bir çevirinin anatomisi

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Fırat University Journal of Social Science
Cilt: 13, Sayı: 1, Sayfa: 137-150, ELAZIĞ-2003
BİR ÇEVİRİNİN ANATOMİSİ
The Anatomy of a Translated Text
N. Zehra SAVRAN
Gazi Üniv. Gazi Eğitim Fak. Yabancı Diller Eğitim Bölümü ANKARA
n zehr a@ e- k o l a y. n e t
ÖZET
Bu çalışmada , Türkçeye Mustafa Tüzel tarafından “Midas ya da siyah perde” adı ile
aktarılan “Midas oder die schwarze Leinwand” adlı eserin çevirisi, sözcük, sözdizimi ve anlam
düzeylerinde incelenmiştir. Yapılan inceleme bilimsel veriler ışığında gerçekleştirilerek, çeviride
karşılaşılan hedef dile aktarım sorunları ele alınmış ve bu sorunlu aktarımların nereden/nasıl
kaynaklandığı sözdizimi, anlambilim, biçimbilim alanlarının ortaya koyduğu bilgiler ışığında
saptanmıştır. Bu saptamalar çerçevesinde sözü edilen sorunlu aktarımların düzeltilmelerine
yönelik önerilerde bulunulmuştur.
Anahtar sözcükler: Çeviri, çeviri eleştirisi, tiyatro metinlerinin çevirisi, biçimbilim, önek,
sonek, sözdizimi, anlambilim, çağrışım, sapma, eşdeğerlilik, söz cambazlığı, üslup
ABSTRACT
In this study, one of the works of Friedrich Dürrenmatt translated into Turkish with the title
“Midas ya da siyah perde” by Mustafa Tüzel; which is known as “Midas oder die schwarze
Leinwand” in German; is studied on lexical; syntactle and semantic levels. The data obtained
through analyses on those mentioned levels have been examined with respect to problems reced
due to the differences between the target language – Turkish – and the language in which the wort
has been written. The sources of mentioned problems have been questioned in the lighis of
syntectic, semantic and morphological findings so that some suggestions for the improvements of
faulty parts in the work could be made.
Key words: Translation, criticism of translated texts, the translation of dramas,
morphology, prefix, suffix, syntax, semantics, association, semantic errors, synonymy in word and
sentence levels, word pley, writing style.
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (1)
1. 0 GİRİŞ
Friedrich Dürrenmatt’ın “Midas oder die schwarze Leinwand” (1991) adını taşıyan
tiyatro eseri, Mustafa Tüzel tarafından “Midas ya da siyah perde”(1994) olarak Türk
literatürüne kazandırılmıştır.
Friedrich Dürrenmatt, “Midas oder die schwarze Leinwand” adlı eserini önce bir
film senaryosu olarak yazmayı düşünmüş, ancak eserin seyrinde bir aksiyon değil de, bir
olayı sergilemesinden duyduğu rahatsızlık nedeniyle eseri on iki kez elden geçirmiştir.
Eseri tamamladığında, “okunmak üzere bir film” olarak nitelendiren yazar, Guido
Baumann ile yaptığı bir söyleşide (Gespräche 1981 – 1987: 208) eserin “sahne bilgisiyle
donanmış bir tiyatro oyunu” olduğunu söyler. Dürrenmatt’ın dünyaya bakışı ve tiyatro
oyunu yazmaya yönelik görüşlerinin neredeyse tamamını içinde barındıran bu eser,
yazarın ölümünden sonra yayınlanmıştır.1
Tiyatro eserleri edebi metin türleri arasında yer alır. Tiyatro metinleri roman, öykü,
şiir vb. gibi diğer edebi metin türlerine göre kurgu, dilsel özellikler, üslup yönünden
farklıdır. O halde tiyatro metinlerinin çevirisi nasıl yapılmalıdır, bu çevirilerde hangi
ölçütler dikkate alınmalıdır?
Bu konuyla ilgili araştırmalarda ileri sürülen görüşler üç ana başlıkta
toplanmaktadır (bkz. Aktaş, 1996: 220):
1. Çevirilecek eserin içeriği,
2. İfade biçimi (üslup),
3.Eserin okuyucu / dinleyici / seyirci üzerinde bırakacağı etki.
Aranan bu üç özellik, tiyatro metinlerinin çevirisinde bir bütündür ve tiyatro
metinlerinin çevirisi bu bütünün yardımıyla sanatsal değer kazanır. Anılan özellikler
birbirinden soyutlandığı takdirde, çeviri metninin sanatsal değeri tehlikeye girer.
Tiyatro metinlerinin çevirisinde sonucu önemli ölçüde etkileyen bu genel ölçütlerin
paralelinde, “Midas ya da siyah perde” olarak Türkçeye aktarılan çalışmanın analizini ayrıca
•
Tiyatro metninin çevirisinde gözönünde bulundurulması gereken ölçütlerin ne kadarı
gerçekleştirilmiş?
•
Sözcük, sözdizimi, anlam düzeyinde kaynak metinle eşdeğerlilik sağlanabilmiş mi?
soruları yönlendirmiştir. Burada amaç çeviri metninin akışını etkileyen sorunlara çeviri
hatası olarak yaklaşıp, bunları birer birer sıralayıp acımasızca eleştirmek değil elbette.
1
138
Daha geniş bilgi için bkz. Gespräche 1961-1970; Gespräche 1971-1980; Gespräche 1981-1987,
Diogenes, 1996.
Bir Çevirinin Anatomisi
Burada amaç, kaynak dilden hedef dile yapılan çeviri aşamasında karşılaşılmış sorunları
belirleyip, bu sorunların çözümüne yönelik öneriler getirmektir.
Çeviri metninin analizine geçmeden önce, çeviri metninin analiz aşamalarında
yapacağımız açıklamaların anlam kazanması açısından esere dair önemli ve gerekli olan
bazı edebi perspektifleri vermekle başlamak istiyoruz. Öncelikle eserin başlığından yola
çıkarak, yazarın bu başlık ardına neler gizlediğini çözümlemekte yarar var:
Eserin başlığı, esasında eserin içeriğiyle ilgili epey ipucu vermektedir. Günümüzde
film sektörü “beyaz perde” olarak da adlandırılmakta ve bu iki sözcüklük terim eşanlamlı
kullanılmaktadır. Başlıktaki “perde”, Gösterim Terimleri Sözlüğü’nde (Nutku, 1983: 55)
“gergi”(Alm. Leinwand) sözcüğüyle verilmekte ve karşısında “Sahnenin, oyunu
engellemeyecek bir yerine konulan ve film ya da diya yansıtmakta kullanılan ak gergi”
açıklaması yer almaktadır. “Perde”nin günlük hayattaki anlamı ise, genellikle pencereye
takılan, dışarıdan bakıldığında içerinin görünmemesini sağlayan bir kumaş parçasıdır.
Acaba Dürrenmatt’ın perdesinde, perdenin arkasında kalan, görünmeyen hangi olaylar
yansıtılmaktadır? Üstelik bu perdenin rengi de “siyah”tır. Bu durumda “siyah” sözcüğünü
de değerlendirmek gerekiyor. Dilbilgisi bazında baktığımızda “siyah”, bir ad olan
“perde”yi niteleyen bir sıfattır. Bir renk olarak ele aldığımızda ise “siyah” sözcüğü,
“umutsuzluk / kötülük / olumsuzluk / çaresizlik / giz / yas” gibi, pek de iç açıcı olmayan
yan anlamlar çağrıştırmaktadır. Acaba yazar Dürrenmatt, bu çağrışımlardan hangisini
veya hangilerini kastetmekte ... ? Belki de hepsini !..
“Siyah Perde” sıfat tamlamasının arkasında, bireylerin hırsları ve çıkarları uğruna
yaptıkları entrikalar ve bu uğurda kimliklerinden/kişiliklerinden olmaları vardır.
İlişkilerinde düzeysizlik ve acımasızlığın hakim olduğu bu bireylerin oluşturduğu bir
toplum ortaya çıkmaktadır.
“Midas” ise mitolojik bir kahramandır. Yunan mitolojisine göre, Frigia2 kralı olan
Midas, pek akıllı biri değildir ve akılsızlığının cezasını sadece kendisi çekmiştir.
Dionysos’a yaptığı bir iyilik üzerine Tanrı Dionysos, Midas’ın bir dilekte bulunması ister.
Her dokunduğunun altın olması dileğinde bulunan Midas’ın bu isteği gerçekleşir. Dileği
kabul olan Midas, elini sürdüğü her şey altın olduğu için yiyemez içemez olmuştur.
Bunun üzerine Midas, kendisini eski haline getirmesi için Tanrı Dionysos’a yalvarır (bkz.
Kozanoğlu, 1994: 123 – 124). Konumuz bağlamında ise “Midas”, elindeki değerlerin
farkında olmayıp, farklı arayışlara girerek özünü yitiren bireyi simgeler.
2
Anadolu’da tepeleri ve gülleri ile meşhur bir bölge. Burasını bir aralık Amazonlar istila etmişti.
Bugünkü adı Balıkesir ve havalisidir (Kozanoğlu, 1994: 212)
139
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (1)
Başlık paralelinde değinilmesi gereken bir diğer anahtar sözcük ise “Green’in
Sesi”dir. “Green’in Sesi”, bu siyah perdeyi tekrar “beyaz” yapma çabasında olan bir
hayalet, bir ruhtur. Yine burada da “Green” sözcüğü bilinçli seçilmiştir. “Green”, yeşil
anlamındadır ve renk olarak umudu, huzuru, iyi ruhu simgeler. “Green’in Sesi”
karakterinin eser boyunca perdede görünme isteği, hakikatleri gözler önüne sererek
topluma ‘çaresizliğe kapılmayın, durum ne kadar kötü olursa olsun, yine de geleceğe
umutla bakmalıyız” mesajı vermektedir.
O halde, “Midas ya da siyah perde” ile yazar, bireyin iki türünden bahseder: Bir,
Midas gibi olanlar, bir de yapılan çirkinlikleri örtbas edenler. İyi ruhu simgeleyen
“Green’in Sesi” de, toplumlarda yer alan bu iki tür bireyin sebep olduğu çarpık düzene
“dur!” diyecek birilerinin hep var olduğunu vurgular.
Görüldüğü gibi, Dürrenmatt üslubunda en belirgin özellik olan “söz
cambazlığı”(=Wortspiel ), bu eserde de oldukça ustaca kullanılmıştır.
2. 0 ÇEVİRİ METNİNİN DİLBİLİMSEL ÖZELLİKLERİ
Bu bölümde çeviri metni sözcük, sözdizimi, anlam düzeyinde incelenerek, kaynak
dille hedef dil arasındaki farklardan doğan sorunlar irdelenecektir:
2. 1 Sözcük Düzeyinde Sorunlu Aktarımlar
Tiyatro metninde sözcükler, sözlük anlamıyla anlatım sağlayamayacağından,
sözcükler metin bağlamında değerlendirilmelidir. Nutku (1978: 80), tiyatroda bir
sözcüğün oyundaki duruma, olaylara, kişilere, konunun geçtiği döneme göre bir anlam
yükleneceğinden söz eder.
Aşağıdaki örnekte üzerinde durulacak olan sözcüklerin tür özellikleri göz önünde
bulundurulmadan hedef dile aktarılmış, dolayısıyla metin bağlamındaki anlamları
yansıtılamamış, kaynak metindeki anlam bütünlüğü sağlanamamıştır. Almancada türetme
yapan önekler (=Präfixe) ve sonekler (=Suffixe) vardır. Bunlar ek olmaları nedeniyle tek
başlarına anlam yüklenmezler ve tek başlarına bağımsız kullanılamazlar. Ancak
eklendikleri kök sözcüğün anlamını tamamıyla değiştirirler.
STIMME GREEN Das alles zugegeben, gibt es trotzdem einen unwiderlegbaren Grund,
der mich ins Unsichtbare, gleichsam1 hinter die Leinwand rückt; der Wahrheit zuliebe2.
[...] . (Midas oder die schwarze Leinwand, S. 8)
GREEN’İN SESİ Bütün bunlara ek olarak, yine de beni görünmezliğe, perdenin hemen1
arkasına iten su götürmez bir neden var; hakikat aşkı2. [...] . (Midas ya da siyah perde, s.6)
Kaynak metinde yer alan gleichsam sözcüğü, “gleich” sözcüğüne “-sam” son eki
getirilerek, sıfattan sıfat türetilmiştir (bkz. www.canoo.net) . “-sam” son eki nadir
140
Bir Çevirinin Anatomisi
kullanılmakla beraber, “duygu – his” anlamı içeren adlara eklendiğinde o sözcüğü,
hissedilen duyguyu kapsayan bir sıfata dönüştürerek, kişinin hisleriyle ilgili ipucu verir.
“-sam” soneki olan bir sıfat ise, nitelediği adın “hevesini, zevkini, sevgisini” ifade eder
(bkz. Duden Bd.4, 1973: 368 – 370). Çeviri metnimize bu bilgiler ışığında baktığımızda
“gleichsam” sözcüğünün hedef dile hemen şeklinde aktarıldığını görmekteyiz. Bu
aktarım, sözcüğün ne sözlükte yer alan, ne de metin bağlamındaki anlamını yansıtmıştır.
Türkçede “adeta, sanki, güya, tabir caiz ise”(Steuerwald, 1974: 261) anlamlarına gelen
“gleichsam” sözcüğünün bu paragraftaki bağlama en uygun anlamı “sanki”dir. Çünkü
“gleichsam” sözcüğü “-sam”son ekinin yansıttığı anlam özelliği nedeniyle gizli bir isteğin
de (perdede görünme isteği) habercisidir aynı zamanda.
Diğer sorunlu aktarım ise kaynak metindeki zuliebe sözcüğünün Türkçede aşk ile
karşılanmasıyla gerçekleşmiştir. Ancak, “zuliebe” sözcüğü, “liebe”sözcüğünün “zu” ön
eki almasıyla oluşmuştur ve Almancada sözcük türetmede çok sık kullanılan ön ekler,
sözcüğün gerçek anlamını oldukça değiştirmektedir. Bu nedenle “liebe” sözcüğü tek
başına “aşk, sevgi” anlamına gelirken, “zuliebe” sözcüğü “hatır için, hatırına” anlamını
yüklenmektedir. Ancak metin bağlamında “uğruna” anlamına da gelmektedir.
Yapılan açıklamalar çerçevesinde kaynak metindeki sözkonusu paragraf hedef dile
şu şekilde aktarılabilirdi:
GREEN’İN SESİ Bütün bunlara rağmen, yine de sanki beni görünmezliğe, perdenin
arkasına iten kaçınılmaz bir sebep var ; hakikatın hatırı. [...]
2. 2 Sözdizimi Düzeyinde Sorunlu Aktarımlar
Tiyatro eserinin çevirisinde içerik, üslupla birlikte aktarılmalıdır. Her ikisi de çeviri
açısından aynı ölçüde önemlidir. Çünkü tiyatro eserlerinin en önemli özelliği, sözel
iletişimde geçerliliğini koruyan günlük konuşma dilinin kullanılmasıdır. Bu nedenle de,
kaynak dilde belirlenen sözeylem türlerinin hedef dilde de aynı etkiyi yaratması gerekir.
Beklenen etkinin oluşması için, yöntem olarak anlamsal çeviri (=birebir çeviri) yerine
iletişimsel çeviri (=serbest çeviri) tercih edilmektedir.
İpşiroğlu (1989: 114) da tiyatro eserlerinin çevirisinde günlük konuşma dilinin
kullanılmasını öngören iletişimsel çeviri yönteminin sahne etkisini de kapsayarak
uygulandığını ve bunun hedef dil seyircisinin/okurunun diline uygun gerçekçekleştirilmesi
durumunda, kaynak metindeki etkinin aynen yansıyacağını ifade etmektedir.
Mounin (1967: 137) de tiyatro eserlerinin çevirisinde iletişimsel çeviri türünün
önemine değinirken, kaynak dil metninin üslup, sözdizimi, dilbilgisi gibi biçimsel
özelliklerinin de mümkün olduğunca hedef dile yansımasının, eserin edebi niteliğinin
korunması adına büyük rol oynadığını vurgulamaktadır.
141
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (1)
Aktaş (1996: 232) ise günlük konuşma dilinde kullanılan cümleler
tamamlanmadığından, cümlede eksik kalan kısımların anlaşılması ve anlamın
çıkarılmasının, cümlenin kullanıldığı bağlamla orantılı olduğunu, çevirmenin bu “eksiltili
cümleler”i tamamlamaya çalışmasının, konuşma dilini yapaylaştıracağını ifade eder.
Çeviri metnine bu görüşler çerçevesinde bakıldığında, sözdizimi düzeyindeki bazı
aktarımların sorunlu olduğu gözlenmektedir:
STIMME GREEN Ich weiss ja nicht, wie ich aussehe. (S.17)
F.D.
Ich auch nicht.
GREEN’İN SESİ Dış görünüşümü bilmiyorum ki. (s.13)
F.D.
Ben de bilmiyorum.
Hedef dile aktarımda, kaynak dil metninde eksiltili olan “Ich auch nicht” cümlesi
Türkçeye aktarılırken, kaynak dil metnindeki “nicht” olumsuzluk sözcüğünü de verme
kaygısıyla olsa gerek, “bilmiyorum” eylemi kullanılarak cümleyi tamamlama gereksinimi
duyulmuştur. Halbuki “de” sözcüğü “bilmiyorum” eyleminin anlamını kapsamaktadır.
Sözdizimi düzeyinde dikkat edilmesi gereken diğer bir nokta ise, sözcük vurgusudur.
Tiyatro metninde yer alan bir cümle öğesi hedef dile aktarılırken vurgu ve tavır açısından
doğru yerleştirilmemişse, kaynak dil metninin içerdiği anlam da tehlikeye girebilir.
Aşağıda verilen cümleler, kaynak dil ile hedef dildeki sözcük vurgusunun
farklılığını ortaya koymaktadır:
(...) Nur verhandelt jetzt Greens Sekretär Frank mit Grünspan (S.13)
(...)Ancak şimdi Grünspan’la Green’in sekreteri pazarlık yapıyor (s.10)
Kaynak dil metninde vurgulanan sözcük Grünspan’ın sekreteri “Frank”tır. Bunu
hem cümlede kullanılan “nur” ve “jetzt” edatlarından hem de sekreterin adının
belirtilmesinden anlıyoruz. Ancak hedef dile aktarımda aynı sözcük vurgusu ve aynı
üslup gözlenmemektedir. Çünkü Türkçe sözdiziminde vurgu, yüklemden önce gelen
sözcüktedir. Sözcüklerin vurgusu artırılmak istendiğinde, ilgili sözcük yükleme
yaklaştırılır. Yukarıda verilen cümlede “Green’in sekreteri” doğru yerde kullanılmasına
rağmen, “Frank” özel adının kullanılmaması, gereken vurgunun zayıf kalmasına neden
olmuştur. Daha önce belirttiğimiz gibi, çeviride içerik, üslupla birlikte aktarılmalıdır.
Buna göre sözkonusu cümle hedef dile şöyle aktarılabilirdi:
(...)Ancak Grünspan’la şimdi Green’in sekreteri Frank pazarlık ediyor.
Sözcük vurgusunda farklı aktarımın olduğu diğer bir örnek ise şöyle:
F.D. 2 Da wusste ich noch nicht, wie ich aussehe. (S.19)
F.D. 2 O zaman henüz nasıl göründüğümü bilmiyordum . (s.14)
142
Bir Çevirinin Anatomisi
Bu örnekte kaynak dil cümlesinde bulunan “noch” edatı hedef dile
“henüz”sözcüğüyle doğru aktarılmış, ancak cümle içindeki yeri sözdizimsel açıdan yanlış
belirlenmiştir. Burada kişinin henüz nasıl göründüğü değil, nasıl göründüğünü henüz
bilmemesi sözkonusudur. Buna göre sözcük vurgusundaki sorun, “henüz” zaman
belirtecinin “bilmiyorum” yükleminin önünde yer almasıyla giderilebilir:
F.D. 2 O zaman nasıl göründüğümü henüz bilmiyordum .
2. 3 Anlam Düzeyinde Sorunlu Aktarımlar
Hiçbir sözcük tiyatro eserinin içeriğindeki genel anlamından ve yansıtacağı etkiden
soyutlanmamalıdır. Bu nedenle, bir tiyatro eserinin çevirisinde çevirmenin en önemli
görevlerinden biri de, sözcüklerin ne amaçla kullanıldıklarını doğru belirlemektir. Bu
konuda Aktaş (1996: 235 – 236), sözcüklerin göndergesel anlamlarına oranla daha çok
çağrışımsal anlam taşıdıklarını, bir sözcüğün kaynak dil okuyucusuna ve izleyicisine
yaptığı çağrışımı hedef dil okuyucusuna ve izleyicisine yapmayabileceğini, bu nedenle de
hedef dil okuyucusuna ve izleyicisine aynı çağrışımı yaptıracak sözcüğü bulmanın
çevirmenin sorumluluğunda olduğunu vurgulamaktadır.
Bu bağlamda çevirmen, kaynak metni anlam düzeyinde iyice analiz ettikten sonra
hedef dile aktarmalı, kaynak metindeki anlamı yok etmeden, hedef dildeki metinde de
özgün metnin anlamını sağlamalıdır.
Aşağıda verilen diyalogda kaynak metindeki dilin yarattığı etki, hedef dilde
sağlanamamıştır:
STIMME GREEN Du hast mich erfunden.
F.D. Gefunden
STIMME GREEN Da sollte ich doch wissen, wie ich aussehe.
F.D. Mir scheissegal.
STIMME GREEN Die Zuschauer sitzen im Stockdunkeln vor einer schwarzen Leinwand.
F.D. So sässe ich manchmal auch ganz gern im Kino.
STIMME GREEN Ich muss endlich auf der Leinwand erscheinen.
F.D. Niemand hindert dich daran.
(S.16 – 17)
GREEN’İN SESİ Beni sen uydurdun.
F.D. Buldum.
GREEN’İN SESİ Dış görünüşümü bilmek isterim.
F.D. Benim ipimde bile değil.
GREEN’İN SESİ İzleyiciler, zifiri karanlıkta, siyah bir perdenin karşısında oturuyorlar.
F.D. Kimi zaman ben de sinemada seve seve böyle otururum.
GREEN’İN SESİ Perdede görünmeliyim artık.
F.D. Bunu yapmanı kimse engellemiyor. (s.12 – 13)
143
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (1)
Bu diyaloğun hedef dildeki sorunlu aktarımları şunlardır:
STIMME GREEN Du hast mich erfunden.
F.D. Gefunden
GREEN’İN SESİ Beni sen uydurdun.
F.D. Buldum.
Kaynak metnin yazarı F. Dürrenmatt’ın, eserlerinde kullandığı dilin en belirgin
özelliği az sözcükle çok şey ifade ederek söz cambazlığı yapmasıdır. İşte yazarın, dili
kullanmadaki bu ustalığını yukarıda verdiğimiz örnekte yer alan “erfinden” ve “finden”
eylemlerinde görmekteyiz: Dürrenmatt, bu eylemleri bilinçli kullanmış ve sadece bu iki
eylemle birçok şey anlatmıştır. “Finden” eyleminden türeyen “erfinden”3 eylemi
Türkçede “icat etmek; havadan atmak; uydurmak, uydurma, asılsız, hayali” (Steuerwald,
1974: 195) anlamlarına gelmektedir. Bu eylem hedef dile “uydurmak” şeklinde
aktarılmıştır. Halbuki, metin bağlamında bakıldığında ve yazarın da üslubu gözönünde
bulundurulduğunda, “erfinden” eylemi burada “yaratmak, yoktan var etmek,
keşfetmek”anlamını içermektedir. Buna bağlı olarak da “finden” eyleminin yansıttığı
anlam, ancak “erfinden” eylemiyle arasındaki derin anlam boyutunun çözümlenmesiyle
netleşecek, dolayısıyla yazarın okuyucuyla aslında hangi bilgiyi paylaşmak istediği de
ortaya çıkmış olacaktır. Buradan hareketle, kaynak metinde bir hayaleti simgeleyen
GREEN’İN SESİ, hangi kişinin hayaleti olduğunu bilmemekte ve ısrarla kime
benzediğini öğrenme peşindedir. Eserdeki bu karakter esasında “kimlik arayışında” olan
bir bireyi canlandırır. F. D. ise Friedrich Dürrenmatt’ı simgeleyen harflerdir, yani yazarın
kendisidir. Eserin başından sonuna kadar sürekli diyalog halinde olan GREEN’İN SESİ
ile F.D.’nin aralarında geçen, son derece usta bir dille oluşturulmuş diyaloglarda söz
cambazlığının ardına yoğun bir “toplum eleştirisi” gizlenmiştir. “Erfinden” ve “finden”
eylemlerini bu bilgiler dahilinde değerlendirdiğimizde, sözkonusu eylemlerin taşıdığı
anlamla okuyucuyla paylaşılmak istenen gerçek şudur:
“Kaybedilen bir kimlik/kişilik bulunur, baştan yaratılmaz. Çünkü varolan bir şey
kaybedilir. Bir şeyin varolması içinse yaratmak gerekir.”
Evet, Friedrich Dürrenmatt’ın sözcükler ardına gizlediği gerçeği saptadıktan sonra,
örnek cümleyi bu çerçevede çözümleyerek hedef dildeki sorunlu aktarımı gidermek mümkün
olacaktır.
3
144
“erfinden” eylemi, “finden” eylemine /er-/ ön eki getirilerek türemiş olan bir eylemdir.
Bir Çevirinin Anatomisi
4
STIMME GREEN Du hast mich erfunden .
F.D. Gefunden5
GREEN’İN SESİ Beni sen yarattın.
F.D. Buldum.
Almancada sözcük türetmek için çok sık kullanılan önekler ve soneklerin kök
sözcüğün anlam boyutunu oldukça değiştirdiğini daha önce belirtmiştik. İşte burada da
“erfinden” eylemi, “er-“önekinin “finden” (=bulmak) kök eyleme eklenmesiyle
oluşmuştur. Dilbigisi boyutunda bakıldığında, “er-“ önekinin genel kullanımının eyleme
yönelik olduğu görülür. Eyleme eklenen “er-“ öneki, eylemin anlamını iki yönde etkiler:
“er-“ önekli bir eylem ya bir olayın başladığını ya da bir olayın bittiğini ifade eder.
“Erfinden” eylemi ise büyük uğraşlar, çabalar sonucunda biten / bitirilen bir olayı anlatır.
“Finden” kök eylem “bulmak” anlamındadır ve “bulma” eyleminin içerdiği anlam,
kaybolan bir şeyin tekrar elde edilmesi yönündedir. Halbuki “er-“ öneki, belirttiğimiz
nedenlerle anlam boyutunda derin anlam değişimi sağlar. “er-“ önekinin bir diğer özelliği
ise, eklendiği eyleme “belirlenen amacı gerçekleştirmek için sonuna kadar mücadele
vermek” anlamı katmasıdır ( bkz. Duden Bd.4, 1973: 346 – 362; Mackensen, 1985: 26 –
31).
Diyaloğun aşağıda verilen bölümü de biraz önce saptadığımız “gizli gerçek”
bağlamında olmasına karşın, çevirmenin bu durumu çözümleyememiş olmasından
kaynaklanan sorunlu aktarım sözkonusudur. Ayrıca Almancada bir jargon ifade olan “(Es
ist) mir scheissegal” de hedef dil aktarımında kaynak metnin anlam bütünlüğüyle eşdeğer
değildir:
STIMME GREEN Da sollte ich doch wissen, wie ich aussehe.
GREEN’İN SESİ Dış görünüşümü bilmek isterim.
F.D. Mir scheissegal.
F.D. Benim ipimde bile değil.
Tiyatro eserlerinde kullanılan dilin günlük konuşma dili olması nedeniyle, hedef
dile aktarımında da, belirlenecek sözeylemler hitap edilen kitlenin konuyu anlayabileceği
bağlamda olmalıdır. “Dış görünüşümü bilmek isterim” şeklinde hedef dile aktarılan,
ancak Türkçenin günlük konuşma dilinde yer almayan böyle bir ifade, kaynak dil
metnindeki aynı anlam etkisini yaratmamaktadır. Ayrıca Almancada ifadeyi pekiştirmek,
4
5
Haben + Erfunden (Du hast erfunden), erfinden eyleminin geçmiş zaman (Perfekt) şeklidir.
Bu ifade, eksiltili cümledir. Cümlenin tamamı aslında “Ich habe dich gefunden” yapısındadır. Yine
burada da “finden” eyleminin geçmiş zaman (Perfekt) kullanımı (gefunden) sözkonusudur.
145
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (1)
anlatımı güçlendirmek amacıyla kullanılan “da” ve “doch” sözcüklerinin etkileri de hedef
dile aktarımda dikkatten kaçmıştır.
“Mir scheissegal” jargonu hedef dilde, Türkçede esası “ipinde olmamak” olan bir
deyimle, “Benim ipimde bile değil” şeklinde verilen bu yapı, diyaloğun anlam
bütünlüğüyle uyum göstermemiştir. Belirtilen nedenler çerçevesinde ilgili cümlenin hedef
dile aktarımı şöyle olabilirdi:
STIMME GREEN Da sollte ich doch wissen, wie ich aussehe.
GREEN’İN SESİ Madem beni buldun (keşfetmedin / yaratmadın), o zaman kimliğimi
biliyor olmalıyım.
F.D. Mir scheissegal.
F.D. Bilip bilmemen hiiiç umurumda değil.
Diyalog şöyle devam etmektedir:
STIMME GREEN Die Zuschauer sitzen im Stockdunkeln vor einer schwarzen Leinwand.
GREEN’İN SESİ İzleyiciler, zifiri karanlıkta, siyah bir perdenin karşısında oturuyorlar.
F.D. So sässe ich manchmal auch ganz gern im Kino.
F.D. Kimi zaman ben de sinemada seve seve böyle otururum.
Buradaki “sässe” sözcüğü dilek – şart kipi olan Konjunktiv II yapısındadır.
Almancada bu kipin çok yönlü ve farklı kullanımları olması nedeniyle, bu kipte
kullanılan bir yapının çözümlenmesi, dolayısıyla taşıdığı ve yansıttığı anlamı belirlemek
de oldukça zordur. Bu nedenle bu kiple hedeflenen anlamı çözümleyebilmek için
Konjunktiv II yapısının dilbilgisel özelliklerini , kullanım şartlarını iyi bilmek gerekir.
Konjunktiv II’nin çok sık kullanıldığı alanlardan biri de edebi yazılardır (örneğin, B.
Brecht, Th.Mann, H.Böll). Bu kipin edebi eserlerdeki kullanımı, geçmişte yapmak istenen
bir şeyin sadece düşüncede veya hislerde kalması durumunda tercih edilir. Bu durum 3.
tekil kişi (er/sie/es) ile ifade edilirse “konuşucunun, başka birinin bir konuyla ilgili
sözlerine, düşüncelerine katılmadığını (örn. O hep: ‘Ben haklıyım’ der yerine ‘O (zaten)
her zaman haklıdır”)6, 1.tekil kişi (ich) ile ifade edildiğinde ise konuşucunun “kendi
içinde neler hissettiğini, ne istediğini belirten bir monolog”7 sözkonusudur. Ancak sözü
edilen her iki kullanım da yazar açısından bakıldığında geçmişle ilgili,
gerçekleştirilemeyen bir isteği/hissi anlatır, kurgu açısından bakıldığında ise geçmişe
yapılan bir gönderge sözkonusudur.8
6
Alm. “erlebte Rede”
Alm. “innere Monolog” üslubu burada sadece konumuz bağlamındaki kullanımıyla verilmiştir.
8
Daha geniş bilgi için bkz. Duden Bd. 4, 1973: 103 – 114
7
146
Bir Çevirinin Anatomisi
Konumuz olan kaynak metin cümlesine bu açıklamalar çerçevesinde bakıldığında,
ifadenin yazar odaklı olduğu ve yazarın geçmişte çok isteyip de yapamadığı bir şeyden
bahsettiği anlaşılmaktadır. Ancak bu cümledeki anlamı tam olarak çıkarabilmek için,
Almanca dilbilgisi özelliklerinin yanısıra kaynak metin yazarı F.Dürrenmatt’ın
biyografisini de gözönünde bulundurarak, anlam bütünlüğünü yorumlamak gerekiyor.
Bu bağlamda, gerçek hayatında bir seyirci olarak tiyatro veya sinema salonunda
olma fırsatı bulamamış, yaşamının büyük bir bölümü eser üretmekle geçen yazar
Dürrenmatt, burada yazmanın, yaratmanın zor, sancılı bir uğraş, izleyici/okuyucu olmanın
ise daha rahat ve keyifli bir iş olduğunu, geçmişte yaşayamadığı bu “seyirci olma”
duygusuna olan özlemini bizlerle “So sässe ich auch ...” yapısıyla paylaşmıştır. O halde
ilgili cümle hedef dile şu şekilde aktarılabilirdi:
F.D. So sässe ich manchmal auch ganz gern im Kino.
F.D. Hep seyircilerin yerinde olmayı istemişimdir.
Bu bölümün başında verdiğimiz diyaloğun tamamında, sadece anlam boyutunda
sorunlu olan aktarımlara yaptığımız önerileri bir bütün olarak vermek istiyoruz:
STIMME GREEN Du hast mich erfunden.
F.D. Gefunden
STIMME GREEN Da sollte ich doch wissen, wie ich aussehe.
F.D. Mir scheissegal.
STIMME GREEN Die Zuschauer sitzen im Stockdunkeln vor einer schwarzen Leinwand.
F.D. So sässe ich manchmal auch ganz gern im Kino.
STIMME GREEN Ich muss endlich auf der Leinwand erscheinen.
F.D. Niemand hindert dich daran.
(S.16 – 17)
GREEN’İN SESİ Beni sen yarattın.
F.D. Buldum.
GREEN’İN SESİ Madem beni buldun (keşfetmedin/yaratmadın), o zaman kimliğimi
biliyor olmalıyım.
F.D. Bilip bilmemen hiiiç umurumda değil
GREEN’İN SESİ İzleyiciler, zifiri karanlıkta, siyah bir perdenin karşısında oturuyorlar.
F.D. Hep seyircilerin yerinde olmayı istemişimdir.
GREEN’İN SESİ Perdede görünmeliyim artık.
F.D. Bunu yapmanı kimse engellemiyor.
147
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (1)
3. 0 SONUÇ
Bu çalışmamızda Friedrich Dürrenmatt’ın “Midas oder die schwarze Leinwand”
adlı eserinin Mustafa Tüzel’in Türkçeye “Midas ya da siyah perde” olarak aktardığı
çeviriyi sözcük, sözdizimi ve anlam düzeyinde inceledik. Bilimsel kriterler bazında
yapılan bu inceleme, aynı zamanda çevirmenin “çevirmen kimliğini”9 de ortaya
çıkarmıştır.
Yapılan çeviride iletişimsel çeviri yöntemi (=serbest çeviri) uygulanmaya
çalışılmışsa da, çeviri metninin bütününde anlamsal çeviri yöntemi (=birebir çeviri)
hakimdir. Çevirmenin bu ikilemi ise, yazarın üslubunu doğru yansıtabilme kaygısından
kaynaklanıyor olsa gerek. Bu konuda Reiss (1971: 40), kaynak dil metninin içeriği ile
biçimsel özelliklerinin (üslubun) hedef dile eşdeğer aktarılması gerektiğini söyler.
Çeviri metninde belirlediğimiz sorunlu aktarımların hepsinde de kaynak dildeki
sözcüğün anlam boyutunun tam olarak yakalanamamasından dolayı hedef dile aktarımda
anlam sarsıntıları olduğunu saptadık. Bunda elbette her iki dilin farklı dil yapıları, farklı
sözcük ve cümle yapılarından kaynaklanan sorunların payı büyük. Ancak yine de bu tür
sorunlar çevirmenin bilgi donanımıyla oluşturduğu altyapısı ile en aza indirgenmeli,
hedef dile aktarım hitap edilecek kitleye yönelik ve anlaşılır olmalıdır. Aksi takdirde
kaynak
metinde
yer
alan
öz,
vurgulanan
olaylar/olgular
hedef
dil
okuyucusunda/izleyicisinde aynı etkiyi yaratmayacak, dolayısıyla iz bırakmayacaktır. O
halde bir tiyatro eseri çevirmeni hem iki dilin yapısına hem de tiyatro kültürüne, gösterim
sanatının ilkelerine hakim olmalı, çeviri etkinliğini gerçekleştirirken kendini yazarın,
yönetmenin ve seyircinin yerine koymalıdır.
Çevirmenin işi kolay değildir aslında. Çeviri etkinliğini gerçekleştirmek üzere
büyük bir sorumluluk altına girmiştir. Bu sorumluluğu üstlendiğinde ise bir dizi görevleri
yerine getirmek zorundadır. Bozkurt (1989: 227) bu görevleri şöyle özetler:
“Çevirmenin görevi, bilinmeyen bir dünyanın ürününü kendi dünyasına getirmektir ; [...].
Ölçüyü tutturabilme ve dengeyi bulma, çevirmenin öncelikle kendi dilini iyi bilmesini, o
dilde konuşma ve yazma yeteneğini kanıtlamış olmasını, kendi kültürünü iyi tanımasını ve
yabancı dil ve kültürü de en azından kıyaslamalı yaklaşıma elverecek ölçüde tanımasını
gerektiriyor.”
Bir teorinin geçerlilik ölçüsü, o teorinin ne derece uygulanabilir olduğuyla
9
Daha geniş bilgi için bkz. Arda, Zeki Cemil “Çevirmen Merkezli Çeviri Sorunları” (2002): Ege
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ege Alman Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İzmir 2002/4
Sayfa 37 – 39
148
Bir Çevirinin Anatomisi
orantılıdır. Bir dilin teorideki kullanım özellikleri günlük hayatta, bireyler arası iletişimde
gerek yapısal gerekse anlamsal boyutta bir çok değişikliğe uğruyor. Örneğin “Spitze”
sözcüğünün düz anlamı “uç, sivri, doruk vb.” iken, günlük konuşma dilinde (Das ist ja
Spitze!= Bu harika bir şey!) ”harika” anlamına gelebilmektedir. Buna göre, bir dili
dilbilgisi boyutunda bilmek yetmiyor diyebiliriz. Hele ki, sözkonusu olan bir edebi
eserse, kaynak metnin içeriği, anlamı iyice analiz edilmelidir.
Bu bağlamda, dilbilgisi açısından doğru olan bir çeviri ile edebi değer taşıyan
çeviri arasında büyük fark vardır. Buna göre, çevirinin edebi değer taşıması için
dilbilimsel doğru olmasının yetmediği, aktarımdaki anlatımın aynı zamanda sanatsal da
olması gerektiği sonucu çıkarılabilir.
149
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2003 13 (1)
KAYNAKÇA
AKTAŞ, Tahsin (1996): Çeviri İşlemine Genel Bir Bakış , Orsen Matbaacılık, Ankara
ARDA, Z.C. (2002): “Çevirmen Merkezli Çeviri Sorunları”, Ege Üni. Edebiyat Fakültesi Ege
Alman Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İzmir,s. 37 – 39
BOZKURT, B. (1989): “Dil Engelini Aşmak: Çeviri ve Sorunları Üzerine Bir İnceleme”, H.Ü.
Sosyal ve İdari Bilimler Fak. Beşeri Bilimler Dergisi, Özel Sayı, Ankara, s. 227
DÜRRENMATT, F. (1991): Midas oder die schwarze Leinwand, Diogenes, Zürich
DÜRRENMATT, F. (1996): Der Klassiker auf der Bühne, Band 1, Gespräche 1961 – 1970,
Diogenes, Zürich
_____________________: Die Entdeckung des Erzählens, Band 2, Gespräche 1971 – 1980,
Diogenes, Zürich
_____________________: Im Banne der “Stoffe”, Band 3, Gespräche 1981 – 1987, Diogenes,
Zürich
GREBE, P. (Bearb.) (1973): Duden Grammatik Band 4, 3., neu bearbeitete und erweiterte
Auflage, Dudenverlag, Mannheim
İPŞİROĞLU, Z. (1989): “Probleme der Dramenübersetzung am Beispiel Bertolt Brechts”,
Übersetzer Workshop, Ankara, s. 114
KOZANOĞLU, M.T.(1994): Yunan Mitolojisi, Düşünen Adam Yayınları
MACKENSEN, L. (1985): Gutes Deutsch in Schrift und Rede, Prisma Verlag, München
MOUNIN, G. (1967):Die Übersetzung, Nymphenburger Verlagshandlung, München
NUTKU, Özdemir (1978): “Oyun Çevirilerinde Konuşma Dilinin Önemi”, Türk Dili Dergisi,
Çeviri Sorunları Özel Sayısı, Sayı: 322, Ankara, s. 80
NUTKU, Özdemir (1983): Gösterim Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara
REISS, K. (1971): Möglichkeiten und Grenzen der Übersetzungskritik, Kategorien und Kriterien
für eine sachgerechte Beurteilung von Übersetzungen, Max Hueber Verlag, München
STEUERWALD, K.(1974): Deutsch – Türkisches Wörterbuch, Otto Harrassowitz, Wiesbaden
TÜZEL, M. (1994): Midas ya da siyah perde, Mitos Yayınları: 66, İstanbul
www.canoo.net
150