doğrudan pazarlama, pahalı bir yöntem olması yönüyle tercih
edilmemekte ancak alıcı ve satıcıları bir araya getirmesi sayesinde tüketici ile birebir ilişki kurma
imkânını sunmaktadır. Doğrudan pazarlama yöntemi mağazasız satış yapanlar ve perakendeciler
tarafından olmak üzere alıcı ile etkileşimli olarak yürütülmektedir.
Bir diğer pazarlama yöntemi ise son yıllarda sıklıkla karşılaşılan, teknolojinin gelişmesi ve sosyal
ağların reklam amacıyla kullanılabilmesi ile hızlanan e-ticaret pazarlama kanalıdır. E-ticaret yöntemi
ile ürünlerin üretim, tanıtım, satış, sigorta, dağıtım ve ödeme işlemlerinin tümü internet üzerinden
gerçekleşmektedir. E-ticaretin gelişmesine yönelik destek veren kuruluşlar arasında KOSGEB,
İhracatı Geliştirme ve Etüd Merkezi, Dış Ticaret Müsteşarlığı yer almaktadır. Örnek olarak KOSGEB
tarafından e-ticarete yönlendirme, e-kobi bilişim destek kredisi, elektronik imza desteği faaliyetleri
sürdürülmektedir. Son derece hızlı ve modern bir pazarlama faaliyeti olan e-ticaret yöntemi ile tarım
ürünlerinin pazarlanma oranının artırılması hedeflenmektedir. Sözleşmeli üretim modeli, uluslararası
literatürde yalnızca teknik bir anlaşma olarak görülmekte, bu modelde çiftçi bağlı olduğu firma ya da
kurum/kuruluş için bir tarımsal ürünü yetiştirmesi olarak tanımlanmaktadır. 21
12.4. Tarımsal Pazarlama Alt Sistemleri
Tarımsal pazarlama sistemleri dört alt başlık altında incelenmektedir. Bunlar; üretim, dağıtım, tüketim
ve düzenleme/denetleme sistemleridir. Bu sistemlerin aktörleri, üreticiler, aracılar, işleyiciler ve
tüketicilerdir. Bu aktörler aynı zincirin bir parçası olmasına rağmen, kimi zaman birbiri ile çatışan
21 (Roth, 1992:1, Bauman, 2000:7, Silva, 2005:11)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 54
çıkarlara sahiptirler. Çiftçiler yetiştirdikleri ürünün olabildiği kadar çok olmasını ve bu ürünlerden
elde ettiği karın maksimum olmasını amaçlamaktadır. Ürünleri işleyen fabrika sahipleri ya da imalatçı
kesim ise çiftçilerden aldıkları ürünü mümkün olan en az fiyata mal etmek ve alınan malların ürün
kalitesinin yüksek olması için çalışmaktadır. Tüccar ve perakendecilerin amacı ise, mümkün olan en
düşük fiyattan bu ürünleri alıp arz talep dengesi tarafından belirlenen fiyata satarak kar
maksimizasyonu sağlamaktır. Tüketiciler de, bütün bu işlemlerden geçen ürünün en sağlıklı ve en
kalitelilerini düşük fiyatlar ile alabilmeyi amaçlamaktadır. Bu zincirde çatışan çıkarların korunmasında
uzun vadeli düzenlemeler yerine, kısa vadeli ve her çıkar grubunun anlık çıkarlarına hizmet eden bir
sistem mevcuttur. Tarımsal piyasaların gelişmişlik düzeyi, grupların çıkarlarını koruma düzeylerini
belirleyen ve etkileyen en önemli etmendir.
Pazara katılan kurum, kuruluş ve girişimler ve bu katılımcıların fonksiyonları pazarlamanın iki
bileşenidir. Ancak pazarlama sistemleri fonksiyonlarına göre değişim fonksiyonları, fiziksel
fonksiyonlar ve kolaylaştırıcı fonksiyonlar olmak üzere üç başlık altında incelenmektedir. Değişim
fonksiyonları, alım, satım ve saklama faaliyetlerini, fiziksel fonksiyonlar, ulaşım, işleme ve
standardizasyon süreçlerini, kolaylaştırıcı fonksiyonlar ise, finansman sağlanması, risk faktörü analizi
ve pazarlama istihbarat süreçlerini kapsamaktadır.
12.5. Dünyada Tarımsal Pazarlama Kanalları
12.5.1.
Kooperatifçilik:
Kooperatifçilik özellikle belli organize sanayi tabir edilen meslek gruplarının tek bir çatı altında
birleşme esasına dayanmaktadır. Kooperatifçiliğin tarihçesine bakıldığında 1844 yılı ile tüketim
kooperatifçiliğin de İngiltere ilk sırayı almaktadır. Bunu üretim kooperatifçiliğinde Fransa, Esnaf ve
Tarım Kredi kooperatifçiliğinde ise Almanya takip etmektedir. İlk kooperatif hareketleri genellikle
Avrupa ülkelerinde başlamıştır. 1920'lerden sonra ise kooperatif hareketleri hızlı bir gelişme
göstermiştir. Bu nedenle az gelişmiş ülkelerdeki kooperatif deneyiminin henüz yeterlilik
kazanamadığını söylemek mümkündür.
Kooperatiflerin esas amacı; yeteri derecede iktisadi güce sahip olmayan gerçek kişilerin meslek ve
geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle rasyonel bir şekilde ve
ekonomik olarak karşılamak ve temin etmektir.
12.5.2.
Üretici Birlikleri:
AB'de üretici birliklerinin varlık nedeni Ortak Tarım Politikasının kalbi sayılan Ortak Piyasa
Düzenlerinin (OPD) iyi işlemesini sağlamaktır. Dolayısıyla üretici birliklerinin kuruluş amacı iyi
işleyen, etkin bir tarım piyasasının temel aktörü olarak tarımda gıda güvenliğini sağlamak ve üretici
gelirlerini makul bir düzeye çıkarmaktır.
Üretici birliklerinden beklenen yarar kaynakların iyi kullanılmasını sağlayan (Toprağın, tohumun,
gübrenin, zirai ilaçların, emeğin, suyun ), ortak piyasa düzenlerinin amaçlarına uygun üretim yapan,
üretimin, ticaretin iyileştirilmesi ve çevreye uygun üretim yapılmasını sağlayan, gönüllü üretici
organizasyonu olmalarıdır. Buradaki gönüllülük esasının anlamı piyasanın etkin işleyişinin
gerektirdiği doğal bir ihtiyaç olarak açıklanabilir.
Üretici birliklerinin kuruluşu tarım politikasının şekillendiği 1958 Stresa Konferansı' nda ele alınmış
ve ilk üretici birlikleri tahıl sektöründe kurulmuştur. Tahıllar ortak piyasa düzeni en eski piyasa düzeni
olarak sistem ve işleyiş olarak uygulamadaki ilk model olmuştur. Tüm ülkelerde tek biçimde piyasayı
düzenlemiş, fiyatlandırma, pazarlama ve ürün kalite standartları getirmiştir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 55
12.5.3.
Ticaret Borsaları:
Tarım sektöründe faal pazarlama etkinliğini sürdüren Ticaret Borsaları bir diğer önemli pazarlama
kuruluşudur. Ticaret Borsaları aracılığıyla birçok alıcı ve satıcıya buluşma imkânı sağlanarak arz ve
talep dengesine göre fiyatların belirlenmesi ve kamuoyuna açıklanması görevi yürütülmektedir.
Ticaret borsalarının faydaları şu şekilde belirtilebilir:
 Tarım ürünleri ve hayvansal ürünlerin alım satımının Borsaya tescili ile kayıt dışı ekonominin
kayıt altına alınması sağlanır.
 Ticaret borsaları, önceden tahmini mümkün dalgalanmaları da istikrara kavuşturur.
 Borsalar üreticilerin, ürünlerini çok miktarda alıcı karşısında arz edebildikleri, böylece o günkü
şartlar içinde, güvenle ve gerçek fiyatla satabildikleri bir piyasadır.
 Borsalar üreticilerin, ürünlerini çok miktarda alıcı karşısında arz edebildikleri, böylece o günkü
şartlar içinde, güvenle ve gerçek fiyatla satabildikleri bir piyasadır.
 Ticaret Borsalarına sadece borsaya kayıtlı üyeler girebilirler ve borsada işlem yapabilirler. Bu
sınırlamanın tek istisnası tarım üreticileridir. Bu sebeple, her borsada satıcıların önemli bir
bölümünü tarım üreticileri oluşturur.
12.5.4.
Toptancı Halleri:
Meyve – sebze üretiminin kayıt altına alınabilmesi için önem arz eden pazarlardır. Kayıt dışı meyve
sebze üretiminin tercih edilmesi, kayıt altına alınan üretim ve pazarlamaya kıyasla maliyetin daha
düşük olmasından ileri gelmektedir. Kayıt dışı üretim ve pazarlama faaliyetlerinin önüne geçmek için
vergi ve harçların düşürülmesi ile meyve ve sebze satışının haller vasıtasıyla yapılması tavsiye
edilmektedir.
Dünya’da kooperatifler sayesinde birçok ürünün pazarlama faaliyetleri yürütülmektedir. Örneğin,
Avrupa Birliği ülkelerinde kooperatifler aracılığıyla pazarlanan yaş sebze – meyve oranı oldukça
önemli seviyelerde seyretmektedir. Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) verilerine göre, dünyada
yaklaşık 225.000 tarım kooperatifi bulunmakta, bu kooperatiflerin ortak sayısı 60 milyonu
bulmaktadır.
Avrupa Birliği’nde (AB) yaş sebze ve meyve ticaretini düzenleyen ortak bir toptancı halleri mevzuatı
bulunmadığı gibi, üye ülkelerde de hallerde toptan sebze ve meyve satışını düzenleyen bir yasa
mevcut değildir. Ayrıca, prensip olarak AB ülkelerinde sebze ve meyvelerin toptan satışında toptancı
hale kaydolma zorunluluğu da bulunmamaktadır.
Bununla birlikte, tüketiciye taze, güvenli ve sağlıklı ürünler ulaştırılmasına büyük bir önemin verildiği
Avrupa Birliği’nde sebze ve meyve üretimi ve ticaretinin kendine özgü yapısına uygun önlemler
alınmaktadır. AB bünyesinde kurulan EUCOFEL (European Union of the Fruit and Vegetable,
Wholesale, Import and Export Trade-AB Sebze ve Meyve Toptancı, İhracatçı ve İthalatçılar Birliği);
AB fiyat mekanizması, ihracat teşvikleri, kalite standartları, hijyen kuralları, gümrük vergileri, ambalaj
ve ambalaj atıkları, destekleme fonları, bilgi alışverişi konularında faaliyet göstermektedir.
EUCOFEL, AB piyasasında taze ürünlerin tüketimini artırılması suretiyle, taze ürün tüketiminin
sağlıklı yaşama olan katkısını geliştirmeyi amaçlamaktadır.
Toptancı halleri, yaş meyve ve sebzelerin üreticiler ile tüketiciler arasındaki akışının en temel
unsurlarından bir tanesidir. Toptancı hallerinin piyasada dengeleyici bir rolü bulunmakta, bu nedenle
de dünya genelinde korunmaya çalışılmaktadır. Söz konusu dengeleyici rol hem üreticiler hem de
tüketiciler açısından geçerlidir. Dünya genelinde tüketiciye ulaşan son aşama olan perakende
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 56
sektörünün gitgide büyüdüğü ve çeşitli birleşmeler yolu ile piyasalarda hâkim durum yaratmaya
başladığı bilinen bir gerçektir.
12.5.5.
Lisanslı Depoculuk:
Lisanslı depolar “İç ve dış ticarete konu olan uzun süreli depolanmaya uygun niteliğe sahip tarım
ürünlerinin depolanmasına yönelik hizmet veren kuruluşlar” olarak tanımlanmaktadır.
Lisanslı depoculuğun amacı; tarımsal ürünlerin ticaretini kolaylaştırmak, tarımsal ürünler için, yurt
çapında yaygın bir depolama sistemi oluşturmak, mudilere mallarının emniyeti ve kalitesi ile ilgili
güvenilir koruma sağlamaktır.
Lisanslı depoculuk sistemi, bir ülkenin tarım sektöründe ve tarım ürünleri ticaretinde köklü değişim ve
dönüşümleri öngörmekte olup, başarılması kolay olamamaktadır.
Lisanslı depoculuk sistemi ile sağlanabilecek faydalar ana hatlarıyla aşağıda belirtilmektedir:















Hasat zamanı oluşan arz fazlasının regüle edilmesi,
Hububat desteklemeleri için gereken kamu finansman ihtiyacının zamana yayılması ve
indirgenmesi,
Piyasa spekülasyonlarının önlenmesi, üreticinin ürününü en yüksek fiyattan satma imkânı elde
etmesi,
Ülkede bulunan ürünün kalitesi ve miktarı hakkında net bilgi elde edilmesi,
İthalat kararlarına yardımcı olması,
Mümkün olduğunca fazla sayıda aktörün alım-satım işlemi yapabilmesi,
Nakliye ve depolama masraflarının azalması,
Hasat edilmiş ürünlerin sigorta altına alınması,
Tazmin fonu vasıtasıyla mudi menfaatlerinin güvence altına alınması,
Üretici ve tüccarın nakit ihtiyacını karşılaması ve/veya kolaylaştırması,
Üreticinin malını piyasaya sürmeden nakit ihtiyacını karşılaması imkânını vermesi nedeniyle
doğabilecek arz fazlası sorununun engellenmesi,
Üreticinin kredi ihtiyacını Makbuz Senedi mukabili bankalardan karşılayabilmesi,
Ürünlerini lisanslı depolarda depolayan üreticilere gelir vergisi istisnası getirilmesi,
Sanayici için stok maliyeti düşük ve kaliteli ürün sağlama imkânı,
Borsaların spot piyasa işlemlerinden forward ve futures işlemlere geçişinin sağlanması.
12.5.6.
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsaları:
Vadeli ürün işlemleri ve bu işlemlerin yapıldığı piyasaların ortaya çıkması oldukça eskilere
dayanmaktadır. İlk işlem 1679 yılında Japonya’da kaydedilmiştir. Bu dönemde daha çok kişisel
işlemler olarak kalan bu tür işlemler için ilk piyasa sayılabilecek örgütlenme 1730 yılında Osaka’da
kurulan Dojima Pirinç Ticaret Borsası’dır. Günümüzde bilinen anlamda modern vadeli işlem
borsalarının oluşumu 1840’lı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde gerçekleşmiştir. Bu dönemde
Chicago gerek ulaşım altyapısı gerek çevre eyaletler için bir pazar konumunda olması dolayısıyla
tüccarların buluştukları bir merkez haline gelmiştir. Ancak pazarda zaman zaman oluşan arz-talep
dengesizliği üreticileri ve tüccarları zor durumda bırakmıştır. Bu dengesizliğin önlenmesi amacıyla
1848 yılında Chicago Board of Trade (CBOT) olarak bilinen tahıl borsası kurularak pazar örgütlü bir
yapıya kavuşturulmuştur.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 57
Vadeli işlem piyasaları, bir malın taraflar arasında yapılan anlaşma sonucu belirli bir fiyattan ileriki bir
tarihte teslim edilmek üzere alım satım sözleşmelerinin yapıldığı ve bu sözleşmelerin el değiştirdiği
borsalardır.
Vadeli işlem piyasalarında yapılan işlemler 100 yıllık bir süre içinde tarım ve sanayi ürünlerinin konu
olduğu mala dayalı işlemler şeklinde devam etmiştir. Ancak uluslararası ticarette 20. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren meydana gelen önemli gelişmeler karşısında finansman teknikleri yetersiz kalmış,
piyasalarda oluşan tıkanmaların aşılması amacıyla vadeli işlem piyasalarında faiz, döviz, borsa
endeksi, devlet tahvili ve hazine bonosu üzerine de vadeli işlem kontratları yazılmaya başlanmıştır.
Vadeli işlem piyasaları 1980’li yıllardan itibaren faiz, döviz ve endeks enstrümanlarının da işlem
gördüğü, trilyon dolarların çok kısa bir süre zarfında el değiştirdiği ve borsaların birleşerek 24 saat
boyunca işlem yapabildikleri piyasalar haline gelmiştir.
12.6. Türkiye’de Tarımsal Pazarlama Kanalları
Türkiye’de tarımsal üretim, istihdamı artırması ve milli ekonomiye katkı sağlaması nedeni ile
günümüze değin önemini korumuştur. Pazarlama, üreticiden tüketiciye ulaşana kadarki aşamaların
tümüne verilen addır. Pazar koşulları, pazarlanan ürünün kalitesinin yüksek, aynı zamanda fiyatının
olabilecek en alt değerlerde olması koşuluyla mükemmel dengeyi sağlar.
Dünyadaki hızlı gelişen ticaret hacmi ile üreticiler ve satıcılar açısından rekabet artış göstermiştir. Bu
süreçte, ticaretin önündeki engellerin kaldırılma çalışmaları ile pazarlama sistemlerinin
etkinleştirilmesi ve güçlendirilmesi, rekabet gücünün artırılması hedeflenmektedir. Dünya ticaret
örgütlenmelerinin önündeki engeller çeşitli politikalar vasıtasıyla engellenmeye çalışılırken, öte
yandan Türkiye’de üretim ve pazarlama açısından yapısal sıkıntılar içinde olan tarım sektörü, dünya
pazarında olan gelişmeleri yakından takip etmekte zorlanmaktadır. Türkiye’deki bu yapısal zorluklar,
tarıma ait firma ve kuruluşları küçük ölçekte olması, altyapı eksiklikleri, modern teknoloji ile organik
bir bağ oluşturamamaları ve en önemlisi finansal kaynakların dar olmasından ileri gelmektedir. Bunun
yanı sıra, Türkiye’de üretici örgütlenmelerinin yeterli olmaması ve kurumsal eğitim, destek
eksiklikleri üreticiler arasında sistemli bir işbirliğini zorlaştırırken, pazarlama alanında Türkiye’nin
yeterince gelişememesi durumunu açıklamaktadır.
Tarım ürünlerinde pazarlama sistemleri ürün yapısına göre farklılık göstermektedir. Kamu ve özel
sektör pazarlama faaliyetlerini sürdürmekte ancak bu sektörler arasında pazarlama yöntem ve koşulları
açısından farklılıklar bulunmaktadır. Kamu sektörü, tahıl, çay, tütün, et ve mamullerinin üretim ve
pazarlanması görevini yürütürken, özel sektör ve kooperatifler çok daha geniş bir ürün yelpazesi ile
pazarlama faaliyetlerini sürdürmektedir. Kamuya ait olan Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Et ve Balık
Kurumu A.Ş. (EBK), Süt Endüstrisi Kurumu (SEK) ve ÇAYKUR tümden ya da bir kısmı
özelleştirilmek suretiyle piyasa faaliyetlerine katkı vermeye devam eden kurum ve kuruluşlara örnek
teşkil etmektedir.
Tarım ürünlerinin Türkiye pazarlama sistemi içindeki işlem görme durumu genel yapı itibariyle şu
şekildedir:
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 58
Şekil 8. Tarım Ürünlerinin Pazarlama Sistemi İçindeki Durumu
Ürünün yapısından dolayı, kimi ürünlerin tamamı bir sistem içinde yer alabilirken, kimi ürünler sistem
içinde birçok pazarlama kanalı içinde yer alabilmektedir.
Görüldüğü gibi, kamu sektörü, tarımsal ürünlerin pazarlanma sistemi içinde tahıllar, tütün, çay, et ve
mamulleri gibi ürünlerde yer alırken, özel sektör ile kooperatiflerin tarımsal ürün pazarlaması içinde
ürün çeşidi olarak daha fazla yere sahip oldukları görülmektedir. Nitekim mevcut duruma göre, toplam
tarımsal ürün arzının ortalama %20’si borsalarda işlem görmektedir.
Türkiye’de üretim alanı açısından büyük bir yer tutan tahıl ve baklagiller üretiminin pazarlanması
endüstri bitkileri, meyve ve sebze üretimine göre farklılıklar göstermektedir. Tahıllar pazara 3 ayrı
yolla ulaşmaktadır. Bunların pazarlanması Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), tüccarlar ve özel sektör
kuruluşları tarafından gerçekleştirilmektedir.
Yaş meyve ve sebzenin belediye sınırları veya mücavir alanlar içerisinde, perakende satışının
yapılabilmesi için mutlaka toptancı hallerinden satın alındığının belgelenmesi gerekmektedir. Bu
şekilde ürünün hale girmeden, halden çıkarma işleminin yapılması önlenerek, yaş meyve ve sebze
ticaretinin kayıt altına alınması hedeflenmiştir. Ayrıca, organik olarak üretilen yaş meyve ve sebzenin
farklı bir pazarlanma sistemi bulunmaktadır. Bu ürünlerin çok büyük kısmı dış pazara sunulmakta, bir
kısmı doğrudan tüketilmekte, bir kısmı ise normal mamul ürünlerin karışımlarında yer almaktadır.
Türkiye’de üretilen önemli endüstri bitkileri olarak pamuk, ayçiçeği, şekerpancarı ve tütün
sıralanabilir. Bu bitkilerin pazarlanması aşaması her biri için farklılık göstermekle birlikte, genel
olarak kooperatifler ve kamu iktisadi teşebbüsleri pazarlama kanallarında yer almaktadır.
Türkiye’deki işletmelerin büyük bir kısmının küçük ölçekli olması ve hayvansal üretimin genelde
bitkisel üretimle birlikte sürdürülmesi nedeniyle elde edilen canlı hayvanlar ise işletme içinde ya da
işletme çevresinde oluşan hayvan pazarlarında satılmaktadır. Türkiye’de tarım işletmelerinin üretim
hacimlerinin küçük ve dağınık oluşu, işletmelerde nakit para ihtiyacı gibi nedenler, pazarlama
kuruluşu özelliği olmayan yerlerdeki satışın oldukça fazla olmasına yol açmaktadır. Buradaki alımlar
daha çok, besici, tüccar ve toplayıcılar tarafından yapılmaktadır. Belirli bir kırsal alandan pek çok
işletmeden az sayıda yapılan bu alımlarda geleneksel pazarlama hizmetleri yürütülmektedir. Bu
şartlarda fiyatlar gerçek rekabet koşullarına göre oluşmamaktadır. Yetiştiricilerin ve hayvan
toplayıcılarının canlı hayvanları pazarlamak için götürdükleri pazarlama kuruluşları; yerel hayvan
pazarları, hayvan panayırları ve canlı hayvan borsalarıdır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 59
Tarımsal üretim sektörü için öncelikli pazarlama ve tanıtım kanalları şunlardır:
12.6.1.
Kooperatifçilik:
1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 1. maddesine göre tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının
belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını işgücü ve parasal
katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla gerçek ve
kamu tüzel kişileri tarafından kurulan değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklıklara kooperatif adı
verilmektedir.
Türkiye’de kooperatifçilik hareketinin Mithat Paşa'nın kurmuş olduğu Memleket Sandıklarıyla
başlamış olduğu kabul edilmektedir. Mithat Paşa'nın 1863'de kurmuş olduğu Memleket Sandıkları
Türkiye de kurulmuş ilk kooperatifler olduğu gibi, teşkilatlı zirai kredinin de başlangıcı olmuştur.
1883'de Memleket Sandıkları adı Menafi Sandıkları olmuş ve 1888'de bu sandıklar kaldırılarak
bunların yerine Ziraat Bankası kurulmuştur.
Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Amaçları:



Ortaklarının her türlü bitkisel, hayvancılık, ormancılık konularındaki istihsalini geliştirmek ve
ihtiyaçları ile ilgili temin, tedarik, işletme, pazarlama, değerlendirme faaliyetlerinde bulunmak,
Ortakların ekonomik ve sosyal yönden gelişmelerine yardımcı olmak, iş sahası temin etmek,
Ortakların ekonomik gücünü arttırmak için tabii kaynaklardan faydalanmak, el ve ev sanatları ile
tarımsal sanayinin gelişmesini sağlayıcı tedbirler almak.
Kooperatiflerin Yararları:



Verimlilik, ucuz girdi, ürünün değer fiyatına satışı, katma değer, vergi muafiyetleri, tarım dışı
etkinliklerden sağlanan yararlar, mevcut kaynakların değerlendirilmesi ve yeni kaynak temini,
tüketim mallarının daha ucuza sağlanması, devlet yardımı ve sübvansiyonlardan yararlanma,
sigorta yoluyla risklerin karşılanması ve hukuki kolaylıklar.
Sağlık, beslenme ve mesleki eğitim gibi çeşitli alanlarda sağlanan destek ve iyileştirmeler.
Aracı ve tefeci bağımlılığının ortadan kalkması ile bağımsızlık ve kendine güvenin sağlanması,
genel ekonomik durumun düzelmesi ve sosyal dayanışmanın güçlenmesi, tarım dışı etkinlikler ve
mesleki hareket yeteneğinin artması, ortaklar arasında eşitlik ve adalet duygularının gelişmesi,
kültürel yaşamın zenginleştirilmesi.
Kısaca iyi yönetilen, başarılı çalışmalar yaparak halkın desteğini kazanan kooperatifler bulundukları
çevreye kooperatif hizmetlerinin yanı sıra birçok sosyal-kültürel etkinlikler de getirmekte ve ülke
kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılmasına yardımcı olmaktadır.
Türkiye’de son istatistiklere göre 10.000’in üzerinde tarım kooperatifi olduğu bilinmekte,
kooperatiflerin ortak sayısı 5 milyonu bulmaktadır.22 Bu sayılar Türkiye’deki kooperatifçiliğin henüz
yeteri kadar gelişmediğini gözler önüne sermekte, Türkiye’deki kooperatifçilik geleneği hakkında
ipuçları vermektedir. Türkiye’deki kooperatifçilik, üye sayılarının artırılmaması, altyapı eksiklikleri
nedeniyle pazar paylarını artırma konusunda sıkıntılar çekmekte, piyasa içerisinde rekabet eder
konuma gelmekte zorlanmaktadır.
22 (www.ica.coop/coop/statistics.html#members tarım kooperatifleri istatistikleri)
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 60
12.6.2.
Üretici Birlikleri:
Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu’na göre tarım üreticilerinin, ürün veya ürün grubu bazında ve
gönüllülük esasına dayalı olarak kurdukları, tüzel kişiliklere üretici birliği adı verilmektedir. Üretici
Birlikleri, ağırlıklı olarak hayvansal üretim, meyve – sebze ve süs bitkileri, tarla bitkileri, organik
üretim ve su ürünleri pazarlaması ile ilgili kurulan kuruluşlardır. Ancak birliklerin yeterli gelir
kaynaklarına sahip olmayışı hedeflenen pazarlama başarılarının önündeki en büyük engeldir.
Tarımsal üretici birliklerinin görevleri şunlardır:















Üyelerinin ürettikleri ürünlerle ilgili piyasa araştırmaları yapmak ve yaptırmak.
Üyelerinin ürünlerine pazar bulmak, ürünlerin pazara arzını düzenlemek.
Üyelerine üretim teknikleri, hasat, depolama, paketleme konularında teknik destek sağlamak.
Üyelerine girdi temininde yönlendirici yardımlarda bulunmak.
İç pazara ve ihracata uygun çeşitlerin üretilmesini sağlamak.
Eğitim ve yayım hizmeti vermek, danışman hizmeti sağlamak.
Ürün kalitesini iyileştirici tedbirler almak ve ürün standartlarını uygulamak.
Çiftlik düzeyinde yapılan tarımsal uygulamaları izlemek, kayıtlarını tutmak ve belge düzenlemek.
Paket ve ambalajlarla ilgili standartların uygulanmasını sağlamak.
Çevreyle uyumlu üretim tekniklerini yaygınlaştırmak.
Üyeleri adına ürün depolanmasına, gerektiğinde bu amaçla depo kiralanmasına yardımcı olmak.
Ürünlerin tanıtımıyla ilgili faaliyetlerde bulunmak.
Ürünlerle ilgili her türlü kaydı tutmak.
Uluslararası ürün veya ürüne özgü ortak piyasa düzenlemelerinin gerektirdiği görevleri yürütmek.
Sözleşmeli üretim kapsamında, üyeleri adına örnek tip sözleşmeler düzenlemek ve bununla ilgili
faaliyetleri koordine etmek.
12.6.3.
Ticaret Borsaları:
Türkiye’de ticaret borsacılığı, Avrupa borsalarından 300 yıl sonra, yani 1891’de “İzmir Ticaret ve
Sanayi Borsası” adıyla kurulmuştur. Türkiye’nin ilk borsası olarak kayıtlara geçen İzmir Ticaret
Borsası’nın temeli, 1891 yılında tarım ürünlerinin pazara çıkma koşullarındaki sağlıksızlık ve bu
durumun ticari yaşama olumsuz etkileri bu ihtiyacı ortaya çıkarmıştır.
Ticaret borsaları; borsaya dahil maddelerin alım satımı ve borsada oluşan fiyatların tespit, tescil ve
ilânını gerçekleştirmek üzere kurulan kamu tüzel kişiliğine sahip kurumlardır. Ticaret borsalarını
kısaca, tarım ürünlerinin işlem gördüğü ve belli bir düzen içinde fiyatlarının belirlendiği pazar yerleri
olarak tanımlamak mümkündür.
5174 Sayılı Kanun’a göre ticaret borsalarının bazı önemli görevleri şöyle özetlenebilir:



Borsaya dahil maddelerin, borsada alım satımını düzenlemek ve tescil etmek,
Borsaya dahil maddelerin borsada oluşan günlük fiyatlarını usulüne göre tespit ve ilân etmek.
Alıcı ve satıcının, teslim ve teslim alma ile ödeme bakımından yükümlülüklerini, işlemlerin
tasfiye şartlarını, fiyatlar üzerinde etkili şartları ve anlaşmazlık durumunda ihtiyari tahkim
usullerini gösteren ve Birliğin (TOBB) onayıyla yürürlüğe girecek genel düzenlemeler yapmak.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 61







Yurt içi ve yurt dışı borsa ve piyasaları takip ederek fiyat haberleşmesi yapmak, elektronik ticaret
ve internet ağları konusunda üyelerine yol göstermek.
Borsaya dahil maddelerin tiplerini ve vasıflarını tespit etmek üzere laboratuar ve teknik bürolar
kurmak veya iştirak etmek,
Bölgeleri içindeki borsaya ilişkin örf, adet ve teamülleri tespit etmek, Bakanlığın onayına sunmak
ve ilân etmek.
Borsa faaliyetlerine ait konularda ilgili resmî makamlara teklif, dilek ve başvurularda bulunmak;
üyelerinin tamamı veya bir kesiminin menfaati olduğu takdirde bu üyeleri adına veya kendi adına
dava açmak.
Rekabeti bozucu etkileri olabilecek anlaşma, karar ve uyumlu eylem niteliğindeki uygulamaları
izlemek ve tespiti halinde ilgili makamlara bildirmek.
Üyelerinin ihtiyacı olan belgeleri vermek ve bunlara ilişkin gerekli hizmetleri yapmak.
Yurt içi fuarlar konusunda yapılacak müracaatları değerlendirip Birliğe teklifte bulunmak.
12.6.4.
Toptancı Halleri:
552 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’de toptancı hallerinin kuruluş amacı; yaş meyve ve sebze
ticaretinin kalite, standart ve sağlık kurallarına uygun olarak serbest rekabet sistemi içerisinde
yapılmasını sağlamak, üretici ve tüketiciler ile yaş sebze ve meyve ticaretini meslek edinenlerin
çıkarlarını dengeli ve eşit bir şekilde korumak ve toptancı hallerini modern ve çağdaş bir altyapı
sistemine kavuşturmak olarak belirtilmektedir.
Toptancı halleri; büyükşehir belediyesi, büyükşehir belediyesi bulunmayan yerlerde ise belediyeler
ve/veya gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulabilmektedir. Toptancı hallerinin yaş meyve sebze
sektöründeki rolü ve önemini aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür.







Üretici ile tüketici arasındaki ürün akışının temel aktörleri olması,
Serbest rekabet piyasasının oluşumunu ve sağlıklı bir şekilde yürümesini sağlaması,
Piyasada hâkim durum yaratılmasını önlenmesi
Piyasa fiyatlarının dengelenmesi,
Kayıt dışılığın önlenmesi,
Üreticilerin garantörlüğünü üstlenmesi,
Yaş meyve ve sebzelerin istenen kalite, standart ve sağlık kuralları çerçevesinde piyasaya
sürülmesinin sağlanması.
12.6.5.
Lisanslı Depoculuk:
Lisanslı Depoculuk, belli standartlar çerçevesine alınabilecek tarım ürünlerinin, ürün özellikleri göz
önünde bulundurularak saklanması ve depo edilmesi faaliyetidir. Üretici ürün senedi karşılığında bu
depolara ürünlerini bırakarak saklanmasını talep etmekte, ürün senetleri ile kredi imkânlarından
yararlanmaktadır. Depoculuk faaliyetleri ile ürünlerin uygun saklama koşullarında uzun süreli olarak
saklanması faydası gözetilmektedir. Depoculuk, söz konusu ürünün fiyatlarının yükselme eğiliminde
olduğu dönemlerde ürünlerin pazara sürülerek maksimum kazanç imkânı sunmaktadır. Lisanslı
depolarda saklanan ürünlerin standardizasyon, kalite sorunu ve ürünlerin pazarlama koşullarına uyum
sorunu ortadan kalkmaktadır.
Ürün İhtisas Borsaları ise belirli ürünlerde uzmanlaşma ve o ürünlerin pazarlanması faaliyetini
sürdürme amacıyla kurulmuştur. Bu borsalar vasıtasıyla bir yandan ürün alım satımı
gerçekleştirilirken, öte yandan lisanslı depoculuk ve VOB tarafından satışa çıkartılan üretim
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 62
senetlerinin alım satım işlemleri yürütülmektedir. Bu yönüyle ürün ihtisas borsaları, VOB ve lisanslı
depoculuk birbirleri ile etkileşim halinde çalışmalarını sürdürmeleri nedeni ile tarım ürünleri
piyasasında hacmi genişletebilecek kuruluşlardır.
12.6.6.
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsaları:
Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsaları (VOB) ile ürün ihtisas borsalarını birbirinden ayıran temel fark
VOB tarafından fiziki alım satım işlemlerinin yürütülmüyor olmasıdır. Menkul kıymetler borsası
mantığında işleyen VOB, yalnızca ürünlerin senetlerinin alım satım işlemlerinin gerçekleştirildiği bir
borsa alanıdır. Üreticiler, ürünlerin gelecekte kazanacağı değer ve satış göreceği fiyat üzerinden karar
mekanizmalarını oluşturmakta, ekim yapacakları ürünleri buna göre belirlemektedir.
Vadeli işlem piyasaları, bünyesinde taşıdığı özellikler ile kullanıcılarına büyük kolaylıklar sağlayan
günümüzün en fazla rağbet edilen finans ve risk aktarma araçlarının başında gelmektedir. Ekonomik
kararları alan merkez ve piyasa güçlerinin en çok bilmek istedikleri konu olan gelecekteki fiyat
konusu, vadeli işlem piyasalarının uygulandığı alanlarda otoritelere bir fikir vermektedir. Serbest
piyasada bugünkü fiyatı belirlemede gösterilen başarı gelecek fiyatlarının belirlenmesinde
gösterilememektedir. Vadeli işlem piyasalarının devreye girmesi piyasada yaşanan bu belirsizliği bir
nebze olsun giderebilecektir.
Vadeli işlemlerin başarısı bu işlemlerin yapılacağı borsaların teknik yapıları ve iletişim imkanlarının
geliştirilmesi, sistemin işleyişi, faaliyetlerinin çerçevesini belirleyen sağlam hukuksal düzenlemelerin
gerçekleştirilmesi ve oyuncuların yeterli biçimde aydınlatılarak belirli bir toplumsal altyapının
oluşturulmasıyla mümkün olabilecektir. Vadeli işlem piyasalarının başarılı olabilmesinde en önemli
unsurlardan birinin de ekonomik istikrar olduğu akıldan çıkarılmamalıdır.
Bir diğer önemli nokta da piyasaların geniş tabanlara yayılarak sığlıktan, dolayısıyla sert fiyat
hareketlerinden ve kolay manipülasyonlardan etkilenmesinin önlenmesidir. Ayrıca, piyasanın istikrar
ve güven içinde işleyebilmesi için denetim mekanizmasının kurulması şarttır. Bu denetim
mekanizması gerek borsa dışı denetim gerekse borsa içi otokontrol şeklinde örgütlenmelidir.
Altyapısıyla, teknik kapasitesiyle, eğitilmiş elemanlarıyla, istikrarlı denetimiyle, standartlarıyla geniş
bir tabana yayılmış sağlıklı bir vadeli işlemler piyasasının Türkiye açısından önemli ekonomik işlevler
üstleneceği şüphe götürmez bir gerçektir.
12.7. İşlenmiş Tarımsal Ürünlerin Pazarlanması
Türkiye’de gıda sanayi ürünleri genel olarak yurt içinde pazarlanmaktadır. Özellikle et, süt, tahıl ve
nişasta ürünleri, bitkisel yağlar bunların başında gelmektedir. Yurt içinde pazarlanan ve iç talebi
gelişme gösteren ürünlerin başında tahıl grubu yer almakta, bu grup içinde buğday unu ve ekmek ile
makarna ürünleri önde bulunmaktadır. Bu arada tüketim düzeyleri gelişmiş ülke düzeyinde olmasa
dahi, et ve süt ürünlerinin çoğu da iç tüketime yönelik olarak pazarlanmakta, maliyet-fiyat farkları
uluslararası pazarlarda rekabetin yapılamamasına neden olmaktadır.
Gıda ürünlerine yönelik iç talep ve bunun sonucu oluşacak yurt içi pazarların şekillenmesi ürün ve
ikame ürün fiyatları, gelir düzeyi, alışkanlıklar gibi birçok faktöre bağlı olarak değişmektedir.
Tüketicilerin ürün satın alma davranışlarında demografik ve ekonomik faktörlerin yanısıra, psikolojik
ve sosyolojik nedenlerin etkisinin olduğu bilinmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 63
Türkiye’de gıda sanayi alanında firmaların pazar payları, ürünlerin pazarlamasını etkilemekte, iç ve
dış pazarlarda yer almasını değişken hale sokabilmektedir. Rekabet ortamı içerisinde birçok firma yer
alabilmekte, bu anlamda pazar paylarını artırıcı çalışmalarda bulunmaktadırlar. Alt sektörler bazında
payları değişse de, gıda sanayinde pazarlama kanallarında toptancı, perakendeci, bayii ve distribütör
dağıtıcılar ya da doğrudan satışlar görülmektedir. Günümüzde, özellikle büyük üreticilerin
avantajlarından yararlanmak için distribütörlük sistemini kullandıkları bilinmektedir. Ayrıca, son
yıllarda yaşanan ekonomik krizler sonucunda, büyük firmalar seçici dağıtım sistemine önem verirken,
küçük ve orta büyüklükteki firmalar ise daha geniş satıcı ve dağıtıcı gruplara yönelmişlerdir.
12.8. Pazarlama Alanında Destek Veren Kurum/Kuruluşlar
Tarımsal pazarlama alanında Dış Ticaret Müsteşarlığı onayı ile ihracatçı birlikleri ve İGEME’nin
uygulayıcı olduğu devlet destekleri sağlanmaktadır. Bu destekler, ihracatın artırılmasını amaçlayan
pazar araştırması ve pazarlama desteği, ürünlerin satışının gerçekleştirileceği mağaza açma destekleri,
marka tanıtım ve yan uygulamalar arasında yer alan web tanıtımı destekleri bu faaliyetler arasında yer
almaktadır. Tanıtım amacıyla yapılan harcamalar ve e-ticaret sitelerine üyelik maliyetinin bir kısmı
İGEME tarafından desteklenmektedir.
Günümüzde küreselleşme sürecinde dünya tarım ürünleri ticaretinde yeniden yapılanmanın hız
kazanmasıyla pazarlama hizmetlerinin etkinleştirilmesi, kalite yönetim sistemlerinin yaygınlaştırılması
ve teknolojik çeşitlilik kazanan pazarlama araçlarının etkin kullanılması daha da önem kazanmaktadır.
Türkiye’nin AB üyeliği perspektifinden bakıldığında, bu konulara daha fazla önem verilmesi ve çaba
gösterilmesi gereği ortaya çıkmaktadır.
Gelecekte gerek yurtiçi ve gerekse dış pazarlarda rekabette dezavantajlı olmamak için işletmeler, ilgili
bakanlıklar, üniversiteler ve meslek odaları arasında işbirliğinin güçlendirilerek yayım çalışmalarının
ivedilikle artırılması gerekmektedir. Ayrıca tarım işletmelerinin tarıma dayalı sanayi firmalarının
değişen koşullara, firma ölçeğine ve pazar hedeflerine bağlı olarak uygun pazarlama araçlarını seçmesi
ve uygulaması gerekmektedir.
Avrupa Birliği’ne üyelik sürecinde Ortak Tarım Politikası’na uyum amacıyla üretim altyapısının
iyileştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik çalışmalar, tarım ürünlerinin pazarlanmasında da
sürdürülmelidir. Dolayısıyla, sadece üretmek yeterli olmamakta, üretilen ürünlerin tüketiciye kaliteli,
yeterli miktarda ve hızlı bir şekilde ulaştırılması da büyük önem taşımaktadır. Tarım ürünlerinin çabuk
bozulabilir nitelikte olması ve talep-arz esnekliğinin düşüklüğü, pazarlama hizmetlerinin daha etkin bir
yapıda olmasını gerektirmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 64
13.
ÇANAKKALE’DE TARIMSAL PAZARLAMA
Tarımsal ürünlerin iç ve dış pazarlarda etkin bir biçimde pazarlanabilmesi için yurt içi ve uluslararası
tarımsal üretim politikalarının destekleyici nitelikte olması gerekmektedir. Çanakkale’de tarımsal
ürünlerin yurt dışına pazarlanmasının önündeki en büyük engel yerel yetersizliklerdir. Tarımsal
üretimde gıda güvenliği ve bitki - hayvan sağlığına daha fazla önem verilmesi, Çanakkale’de
yetiştirilen ürünlerin ihracatının artırılmasında rol oynayacaktır. İç ve dış pazarlarda etkin ürün
satımının gerçekleştirilmesi ve tarımsal üretimdeki eksiklerin belirlenebilmesi için verilerin
güncellenmesi önem kazanmaktadır.
Pazar bilgilerinin güncellenebilmesi ve sağlıklı veri aktarımının yapılabilmesi için AB tarımsal üretim
politikaları ile uyumlu bir sistemi oluşturulması, borsada işlem görmekte olan tarımsal ürünlerin
günlük fiyatlarının belirlenmesi ve üreticilere düzenli duyuruların yapılması, yurt içinde ve yurt
dışındaki borsaların izlenmesi ve fiyatların buna göre düzenlenmesi gerekmektedir. Ayrıca, ürünler
arası fiyat pariteleri dikkate alınarak fiyatlandırma yapılması yoluyla dış ticaret hacmini artırma
yöntemleri izlenmeli ve dış ticareti destekleme politikaları oluşturulmalıdır.
Çanakkale’deki tarımsal ürün pazarlama yöntemleri incelendiğinde, bölgede etkin borsacılık
faaliyetleri bulunmadığından tarımsal sanayi için gereken üretimin gerçekleşmediği görülmektedir.
Bölgede üretilen ürünlerin il dışına çıkarılırken herhangi bir kayıt sistemine tabii tutulmaması ve il
dışından gelen ürün miktarının tahmin edilememesi borsa faaliyetlerini engellemektedir.
Tarımsal üretimde örgütler pazarlama ve işleme faaliyetlerini sürdürürken, kooperatifler ön işleme,
ürünlerin üreticilerden toplanması ve üst birliklere pazarlama çalışmalarını yürütmektedir.
Çanakkale’de domates, biber, üzüm gibi tarımsal ürünlerin pazarlama kooperatifleri bulunmasına
karşın, diğer tarımsal ürünler bazında kooperatifçilik faaliyetleri etkin bir şekilde
sürdürülememektedir. Bu kurumların yanı sıra, Üretici Birlikleri, Kooperatif Birlikleri, Yetiştirici
Birlikleri ve Köylere Hizmet Götürme Birlikleri gibi kuruluşlar tarımsal pazarlama faaliyetlerinin
yürütülmesinde önemli rol oynamaktadır.
Çanakkale’de üretilen tarımsal ürünler potansiyel üretim seviyelerine ulaşamamaktadır. Üretimin
beklenen seviyelere ulaşamamasındaki en büyük etmen bu bölgedeki alt yapı eksikleridir. Bölgedeki
pazarlama faaliyetlerinde başarısızlıkların yaşanması, yetersiz reklam ve tanıtımın yapılmaması,
üretim planlamasının talep miktarı göz önüne alınarak oluşturulmaması, yurt dışı pazarları ile güçlü
iletişim eksikliği gibi değişkenlere bağlıdır. İhraç sorununa çözüm üretebilmiş kooperatiflerden biri
olan S.S. Süleyman Köy Kalkınma Kooperatifi’nin yürüttüğü “DOBAG” projesi örnek bir çalışma
teşkil etmektedir. DOBAG kapsamında üretilen halıların tamamı dışa satım için üretilmektedir.
Çanakkale Tarım İl Müdürlüğü verilerine göre, Türkiye’de işlenebilir sebze arazisinin %2,35’i, meyve
arazisinin ise %0,58’i Çanakkale sınırları içerisinde yer almaktadır. Bölgede üretilen ürünlerin kalitesi
dış ticaret rekabeti için uygun olmasına rağmen, sebze – meyve işleyen firmaların gerekli
hammaddeyi bölgeden temin edememeleri maliyeti oldukça yükseltmekte, yurt dışı ürün fiyatlarıyla
rekabet zorlaşmaktadır. Çanakkale’de yetiştirilen ürünler kalite bakımından dış pazardaki ürünlerle
rekabet edebilir niteliktedir ancak hammadde nakliyatının maliyeti yükseltmesi, ürün kalite
garantisinin bir standarda bağlı olmaması rekabeti zorlaştıran üretimden bağımsız nedenlerdir. Bu
alanlarda üretilen meyve -sebze ve ürünlerinin pazarlama yöntemlerinden biri bu alanlarda üretilen
ihraç edilebilmesine yönelik ürün işleme çalışmaları ve markalı üretim artırılmasıdır. Bölgenin sebze –
meyve üretim potansiyelinin tamamının pazarlanabilmesi için üretici birlikleri ve kooperatiflerin etkin
ve profesyonel çalışmalar yürütmeleri gerekmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 65
13.1. Çanakkale İlindeki Tarımsal Pazarlama Kanalları
13.1.1.
Kooperatifler
Çanakkale ilinde 108 adet tarımsal kooperatif bulunmaktadır.
Tablo 15. Çanakkale İlindeki Tarımsal Kooperatiflerin Listesi
No
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
Kooperatif İsmi
S.S.Asmalı Köyü Tarımsal Kalk.Koop.
S.S.Yeniçeli Köyü Tarımsal Kalk.Koop.
S.S.Kangırlı Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Yahşıeli Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Çetmi Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Karakadılar Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Karacaören Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Akçakoyun Vakıf Tar.Kalk.Koop.
S.S.Kızıldam Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Kumarlar Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Duman Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Akköy Köyü Tarımsal Kalk.Koop.
S.S.Çokal Köyü Tarımsal Kalk.Koop.
S.S.Çavuşköy Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Aşağıçavuş Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Kavak Beldesi Tar.Kalk.Koop.
S.S.İlyasköy Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Doğancılar Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Bolayır Beldesi Tar.Kalk.Koop.
S.S.Karaaydın Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Eskiyayla Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S. Söğütgediği, Bezirganlar, Cazgirler, Hacıdervişler Köyleri Tar. Kalk. Koop.
S.S. Akçapınar, Civler, Ovacık, Akçeşme Köyleri Tar. Kalk. Koop.
S.S.Cambaz Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Karadoru Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Serçeler, Çiftlikdere, Terziler, Akçalı, Ortaca Köyleri Kalk. Koop.
S.S.Halileli Köyü Tar.Kalk.Koop.
S.S.Kırcalar Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Taştepe Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Ahlatlıburun Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.İlyasağa Çiftliği Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Çavuşköy Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Yenice (Merkez) Sulama Kooperatifi
S.S.Üçkabağaç Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Yukarıkaraaşık Aşağıkaraaşık Köyleri Tarımsal Kal.Kop.
S.S.Dişbudak Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Kocaveli Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Dumanlı Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.İntepe Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 66
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
S.S.Çıplak Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Süleymanköy Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Karakoca Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Şerbetli Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Çamoba Köyü Tar.Kal.Koop.
S.S.Küçüklü Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Bozguç Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Seyvan Köyü Tarımsal Kal.Kop
S.S.Akköy Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Türkmenli Köyü Tarımsal Kal.Kop.
S.S.Karadağ Köyü Tarımsal Kal.Kop.
S.S.Kocayayla Köyü Tarımsal Kal.Kop.
S.S.Sarıçayır Köyü Tarımsal Kal.Kop.
S.S.Çukuroba Ve Kıraçoba Köyleri Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Helvacı Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Hurma Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Aşağıinova Köyü Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Uzunalan Köyü Tarımsal Kalkınma Koop
S.S.Beybaş Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Yarış Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Semedeli Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Umurlar Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi
S.S.Balcılar, Yaylalar, Dondurma Köyleri Kalkınma Koop.
S.S.Çınarcık Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Şahinli Köyü Tar.Kal.Koop.
S.S.Çırpılar Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Çakıroba Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Beyçayır Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Adatepe Köyü Tar.Kal.Koop.
S.S.Ballıçay Köyü Tar.Kal.Koop.
S.S.Yaykın Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Güreci Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Soğucak Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Bayramiç Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Ahmetçeli Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Derenti Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Çakır Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Taban Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Kabalı Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Yeniköy Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Kovancı Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Öğmen Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Pazarköy Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Ç.Kale Ve Çevre Köyleri Köy Kal.Ve Diğer Tarımsal Amaçlı Koop.Bir.
S.S.Alancık Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Boynanlar Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Yağdıran Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Koruköy Tarımsal Kal.Koop.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 67
S.S.Gümüşler Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Hacılar Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Haydaroba Tarımsal Kalkınma Koop.
S.S.Gelibolu İlçesi Evreşe Beldesi Tar.Kal.Kop
S.S.Çomaklı Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Karaköy Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Pıtıreli Köyü Tar.Kal.Koop.
S.S.Sofular Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Bekten Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Sazak Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Çal Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.Torhasan Köyü Tarımsal Kal.Koop.
S.S.282 Sayılı Gelibolu Yağlı Tohumlar Tarım Satış Koop.
S.S.Saçaklı Köyü Kalk.Koop.
S.S.Kepez Ve Çevre Köyleri Kalk.Koop.
S.S.700 Sayılı Ezine Yağlı Tohumlar Tarım Satış Koop.
S.S.259 Nolu Ezine Pamuk Tarım Satış Koop.
S.S.215 Nolu Ezine Zeytin Ve Zeytinyağı Tarım Satış Koop.
S.S.Davutköy Tar.Kal.Koop.
S.S.913 Sayılı Kumkale Yağlı Toh.Tar.Sat.Koop.
S.S.80 Nolu Küçükkuyu Zeytin Ve Zeytinyağı Tarım Satış Koop.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
Kaynak: Çanakkale Ticaret Borsası
13.1.2.
Üretici Birlikleri
Çanakkale ilinde 24 adet üretici birliği bulunmaktadır.
Tablo 16. Çanakkale İlindeki Üretici Birlikleri Listesi
No
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Çanakkale İlçeleri
Biga
Yenice
Bayramiç
Çan
Gelibolu
Lapseki
Ezine
Ayvacık
Ezine
Yenice
Biga
Çan
Bayramiç
Yenice
Merkez
Lapseki
Yenice
Merkez
Üretici Birliğinin İsmi
Süt Üreticileri Birliği
Süt Üreticileri Birliği
Süt Üreticileri Birliği
Süt Üreticileri Birliği
Süt Üreticileri Birliği
Süt Üreticileri Birliği
Süt Üreticileri Birliği
Süt Üreticileri Birliği
Bal Üreticileri Birliği
Bal Üreticileri Birliği
Bal Üreticileri Birliği
Bal Üreticileri Birliği
Bal Üreticileri Birliği
Meyve Üreticileri Birliği
Meyve Üreticileri Birliği
Meyve Üreticileri Birliği
Sebze Üreticileri Birliği
Sebze Üreticileri Birliği
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 68
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Sebze Üreticileri Birliği
Kırmızı Et Üreticileri Birliği
Organik Kırmızı Et Üreticileri Birliği
Kanatlı Hayvan Eti Üreticileri Birliği
Tarla Bitkileri Üretici Birliği
Tahıl Üreticileri Birliği
Biga
Biga
Ayvacık
Biga
Merkez
Merkez
Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
13.1.3.
Ticaret Borsaları
Çanakkale ilinde 2 adet ticaret borsası bulunmaktadır.
Tablo 17. Çanakkale İlinde Bulunan Ticaret Borsalarının Listesi
No
1.
2.
Borsa Adı
Biga Ticaret Borsası
Çanakkale Ticaret Borsası
Kaynak: TOBB
13.1.4.
Toptancı Halleri
Çanakkale ilinde 3 adet toptancı hali bulunmaktadır.
Tablo 18. Çanakkale İlinde Bulunan Toptancı Hallerinin Listesi
No
1.
2.
3.
Hal Adı
Çanakkale Toptancı Hali
Biga Toptancı Hali
Bayramiç Toptancı Hali
Kaynak: Çanakkale Belediyesi
13.1.5.
Lisanslı Depolar
Toprak Mahsulleri Ofisi verilerine göre Çanakkale ilinde 30 bin tonluk bir lisanslı depo
bulunmaktadır.
Çanakkale ilindeki tarım ve tarıma dayalı sanayide faaliyet gösteren işletmelerin, birliklerin,
kooperatiflerin uyguladığı tanıtım yöntemlerine dair bugüne değin yapılmış bir çalışma ve sağlıklı
veriler bulunmamaktadır. Bunun sebebi ilde tanıtım stratejilerinin yeterince geliştirilememiş olmasıdır.
Gerçekleştirilen bu çalışma ile ildeki pazarlama kanalları ve tarımsal üreticiler için bazı tanıtım ve
pazarlama yöntemleri önerilmektedir. Aşağıda bu doğrultuda gerçekleştirilmiş anket çalışmasına dair
analizler yer almaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 69
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 70
14.
ANALİZ ÇALIŞMALARI
Güney Marmara Kalkınma Ajansı (GMKA) 2011 Yılı Doğrudan Faaliyet Desteği Programı
kapsamında Çanakkale Ticaret Borsası tarafından geliştirilen “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve
Pazarlama Stratejileri Planı Projesi” kapsamında Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı 364 tarım
işletmeleri ile birebir görüşme yapılmıştır. Bu görüşmeler kapsamında tarım işletmelerine tanıtım
yöntemleri ile tanıtım ve pazarlama konusundaki problemlerini öğrenmek amacıyla bir anket
uygulanmıştır. Bu anket sorularının cevapları SPSS (Statistical Package for Social Sciences)
programıyla sayısallaştırılarak verilerin güvenli bir şekilde analizi yapılmıştır. Bu analizlere ilişkin
tablo ve şekil sonuçları elde edilerek yorumlar gerçekleştirilmiş ve aşağıda sunulmuştur.
Çanakkale Ticaret Borsası meslek gruplarını 8 ana başlık altında kategorize etmiştir. Meslek grupları
ve bu meslek gurubuna dâhil olan tarım işletmelerinin faaliyet alanları şu şekildedir:
1. Meslek Grubu:
 Öğütülmüş tahıl imalatı,
 Tahıl ve tohumların toptan ticaretini yapan tarım işletmeleri
2. Meslek Grubu
 Yağlı tohumların toptan ticaretini yapan tarım işletmeleri
3. Meslek Grubu
 Baklagillerin toptan ticaretini yapan tarım işletmeleri (Fasulye, nohut, mercimek,
barbunya vb.)
4. Meslek Grubu
 Bitkisel ham yağ imalatı
 Hayvan veya bitkisel kaynaklı yenilebilir sıvı ve katı yağların toptan ticaretini yapan
tarım işletmeleri
5. Meslek Grubu
 Peynir ve çökelek imalatı yapan tarım işletmeleri
6. Meslek Grubu
 Canlı hayvanların toptan ticareti
 Ham deri, post ve deri toptan ticareti
 Belirli bir mala tahsis edilmiş mağazalardaki et ve et ürünlerinin perakende ticaretini
yapan tarım işletmeleri
7. Meslek Grubu
 Tarımsal kalkınma kooperatifleri
8. Meslek Grubu
 Taze meyve ve sebze toptan ticareti
 Konserve meyve ve sebzelerin toptan ticareti
 Balık, kabuklu hayvanlar ve yumuşakçalar da dâhil diğer gıda maddelerinin toptan ticareti
 Mağazalardaki gıda, içecek ve tütün ürünlerinin toptan ticaretini yapan tarım işletmeleri
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 71
14.1. Kuruluş Yılı
Tarım işletmelerinin kuruluş yılları incelendiğinde, en yüksek oranın %26,1 ile 1991 ila 2000 yılları
arasında kurulan işletmeler de olduğu tespit edilmiştir. Tablo incelendiğinde yeni kurulan tarım
işletmelerinin sayısının az olduğu, diğer tarım işletmelerinin ise uzun yıllardır faaliyette oldukları
görülmektedir.
Tablo 19. İşletmelerin Kuruluş Yılları
Kuruluş Yılı
2011
2010
2008-2009
2006-2007
2001-2005
1991-2000
1981-1990
1971-1980
1961-1970
1960 ve öncesi
Toplam
Sayı
9
19
21
24
65
95
68
32
13
18
364
Yüzde
%2,5
%5,2
%5,8
%6,6
%17,9
%26,1
%18,7
%8,8
%3,6
%4,9
%100
14.2. Kapalı Alan ve Açık Alan Büyüklükleri
Tarım işletmelerinin sahip oldukları kapalı alan ve açık alan büyüklüklerini öğrenmek amacıyla anket
soruları sorulmuştur. Alınan cevaplara göre tarım işletmelerinin %51,9’unun açık alanı yoktur.
İşletmelerin %31’inin ise 1-100 m2 arasındaki büyüklüğe sahip kapalı alanı bulunmaktadır.
Tablo 20. Kapalı Alan Büyüklüğü
Kapalı Alan Büyüklüğü (m2)
0
1-100
101-250
251-500
500+
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
7
113
71
53
90
30
364
Yüzde (%)
1,9
31
19,5
14,6
24,7
8,2
100
Tablo 21. Açık Alan Büyüklüğü
Açık Alan Büyüklüğü (m2)
0
1-1000
1001-2000
2001-3000
3001-4000
4001-5000
5001+
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
189
51
20
9
7
8
49
31
364
Yüzde (%)
51,9
5,5
5,5
2,5
1,9
2,2
13,5
8,5
100
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 72
14.3. İşletmelerin Personel Durumları
Çanakkale Ticaret Borsası’na üye olan 364 tarım işletmesi ile yapılan anket çalışmaları sonucunda 2
tarım işletmesinin büyük ölçekli işletmeler olduğu, bir diğer deyişle 250’den fazla personeli olduğu
tespit edilmiştir. 1-10 arası personeli olan tarım işletmesi ve kooperatifler ise %81,6 ile en yüksek
orana sahiptir. Aşağıdaki tablo incelendiğinde, tarım işletmelerinde çalışan erkek personel sayısının
ortalamasının kadın personel sayısının ortalamasına göre daha fazla olduğu görülmektedir.
İşletmelerde çalışan personellerin eğitim durumları incelenmek istendiğinde, işletme başına düşen
ortalama ilkokul ve lise mezunu personel sayılarının birbirine eşit ve en yüksek değere, üniversite
mezunu personel sayısı ortalamasının ise en düşük değere sahip olduğu görülmektedir. Yani bir diğer
deyişle personelin büyük çoğunluğun lise ve ilkokul mezunu olduğu, üniversite mezun personel
sayısının ise yeterince az olduğu tespit edilmiştir.
İşletmelerin işçi sayıları ile ilgili sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre; tarım işletmelerinde
sürekli çalıştırılan işçi sayısının çok az olduğu ve işletme sahiplerinin genel olarak sezonluk işçi
çalıştırdıkları tespit edilmiştir.
Tablo 22. İşletmelerin Personel Durumları
Personel
Sayısı
İşçi Sayısı
Minimum
Maksimum
Ortalama
1-3
4-7
8-11
12+
0
0
133
7,82
171
62
23
45
59
İdari
Personel
Sayısı
1
17
2,39
322
30
4
3
0
İlkokul
Mezunu
Sayısı
0
50
3,86
171
93
9
22
57
Lise
Mezunu
Sayısı
0
33
3,86
136
24
11
14
147
Üniversite
Mezunu
Sayısı
0
17
1,54
88
18
5
3
237
Kadın
Erkek
Personel Personel
Sayısı
Sayısı
0
0
115
295
2,18
7,48
85
162
21
115
10
32
12
40
230
9
14.4. İşletmelerin Faaliyet Alanları ve Faaliyet Gösterdikleri Sektörler
Ankete katılan işletmelerinin%58,2’si ticaret ile uğraşmakta iken, %38,2’si üretici ve %2,7’si
yetiştiricidir.
Tablo 23. İşletmelerin Faaliyet Alanları
Üretici
Yetiştirici
Ticaret
Sayı
139
10
212
Yüzde (%)
38,2
2,7
58,2
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 73
Grafik 1. İşletmelerin Faaliyet Alanları
İşletmelerin meslek grupları incelendiğinde en yüksek oranın %29,7 ile 7. Meslek Grubu olan
Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri’ ne ait olduğu tespit edilmiştir. Tahıl ve tohumların toptan ticaretini
yapan 1. Meslek Grubu’ndaki tarım işletmeleri de %16,8 ile en çok katılımı gerçekleştiren 2. Grup
olduğu belirtilmiştir.
Tablo 24. İşletmelerin Faaliyet Gösterdikleri Meslek Grupları
1. Meslek Grubu
2. Meslek Grubu
3. Meslek Grubu
4. Meslek Grubu
5. Meslek Grubu
6. Meslek Grubu
7. Meslek Grubu
8. Meslek Grubu
Toplam
Sayı
61
16
9
23
44
26
116
69
364
Yüzde (%)
16,8
4,4
2,5
6,3
12,1
7,1
31,9
19
100
Çanakkale Ticaret Borsası’na kayıtlı ve ankete katılan üyelerin verdikleri cevaplara göre; 5. meslek
grubundaki peynir ve çökelek imalatı yapan tarım işletmelerinin %56,5 oranıyla üretici oldukları ve
toplam üretici grubunda en fazla paydaya sahip oldukları tespit edilmiştir. Bütün Tarımsal Kalkınma
Kooperatifleri ile 1. ve 8. Meslek grubundaki tarım işletmelerinin genel olarak ticaret ile uğraştıkları
belirtilmiştir.
Grafik 2. İşletmelerin Faaliyet Alanları ile Meslek Grupları Karşılaştırması
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 74
14.5. İşletmelerin Hukuki Yapıları
İşletmelerin hukuki yapılarını incelemek için sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre %36,8
ile şahıs şirketlerinin en yüksek orana sahip oldukları tespit edilmiştir. %31,2 ile kooperatifler en
yüksek ikinci orana sahip iken, anonim şirketi oranının diğer şirket türlerine göre çok düşük olduğu
sonucuna ulaşılmıştır.
Tablo 25. İşletmelerin Hukuk Yapısı
Şahıs Şirketi
Limited Şirketi
Anonim Şirketi
Kooperatif
Diğer
Toplam
Sayı
133
104
9
115
3
364
Yüzde (%)
36,5
28,6
2,5
31,6
0,8
100
14.6. İşletmelerin Üretim Yeri Mülkiyetleri
İşletmelerin üretim yeri mülkiyetleri incelendiğinde, tarım işletmelerinin yarısından fazlasının kendi
mülklerine sahip oldukları, genel olarak kooperatiflerin kendilerine ait mülkiyetlerinin bulunmadığı ve
bağlı bulundukları köy muhtarlıklarından kiralama yöntemine başvurdukları ifade edilmiştir.
Tablo 26. İşletmelerin Mülkiyet Durumları
Sayı Yüzde (%)
62,9
Tarım işletmesinin kendi mülkü 229
127
34,9
Kira
8
2,2
Cevaplanmayan
Toplam
364
100
Grafik 3. İşletmelerin Mülkiyet Durumları ile Hukuki Yapıları Karşılaştırması
14.7. İşletmelerin Üretim Şekilleri
Ankete katılan 364 tarım işletmesinin üretim şekilleri hakkında bilgi almak için sorulan anket
sorularının analiz sonuçlarına göre; kendi markası ya da müşterinin istediği bir marka ile üretim
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 75
yapmayan tarım işletmeleri %58 ile en fazla orana sahip oldukları belirtilmiştir. Kendi markası ile
üretim yapan tarım işletmeleri %30,5 ile ikinci en yüksek orana sahipken, her iki marka yöntemini
kullanan tarım işletmesi sayısının toplam yüzdedeki paydası ise çok düşüktür.
Tablo 27. İşletmelerin Üretim Şekilleri
Kendi markası ile
Müşterinin istediği marka ile
Her ikisi
Hiçbiri
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
111
25
14
211
3
364
Yüzde (%)
30,5
6,9
3,8
58
0,8
100
Grafik 4. İşletmelerin Hukuki Yapısı ile Üretim ve Satış Şekilleri Karşılaştırması
14.8. İşletmelerin İhracat Şekilleri
İşletmelerin ihracat durumlarını belirlemek için sorulan anket sorularından alınan cevaplara göre,
Çanakkale Ticaret Borsası’na üye 364 tarım işletmesinin %90,9’u ihracat yapmamaktadır. İhracat
yapan tarım işletmelerinin %64’ü doğrudan ihracat yaparken, %36’sı dolaylı ihracat yapmaktadır.
Verimli topraklara sahip olan Çanakkale ilinde, ihracat yapmayan firmaların oranının yüksek rakamlar
çıkması ilin ihracat kapasitesinin gelişmediğini göstermektedir.
Tablo 28. İşletmelerin İhracat Şekilleri
İhracat yapmıyor
Doğrudan İhracat
Dolaylı İhracat
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
331
20
11
2
364
Yüzde (%)
90,9
5,5
3
0,5
100
Meslek grupları ile ihracat şekillerinin istatistiksel karşılaştırması yapılmıştır. Sonuçlara göre, 7. ve 3.
meslek gruplarındaki tarım işletmelerinin hiçbirisinin ihracat yapmadıkları, en fazla ihracat yapan
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 76
grubun 8. meslek grubu olduğu ve aynı zamanda en fazla doğrudan ihracat yapan tarım işletmesinin de
bu grup olduğu tespit edilmiştir.
Grafik 5. İşletmelerin İhracat Türleri ile Meslek Grupları Arasındaki Karşılaştırma
İhracat yapmayan tarım işletmelerine neden ihracat yapmadıkları sorulduğunda, %36,3 oranıyla
kaynak yetersizliği en önemli neden olarak ifade edilmiştir. En önemli ikinci neden %27,2 oranıyla iç
pazarlardan tatmin olma olurken, en düşük orana sahip neden yabancı dil yetersizliği olmuştur.
Tablo 29. İşletmelerin İhracat Yapmama Nedenleri
İhracat Yapmama Nedenleri
İç pazarlardan tatmin olma
Talep edilen kalite ve miktarda ürün
sunamama
Aracı tarım işletmesi bulmadaki zorluk
Yabancı dil yetersizliği
Dış pazarları tanımama ve bilgi eksikliği
Uygun fiyatta ürün sunamama
Kaynak Yetersizliği
Diğer nedenler
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Evet
99
27,2
15
4,1
9
2,5
14
3,8
51
14
15
4,1
132
36,3
52
14,3
Hayır
236
64,8
320
87,9
326
89,6
321
88,2
284
78
320
87,9
204
56
288
79,1
14.9. Tarım İşletmelerinin Kredi Türleri
Tarım işletmelerinin kredi kullanıp kullanmamalarına ilişkin sorulan sorulardan alınan cevaplara göre;
%59,1’i kredi kullanmamakta iken, %32,1’i işletme kredisi, %3’ü ise yatırım kredisi kullandığını
beyan etmiştir. İhracat kredisi kullanan tarım işletmesi ise bulunmamaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 77
Tablo 30. Tarım İşletmelerinin Kredi Türleri
Kredi kullanmıyor
İşletme kredisi
Yatırım kredisi
Diğer
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
215
117
11
10
11
364
Yüzde (%)
59,1
32,1
3
2,7
3
100
Kredi kullanan tarım işletmelerinin en fazla Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’ndan kredi
aldıkları tespit edilmiştir. Hibe veya kredi kullanmayan tarım işletmelerinin birçoğu, kamu bankaları
haricinde hibe veya kredi veren kuruluşların hangileri olduğu konusunda bilgilerinin olmadığını ifade
ederken, geri kalan tarım işletmeleri kredi kullanmak istemediklerini belirtmişlerdir.
Tablo 31. İşletmelerin Kredi ve/veya Hibe Aldıkları Kurumlar
Kredi ve/veya hibe almadım
KOSGEB Kredisi
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kredisi
Kamu Bankası Kredisi
Diğer hibe ve/veya kredi türleri
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Evet
199
54,7
31
8,5
64
17,6
66
18,1
7
1,9
Hayır
161
44,2
329
90,4
296
81,3
294
80,8
353
97
Kredi kullanan tarım işletmelerinin sektörlere göre karşılaştırması yapıldığında 7. Meslek Grubu’nda
bulunan Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri’ nin Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı hibelerinden
yararlandıkları tespit edilmiştir. 4. ve 1. Meslek Grubu’nda bulunan tarım işletmelerinin kamu
bankalarından kredi aldıkları sonucuna ulaşılmıştır.
Grafik 6.Tarım İşletmelerinin Meslek Grupları ile Kredi Aldıkları Kurumların Karşılaştırması
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 78
Aşağıdaki grafikte kredi kullanan tarım işletmelerinin hukuki yapılarına göre karşılaştırmalı analizleri
analiz sonuçları verilmiştir. KOSGEB kredisi kullanan tarım işletmelerinin şahıs ve limited şirketleri
oldukları, ayrıca kamu bankalarının kredilerinden hemen hemen tüm tarım işletmesi türlerinin
yararlanmakta olduğu tespit edilmiştir.
Grafik 7. Tarım İşletmelerinin Hukuki Yapıları ile Kredi Aldıkları Kurumların Karşılaştırması
14.10. Tarım İşletmelerinin Sahip Oldukları Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri
İşletmelerin sahip oldukları kalite ve sertifikasyon belgelerinin tespit etmek amacıyla sorulan anket
sorularından alınan cevaplara göre; Çanakkale Ticaret Borsası’na üye 364 tarım işletmesinin
%68,4’ünün hiçbir sertifikasyon belgesinin olmadığı tespit edilmiştir. %9,3’ü TSE Belgesi’ne sahip
iken, %25,5 ile en yüksek orana sahip olan belge Marka Tescil Belgesi’dir.
Tablo 32. Tarım İşletmelerinin Kalite ve Sertifikasyon Belgeleri
Belge yok
TSE Belgeleri
Marka Tescil Belgesi
ISO 22000 Gıda Güvenliği
Yönetim Sistemi
ISO 9001 Kalite Yönetim
Sistemi
Diğer Belge Türleri
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Evet
249
68,4
34
9,3
93
25,5
32
8,8
35
9,6
19
5,2
Hayır
111
30,5
327
89,8
268
73,6
329
90,4
326
89,6
342
94
Meslek grupları ile sahip oldukları sertifikasyon belgelerinin istatistiksel karşılaştırması yapılmıştır.
Bu karşılaştırma sonuçlarına göre; 7. Meslek Grubu olan Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin büyük
kısmının sertifikasyon belgesi yokken, 5. Meslek grubunda bulunan işletmelerin genel olarak çeşitli
sertifikaları olduğu tespit edilmiştir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 79
Grafik 8. Tarım İşletmelerinin Meslek Grupları ile Sertifikasyon Belgelerinin Karşılaştırılması
14.11. Tarım İşletmelerinde Bulunan Departmanlar
Tarım işletmelerin sahip oldukları departmanları tespit etmek amacıyla sorulan anket sorularından
alınan cevaplara göre; tarım işletmelerinde %86 oranı ile en fazla satış ve pazarlama departmanı
bulunmaktadır. 2. en yüksek oran satın alma departmanı olurken, 3. en yüksek oran üretim departmanı
olmuştur. %17,6 oranı ile muhasebe departmanı tarım işletmelerinin en az sahip olduğu departmandır.
Bunun nedeni tarım işletmelerinin büyük çoğunluğunun muhasebe hizmetini hizmet alım yoluyla
tedarik ediyor olmasıdır.
Tablo 33. İşletmelerde Bulunan Departmanlar
Üretim
Satış ve Pazarlama
Satın Alma
Muhasebe
Diğer
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Evet
124
34,1
276
86
192
52,7
64
17,6
73
20,1
Hayır
238
65,4
75,8
23,6
170
46,7
298
81,9
289
79,4
Tarım işletmelerinin departmanlarının meslek gruplarına göre karşılaştırması yapıldığında; tüm
meslek gruplarında satış ve pazarlama departmanının bulunduğu ve en yüksek orana bu departmanın
sahip olduğu belirtilmiştir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 80
Grafik 9. Tarım İşletmelerinin Meslek Grupları ile Departmanlarının Karşılaştırılması
14.12. Tarım İşletmelerinin 5 Yıl İçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar
Tarım işletmelerin 5 yıl içerisinde yatırım yapmayı planladıkları alanları belirlemek için sorular
sorulmuştur. Alınan cevaplara göre; yeni bir yatırım yapmayı planlamadığını söyleyen tarım
işletmelerinin oranı %35,4 ile en yüksek orandır. Yeterli maddi imkânlarının olmadığını ve yeni bir
yatırım yapmak isteseler dahi yapamayacaklarını söyleyen bu tarım işletmelerinin dışında, yeni bir
sektörde yatırım yapmak isteyen tarım işletmesi sayısının oranı %16,8’dir.
Tablo 34. Tarım İşletmelerinin 5 Yıl İçerisinde Yatırım Yapmayı Planladıkları Alanlar
Düşünmüyorum
Kararsızım
Üretim
Pazarlama
Bilgi İşlem
Ar-Ge/Tasarım
Yeni sektör
Sayı
129
44
120
4
1
2
61
Yüzde (%)
35,4
12,1
33
1,1
0,3
0,5
16,8
14.13. Tarım İşletmelerinin Ağırlıklı Müşteri Grubu
Tarım işletmelerin ağırlıklı müşteri gruplarını belirlemek amacıyla sorulan anket sorularından alınan
cevaplara göre; %55,8 oranı ile tarım işletmelerinin en önemli müşteri grubunu toptancılar
oluşturmaktadır. Ticaretle uğraşan tarım işletmelerinin %60,7’si, hiçbir marka türü ile üretim
yapmayan tarım işletmelerinin %65,7’si ve kooperatiflerin %91,2’si toptan satış yapmaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 81
Tablo 35. İşletmelerin Ağırlıklı Müşteri Grupları
Toptan
Perakendeci
Nihai Tüketici
Toptan ve Perakende
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
203
59
47
48
7
364
Yüzde (%)
55,8
16,2
12,9
13,2
1,9
100
Tarım işletmelerinin ağırlık müşteri grupları ile faaliyet alanlarının istatistiksel karşılaştırılmaları
yapılmıştır. Bu sonuçlara göre; ticaretle uğraşan işletmelerin %60’ı toptan ticaret yaparken, üretici
grubunda bulunan tarım işletmeleri toptan ve perakende satış yapmaktadırlar.
Grafik 10.Tarım İşletmelerinin Faaliyet Alanları ile Ağırlıklı Müşteri Gruplarının
Karşılaştırması
Meslek gruplarına göre karşılaştırma yapıldığında ise; 3. ve 6. Meslek Gruplarında bulunan
işletmelerin büyük bir kısmı perakende satış yaparken, 7. Meslek grubunda bulunan kooperatiflerin
hemen hemen hepsi toptan ticaret yapmaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 82
Grafik 11. Tarım İşletmelerinin Ağırlıklı Müşteri Grupları ile Meslek Gruplarının
Karşılaştırılması
14.14. Tarım İşletmelerinin Bilişim Bilgileri
Tarım işletmelerin bilgisayar sayıları incelendiğinde hiç bilgisayarı olmayan tarım işletmesi sayısının
oranının %31,9 olduğu tespit edilmiştir. İnternet bağlantısı olan tarım işletmesi sayısının oranı %59,6
iken, internet sitesine sahip olan tarım işletmesi sayısının oranı %22’dir.
Tablo 36. İşletmelerin Sahip Oldukları Bilgisayar Adedi
Bilgisayar Sayısı
0
1-3
4-7
8-11
12-14
15+
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
116
199
33
3
1
8
4
364
Yüzde (%)
31,9
54,7
9,1
0,8
0,3
2,2
1,1
100
Tablo 37. İşletmelerin İnternet Bağlantı Durumları
İnternet Bağlantısı
Evet
Hayır
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
217
145
2
364
Yüzde (%)
59,6
39,8
0,5
100
Tablo 38. İşletmelerin İnternet Sitesine Sahip Olma Durumu
İnternet Sitesi
Evet
Hayır
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
80
282
2
364
Yüzde (%)
22
77,5
99,5
100
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 83
İnternet sitesi olan işletmelerin bilgisayar sayıları ile istatistiksel karşılaştırmalarının sonucuna göre;
işletmelerin genel olarak 1 ila 3 arasında bir sayıda bilgisayarları olduğu tespit edilmiştir.
Grafik 12. İnternet Sitesi Olan Tarım İşletmelerinin Sahip Oldukları Bilgisayar Sayısı
14.15. Tarım İşletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler
Tarım işletmelerinin %29,9’u KOSGEB’e kayıtlı iken, %53’ü Gıda, Tarım ve Hayvancılık
Bakanlığı’nın Çiftçi Kayıt Sistemi’ne kayıtlıdır.
Tablo 39. Tarım İşletmelerinin Kayıtlı Oldukları Sistemler
Sayı
KOSGEB
Yüzde (%)
Sayı
Çiftçi Kayıt Sistemi
Yüzde (%)
Evet
109
29,9
193
53
Hayır
248
68,1
161
44,2
14.16. Tarım İşletmelerinin Satış, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki Görüşleri
Tarım işletmelerin, devletin satış, pazarlama ve tanıtım konusunda desteğine ihtiyacı olup olmadığını
tespit etmek amacıyla sorulan sorulara verilen cevaplar incelendiğinde; %59,9’u devletin desteğine
ihtiyacı olduğunu düşünürken, %35,2’si ihtiyacı olmadığı kanısındadır.
Tablo 40.Tarım İşletmelerinin Satış, Pazarlama ve Tanıtım Desteği Konusundaki Görüşleri
Evet
Hayır
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
218
128
18
364
Yüzde (%)
59,9
35,2
4,9
100
14.17. Tarım İşletmelerinin Pazar Araştırması Konusundaki Görüşleri
Tarım işletmelerin kuruluşlarında ve/veya kuruluş sonrasında pazar araştırması yapıp yapmadıklarını
öğrenmek amacıyla sorulan sorulara verilen cevaplar incelendiğinde; tarım işletmelerinin %47’si pazar
araştırması yapmış veya güncel olarak araştırma yaparken, %50,3’ü pazar araştırması yapmadığını
beyan etmiştir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 84
Tablo 41. İşletmelerin Pazar Araştırması Konusundaki Görüşleri
Evet
Hayır
Cevaplanmayan
Toplam
Sayı
171
183
10
364
Yüzde (%)
47
50,3
2,7
100
Grafik 13. Pazar Araştırması Yapan İşletme Türleri
14.18. Tarım İşletmelerinin Tanıtım Yöntemleri
Ankete katılan 364 tarım işletmesine tanıtım yöntemlerini belirlemek amacıyla sorulan sorulardan
alınan cevaplara göre; %43,6’sı tanıtım yapmadığını, %56,4’ü ise tanıtım yaptığını belirtmiştir. 7.
meslek Grubu olan Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri haricinde diğer tüm meslek gruplarının genel
olarak tanıtım yaptıkları tespit edilmiştir.
Grafik 14.Tarım İşletmelerinin Tanıtım Durumları ile Hukuki Yapılarının Karşılaştırılması
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 85
Grafik 15. Tarım İşletmelerinin Tanıtım Durumları ile Meslek Gruplarının Karşılaştırılması
Tarım işletmelerin tanıtım yapıp yapmadıklarının, toplam personel sayılarına göre istatistiksel
karşılaştırmaları yapılmıştır. Personel sayısı 1-10 kişi arasında olan tarım işletmelerinin en fazla
tanıtım yapmayan işletme grubu olduğu tespit edilmiştir. Buna karşılık personel sayısı 41 ve 41’den
daha fazla olan 14 tarım işletmesinin hepsinin tanıtım yaptığı belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre
personel sayısı ile tanıtım faaliyetleri arasında %95 olasılıkla doğrusal bir ilişki olduğu ifade edilebilir.
Grafik 16. Tarım İşletmelerinin Tanıtım Durumları Ve Toplam Personel Sayılarının
Karşılaştırması
Tanıtım yapan tarım işletmelerinin tanıtım yöntemleri ile ilgili sorulan sorulardan alınan cevaplar
analiz edilmiştir. %51,9 ile tabela yöntemi en fazla kullanılan yöntemdir. %50,6 oranı ile kartvizit
yardımıyla yapılan tanıtım yöntemi en fazla uygulanan ikinci yöntem olurken, uluslararası fuarlara
katılım ve tanıtım filmi en az tercih edilen tanıtım yöntemlerindendir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 86
Tablo 42. İşletmelerin Tanıtım Yöntemleri
Kendi internet sitesi aracılığı ile
Radyo
Gazete
TV
SMS
Reklam panosu
Broşür
Katalog
Ulusal fuarlara katılım
Uluslar arası fularlara katılım
Tabela
Araç giydirme
Numune gönderimi
Müşteri ziyaretleri
Sektörel yayınlara ilanlar
El ilanı
Kartvizit
İnternet Sayfaları
Tanıtım Filmi
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Evet
67
18,5
28
7,7
59
16,3
26
7,2
27
7,5
45
12,4
61
16,8
45
12,4
53
14,6
16
4,4
188
51,9
76
21,1
115
31,7
136
37,5
36
9,9
48
13,3
183
50,6
41
11,3
17
4,7
Hayır
296
81,5
335
92,3
304
83,7
337
92,8
334
92,5
317
87,6
302
83,2
317
87,6
310
85,4
347
95,6
174
48,1
285
78,9
248
68,3
227
62,5
326
90,1
312
86,7
179
49,4
321
88,7
345
95,3
Tanıtım yöntemleri ile meslek gruplarının istatistiksel karşılaştırmaları yapıldığında; 7. Meslek grubu
olan kooperatiflerin tabela yöntemini en çok kullanan grup olduğu tespit edilmiştir. Kooperatifler tüm
meslek grupları en çok kullanılan tanıtım yöntemlerinden en az birini kullanmaktadırlar.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 87
Grafik 17.Tarım İşletmelerinin Tanıtım Yöntemleri ile Meslek Gruplarının Karşılaştırılması
Grafik 18.Tarım İşletmelerinin Tanıtım Yöntemleri ile Hukuki Yapılarının Karşılaştırılması
Tarım işletmelerin tanıtım yöntemleri ile üretim şekillerinin istatistiksel karşılaştırılması yapıldığında;
tanıtım yöntemlerini en fazla kullanan tarım işletmeleri kendi markalarıyla üretim yapan işletmeler
olduğu tespit edilmiştir. Hiçbir markası olmayan tarım işletmeleri de tanıtım yöntemlerinden
birçoğunu kullanırken, fason marka veya hem fason hem kendi markasıyla çalışan tarım
işletmelerinin, diğer işletmelere nazaran tanıtım yöntemlerini daha az kullandıkları tespit edilmiştir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 88
Grafik 19.Tanıtım Yöntemleri ile Üretim Şekillerinin Karşılaştırılması
14.19. Tarım İşletmelerinin Tanıtım ile İlgili Problemleri
Tarım işletmelerinin tanıtım ile ilgili problemlerini öğrenmek amacıyla sorulan anket sorularından
alınan cevaplara göre; ankete katılan 364 tarım işletmelerinin %37,5’i tanıtım yapmaya ihtiyacı
olmadığı kanısındadır ve bu grubun büyük çoğunluğunu kooperatifler oluşturmaktadır. Tanıtım
yapmaya ihtiyaç duymama nedenlerini ise şu şekilde belirtmişlerdir:



Ürünlerin toptan ticareti yapılmakta ve tek bir işletmeye satılmaktadır.
Ürünün satıldığı müşteri bellidir.
Ürünlerin satıldığı işletmeler, tarım işletmeleri yerine gerekli tanıtımı yapmaktadırlar.
Tanıtım yapmaya ihtiyaç duyan tarım işletmelerinin yaşadıkları problemleri belirlemek amacıyla
yapılan analizlerin sonuçlarına göre; %27,6 oranı ile düzenli bir pazarlama departmanının olmaması
en önemli problem olarak belirtilmektedir. Reklam faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması en
önemli 2. neden ve pazardaki iç ve dış talebin yetersiz olması ise en önemli 3. neden olarak
öngörülmüştür.
Tablo 43. Tarım İşletmelerinin Tanıtım İle İlgili Problemleri
Düzenli bir pazarlama departmanının olmaması
Kalifiye satış personeli bulamama
Reklam faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması
Yeterli kalitede ürün üretememe
Pazardaki iç ve dış talebin yetersiz olması
Pazardaki mevcut talebe ulaşamama
Piyasaya göre rekabet edecek seviyede fiyatlandırma
yapamama
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Evet
92
27,6
85
25,5
91
27,3
60
18
89
26,8
74
22,2
78
23,4
Hayır
241
72,4
248
74,5
242
72,7
273
82
243
73,2
259
77,8
255
76,6
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 89
Reklamların ne derece etkin olduğunun tespit
edilememesi
Ürünün müşterinin talep ettiği yere zamanında teslim
edilememesi
Gerekli servis ve garanti görevlerini yerine getirememe
Yeterli miktarda ürün üretememe
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
Sayı
Yüzde (%)
74
22,2
70
21
62
18,6
72
21,6
259
77,8
263
79
271
81,4
261
78,4
İşletmelerin tanıtım problemleri ile hukuki yapılarının istatistiksel karşılaştırmalarının sonucuna göre;
kooperatiflerin tanıtım problemleri ile ilgili yeterince görüşleri bulunmamaktadır. Diğer işletme
türlerinin hepsinin tanıtım ile ilgili çeşitli problemleri olduğu tespit edilmiştir.
Grafik 20. Tarım İşletmelerinin Tanıtım Problemleri ile Hukuki Yapılarının Karşılaştırılması
Tanıtım problemleri ile meslek gruplarının istatistiksel karşılaştırmaları yapılmıştır. Bu karşılaştırma
sonucuna göre; en önemli tanıtım probleminin, düzenli bir pazarlama departmanın olmaması tüm
meslek grupları için geçerlidir. Bütçe sıkıntıları olan meslek gruplarının aynı zamanda kalifiye satış
personeli istihdamı için gereken maddi imkânların sağlanamaması en önemli problemlerdendir.
Grafik 21. Tarım İşletmelerinin Tanıtım Problemleri ile Hukuki Yapılarının Karşılaştırılması
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 90
15.
ORTAK AKIL TOPLANTISI
Ortak görüş oluşturmayı, ortak sorunlara çözüm bulmayı, daha iyiye ulaşmak ve gelişmek için neler
yapılması gerektiğini belirlemeyi ve ortak hedefler seçmeyi sağlayan bir çalışma düzeni olan ortak akıl
toplantısı 21.02.2012 tarihinde Çanakkale Ticaret Borsası’nda gerçekleştirilmiştir. Toplantıya
Çanakkale’de tarım sektöründe faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşu, sivil toplum kuruluşu, oda
ve borsa temsilcileri ile akademisyenler ve üreticilerden oluşan yaklaşık 50 kişilik bir katılım
sağlanmıştır. Tarım sektöründen etkilenen ve sektörü etkileyenlerin bir araya gelmesiyle verimli bir
şekilde gerçekleştirilen bu toplantıda, Çanakkale ilinin tarım sektöründeki tanıtım ve pazarlama
sorunları ve yapılması gerekenler tartışılmıştır. Elde edilen sonuçlar, bölgenin vizyonuna katkı
sağlayıcı ve eylem planlarının belirlenmesinde de önemli bir rol oynayıcı niteliktedir.
Toplantıda, tarım sektörünün ürün ekiminden itibaren başlayan süreçte yaşadığı sorunların tanıtım ve
pazarlamaya doğrudan etkisi olduğu ve bu sebeple sektörün bir bütün olarak ele alınması gerektiği
belirtilmiştir. Tespit edilen diğer bulgular ve önerilen çözüm yolları şu şekildedir:

Sektörle ilgili yapısal sorunların başında, işletmelerin önemli bir kısmının ölçeğinin küçük
olması gelmektedir. Bu sebeple işletmeler tanıtım ve pazarlama için yeterli bütçeyi ayıramamaktadır.
Bu sorunun giderilmesi için bölgedeki işletmelerin işbirliği yapmaları teşvik edilmeli ve ortaklık
kültürünü geliştirici önlemler alınmalıdır.

Küresel rekabetin artması, ülkelerin ve şehirlerin de yoğun bir şekilde rekabete girişmesine
neden olmuştur. Ulusal ve uluslararası arenada öne çıkmak isteyen şehirler, kendi yörelerine özgü
ürünleri ile fark yaratmak zorundadırlar. Çanakkale ili de coğrafi, ekolojik ve beşeri faktörleri ile
yetiştirip ürettiği çok sayıda ürün çeşidine sahiptir. Ancak bu ürünlerin tescil edilmesine yönelik alınan
coğrafi işaretler ve bekleyen başvurular yeterli düzeyde değildir. Bölgeye özgü yöresel ürünler özellikle de bazı peynir çeşitleri- Yunanistan ve Kıbrıs gibi ülkeler tarafından tescillenmektedir. Bu
durum ili rekabet açısından son derece olumsuz bir şekilde etkilemektedir.

Tarımda gelişmenin temeli tohuma, tohumdaki yüksek verim ise kalite ve doğru ıslah
çalışmalarına bağlıdır. Türkiye’nin ithal ettiği tohuma ödediği bedel, ihraç ettiği tohumdan sağlanan
bedelden fazladır. Üstün nitelikli tohum kullanılmasının önemi ve kaliteli tohum kullanılmasının
verimi diğer üretim şartlarına bağlı olarak %20-30 oranında artış sağladığı bilinmektedir. Türkiye
genelinde kısa adı TSÜAB olan Tohum Sanayicileri ve Üreticileri Alt Birliğine kayıtlı yaklaşık 420
adet tohum üretimi gerçekleştiren firma bulunmaktadır. Bu firmalardan birçoğunun sermaye
birikimleri yetersizdir. Bir diğer sorun ise yetişmiş ıslahçı elemanın bulunmamasıdır. Tohum ıslahçısı,
üreticisi, dağıtıcı, satıcısı ve sanayicisi bir arada örgütlenerek kamu ile birlikte kuralları koyan sektörü
geliştiren kontrol ve denetim yapan bir sistemi oluşturmalıdırlar.

Bölgedeki tarım ürünlerinin boylama, ayıklama, yıkama, paketleme, doğrama, işleme vb. ön
işlemler yoluyla katma değeri yüksek ürünler haline getirilmesi gerekmektedir. Yüksek katma değerli
ürünlerin üretilmesi ile birlikte bölgedeki ihracat potansiyelinin artırılması da sağlanabilecektir. Bu
nedenle yatırımcıların bu alanda yapılacak yatırımların desteklenmesi gerekmektedir.

İhracatın geliştirilmesi, desteklenmesi, koordinasyonu ve beklenen katma değerin ülke
ekonomisine sağlanması amaçlarıyla faaliyet gösteren ihracatçı birlikleri, girişimcileri organize bir
örgüt yapısı içerisinde birleştirmektedir. Birlikler, üyelerinin mesleki dayanışmasını sağlamak, dış
piyasalardaki gelişmeleri takip edilerek ihracatçıları bilgilendirmek, pazar araştırmaları, yeni
pazarların bulunması, tanıtım ve fuar organizasyonları gibi birçok çalışmaları üyelerinin hizmetine
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 91
sunmak gibi görevleri bulunmaktadır. Ancak Çanakkale ilinde herhangi bir ihracatçı birliğinin merkezi
veya temsilciliği bulunmamaktadır. Bu durum, bölgedeki işletmelerin ihracat yapma yolundaki en
önemli engellerinden birisini oluşturmaktadır. Bu sebeple ihracatçı birliklerinden en az bir tanesinin
temsilciliğini en kısa sürede Çanakkale ilinde faaliyete geçirmek gerekmektedir.

Günümüzde birçok hastalığın artış göstermesinin nedenlerinden birisi de tüketilen bitkisel ve
hayvansal gıdaların kimyevi maddelerle kirlenmesi olarak gösterilmektedir. Bu nedenle bitkisel ve
hayvansal gıdaların imkanlar dahilinde organik olarak tercih edilmesi önerilmektedir. Dünyada ve
Türkiye’de tüketicilere yönelik yapılan anketlerde, organik ürünlerin sağlıklı olması sebebiyle en çok
tercih edildiği sonucu ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla Çanakkale ilinin ulusal ve uluslararası alanda
tanıtımının ve pazarlamasının yapılmasında organik ürünlerin ön plan çıkarılması bir rekabet avantajı
sağlayabilecektir.

Türkiye’de yaklaşık 3 milyon 100 bin tarım işletmesinin faaliyet gösterdiği bilinmekte ve bu
sayıya bağlı olarak büyük çaplı üretimin gerçekleştirilmesinin zorluğu ortaya çıkmaktadır. Sektörünün
temel sorunları dağınıklık, plansızlık, düzenleme ve yönlendirme yetersizliğinin bulunmasıdır. Bu
sorunların çözümü ile ilgili gerçekleştirilebilecek en önemli yapılanma çalışmalarının başında da
kümelenme gelmektedir. Çanakkale ilinin tamamını kapsayacak nitelikte ve özellikle zeytinyağı
üretimindeki bir kümelenme stratejisi bölgedeki ürünlerin tanıtımının ve pazarlamasının yapılmasına
doğrudan katkı sağlayacak niteliktedir.

Bölgede şeftali ve kiraz başta olmak üzere yaş meyve ve sebze üretimi de önemli bir yer
tutmaktadır. Ancak yetiştiricilerin teknik bilgi yetersizliği nedeniyle dağıtım kanallarında çok sayıda
aracı yer almaktadır. Bölgedeki tarımsal üretim çoğunlukla yetiştiricilik ile sınırlı kalmakta ancak
tarımsal ürünlerin işlenmesi konusunda yeterli sayıda tesis bulunmamaktadır. Bunu bertaraf edebilmek
adına bölgeye boylama, ayıklama, doğrama ve ambalajlama tesislerinin kurulmasını teşvik etmek
gerekmektedir.

Bölgede üretilen tarımsal ürünlerin depolanması konusunda yaşanan sorunlarda önemli bir
etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarımsal üretimin mevsimlik olması, üretim alanları ile tüketim
alanlarının birbirinden farklı olması gibi etkenlerden dolayı tarımsal ürünlerin depolanması bir
zorunluluk olarak görülmektedir. Türkiye’deki meyve üretiminin yaklaşık %14’ünde ve sebze
üretiminin yaklaşık %32’sinde bir kayıp ortaya çıkmaktadır. Bölgedeki tarımsal ürün üretimine
orantılı olarak depolama imkânlarının geliştirilmesi ve bu alanda yatırımların teşvik edilmesi
gerekmektedir. Ayrıca halen kullanılmakta olan depolarda ürünleri muhafaza etme şartlarının da
iyileştirilmesi gerekmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 92
16.
SONUÇ VE ÖNERİLER
16.1. Genel Değerlendirme:
Türkiye’de tarım sektörü gerek istihdam ettiği nüfus gerekse milli ekonomiye sağladığı katkı ile
önemini koruyan bir sektördür. Tarım ürünleri temel gıda maddeleri olmasının yanında tarıma dayalı
sanayinin de hammaddesini oluşturduğundan önem arz etmektedir. Türkiye’de tarım işletmelerine
yönelik üretim boyutunda nispeten programlı ve bilinçli bir şekilde yürütülen destek çalışmaları
maalesef pazarlama aşamasında görülmemektedir. Dolayısı ile tarım sektöründe verimin ve üretimin
artırılması yönünde gösterilen çaba ve başarılar aynı oranda tarım ürünlerinin pazarlamasına
yansıtılamamıştır. Üretimin milli ekonomiye katkısının maksimize edilmesinde pazarlama çok önemli
bir araçtır. Ürünün hasadından başlayarak tüketiciye kadar uzanan aşamalarında kayıpların minimize
edilmesi, kalitesinin korunması ve yaratılmış değerin eksiye dönüştürülmemesi önem teşkil
etmektedir. Günümüz pazar koşullarında sadece üretmek yeterli olmamaktadır. Ürün kaliteli olmalı,
yeterli miktarda, düşük maliyetle üretilerek tüketiciye en yüksek tatmini sağlayacak şekilde
ulaştırılmalıdır. Diğer taraftan tarım ürünlerinin çabuk bozulabilir karakterde oluşu, talep ve arz
esnekliğinin düşüklüğü pazarlama hizmetlerinin daha etkin ve değişik yapıda olmasını
gerektirmektedir.
Ticarette yaşanan hızlı gelişmeler karşısında pazara ürün sunan tarım işletmelerinin ulusal ve
uluslararası pazarlarda yer alabilmeleri için pazarlama sistem ve stratejilerine önem vermeleri
gerekmektedir. Tarımsal pazarlama tarım ürünlerinin üreticiden tüketiciye ulaştırılmasına kadar olan
aşamaların tümünü içine alan bir sistemdir. Pazarlama sistemi içerisindeki problemleri ve çözüm
olanaklarını tek bir faktörle açıklamak mümkün değildir. Bunun sebebi pazarlama kanalında faaliyet
gösteren her bir birimin birbiri ile etkileşiminin bulunmasıdır. Pazarlama kanalında bir yerdeki olumlu
gelişmeye karşın diğer aşamalarda problemlerin baş göstermesi sistemin yeterliliğini azaltmaktadır.
Bu nedenle pazarlama sistemi içerisindeki sorunların çözümünde bütüncül yaklaşımla olayların
değerlendirilmesi, her geçen gün ağırlaşan rekabet şartları doğrultusunda tarımsal pazarlama
sistemlerinin parçalarını oluşturan tüm kuruluşların etkinliğinin artırılması ve rekabet gücü
kazanabilmeleri üzerinde çalışılması tarım sektörünü güçlendirebilmek adına önem taşımaktadır.
Çanakkale ilinin ekonomik yapısı içerisinde tarım ve tarıma dayalı sanayinin payı büyüktür. Buradan
hareketle, Güney Marmara Kalkınma Ajansının 2011 Yılı Doğrudan Faaliyet Desteği Programı
kapsamında finanse edilen ve Çanakkale Ticaret Borsası önderliğinde yürütülen bu çalışma Çanakkale
ilinde tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde yaşanan pazarlama ve tanıtım problemlerine
eğilmekte ve bu konuda çeşitli çözüm önerileri sunmaktadır.
Çalışma çerçevesinde geniş bir literatür taraması yapılarak sektöre yönelik daha önce yapılmış
araştırma ve raporlamalar incelenmiş, Çanakkale Ticaret Borsası’na üye olan 364 işletme ile yüz yüze
anket çalışması yapılmış ve ilgili paydaşların katılımı ile tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin
tanıtım ve pazarlama stratejileri konusunda bir ortak akıl toplantısı gerçekleştirilmiştir.
Tüm bu çalışmalar sonucunda elde edilen veriler doğrultusunda Çanakkale ilinde faaliyet gösteren
tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin pazarlamayı etkileyen temel problemleri ve bu
problemlerin çözümüne yönelik öneriler aşağıda sunulmuştur.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 93
16.2. Çanakkale İlinde Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Ürünlerinin Pazarlama Sürecinde
Yaşanan Problemler ve Çözüm Önerileri:
Tarımsal pazarlama, tarım ürünlerinin üretimi kararından başlayıp, işleme ve nihai tüketiciye
ulaştırılmasını kapsayan bir sistemdir. Bu nedenle tarım ürünlerinin üretimi aşamasında yaşanan
sorunlar ürünlerin pazarlanma aşamasına da yansımaktadır. Dolayısı ile tarım sektörünün tanıtım ve
pazarlama stratejileri üzerine yapılacak bir çalışmada tarım sektöründeki üretim yapısını da içeren bir
analize ihtiyaç duyulmaktadır. Buradan hareketle Çanakkale ili için gerçekleştirilen bu çalışmanın
içeriği ve sonuçları pazarlama süreci ile birlikte üretim sürecini de içerecek şekilde yapılandırılmıştır.
Proje çerçevesinde gerçekleştirilen literatür taraması, anket çalışması ve ortak akıl toplantısı sonucu
elde edilen veriler değerlendirilmiş ve pazarlama sürecini etkileyen sorun alanları ile bu sorun
alanlarının çözümüne yönelik öneriler aşağıdaki şekilde kategorize edilmiştir.
16.2.1.
İşletme Ölçeklerinin Küçük Olması
Tarım sektörünün en önemli unsuru olan çiftçilerin, tarımsal üretim olanaklarının ve buna bağlı olarak
gelirlerinin arttırılmasında etkili olan faktörler arasında tarım işletmesinin büyüklüğü başta
gelmektedir. İşletme büyüdükçe üretim hacmi ve dolayısıyla işletme geliri artmaktadır.
Tarım işletmelerinin sınıflandırılmasında işletme genişliklerinin ölçüt olarak alınması en sık
uygulanan yöntemlerden birisidir. İşletmelerin büyüklüğü; toprak özellikleri, iklim koşulları ve pazar
durumuna göre değişme gösterse de toprak genişliği yine de bu sınıflamada önemli bir kriter olarak
görülmektedir.
Toprak genişliği dikkate alındığında, tarım işletmelerinin büyük çoğunluğunu küçük işletmelerin
oluşturduğu görülmektedir. Bunun yanında, bu işletmelerin sahip olduğu arazilerin de oldukça parçalı
ve dağınık durumdadır.
Bunun nedenlerinden birisi, tarımsal nüfusun artış hızının toplam nüfusun artış hızından yüksek
olmasıdır. Buna karşılık tarım topraklarının genişliği ise aynı ölçüde artış göstermemektedir. Artan
tarımsal nüfusun diğer sektörlere aynı hızla aktarılamaması nedeniyle tarım toprakları üzerindeki
nüfus baskısı da giderek artmaktadır. Böylece tarım kesimindeki nüfus için, tarım yapılan toprak önem
kazanmakta ve toprak mülkiyeti ön plana çıkmaktadır. Tarım toprakları üzerindeki nüfus baskısından
dolayı ise tarım işletmeleri giderek daha fazla küçülmekte ve parçalanmaktadır.
Küçülme ve parçalanmanın bir diğer nedeni ise, tarım topraklarında eşit paylaşımı öngören miras
kurallarıdır. Bu durumda, topraklar giderek parçalanmakta ve ekonomik işletme büyüklüğünün altına
düşmektedir. Bu durum yalnızca işletmenin toprağının küçülmesine ve parçalanmasına değil, aynı
zamanda işletmenin düzeninin de bozulmasına yol açmaktadır. İşletmenin arazisi ile birlikte tüm mal
varlığı da bölüşülmekte, sonuçta işletme fizibıl olmaktan uzaklaşmaktadır.
Tarım işletmelerinin alım-satımı da küçülme ve parçalanma nedenlerinden birisi olarak gösterilebilir.
Bu konuda yasal bir denetimin bulunmaması, küçülmeyi ve parçalanmayı etkilemektedir. Toprakların
parçalanarak satılmasında işletme büyüklüğü açısından yasal bir sınır bulunmadığı için toprak
sahibinin isteğine göre tarımsal işletmeler parçalanabilmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 94
Sonuç olarak Türkiye’de tarım işletmeleri; artan nüfusun tarımda kalması, tarım topraklarının
mirasçılar arasında eşit paylaşımını düzenleyen yasal sistem ve tarım topraklarının alım satımında
yasal bir denetimin olmayışı nedenleri ile parçalanmış ve küçülmüştür.
Gelişmiş ülkelerde işletme sayısı azalıp, ortalama arazi genişliği artarken Türkiye’de işletme sayısının
artışına bağlı olarak ortalama arazi genişliği azalmaktadır. Bu küçülme Türkiye’de, gelişmiş ülkelerde
görülen durumun aksine bir gelişmeye neden olmaktadır.
Çanakkale ilindeki tarım işletmeleri Türkiye genelinde olduğu gibi ölçek bakımından çoğunlukla
küçük ölçekli işletmelerdir. Bu yapısal nitelik, Çanakkale ilindeki tarım işletmelerinin teknoloji,
bilgi ve sermaye kullanımını olumsuz yönde etkilemekte dolayısıyla ortalama işletme
maliyetlerini yükselterek işletmenin verimli bir şekilde çalışmasını engellemektedir. Bu da tarım
işletmelerinin pazar ve sanayi ile entegrasyonu açısından problemler oluşmaktadır.
Çanakkale ilinde tarım işletmelerinin yanı sıra tarıma dayalı sanayi işletmelerinin de ölçek
küçüklüğünden ötürü rekabet gücü zayıflamakta, bu durum işletmelerin tanıtım ve pazarlama
konusunda strateji geliştirmesini engellemektedir.
16.2.2.
Miras Hukukunun Yeniden Düzenlenmesi ve Arazi Toplulaştırması
Miras hukukunun yeniden düzenlenmesi ve arazi toplulaştırılması yoluyla tarım işletmelerinin makine
ve girdilerin verimli kullanılabileceği optimum işletme büyüklüğüne ulaştırılması gerekmektedir.
Tarım işletmelerinde toprak küçülmesinin ve parçalılığının önlenmesi için Medeni Kanunun Miras
Hukuku ile ilgili maddeleri yeniden düzenlenerek 08.12.2001 tarih ve 24607 sayılı Resmi Gazete’de
yayımlanmıştır. Bugün yürürlükte bulunan, 22.11.1984 tarihli ve 3083 sayılı Sulama Alanlarında
Arazi Düzenlenmesine Dair Tarım Reformu Kanunun da ise, uygulama alanı ilan edilen reform
bölgelerinde, tespit edilen asgari işletme büyüklüğünün altında bir parçalanmaya izin verilmemektedir.
Türkiye’de, arazi toplulaştırma çalışmaları ile ilgili mevcut mevzuat çerçevesinde; iki kanun ve bir
toplulaştırma tüzüğü bulunmaktadır. Ancak, toprak mülkiyetine ve toplulaştırmasına ilişkin yasal
düzenlemelere bakıldığında; çıkarılmış yasalarda bir sistematik bulunmamaktadır. Yönetmelikler
amaçlarına uygun olarak uygulanamadığından ve siyasi kararlarla değiştirildiğinden tarım
topraklarının korunmasında yetersiz kalınmıştır.
Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde de tarım işletmelerinin optimum ölçek büyüklüğüne
ulaştırılması daha çok makro düzey girişimler ve politikalar ile çözüme kavuşturulabilecek bir sorun
alanıdır. Bu doğrultuda Türkiye’de tarımda toprak mülkiyet yapısı yeniden ele alınmalı, tapu ve
kadastro işlemleri öncelikli olarak tamamlanmalıdır. Bununla birlikte tarımsal toprakların
parçalanması ve küçülmesi süreci sadece yasal düzenlemelerle ve yasaklamalarla durdurulamayacağı
için tarımsal nüfusun farklı sektörlerde istihdamı ekonomik ve sosyal önlemlerle
desteklenmelidir. Ürün çeşidine bağlı olarak belirli bir büyüklükten daha küçük işletmelerin
kooperatifleşmeye ya da yasal düzenlemelerle birleşmeye zorlanması da başka bir çözüm önerisi
olarak görülmektedir.
16.2.3.
Üretici Örgütlenmesi
Tarım işletmelerinin küçük ölçekli olması nedeni ile üreticilerin teknoloji kullanımı, pazar ve sanayi
ile entegrasyonu açısından problemler oluşmaktadır. Pazarda üreticilerin örgütlü olarak yeterince
temsil edilmemesi aracı sayısını artırmakta ve yüksek pazarlama marjlarına neden olmaktadır. Bu
durum pazardaki gelişmelerin yeterince izlenememesine yol açmaktadır. Bu nedenle üretici
örgütlenmesinin teşvik edilmesi gerekmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 95
Çanakkale’de tarım ürünleri pazarlamasına ilişkin altyapı noksanlığı ve bu alana dönük üretici
örgütlenmesinin yetersizliği söz konusudur. Öncelikle Çanakkale ilinde yerel aktörler tarafından
üreticinin bilinçlendirilmesi, örgütlenme talebinin yaratılması yönünde ciddi çalışmalar
başlatılmalıdır. Böylece pazarlama sisteminin başında yer alan üreticilerin örgütlenerek rekabet gücü
kazanması ve pazardaki gelişim ve değişimleri izlemesi mümkün olacaktır.
Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde de tarım işletmeleri arasında en yaygın örgütlenme
biçimi kooperatifçiliktir. Çanakkale ilinde halen kurulu bulunan tarımsal amaçlı kooperatif sayısı
352’dir. Ancak nicelik açısından ulaştığı büyüklüklere karşın, kooperatifçiliğin tarım
işletmelerinin çıkarlarını koruyan, geliştiren bir etkinliğe ulaştığını söylemek mümkün değildir.
Tarım kesiminde örgütlenmenin geleneksel kooperatifçilik anlayışı dışında yeni ve modern bir
yaklaşımla ele alınması zorunluluğunun bir sonucu olarak kabul edilen 5200 Sayılı Tarımsal Üretici
Birlikleri Kanunu, 06.07.2004 tarih ve 25514 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.
Kanunun amacı üretimi talebe göre planlayarak ürün kalitesini iyileştirmek ve pazarlara geçerli norm
ve standartlara uygun ürün sevk ederek ürünlerin ulusal ve uluslararası ölçekte pazarlama gücünü
artırıcı tedbirler almak üzere üretici birliklerinin kurulmasını sağlamaktır. Çanakkale ilinde süt,
meyve, sebze, bal, kırmızı ve beyaz et, tahıl ve tarla bitkileri konusunda kurulmuş bulunan 25 üretici
birliği faaliyet göstermektedir. Ancak sayısal çokluğuna karşın, birliklerin pazarlama fonksiyonunu
yerine getirmeleri mümkün olamamaktadır. Birliklerin gelir kaynaklarının yetersiz olması
güçlenmelerinde önemli bir engeldir.
Çanakkale ilindeki üretici örgütlerinde yeterli sayıda teknik personel istihdam edilmemektedir.
Profesyonel bir yönetim şekli de mevcut değildir. Pazarlama konusunda yeterli düzeyde çalışma
yapılmamakta ve hatta çoğu zaman tanıtım yapılmasının gereksiz olduğu bilinci ile hareket
edilmektedir. Bütün örgütleri pazarlama bazında bir araya getirip onlara öncülük edecek bir
üst örgütlenme de söz konusu değildir.
Örgütlerde idari anlayışın değiştirilerek, bilinçli ve uzman, profesyonel kişilerin çalıştırılmasıyla
çiftçilerin daha etkin bir şekilde bilgilendirilmesi, yönetici mevzuatında değişiklik yapılarak
seçilecek yöneticilerin eğitim seviyelerinin yüksek olması örgütlerin daha etkin çalışmasını
sağlayabilecek çözüm önerileri olarak görülmektedir. Ayrıca denetleme mekanizmasının yeniden
gözden geçirilmesi ve Tarım İl Müdürlüğünden uzman kişilerin yılda en az bir defa örgütleri
denetlemesi önerilmektedir. Rekabet gücünü arttırabilmek adına pazarlama noktasında örgütlerin
işbirliği yapması teşvik edilmelidir.
16.2.4.
Tarım İşletmeleri Arasında İşbirliğinin Geliştirilmesi
Güçlü bir pazarlama fonksiyonu iyi bir organizasyon, bilgi, deneyim, sermaye ve personel
gerektirmektedir. Bu gereklilikler Çanakkale ilindeki tarıma dayalı sanayi işletmelerinin pek çoğunda
görülmemektedir. İşletmelerin ölçeklerini büyütmeye yönelik bireysel girişimleri nispeten daha
maliyetli bir süreç içermektedir. Diğer taraftan işletmeler kaynaklarını ve deneyimlerini bir araya
getirerek daha başarılı olma şansına sahiptir. Daha ekonomik bir çözüm olarak işletmeler arasında
pazarlama alanındaki sorunların çözümüne yönelik işbirliklerinin kurulması önerilmektedir.
Ancak Çanakkale ilindeki tarıma dayalı sanayi işletmeleri arasında işbirliği kültürünün de yeterince
gelişmediği bilinen bir gerçektir. Öncelikle işletmeler arasında işbirliği kültürünün geliştirilmesine
ihtiyaç bulunmaktadır. Bunun için ilde faaliyet gösteren yerel aktörlerin (Ticaret Borsaları, Ticaret ve
Sanayi Odaları vb.) işletmelere yönelik işbirliğinin önemi ve faydaları konusunda
eğitimler/seminerler düzenlemesi faydalı görülmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 96
Bununla birlikte işletmelerin işbirliğine zemin hazırlayan ve bunu teşvik eden çeşitli kurum kuruluşlar
tarafından sunulan hibe/kredi şeklinde finansal kaynaklar bulunmaktadır. Bunlardan birisi de
KOSGEB tarafından sağlanan İşbirliği-Güçbirliği Destek Programı’dır. Bu program ile KOSGEB
tarafından KOBİ’lere ortak pazarlama yapma konusunda proje bazlı finansal destek sağlanmaktadır.
KOSGEB Çanakkale Hizmet Merkezi Müdürlüğü tarafından bu programın tanıtımına yönelik
işletmelere bilgilendirme seminerleri sağlanması ve başvuru için işletmelerin teşvik edilmesi
önerilmektedir.
16.2.5.
Kümelenme Yönetişim Modeli ve Stratejisinin Oluşturulması
Tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin ölçeğini büyütmesine ve dolayısı ile rekabet gücünü
arttırarak pazarlama alanında güçlü bir konuma ulaşmasına yardımcı olmak üzere önerilen
modellerden bir diğeri de kümelenmedir.
Kümelenme kavramı son yıllarda birçok gelişmiş ve gelişmekte olan bölgede öncelik verilen, bölgesel
gelişmişliği dengeleyeceğine ve uluslararası rekabeti artıracağına inanılan bir politika haline gelmiştir.
Kümelenme sadece mekânsal bir araya gelmeyi tanımlamamakta, bunun yanı sıra içeriğinde rekabet
edebilirlik, işbirlikçi aktiviteler, öğrenme, yenilik üretimi, bilgi alışverişi ve karşılıklı etkileşimi de
bulundurmaktadır. Genellikle kümeler kendiliğinden gelişen oluşumlar olmasının yanı sıra son
zamanlarda Türkiye’de dâhil dünya genelinde sağladığı faydalardan ötürü, küme oluşturma
programları geliştirilmekte ve bunu destekleyici teşvikler sağlanmaktadır.
Çanakkale ilinde tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde kümelenmenin oluşturulabilmesi için
öncelikle kümelenme konusunda yerel ve merkezi düzeyde politika çerçevesini çizecek bir yönetişim
modelinin geliştirilmesi ve kümelenme stratejisinin hazırlanması gerekmektedir. Bu yönetişim
modelinin yapılandırılması/uygulanması ve de kümelenme stratejisinin oluşturulması aşamalarında
tüm yerel aktörlerin işbirliği çerçevesinde bir araya gelmesi ve çatışmadan uzak bir çalışma biçimi
ortaya koyması önemli bir gerekliliktir. Çanakkale 18 Mart Üniversitesi akademisyenleri tarafından
gerçekleştirilen çalışmalar neticesinde Çanakkale ili zeytinyağı sektörünün kümelenme açısından
önemli bir potansiyel barındırdığı tespit edilmiştir. İlde tarıma dayalı sanayi alt sektörlerinin
kümelenme potansiyellerini tespit etmeye yönelik bu tür araştırma çalışmalarının arttırılması
önemli bir gerekliliktir.
Çanakkale ili tarıma dayalı sanayi sektöründe kümelenmeyi teşvik etmek adına sunulabilecek somut
önerilerden birisi Tarıma Dayalı İhtisas Organize Sanayi Bölgeleri oluşturulmasıdır. Tarıma dayalı
ihtisas organize sanayi bölgeleri tarımsal üretimin yapıldığı işletmelere yeni teknoloji uygulama
imkânı veren, yeterli büyüklükte, alt ve üst yapıları planlanmış, tarım ürünlerinin sağlıklı olarak ve
yeterli miktarda üretiminin sağlandığı, daha iyi yetiştirme koşullarında karlı bir işletmecilik sonucu
üreticinin gelir ve refah düzeyinin yükseltildiği, etkin pazarlama imkanları sunan bir organizasyon
olarak tanımlanmaktadır.
Tarımsal faaliyetlerin yerleşim merkezlerine makul uzaklıkta, sınırları belirli ve planlı bir bölgede
yapılmasının kentleşmeyi yönlendireceği, çevre sorunlarını önleyeceği, üretimi artırarak kaliteyi
yükselteceği, kent içi tarımsal faaliyetlerin getirdiği sorunların çözümüne yardımcı olacağı, üreticilere
modern ve çağdaş bir çalışma ortamı sağlayacağı ve en önemlisi de işletme büyüklüğü sorununun
çözümüne katkıda bulunacağı görüşünde uzlaşılması Türkiye’de tarıma dayalı ihtisas organize
sanayi bölgelerinin kurulmasını gündeme getirmiştir. Bu doğrultuda konuyla ilgili uygulama
yönetmeliği oluşturulmuş ve 2009 yılı sonunda yayınlanmıştır. Burada amaç bitkisel ve hayvansal
üretimin ve bunlara dayalı sanayinin desteklenmesi, geliştirilmesi, ürünlerin paketlenmesi, işlenmesi,
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 97
muhafaza edilmesi ile pazarlama yöntemleri konusunda teknik destek verilmesi, rekabet edebilirliğini
artırıcı nitelikte uygun ve kaliteli hammaddenin temini için tarım-sanayi entegrasyonunun
geliştirilmesidir.
Çanakkale ilinde herhangi bir tarıma dayalı ihtisas organize sanayi bölgesi bulunmamaktadır. İldeki
yerel aktörler tarafından gerekli girişimler yapılarak kuruluma yönelik yasal ve pratik çalışmalar
başlatılmalıdır.
Tarıma dayalı ihtisas organize sanayi bölgelerine ek olarak, kümelenme potansiyeli taşıyan tarıma
dayalı sanayi sektörlerinde faaliyete başlayacak olan işletmelere yönelik Sektörel İŞGEM’ lerin (İş
Geliştirme Merkezi) kurulması sektörlerin kümelenmesine katkı sağlayacak önemli bir çalışma
olacaktır. İŞGEM’ler Türkiye’deki planlı sanayi bölgelerinden bir diğerini oluşturmaktadır. İŞGEM
yeni girişimcilerin iş kurmalarını destekleyen, kolaylaştıran, işletmelerin başlangıç aşamalarında
karşılaşacakları riskleri en aza indiren bir iş kurma modelidir. İŞGEM’in amacı, yeni girişimcileri, en
zayıf durumda oldukları iş kurma aşamasında destekleyerek, bu zor aşamayı sağlıklı bir şekilde
aşmalarını ve ayakta kalmalarını sağlamaktadır. Yeni işletmelerin kuruluş yıllarındaki başarısızlık
oranları % 60 ile % 80 arasındadır. İŞGEM ortamında ise bu oran % 10’a düşmektedir. Bu da İŞGEM
modelinin yeni işletmelere getirdiği avantajların önemini göstermektedir. İŞGEM’ler bünyesinde;
yönetim danışmanlığı desteği, finans kaynaklarına erişim imkânı, uygun koşullarda işyeri mekânı,
ortak ofis ekipmanı ve ofis hizmetleri sunulmaktadır. Bu çalışmaların gerçekleştirilmesi aşamasında
Çanakkale ilindeki Ticaret ve Sanayi Odalarına, Ticaret Borsalarına, Güney Marmara Kalkınma
Ajansı (GMKA), Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, KOSGEB Hizmet Merkez Müdürlüğü, TC Bilim,
Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı İl Müdürlüğü ile birlikte altyapı çalışmalarının gerçekleştirilmesi
noktasında yerel yönetimlere önemli görevler düşmektedir.
16.2.6.
Tarım Sektörüne Yönelik Desteklerden Yararlanılması
Tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin ölçek büyüklüğünü ve rekabet gücünü arttırabilmek,
kırsal kalkınmayı sağlamak için önerilen çözümlerden bir diğeri de sektöre yönelik hibe/kredi
sağlayan finansal destek mekanizmalarının kullanımının yaygınlaştırılmasıdır.
Bu çalışma kapsamında gerçekleştirilen anket ve ortak akıl toplantısı sonuçları işletmeler arasında
hibe/kredi gibi dış finansal kaynaklardan yararlanma oranının düşük olduğunu göstermektedir.
Hâlbuki tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin yararlanabileceği AB kaynaklı IPARD Destekleri,
TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kaynaklı Kırsal Kalkınma Destekleri, KOSGEB kaynaklı
destekler, GMKA kaynaklı destekler bulunmaktadır. İşletmelerin birçoğu bu desteklerin varlığından
habersizdir. Öncelikle Çanakkale ilindeki tarıma yönelik yerel aktörlerin işletmeleri bu destekler
konusunda bilinçlendirmesi ve bilgilendirmesi öngörülmektedir. Bununla birlikte bu destek
mekanizmalarına başvuru yapmak için işletmelerin danışmanlık desteğine ulaşmasını kolaylaştırıcı
sistemlerin kurulumu hızlandırılmalıdır.
16.2.7.
Tarımsal Pazarlama Kanalları Altyapısının Zayıflığı
Çanakkale ilindeki tarım işletmelerinin pazar talebine göre üretim kararı alamadığı bilinmektedir.
Bunun sonucunda kaynakların kullanımında dengesizlikler oluşmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de tarım
ürünleri pazarlanmasında 2000’li yıllar öncesinde Tarımsal KİT'lerin ağırlığı nedeni ile serbest pazar
mekanizmaları gelişmemiştir. Bu nedenle üreticiler ürünlerini pazarlamada güçlüklerle
karşılaşmaktadır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 98
Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde tarım ürünlerinin genel olarak ticaret borsalarında
işlem gördüğü ve toptancı hallerinde pazarlandığı görülmektedir. Küçük tarım işletmelerinin
ürettikleri ürünlerin miktarının az ve maliyetlerinin yüksek olması dolayısıyla borsalara ve hallerine
ulaşamadığı ve lokal olarak bulunduğu yerde değerlendirildiği bilinmektedir.
Türkiye genelinde ve Çanakkale ilinde tarım ürünleri pazarlamasındaki yerleri henüz istenen konuma
ulaşamayan ya da kanuni ve idari açıdan yeterli fonksiyona sahip olmayan ancak dünya ve AB’de
giderek piyasa payları artan pazarlama kanalları ya da ticaret tipleri şu şekildedir.
16.2.7.1. Ticaret Borsaları
Borsaların asli görevleri tarım ürünlerinde alıcı ve satıcıları bir araya getirmek, cari fiyatları
oluşturmak ve teşekkül eden bu fiyatı kamuoyuna duyurmaktır. Borsaların sayılarının artırılması ve ek
görevler yüklenmesi sonucu asli görevlerini yerine getirmekte zorluk çektikleri görülmektedir.
Türkiye genelinde olduğu gibi Çanakkale ilinde de tarım ürünlerinin küçük bir bölümü borsalarda
işlem görmektedir. Çanakkale ilindeki ticaret borsalarının etkin bir pazarlama kuruluşu olarak görev
yapabilmesi için alt yapıları kuvvetlendirilmeli, depo olanakları arttırılmalı ve laboratuvarları
geliştirilmelidir.
Ayrıca, ihtisas borsacılığına da önem verilmelidir. Çanakkale ilinde herhangi bir ürün ihtisas
borsası bulunmamaktadır. Ürün ihtisas borsaları belirli ürünlerde uzmanlaşmayı hedef alan bir piyasa
sistemidir. Bu borsalarda işlemler fiziki olarak ürün alınıp satılması ve lisanslı depoculuk veya Vadeli
İşlem Opsiyon Borsası (VOB) tarafından çıkartılan ürün senetleri ile alivre alım satım sözleşmelerinin
alınıp satılabilmesi olmak üzere iki şekilde de yapılabilmektedir. Bu açıdan bakıldığında ürün ihtisas
borsaları ile lisanslı depoculuk ve VOB birbirleri ile paralel gelişim gösterebilecek ve işbirliği
içerisinde çalışabilecek ve tarım ürünleri piyasalarında önemli genişleme sağlayabilecek kurumlar
olarak görülmelidir.
Çanakkale ili tarım sektöründe öne çıkan ürünler tespit edilerek, mevzuat sorunlarına çözüm
sağlanması ve bu ürünlere yönelik ürün ihtisas borsaları kurulumunun hızlandırılması ilin tarımsal
pazarlama altyapısını güçlendiren önemli bir gelişme olacaktır. Bu konuda Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı Çanakkale İl Müdürlüğü, Ticaret Borsaları, GMKA ve ildeki diğer ilgili yerel
aktörlere önemli görevler düşmektedir.
16.2.7.2. Toptancı Halleri
Yaş sebze ve meyve ürünlerinin genel olarak pazarlandığı yer toptancı halleridir. Rüsumların ve
komisyonların yüksek olması nedeniyle toptancı hallerinden kaçışlar söz konusudur. Çoğu ürünlerin
hallere girmeden pazarlandığı bilinmektedir.
Çanakkale ilinde merkez, Biga ve Bayramiç ilçesinde olmak üzere üç adet Yaş Sebze ve Meyve
Toptancı Hali ile merkez ilçede Su Ürünleri Toptancı Hali bulunmaktadır. İşlem hacmi düşük seviyede
gerçekleştiğinden bu haller tarım ürünlerinin pazarlamasında görevlerini etkin olarak yerine
getirememektedir. Haller tüm paydaşların beklentilerini karşılamaktan uzak olup, temel
fonksiyonlarını yerine getirmede (Gıda güvenliği, fiyat oluşumu, depolama, standardizasyonu sağlama
vb.) sorunlarla karşı karşıyadır. Ayrıca hallerde üretici örgütlerinin temsiliyet gücü de yetersizdir. Bu
noktada gelişen perakende sektörü karşısında hallerin alt yapılarının geliştirilmesi ve hale girişlerin
özendirilmesi gerekmektedir. Toptancı halleri ile ilgili yeni Toptancı Halleri Yönetmeliği biran önce
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 99
çıkarılmalıdır. Etkin denetim ile hallerden kaçış önlenmelidir. Rüsum ve komisyon ücretleri
makul seviyeye getirilmelidir.
16.2.7.3. Lisanslı Depoculuk
Lisanslı depolar depolanmaya uygun nitelikteki hububat ve benzeri standardize edilebilen temel ve
işlenmiş ürünleri standartlara ve ürün özelliklerine göre muhafaza altına alan yapılardır. Lisanslı
depolara konulan ürünler karşılığında ürün sahibine ürün senedi verilmektedir. Ürün senetleri
üreticiler açısından kredi imkânları sağlayabildiği gibi üreticilerin ürünleri uygun koşullarda
depolanabilmekte ve fiyatların yüksek olduğu dönemlerde piyasaya sunulabilmektedir. Sanayiciler
başta olmak üzere tarımsal ürün kullanıcıları için ise standardize edilmiş dolayısıyla kalite sorunu
ortadan kalkmış uygun hammadde veya ürün garantisi sağlanmış olmaktadır.
Lisanslı depolar ABD başta olmak üzere gelişmiş ülkelerde tarım ürünleri piyasalarında önemli paya
sahip kuruluşlar iken, Türkiye’de halen tam olarak geliştiğini ve yaygınlaştığını söylemek mümkün
değildir. ABD’deki ürün borsaları da Türkiye’deki gibi spot işlemler yapan borsalardan gelişerek
vadeli işlem yapan borsalara dönüşmüştür. Bu borsalarda başta pamuk, kahve, mısır, portakal suyu,
soya fasulyesi, buğday ve diğer birçok ürün kontratı alınıp satılmaktadır. Bu borsalar, lisanslı
depolarla entegre çalışmakta, teslim şartlı vadeli kontratlarda ürün teslimi lisanslı depolardan
yapılmaktadır.
Çanakkale’de tarım ürünleri, depolama altyapısı yeterli olmadığından ve teminat olarak
kullanılmadığından arzın yoğun, fiyatların düşük olduğu dönemde elden çıkarılmaktadır. Bu durum
üreticilerin zarara uğramasına yol açmaktadır. Çanakkale ilinde lisanslı depoculuğun geliştirilmesi
için Ticaret Borsaları başta olmak üzere yerel aktörlerin girişimlerini hızlandırması
gerekmektedir.
16.2.7.4. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsaları (VOB)
VOB ticaret borsaları ve ürün ihtisas borsalarından farklı olarak fiziki ürün alım satımının
yapılmadığı, menkul kıymetler borsasındakine benzer şekilde sadece ürün senetlerinin alınıp satıldığı
borsa türüdür. Türkiye’de 2002 yılında İzmir’de kurulan VOB 2005’de işlem yapmaya başlamıştır ve
Türkiye’de ilk ve tek olma özelliğini taşımaktadır.
Vadeli fiyatların üreticiler ve kullanıcılar açısından önemli fonksiyonları bulunmaktadır. Üreticilerin
gelecekte oluşması muhtemel fiyatı önceden tahmin edebilmeleri, ekecekleri ürüne karar vermelerinde
yönlendirici olabilmektedir. Kullanıcılar ise fiyat artışı riskine karşı hareket edebilmekte ve sözleşme
alım satımından elde ettikleri karlar ile ürün alım maliyetlerini düşürebilmektedirler. VOB’ da elde
edilen karlılıkların yüksek olması bu borsaların tarım ürünleri piyasalarında gelecekte daha etkin
olabileceklerini göstermektedir. Ancak borsada işlem gören tarım ürünlerinin sayısının azlığı bu
gelişimi sınırlandırmaktadır.
İzmir Ticaret Borsasında işlem gören pamuğa dayalı vadeli işlem borsası Çanakkale ili için bir örnek
teşkil etmeli ve bu konuda girişimler başlatılmalıdır.
16.2.7.5. E-Ticaret
Türkiye’de tarımsal ürünlerin e-ticaretinde yapılan işlemler perakende tarımsal ürün satışları, toptan
satışlar, e-borsa işlemleri ile tarımsal girdi alım ve satımından oluşmaktadır. Türkiye genelinde ve
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 100
Çanakkale ilinde tarım işletmelerinin e-ticaretten yeterince yararlanamadığı görülmektedir. Bunda
nitelikli eleman sıkıntısı, internet kullanımı ve donanım eksikliği etkili olmaktadır. Nitekim bu çalışma
kapsamında gerçekleştirilen anket sonuçları da bunu destekler niteliktedir. Tarım sektöründe de
tanıtım, girdi ticareti ve pazarlama boyutlarında e-ticaretin kullanım düzeyi işletme ölçeği ve
teknolojik gelişmelere uyum çerçevesinde değişim göstermektedir. İşletme ölçeği büyüdükçe ve
teknoloji kullanımı arttıkça e-ticaretin kullanımı da artmaktadır. Sayıları henüz çok fazla olmayan
tarım işletmelerinin internet üzerinden gelen taleplere göre ürünleri tüketicilere ulaştırdıkları
görülmektedir.
Türkiye’de e-ticarete yönelik destekleme araçlarının olması işletmeler açısından önemsenmelidir.
Nitekim e-ticarete yönelik olarak KOSGEB, İhracatı Geliştirme ve Etüt Merkezi (İGEME), Dış
Ticaret Müsteşarlığı (DTM) uygulayıcılığında destek ve devlet yardımları yürürlüktedir. Ürünlerin
pazarlanmasında çeşitli hizmetlere yönelik destekler bulunmaktadır. Nitekim DTM onayı ile ihracatçı
birlikleri ve İGEME’ nin uygulayıcı merci olduğu devlet yardımları uygulanmaktadır. Bunlar; ihracata
yönelik olarak pazar araştırması ve pazarlama desteği, ofis-mağaza açma, işletme ve marka tanıtımı
desteklenmesi kapsamında web sayfası reklam destekleri şeklindedir. Tanıtım, reklam ve pazarlama
faaliyetlerinin desteklenmesi kapsamında web sitesi tasarım ve uygulamaları, direkt mailing
harcamaları destekleri uygulanmaktadır. İGEME tarafından pazar ve pazarlama araştırma desteği
kapsamında e-ticaret sitelerine üyelik giderleri desteklenmektedir.
Tarımsal işletmelerin pazarda yaşadığı finansal güçlükleri aşmada belirtilen destekler önemli katkılar
sağlamaktadır. Bu noktada özellikle Çanakkale ilindeki üretici üst örgütlerinin bu tür destekleri
izlemesi ve kullanımına üyelerine/ortaklarına bilgilendirme çabaları harcaması önerilmektedir.
Genelde bizzat üreticinin ulaşamayacağı bilgiye erişim ile pazarda kolaylıklar yaratılması
mümkündür.
16.2.8.
Uluslararası Pazarlara Açılım Yetersizliği:
Dünyada son yıllarda önem kazanan küreselleşme, dünyanın tek bir pazara dönüşmesi, Avrupa Birliği
ile Gümrük Birliği’ne girilmesi gibi önemli gelişmeler, işletmelerin rekabet güçlerini arttırabilmek için
dış pazarlara açılmalarını önemli hale getirmiştir. Yapılan anket çalışması doğrultusunda, Çanakkale
tarım ve tarıma dayalı sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin %91 gibi büyük bir bölümü
ihracat yapmadığını beyan etmiştir. İşletmelerin ihracat yapmama nedenleri arasında ilk sırada kaynak
yetersizliği gelmektedir. Bu veri işletmelerin yeterli kaynağa sahip olduğunda (Finansman, personel,
kaliteli ürün, bilgi birikimi vb.) ihracata başlayabileceğini göstermektedir. Ancak işletmeler ihracat
yapmamanın en önemli nedeni olarak kaynak yetersizliğini göstermekle birlikte hiçbir işletme ihracat
kredisi ve hibe kullanma yoluna da gitmemiştir. Bununla birlikte işletmelerin ihracat yapmama
nedenleri arasında iç pazarlardan tatmin olma kaynak yetersizliğinden sonraki en önemli nedendir. Bu
gösterge göz ardı edilemeyecek oranda bir işletmenin de ihracat yapma konusunda isteksiz olduğunu
göstermektedir. Başka bir deyişle Çanakkale ilindeki tarım işletmelerinin önemli bir çoğunluğu dış
pazarlara açılmayı bir ihtiyaç olarak görmemektedir.
Bu veriler şu iki sonucu ortaya çıkarmaktadır. Bir tarafta işletmelerin önemli bir bölümü ihracat
yapma isteği göstermezken, diğer tarafta önemli bir bölümü de kaynak yetersizliğinden ötürü ihracat
yapamamaktadır. Buradan hareketle Çanakkale ili tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde
ihracatın payını arttırmak için 2 yönlü bir politika izlenmesi gerekmektedir. Öncelikle iç pazarlardan
tatmin olduğunu belirten işletmelerin ihracatın önemi, işletme ve milli ekonomiye sağlayacağı
faydalar konusunda bilinçlendirilmesi ve ihracat yapmaya teşvik edilmesi önerilmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 101
Bununla birlikte kaynak yetersizliğinden ötürü ihracat yapamadığını belirten işletmelerin de ihracata
başlayabilmesi için kaynak temin etmede desteklenmesi önem arz etmektedir.
Tarım işletmelerinin karşılaştıkları sorunların aşılabilmesi, izlenen kalkınma politikalarında köklü bir
değişimi, ilgili kurumsal yapıda yeniden organizasyonu ve bugüne kadar izlenenden farklı bir
yaklaşımın benimsenmesini gerektirmektedir. Uluslararası pazarlarda, büyük işletmelerin yanı sıra
KOBİ’lere de rekabet imkânları sağlanması, ancak onlara destek vermek ve sorunlarına çözüm bulmak
sureti ile sağlanabilecektir. Çanakkale tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde yer alan işletmelerin
dış pazarlara açılamama sorunlarının çözümüne ilişkin bazı öneriler ise şu şekilde özetlenebilir.
16.2.8.1. İhracatın Önemi Konusunda Bilinçlendirme ve Teşvik
Çanakkale ilindeki Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları, KOSGEB Hizmet Merkez
Müdürlükleri, ilgili bakanlıkların il müdürlükleri, üretici örgütleri ve GMKA gibi yerel aktörlerin
tarım işletmelerini ihracatın önemi ve faydaları konusunda bilinçlendirmek adına bir dizi seminer
programları uygulamalarının faydalı olacağı düşünülmektedir.
16.2.8.2. İhracat Destekleri Konusunda Bilinçlendirme
Türkiye’de GMKA, KOSGEB, İGEME, DTM, TTGV, ihracatçı birlikleri gibi kurum ve kuruluşlar
KOBİ’lere dış pazarlara açılma konularında çeşitli destekler sunmaktadır. İhracatın artırılması ve
sağlıklı bir yapıya kavuşturulması amacıyla kurulan bu öncü kuruluşlar, ihracatçıya ve ihracat
potansiyeli olan firmalara gerekli tüm bilgileri sağlamak, bu alandaki beceri ve donanımlarını
geliştirmelerine yardımcı olmak, dış ticaretle ilgili kamu kuruluşları arasında koordinasyonu sağlamak,
Türk ihraç ürünleri ve firmalarının yurtdışında tanıtılması amacı ile yayınlar hazırlamak, uluslararası
fuarlara milli katılımlar organize etmek, yerli ihracatçı ile yabancı ithalatçı arasında doğrudan temas
imkânları yaratmak, ihracatçı işletmelerimizin dış pazarlardaki pazar paylarının artırılması, yeni
pazarların bulunması, ihraç ürünlerinin çeşitlendirilmesi, ülkemizdeki ve dünyadaki ekonomik
gelişmeler ve ticari prosedürler konusunda ihracatçılarımızın bilgilendirilmesi, ihracata yeni
başlayacak firmalara gerekli bilgilerin sağlanması amaçlarına yönelik çalışmaları yapmak, dış ticaret
mevzuatını güncel olarak takip etmek ve işletmelere aktarmak gibi faaliyetleri sürdürmektedir.
Fakat Çanakkale’de faaliyet gösteren firmaların uluslararası pazarlara açılımı sağlamak üzere sunulan
destekler konusunda yeterince bilgi sahibi olmadığı anlaşılmaktadır. Bu durumu çözüme kavuşturmak
üzere, yerel aktörlerin işbirliği yaparak ihracatı geliştirmede öncü kabul edilen bu kurum ve
kuruluşların bölgede farkındalığı arttırıcı çeşitli faaliyetler gerçekleştirmesini sağlaması
gerekmektedir.
16.2.8.3. İhracat Organizasyonlarının Teşvik Edilmesi
Dünya piyasalarına giriş, özel bir beceri ve uzmanlık gerektirmektedir. Bu nedenle, uluslararası
pazarlara açılmanın en iyi yollarından birisi ihracat gruplaşmasıdır. KOBİ’lerde klasik aile mülkiyeti
geleneği ortadan kalkmalı ve KOBİ’ler uluslararası pazarlarda rekabet şanslarını artırabilmek için,
hızla tek çatı altında toplanmalıdır. Çanakkale’de faaliyet gösteren işletmeler bir an önce birlikte
hareket etmenin önemini kavramalı ve bu konuda hızla organize olmalıdır. İşletmelerin ihracatta
karşılaştıkları kaynak sorununun çözümünde “İhracat Organizasyonları” bir çözüm olabilir. İhracat
Organizasyonu, ihracat gruplaşması veya kooperatifleşme yolu ile gerçekleştirilebilir. İşletmeler kendi
aralarında birleşerek, teknik ve ekonomik güçlerini bir araya getirebilir ve şirketleşebilir. Bu noktada
verilebilecek en somut örneklerden birisi Sektörel Dış Ticaret Şirketleri Modeli’dir. Sektörel dış
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 102
ticaret şirketleri modeli ile aynı üretim alanındaki küçük ve orta boy işletmelerin, ihracata yönelik
olarak bir organizasyon altında toplanarak dünya pazarlarına açılmaları, dış ticarette uzmanlaşmaları
ve bu şekilde daha etkin faaliyet göstermeleri amaçlanmıştır. Bu tarz bir yapılanma işletmelerin
rekabet edebilirliğinin arttırılması ve ihracatın teşviki açısından faydalı olacaktır ve gereklilik arz
etmektedir. Fakat ilde bulunan işletmelerde model konusunda bilgi ve bilinç eksikliği bulunmaktadır.
Bu noktada, söz konusu organizasyon için bölgedeki ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile sivil toplum
örgütlerinin öncülük etmesi gerekmektedir. Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ticaret Borsalarına işletme
temsilcilerine bilgi aktarımı sağlanması konusunda önemli görevler düşmektedir.
Bunlara ek olarak, işletmelerin, uluslararası pazarlara açılabilmeleri için yerel aktörlerin işbirliği
çerçevesinde pilot ihracat pazarlarının belirlenmesi, yöneticilerin ihracata yöneltilmesi için pazar
araştırmaları konularında yardımcı olunması, reklam faaliyetlerinde bulunulması, fuarlar ve
sergilere katılımların özendirilmesi, kısa vadeli ihracat kredileri ve ihracat sigortasından
yararlandırılmaları ve yönetimsel faaliyetlerde işbirliğine gidilmesi yararlı olabilecek girişimler
arasında yer almaktadır. İldeki Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ticaret Borsaları işletmelerin tanıtımı için
çeşitli uluslararası fuarlara düzenli olarak ve etkin bir planlama ile katılımda bulunmaya ve ihracatı
teşvik eden teknik geziler düzenlemeye yönelik çalışmalarına ağırlık vermelidir. Ayrıca ihracatçı
birliklerinin Çanakkale ilinde herhangi bir temsilciliği bulunmamaktadır. İşletme temsilcileri
birliklerle ilgili işlemlerini yürütmek üzere diğer illere gitmek zorunda kalmakta, bu da zaman ve
maliyet olarak yük getirmektedir. Bu sebeple ildeki yerel aktörler tarafından gerekli girişimlerin bir an
önce başlatılması ve en kısa sürede Çanakkale ilinde ihracatçı birliklerinin temsilciliklerinin kurulması
teşvik edilmelidir.
16.2.9.
Ürün Geliştirme ve AR-GE Yetersizliği
Gıda üretim tüketim zincirinin başlangıç noktasını oluşturan tarım alanında, kişi başına düşen tarım
alanı miktarları son yıllarda özellikle artan nüfusa bağlı olarak ciddi oranda düşmeye başlamıştır. Bu
nedenle önümüzdeki dönemde var olan tarım topraklarının verimliliğini arttıracak çalışmaların
yapılması oldukça önem arz etmektedir. Tarım topraklarının verimliliğinin artırılmasında AR-GE ve
yenilik çalışmalarının büyük etkisi olmaktadır.
İnsanların yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli besin maddeleri, tarımdan sağlanmaktadır.
Günümüzde insanlar doğada var olan besin maddeleri ile yetinmeyip, çok değişik çevre koşullarına
uyum sağlayabilecek olan türlerin elde edilmesi, tarımda teknoloji kullanımının yoğunlaştırılması ve
üretimin artırılmasına yönelmişlerdir. Bu süreç içerisinde tarım, doğal kaynaklar ile entegre edilen bir
sistem haline dönüşmüştür. Tarımsal üretimdeki büyüme, belirli ölçüde bilimsel ve teknolojik
gelişmelerden faydalanabilme olanaklarına bağlıdır. Diğer taraftan, tarım ve tarıma dayalı sanayi
işletmelerinin rekabet avantajı sağlamada fiyat, kalite ve maliyet kadar, yeni ürün geliştirmeye önem
vermeleri gerekmektedir. Yapılacak AR-GE çalışmalarıyla tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde
üretim, verim ve katma değer daha da arttırılabilecektir.
Gelişmiş ülkelerde; tarım ve tarımsal sanayiye, endüstriye yönelik araştırmalar ve teknoloji üretimine,
kendine yeterliliğe ulaşmak amacıyla büyük önem verilmektedir. Türkiye'de ise, tarım ve tarıma dayalı
endüstrilere yönelik olarak ayrılan kaynaklar ve araştırmanın teknik altyapısı, büyük ölçüde
yetersizdir.
Türkiye ekonomisinin yapı taşlarından olan Çanakkale tarım sektörü rekabet gücünü arttırmak için
AR-GE’ ye gereken önemi verme gerekliliği bilincini kazanmalıdır. Sektörde faaliyet gösteren
işletmelerin ulusal ve uluslararası pazarlarda yer alabilmesi için katma değeri yüksek ürünlere
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 103
yönelmek suretiyle rekabet güçlerini arttırması şarttır. Fakat yapılan anket çalışması ve ortak akıl
toplantısı sonuçları Çanakkale tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren işletmeler
arasında AR-GE ve yenilikçilik çalışmalarının henüz yaygınlaşmamış olduğunu göstermektedir.
Özellikle anket çalışması ile tespit edilen şu sonuç oldukça çarpıcıdır. Yüz yüze anket görüşmesi
yapılan 364 işletmeye gelecek 5 yıl içerisinde herhangi bir yatırım yapmayı planlayıp planlamadıkları
ve eğer planlıyorlar ise hangi alanda yatırım yapmayı planladıkları sorusu yöneltilmiştir. Alınan
cevaplara göre sadece 2 işletme AR-GE konusunda bir yatırım yapmayı planladığını belirtmiştir. Bu
sonuçlar AR-GE çalışmalarının önemi konusunda işletmelerin yeterli bilince sahip olmadığını
göstermektedir.
16.2.9.1. AR-GE’nin Önemi Konusunda Bilinç Kazandırılması
Çanakkale tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin yenilikçi çalışmalar gerçekleştirmemesinin en
önemli nedenlerinden birisi işletme yöneticilerinde AR-GE ve yenilikçi çalışmalarının gerekliliği
konusunda henüz yeterli bilincin oluşmamış olmasıdır.
Çanakkale tarım sektöründe AR-GE faaliyetlerini özendirmeye yönelik ilk aşama öncelikle işletme
yöneticilerinin AR-GE çalışmalarının önemi konusunda farkındalığını arttırıcı seminer, panel vb.
çalışmalar olmalıdır. Bu noktada ilin ekonomik kalkınmasında rol oynayan öncü kuruluşlardan Ticaret
ve Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları, TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl Müdürlüğü ile
GMKA’ ya ve KOSGEB Temsilciliğine önemli görevler düşmektedir.
İşletmelerin etkin olarak dâhil edileceği birtakım yenilikçi faaliyetlerin yapılandırılması ve bu
faaliyetlerin belli bir sistematik içerisinde yürütülmesi ilde AR-GE konusundaki farkındalığı
sürdürülebilir hale getirecektir. Örneğin Ticaret ve Sanayi Odaları ile Ticaret Borsalarının ve GMKA’
nın ortak organizasyonu ile Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM),
TÜBİTAK ve Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı’ nın (TTGV) da desteğini alarak AR-GE Proje
Pazarı türünden etkinlikler gerçekleştirmesinin Çanakkale tarım sektörünün AR-GE alanında
görünürlüğünü ve etkinliğini arttıracağı düşünülmektedir. Bu etkinlikler ile belirlenen tematik
alanlarda proje fikri olan, projesi için katkı arayan araştırmacılarla bir teknik sorununa çözüm arayan
tarım işletmelerinin bir araya getirilmesi sağlanabilir. Böylece üniversiteler ve araştırma
kuruluşlarından uzmanlar ile tarım işletmelerinin ilgilileri aynı ortamda fikir ve destek alışverişinde
bulunma imkânı yakalayacaklardır. Bölgenin AR-GE ve yenilikçilik kapasitesinin artırılmasına önemli
katkı sağlayacak olan bu etkinliklerde yapılacak sunumlarla; bilgi ve görüş paylaşımı, farklı
uzmanlarla tanışma olanağı, proje işbirlikleri kurulması, finansal destek ve fikri mülkiyet
mekanizmaları hakkında bilgilenme, yeni pazar ve iş olanakları hakkında fırsatları öğrenme olanağı
sağlanabilecektir. Etkinlikler kapsamında, proje fikirlerinin sanayi-üniversite ortaklığına dönüşerek
hayata geçirilebilmesi bakımından TAGEM, TÜBİTAK, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, TTGV,
Kalkınma Ajansı ve KOSGEB desteklerinin önemine dikkat çekmek üzere, bu kurumların açtıkları
stantlarda işletmeci ve araştırmacıları AR-GE destekleri hakkında bilgilendirmeleri sağlanmalıdır.
16.2.9.2. AR-GE Destekleri Konusunda Bilinçlendirme ve Teşvik
İşletmeler kar amacı güden kuruluşlar olarak hızlı sonuç almaya yönelik çalışmaktadır. Bu sebeple de
çoğunlukla uzun vadeli yatırımlar yapmaktan kaçındıkları görülmektedir. AR-GE ise bunun aksine
zahmetli, süreç isteyen ve maliyetli bir iştir. Bu kapsamda işletmelerin AR-GE kapasitesini artırmak
amacıyla TAGEM, TÜBİTAK, KOSGEB, TTGV, Avrupa Birliği, Kalkınma Ajansı vb. arz yanlı
kuruluşların AR-GE içerikli destekleri işletmelere anlatılmalı, işletmelerde proje hazırlanması ve proje
yönetimi alanlarında profesyonel danışmanlık hizmeti alımını yaygınlaştırmaya yönelik teşvik edici
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 104
bilgilendirmeler yapılmalıdır. Girişimcilere sağlanan bu imkânlar sanayicinin katlanmak zorunda
olduğu birçok iş yükü, maliyet ve riskten önemli ölçüde kurtularak potansiyellerini doğrudan yatırıma
ve proje üretimine dönüştürmelerine imkân tanıyacaktır. Özellikle TAGEM tarafından “Tarımsal ARGE Proje Destekleri” kapsamında, tarım sektörünün ihtiyaç duyduğu öncelikli konularda bilgi ve
teknolojilerin geliştirilmesi, çiftçiler, tarımsal sanayiciler ile ihracatçılara aktarılması ve tarım
sektöründeki örgütlerin AR-GE kapasitelerinin geliştirilmesi amacıyla AR-GE projelerine geri
ödemesiz doğrudan destekleme ödemesi sağlanmaktadır. Diğer taraftan Kalkınma Ajansı, KOSGEB
ve TÜBİTAK destekleri AR-GE çalışmalarına yeni başlayan KOBİ’ler için teşvik edici ve uygun
yatırım imkânları sunmaktadır. İlin ekonomik kalkınmasına yön veren öncü kuruluşların TAGEM,
KOSGEB ve TÜBİTAK ile işbirliği içerisinde AR-GE fonlarının tanıtımına yönelik faaliyetler
yürütmesi yararlı olacaktır.
16.2.10. Markalaşma Becerisinin Yetersizliği
Çanakkale ilindeki tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin pazarlama sürecindeki en önemli
sorunlarından birisi markalaşma eksikliğidir. Anket verilerinden edilen sonuçlara göre görüşülen 364
işletmeden 93 tanesi marka tescil belgesine sahip olduğunu ve kendi markası ile faaliyet gösterdiğini
beyan etmiştir. İşletmeler ağırlıklı olarak üretime odaklandıkları için pazarlama çalışmalarına
yeterince önem vermemektedir. Ancak günümüzde tüketicinin belirlediği pazar koşullarında rekabet
edebilmek ve tüketicinin ürüne bağlılığını sağlamak, ürün-tüketici ilişkisinin pazarlama stratejisinde
yer alması ile mümkündür.
Marka, tüketici için önemli bir bilgi ve kalite kaynağı iken işletme için de pazar payını koruyan,
geliştiren ve bağımlı bir tüketici grubu yaratarak istikrar sağlayan bir faktördür. Çanakkale ilinde
birçok ürün bölgeye has olmasına karşın işletmelerin bu özelliği avantaja çeviremedikleri
görülmektedir.
İldeki tarım işletmelerinin il dışına satışı bulunmakla birlikte bunlar hacim olarak düşüktür. Çoğu
işletme ya markasız ya da kendi markası yerine başka markalar altında satış gerçekleştirmektedir. İlin
mevcut potansiyelinin yeterince değerlendirilememesi sebebiyle markalaşma ve bölgesel farklılaşma
çalışmalarının gerçekleştirilmesi ve ilin pazardaki payının arttırılması gerekmektedir.
Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu tarafından yapılan Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik
Alt Endeksi Değeri23 sıralamasında yıllar itibariyle Çanakkale sırası sabit kalan illerden birisidir. İl
Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi Değeri sıralamasında 81 il arasında 35. sıraya
yerleşmiş ve 2007 yılından beri hiç ilerleme kaydetmemiştir. Bu durum işletmelerin ve yerel aktörlerin
markalaşma konusundaki çalışmalara yeterli önemi ve kaynağı ayırmadığını göstermektedir.
Bunun için öncelikle tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerine yönelik markalaşmanın önemi
konusunda bilinçlendirme seminerleri/eğitimleri sunulmalıdır. Bununla birlikte KOSGEB’in Genel
Destek Programı ve KOBİ Proje Destek Programı kapsamında markalaşma konusunda çalışma
yapmak isteyen işletmelere yönelik destekler sunulmaktadır. İşletmelerin marka olma konusunda
farkındalık kazanmasının ve bu konuda KOSGEB destekleri ile finansal olarak desteklenmelerinin
sorunun çözümünde önemli bir gelişme sağlayacağı öngörülmektedir.
Geleneksel gıdalar, dünyada önemi son yıllarda artan bir alandır. Çanakkale ili yöresel gıdalar
açısından zengin bir bölgedir. Ancak il bu geleneksel gıdaların coğrafi işaretlerinin alınması
konusunda oldukça zayıf kalmıştır. Bu ürünlerin markalaşmasının ve Coğrafi İşaret Tescil Belgeleri’
23
(URAK, İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010, www.urak.org )
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 105
nin önünü açacak tedbirlerin geliştirilmesi ile il ekonomisine önemli katkılar sağlanabilecektir. Sahip
olduğu tüm avantajlara rağmen ilin ulusal düzeyde marka tanıtımının yeterince yapılmaması ilin
potansiyelinin yeterince değerlendirilememesine ve rekabet etme gücünün düşük kalmasına sebep
olmuştur. Bu alanda ilerleme sağlayabilmek adına girişimlerin başlatılmasında ildeki kamu kurum ve
kuruluşları, sivil toplum örgütleri, yerel yönetimler ve meslek kuruluşlarına yeni projeler geliştirme
noktasında önemli görevler düşmektedir.
16.2.11. Tanıtım ve Reklam Alanında Yetersizlik
Ürünlerin satışını sağlamak için çeşitli yollar mevcuttur. Bunlardan biri de reklam yoluyla ürünün
tanıtımını yaparak satışını teşvik etmektir. Tarımsal pazarlama sürecinin içerisinde yer alan en
önemli adımlardan birisi de işletmelerin gerçekleştirdikleri tanıtım ve reklam çalışmalarıdır.
Bu proje kapsamında gerçekleştirilen anket çalışması ile Çanakkale ilindeki tarım ve tarıma dayalı
sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren 364 işletmenin gerçekleştirdikleri tanıtım ve reklam yöntemleri
tespit edilmeye çalışılmıştır. Anket sonuçları üzerinden bir genelleme yapılırsa Çanakkale ilinde
faaliyet gösteren tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin büyük bir çoğunluğu tanıtım ve reklam
çalışmalarında bulunmamaktadır. Bu göstergeden daha çarpıcı olan sonuç ise tanıtım yapmayan
işletmelerin birçoğunun tanıtım ve reklam çalışmaları yürütme konusunda bir gereklilik/ihtiyaç
hissetmemesidir.
Reklam çalışmalarında bulunduğunu beyan eden işletmelere ise hangi tür tanıtım araçlarını tercih
ettikleri sorusu yöneltilmiştir. Alınan cevaplar işletmelerin yaygın olarak kartvizit ve tabela
yöntemini tercih ettiğini göstermiştir. Bu da işletmeler arasında tanıtım bilincinin ve başvurulan
tanıtım aracı çeşitliliğinin ne derece yetersiz ve gelişmemiş olduğunu gösteren oldukça çarpıcı bir
sonuç olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yapılan istatistiki analizlerde işletmelerin çalışan personel sayısının artması, hukuki statüsünün
limited veya anonim şirket olması, kurumsallaşmanın artması gibi faktörler tanıtım ve reklam
çalışmalarının yapılmasını ve daha etkili yöntemlere başvurulmasını olumlu yönde etkileyen
değişkenler olarak görülmüştür.
İşletmeler tarafından neden tanıtım yapmadıklarına yönelik soruya verilen cevaplar analiz edildiğinde;
düzenli bir pazarlama departmanının olmaması en önemli problem olarak belirtilirken, reklam
faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması en önemli 2. neden ve pazardaki iç ve dış talebin
yetersiz olması ise en önemli 3. neden olarak öngörülmüştür.
Bu sonuçlar Çanakkale ilinde tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinde faaliyet gösteren işletmeler
arasında tanıtım ve reklam yapma, etkili tanıtım araçlarına başvurma konusunda önemli bir eksiklik
olduğunu, bu sorunun bilinç eksikliği ve bir takım kaynak yetersizliklerinden ileri geldiğini ve bu
konuya hızlı bir biçimde müdahale edilmesi gerekliliği bulunduğunu göstermektedir.
Bu proje kapsamında yapılan çalışmaya ek olarak ve bu çalışma ışığında ildeki tarımla ilgili tüm yerel
aktörlerin bir araya gelerek tarım işletmelerinde tanıtım ve pazarlama sorunları konulu bir çalıştay
gerçekleştirmesinin ve bu konuda tüm tarafların eşit katılımı ile bir eylem planı oluşturmasının
Çanakkale ilinde tarımsal pazarlamanın gelişimine ciddi ölçüde önderlik edeceği düşünülmektedir.
Çalıştay ve eylem planı ildeki yerel aktörlerin çeşitli dinamikler çerçevesinde ve planlı bir şekilde bu
konuya eğilmelerini ve somut faaliyetler yürütmelerini sağlayacaktır.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 106
Bir diğer çözüm olarak işletmelerin tanıtım ve reklam yapmanın önemi ve gerekliliği
konusundaki bilinçlendirilme ihtiyacı doğrultusunda bir takım seminerlerin/eğitimlerin
öncelikle olarak uygulamaya geçirilmesi önerilmektedir. Bu konuda ildeki yerel yönetim, meslek
örgütleri, Ticaret ve Sanayi Odaları, Ticaret Borsaları gibi kurum ve kuruluşların etkinlik veya proje
bazlı eğitim ve seminer çalışmalarını hayata geçirmesi faydalı olacaktır.
Bununla birlikte işletmeler tanıtım ve reklam yapmama nedeni olarak düzenli bir pazarlama
departmanı ve yeterli finansal kaynaklara sahip olmamayı en önemli 2 neden olarak öne sürmüştür. Bu
konuda çözüm sağlamak üzere KOSGEB’in Genel Destek Programı ve KOBİ Proje Destek
Programı üzerinden işletmelere tanıtım ve pazarlama alanında sağladığı finansal desteklerin
tanıtılmasında yarar olacağı öngörülmektedir. KOSGEB’in bu iki programı aracılığı ile işletmelerin
broşür ve ürün kataloğu basımından internet sitesi yapımına, e-ticaret uygulamalarından hedef
pazar araştırmalarına, fuarlara katılımdan görsel medyada reklamlara kadar çok çeşitli bir
yelpazede destek alabilmesi mümkündür. Bu programların tanıtılması ve başvuruların teşvik edilmesi
için de ildeki KOSGEB Hizmet Merkez Müdürlüğü’ne önemli bir görev düşmektedir. Ayrıca bölgede
faaliyet gösteren GMKA’nın da bu alanda işletmelere daha fazla finansal destekler sunmasının
fayda oluşturacağı düşünülmektedir.
16.2.12. Sertifikalı Tohum Kullanımı ve Üretiminde Yetersizlik
Bitkisel üretim; toprak, su, iklim gibi doğal kaynaklar ile kimyasal ve organik gübreler, tarım
makineleri, tohum gibi girdiler kullanılarak yapılmaktadır. Bitkisel üretimde verimliliğin ve kalitenin
artırılması bu girdilerin teknik beceri yardımı ile kullanılmasıyla olmaktadır. Burada sayılan en
önemli tarımsal girdi tohumluktur. Diğer tarımsal girdilerin hepsine bir alternatif üretilebilirken
tohumun alternatifi bulunmamaktadır. Tüm şartların optimum seviyede tutulması halinde tohumluğun
genetik değeri kadar ürün alınabilmektedir. Son yıllarda dünyada artan tarımsal üretimde yeni
geliştirilen yüksek verimli çeşitlerin rolü son derece fazladır. Genetik ilerlemelerin verim artışına
katkısı %50 civarında olmasına karşılığında tohumu değiştirmenin ilave maliyet artışı %2’yi
geçmemektedir. Üretim sürecinde genetik değeri yüksek olmayan bir tohum çeşidi kullanılması söz
konusu ise diğer girdilerden maksimum verim sağlanması mümkün görünmemektedir. Bu da tarımda
kullanılan bütün kaynakların israf edilmesine dolayısıyla verimsizliğe yol açmaktadır.
Günümüzde bitkisel üretimde kullanılan kimyasal gübreler, tarımsal mekanizasyon aletlerinin
teknolojileri ile karşılaştırıldığında tohum teknolojisinin daha fazla çevre dostu olduğu ve ekosistemin
sürdürülebilirliğine olumlu katkı yaptığı görülmektedir. Hatta bazı hastalıklara ve zararlılara karşı
dirençli olacak şekilde ıslah edilen yeni çeşitler kimyasal madde kullanımını minimuma indirmektedir.
Sertifikalı tohum kullanmak sadece verimi artırmakla kalmayıp aynı zamanda gıda sanayinin
ihtiyacı olan kaliteli hammaddeleri sağlamaya da hizmet etmektedir. Bu da göstermektedir ki
tarımsal verimlilik ve kalitenin artırılıp üretimdeki maliyetlerin düşürülmesinde ve pazar
payının arttırılmasında sertifikalı tohum Türkiye için en önemli girdi ve teknolojik öğedir.
Türkiye’de tohumluk üretimi özel sektör tarafından yapılmaktadır. Başlangıçta kamu sektörüne
verilmiş bir görev olarak yürütülen tohumculuk hizmeti, 1980’li yıllardan sonra uygulanan hükümet
politikaları ile bünyesinde özel sektörün de yer aldığı rekabetçi bir kimlik kazanmıştır. Yurt içinde
yeteri kadar üretilemeyen yüksek verimli ve kaliteli çeşit tohumluklarının ithalatının kolaylaştırılması
ve bunların ülke dahilinde üretilmesi için gerekli alt yapı, alet ekipman ve işletme girdileri için düşük
faizli kredi imkanının sağlanması neticesinde firma ve çeşit sayısında önemli artışlar sağlanmıştır.
Tohumculuk sektöründe elde edilen bu gelişmelere karşın bazı çeşitlerde özel sektörün payı arzu
edilen seviyede değildir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 107
Çanakkale ilinde ekime ayrılan arazi geniş olsa da, verimlilik yüksek değildir. Verimliliği artırmak
için sertifikalı tohum, fide veya fidan kullanmak başvurulabilecek yollardan en önemlisidir. Bölge
iklim ve coğrafi koşullarına uygun tohum geliştirmek amacıyla Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü
ve Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü çalışmalar yapmaktadır. Ancak ildeki yerel aktörler
tarafından bölge iklimine ve yapısına uygun tohum yetiştiriciliği konusunda yapılan çalışmaların
arttırılması gerekliliği bulunmaktadır.
Bununla birlikte Çanakkale ilinde sertifikalı tohum konusunda ne üretim ne de kullanım halen
istenilen seviyede değildir. Bitkisel üretimde verimlilik ve kaliteyi artırmak amacıyla, genetik
potansiyeli yüksek ve üstün vasıflı bitki çeşitlerine ait her türlü çoğaltım materyalinin kullanımı,
kaliteli ürüne prim verme, ürün standardını uygulamaya koyma gibi konularda çiftçilerin
bilinçlendirilmeleri, eğitim-yayım faaliyetlerine ağırlık verilmesi ve aktif birlikler, kooperatifler
oluşturulması tavsiye edilmektedir.
Bununla birlikte özel sektörün tohum üretimine yönlendirilmesi ve bu konuda yatırımların arttırılması
için TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, GMKA gibi kurum ve kuruluşların potansiyel
yatırımcıları finansal olarak destekleyen sektöre özel bir takım tedbirler oluşturmasının yararlı
olacağı tavsiye edilmektedir. Bu alana yatırım çekmek ve yapılacak hiçbir yatırımın atıl hale
gelmemesi için tohum üretimine yönelik yatırım fizibiliteleri oluşturulmasının da ayrıca önemli
bir etken olduğu düşünülmektedir.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 108
17.
EK: ANKET FORMU
Sayın Üyemiz;
Borsamız tarafından ilimizin tarım sektörüne yönelik olarak hazırlanan “Çanakkale Tarım Sektörü
Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri Planı” isimli bir proje yürütülmektedir.
Projemizin genel amacı, Çanakkale ilinin mevcut tarım sektörü potansiyelinin değerlendirilmesi ve
pazarlama çalışmalarının geliştirilmesiyle ilin sosyo-ekonomik gelişme hızının artırılmasına katkı
sağlamaktır.
Bu bağlamda, projemizi yürütmekle sorumlu olan tarım işletmesi tarafından 30 Ocak - 05 Şubat 2012
tarihleri arasında kapsamlı bir anket çalışması yapılacaktır.
Siz değerli üyelerimizin, ilimiz adına önem arz eden bu proje ile ilgili, ziyaretinize gelecek olan tarım
işletmesi yetkililerine anketlerin doldurulması sırasında yardımcı olmanızı temenni ediyor, işlerinizde
kolaylıklar diliyorum.
Saygılarımla,
S. Kaya ÜZEN
Yönetim Kurulu Başkanı
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 109
Anket No (Koordinatör tarafından doldurulacaktır): ………
Anketör Adı Soyadı
:
Tarım işletmesinın Adı :
Tarım işletmesi Yetkilisinin Adı Soyadı :
Telefon Numarası
:
Faks Numarası :
İnternet Sitesi Adresi
:
E-Posta Adresi :
1. Aşağıdaki soruları cevaplayınız.
:
Kuruluş Yılı
:
Kuruluş Sermayesi
:
2011 Yılı Kapasite Kullanım Oranı
:%
Kapalı Alan Büyüklüğü (m2 )
2
2
:
Açık Alan Büyüklüğü (m )
:
Toplam Alan Büyüklüğü (m )
:
İdari Personel Sayısı
:
İşçi Sayısı
:
Toplam Personel Sayısı
:
Erkek Personel Sayısı
:
Kadın Personel Sayısı
:
Lise Mezunu Personel Sayısı
İlköğretim Mezunu Personel Sayısı
:
Üniversite Mezunu Personel Sayısı :
Bilgisayar Sayısı
:
Faaliyet Alanı:
Üretici
Yetiştirici
Ticaret
Faaliyet Gösterdiği Sektör:
Nebati yağlar, margarin
Canlı hayvanların toptan ticareti
Taze meyve ve sebze ticareti
Yağlı tohumlar
Bakliyat ve mamuller
Peynir ve çökelek imalatı
Tahıl ve mamulleri
Tarımsal kalkınma kooperatifi
Hukuki Yapısı:
Şahıs Şirketi
Limited Şirket
Anonim Şirket
Diğer________
Üretim Yeri Mülkiyeti:
İşletmenin Kendi Mülkü
Kira
Üretim Şekli:
Kendi Markası
Müşterinin İstediği Marka ile (Fason)
Her ikisi
Hiçbiri
İhracat Şekli:
İhracat Yapmıyor
Doğrudan İhracat
Dolaylı İhracat
İhracat
yapılmıyor
ise
nedenleri
aşağıdakilerden
hangisidir?
İç pazarlardan tatmin olma
Dış pazarları tanımama ve bilgi eksikliği
Talep edilen kalite ve miktarda ürün sunamama
Uygun fiyatta ürün sunamama
Aracı tarım tarım işletmesisi bulmadaki zorluk
Yabancı dil yetersizliği
Kaynak yetersizliği (Sermaye, Teknoloji, Malzeme vb.)
Diğer: _________________________
Kredi kullanıyorsanız kredi türünüz hangisidir? (Birden fazla seçenek işaret işaretlenebilir)
Kredi Kullanmıyor
İşletme Kredisi
Yatırım Kredisi
İhracat Kredisi
Diğer____________
Kalite ve sertifikasyon belgeleriniz var ise hangilerine sahipsiniz?
Belgem Yok
TSE Belgesi
Marka Tescil Belgesi
CE İşareti Belgesi
Organik Ürün Sertifikası ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi
Helal Sertifikası
ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi
Diğer………………………
İşletmenizde hangi bölümler bulunmaktadır?
Üretim
Satış/Pazarlama
Satın Ama
Kalite Kontrol
MuhasebeFinansman
İnsan Kaynakları
İdari İşler
Planlama/Kontrol
AR-GE
Diğer
Yok
Daha önce hibe, kredi ya da teşvik desteği aldıysanız hangi kurum ve kuruluşlardan olduğunu
belirtiniz.
Almadım
KOSGEB
TÜBİTAK
Avrupa Birliği
Hazine Müsteşarlığı
Teşvikleri
Kalkınma Ajansı
İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi
Gıda, Tarım ve
Hayvancılık Bakanlığı
Kamu Bankaları
Diğer…
5 yıl içerisinde yeni bir yatırım yapmayı düşünüyor iseniz hangi alanda yapmayı planlıyorsunuz?
Düşünmüyorum
Kararsızım
Üretim
Pazarlama
Bilgi İşlem
Ar-Ge/Tasarım
Yeni Sektör
Ağırlıklı müşterileriniz hangisidir?
Toptancı
Perakendeci
Nihai Tüketici
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 110
2. Aşağıdaki soruları cevaplayınız.
Hayır
Evet
İnternet bağlantınız var mı?
İnternet siteniz var mı?
Tarım işletmesinız KOSGEB veri tabanına kayıtlı mı?
Çiftçi kayıt sistemine kayıtlı mısınız?
Devletin satış, pazarlama ve tanıtım desteğine ihtiyacınız olduğunu
düşünüyor musunuz?
İşletmenizin kuruluşundan önce ve/veya sonra hiç pazar araştırması
yaptınız mı?
3. İşletmenizin tanıtımı için aşağıdaki yöntemlerden hangilerini kullanıyorsunuz?
Tanıtım Yöntemleri
İşletmenin
aracılığıyla
kendi
Evet
internet
Hayır
sitesi
Evet
Hayır
Tabela
Ulusal/Yerel radyo aracılığı ile
Araç giydirme
Ulusal/Yerel gazete aracılığı ile
Numune gönderimi
Ulusal/Yerel TV kanalı aracılığı ile
Müşteri ziyaretleri
SMS gönderimi
Sektörel
ilanlar
Reklam panosu yöntemi ile
El ilanı
Broşür dağıtımı
Kartvizit
Katalog dağıtımı
İnternet sayfaları
Ulusal ticari fuarlara katılım ve stant
açma
Tanıtım filmi
Uluslararası ticari fuarlara katılım ve
stant açma
Tanıtım yapmıyorum
yayınlara
4. Reklam ve tanıtım konusundaki problemler ile ilgili aşağıdaki maddeleri tarım tarım
işletmesisiniz için önemli ya da önemsiz olması durumuna göre değerlendiriniz.
Önemli
Önemsiz
Düzenli bir pazarlama departmanının olmaması
Kalifiye satış personeli bulamama
Reklam faaliyetleri için yeterli bütçenin sağlanamaması
Yeterli kalitede ürün üretememe
Pazarda iç ve dış talebin yetersiz olması
Pazardaki mevcut talebe ulaşamama
Piyasaya göre rekabet edecek seviyede fiyatlandırma yapamama
Reklamların ne derece etkin olduğunun tespit edilememesi
Ürünün müşterinin talep ettiği yere zamanında teslim edilememesi
Gerekli servis ve garanti görevlerini yerine getirememe
Yeterli miktarda ürün üretememe
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 111
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 112
18.
KAYNAKÇA
 03.01.2011 tarihli Resmi Gazete, T.C Ziraat Bankası A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince
Tarımsal Üretime Dair Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi Kullandırılmasına İlişkin Karar.
 Ankara Ticaret Borsası, Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları.
 Bayraç, Yenilmez, Tarım Sektörünün Yapısal Analizi ve AB Ortak Tarım Politikası, 29.
 Bello, 2002, s.72.
 Datamonitor , Küresel Tarımsal Ürünler Raporu , Kasım 2009.
 Deloitte, Türkiye Tarım Sektörü Raporu, 2010.
 DPT, 2001-2005 sermaye .
 Dünya Ticaret Örgütü, Dünya Gelişim Göstergeleri, 2006.
 Eraktan, 2001, 97.
 IBRD, 2003..
 İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, 2010 Sektör Raporu. .
 Roth, 1992:1, Bauman, 2000:7, Silva, 2005:11.
 Tarım ve Köy İşleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Tarım İşletmelerinin Genel Durumu ve Yeterli
Gelirli İşletme Büyüklüğünün Tespiti Raporu, 2010.
 TOBB, 2003, 126 – TOBB, “Ürün Borsaları ile Borsaların Piyasa Gelişiminde Rolleri” Konferansı,
2007.
 TR2 Batı Marmara Bölgesi Tarım Master Planı, 2007 .
 TÜİK Tarım İstatistikleri, 2008.
 Türkiye Tarım İşletmeleri Gene Müdürlüğü (TİGEM) http://www.tigem.gov.tr.
 Türkiye Tarım Sektörü Raporu, Plan Bütçe Konuşması.
 URAK, İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010, www.urak.org .
 www.ica.coop/coop/statistics.html#members tarım kooperatifleri istatistikleri.
 www.tarimplus.com.tr Dünyada Tarım Sektörüne Genel Bakış.
Bu çalışma, Progem tarafından Çanakkale Ticaret Borsası adına “Çanakkale Tarım Sektörü Tanıtım ve Pazarlama Stratejileri
Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. © 2011-2012
syf. 113