TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER


TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLER

-II kısım
Bitkisel ilaç hammaddeleri;
1. Taze bitki veya taze bitki organlarından,
2. Drogların (kurutulmuş bitki kısımları)
3. Bitkilerden elde edilen saf maddelerin
işlenmesi sonucu elde edilir.
Bitkiler içerdikleri etken maddelerine göre
gruplandırılırlar.
Uçucu Yağ İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Kısımları ile ömü
Inula helenium (Hakiki Anduz Otu)
Kök
1
Arnica montana (Dağ Arnikası)
Çiçek, Kök
Çok
Valeriana officinalis (Kedi Otu)
Kök
1
Ocimum basilicum (Fesleğen)
Herba
1
Pimpinella saxifrage (Küçük Pimpinella)
Kök
1
Satureja montana (Dağ Sateri)
Herba
Çok
Anethum graveolens (Dereotu)
Herba
1
Origanum vulgare (Keklik Otu, Güveyi Otu)
Herba
Çok
Origanum onites (İzmir kekiği)
Herba
Çok
Origanum syriacum
Herba
Çok
Angelica archangelica (Angelika, Melek otu)
Meyve, Herba, Kök
Çok
Artemisia annua (Kabe Süpürgesi)
Herba
1
Artemisia absinthium (Acı Pelin, Pelinotu)
Herba
Çok
Artemisia dracunculus (Tarhun)
Herba
Çok
Foeniculum vulgare (Rezene)
Meyve
1 veya Çok
Monarda didyma (İkiz Monarda)
Çiçek, Herba
Çok
Monarda punctata (Monarda)
Çiçek,Herba
Çok
Hypericum perforatum (Binbirdelik Otu, Kılıç otu)
Çiçek, Herba
Çok
Matricaria chamomilla (Tıbbi Papatya)
Çiçek,
1
Coriandrum sativum (Kişniş)
Meyve
1
Carum carvi (Karaman Kimyonu)
Meyve
1
Lavandula officinalis=veya= angustifolia (Lavanta)
Çiçek
Çok
Levisticum officinale (Kereviz)
Herba, Kök
Çok
Majorana hortensis (Mercanköşk)
Herba
Çok
Melissa officinalis (Oğul Otu, Limon Otu)
Yaprak, Herba
Çok
Mentha piperita (Bahçe Nanesi, Tıbbi nane)
Herba, Yaprak
Çok
Mentha spicata (Kıvrık Nane)
Herba, Yaprak
Çok
Mentha pulegium (Yarpuz)
Herba, Yaprak
Çok
Mentha arvensis (Japon Nanesi)
Herba, Yaprak
Çok
Calendula officinalis (Tıbbi Öküzgözü)
Çiçek
1
Salvia officinalis (Tıbbi Adaçayı)
Yaprak
Çok
Salvia triloba (Anadolu Adaçayı)
Yaprak
Çok
Salvia sclarea (Misk Adaçayı)
Çiçek
Çok
Achillea millefolium (Civanperçemi)
Çiçek, Herba
Çok
Thymus vulgaris (Esas Kekik)
Yaprak, Herba
Çok
Echinacea purpurea (Al Renkli Kirpibaşı)
Herba, Kök
Çok
Hyssopus officinalis (Zufa Otu)
Herba
Çok
Nigella sativa (Çörek Otu)
Tohum
1
Nigella damascena (Şam Çörek Otu)
Tohum
1
Alkaloit İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve
Kullanılan Bitki Kısımları ve bitkinin ömrü
Papaver somniferum (Haşhaş)
Kapsül
1
Datura stramonium (Şeytan Elması)
Yaprak
1
Datura metel (Şeytan Elması)
Yaprak
1
Datura innoxia (Şeytan Elması)
Yaprak
1
Atropa belladonna (Güzelavrat Otu)
Herba
Çok
Withania somnifera (Yalancı Güveyfeneri)
Herba, Folia Çok
Hyoscyamus niger (Ban Otu)
Herba, Folia 1 veya Çok
Hyoscyamus muticus (Ban Otu)
Herba, Folia 1 veya Çok
Conium maculatum (Lekeli Baldıran)
Yaprak
Çok
Müsilaj Maddeleri İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve
Kullanılan Bitki Kısımları
Trigonella foenum- graecum (Çemen)
Tohum
1
Althaea officinalis (Gülhatmi)
Yaprak, Çiçek,
Çok
Kök
Verbascum phlomoides (Sığır kuyruğu)
Çiçek
1
Linum usitatissimum (Keten)
Tohum
1
Malva sylvestris (Ebegümeci)
Yaprak, Çiçek
1
Plantago lanceolata (Sivri Sinir Otu)
Yaprak
Çok
Acı Maddeler İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve
Kullanılan Bitki Kısımları
Gentiana lutea (Centiyane)
Kök
1
Humulus lupulus (Şerbetçi Otu)
Çiçek
Çok
Kumarin İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve Kullanılan
Bitki Kısımları.
Levisticum officinale (Yaban Kerevizi)
Kök,
Çok
Yapraklar
Angelica archangelica (Angelika, Melek otu)
Kök,
Meyve
1
Kalp Üzerine Etkili Glikozit İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik
Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları
Digitalis lanata (Tüylü Yüksük Otu)
Yaprak
1 (2)
Digitalis purpurea (Kırmızı Yüksük Otu)
Yaprak
1 (2)
Digitalis lutea (Sarı Yüksük Otu)
Yaprak
1 (2)
Convallaria majalis (İnci Çiçeği)
Yaprak
Çok Yıllık
Vinca rosea=Catharanthus roseus (Cezayir Menekşesi)
Kök, Yaprak
2
Flavonoid İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve
Kullanılan Bitki Kısımları
Viola tricolor (Hercai Menekşe)
Herba
1
Arnica montana (Dağ Arnikası)
Çiçek,
Çok Yıllık
Kök
Fagopyrum esculentum (Kara Buğday)
Herba,
1
Meyve
Silybum marianum (Meryemana Dikeni)
Meyve
1
Catharanthus roseus= Vinca rosea (Cezayir Menekşesi)
Kök,
2
Yapraklar
Sabit Yağlar İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve
Kullanılan Bitki Kısımları
Papaver somniferum (Haşhaş)
Tohumlar
1
Linum usitatissimum (Keten)
Tohumlar
1
Carthamus tinctorius (Aspir)
Tohumlar
1
Cucurbita pepo (Sakız Kabağı)
Tohumlar
1
Sinapis alba (Hardal)
Tohumlar
1
Dekorasyon ve Boya Drogları Olarak Bilinen Önemli Tıbbi ve
Aromatik Bitkiler ve Kullanılan Bitki Kısımları
Reseda luteola (Yemen Safranı, Sarı Muhabbet Çiçeği)
Monarda didyma (İkiz Monarda)
Çiçek
Çok Yıllık
Monarda punctata (Monarda)
Çiçek
Çok Yıllık
Centaurea cyamus (Peygamber Çiçeği)
Çiçek
1
Delphinium consolida (Bit Otu)
Çiçek
1
Tagetes erecta (Dik Kadife Çiçeği)
Çiçek
1
Rubia tinctorum (Kök Boya)
Kök
1
Carthamus tinctorius (Aspir)
Çiçek
1
İsatis tinctoria (Çivit)
Herba, Yaprak Çok
Saponin İçeren Önemli Tıbbi ve Aromatik Bitkiler ve
Kullanılan Bitki Kısımları
Viola tricolor (Hercai Menekşe)
Herba
1
Glycyrrhiza glabra (Meyan Kökü)
Kök
Çok
Saponaria officinalis (Sabun Otu)
Çiçek, Kök Çok
Primula vera (Çuha Çiçeği)
Kök, Herba 1
Aesculus hippocastanum (Atkestanesi)
Tohum, Kök Çok
Sekonder metabolitler genetik yapı, gelişme fizyolojisi, bitkide
bulunduğu yer ve numunenin alınma saatine göre değişir.
Bunlardan sadece genetik yapı değişmez.
Bitkilerde sekonder metabolitlerdeki değişim=varyabilite şu
şekilde gruplandırılır.
A-Bireysel varyabilite
1. Morfogenetik varyabilite
2. Ontogenetik varyabilite
3. Diurnal varyabilite
4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi
B-Genetik varyabilite
A-Bireysel varyabilite
1. Morfogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etkili maddelerin
aynı gelişme döneminde bitkinin organlarına göre farklılık
göstermesidir. Özellikle bitkinin toprak altı ve üstü
organlarında, çiçeklerde ve meyvelerde ve vejetatif organlarda
etkili maddeler kimyasal bileşim ve kalite yönünden farklılık
gösterirler. Bu durumda bitkinin uygun olan organı drog
olarak kullanılır.
Tıbbi bitkilerde etken maddelerin morfogenetik varyabilitesinin
araştırılması sonucunda; bitkinin hangi organın kullanılacağı
ortaya çıkmıştır.
2. Ontogenetik varyabilite: Tıbbi bitkilerde etken maddelerin
bitkinin gelişme dönemlerine göre gösterdikleri varyasyondur.
Ontogenetik varyabilitenin bilinmesi tıbbi bitkilerde drog elde
edilmesi için uygun hasat zamanın saptanmasında önemlidir.
Genel bir kural olarak bütün bitkilerde etkili madde miktarı belirli
bir devreye kadar artmakta, maksimuma ulaştıktan sonra
azalmaktadır.
Papatya çiçeklerinde 8 farklı gelişme döneminde yapılan
hasatlarda en yüksek uçucu yağ ve azulen miktarı çiçeklerin
açılma zamanı olduğu saptanmıştır.
Digitalis purpurea da yapılan araştırmada genç yapraklardaki
aglikon (glikozit) miktarı temmuz ve ekim aylarında yüksek
olmuş ve ikinci yıl yaşlı yapraklarda bu oran elde
edilememiştir.
3. Diurnal varyabilite: Günlük 24 saat içerisinde etkili
maddelerde meydana gelen değişime diurnal varyabilite denir.
Günlük aydınlık ve karanlık ile hava sıcaklığındaki değişimler
etkili madde miktarının da değişmesine neden olmaktadır.
Digitalis purpurea bitkisinde yapraklardaki glikozit oranının en
yüksek saat 11 de en düşük ise saat 23 de olduğunu tesbit
etmişlerdir.
4. Ekolojik faktörlerin varyabilitesi: Bitkideki sekonder
maddelerde meydana gelen morfogenetik, ontogenetik ve
diurnal varyabilite üzerine dış şartların etkisi vardır.
Toprak faktörünün etkisi sınırlı olmuştur. İklim faktörlerinin
etkisi ise indirektir. Burada ışık ve sıcaklık önemli rol
oynamaktadır. Işık ve kuraklık uçucu yağ üretimini teşvik
etmektedir. Gün uzunluğuda önemli etkide bulunmaktadır.
B-Genetik varyabilite: Bitkide meydana gelen sekonder
metabolitlerin cinsi ve miktarı genetik yapıya bağlıdır. Çok
defa genlerin meydana getirdiği varyabilite; morfagenetik,
ontogenetik ve dış şartların varyabilitesi içinde kaybolur.
Islah çalışmalarında etkili maddeler ile morfolojik özellikler
arasında bir korelasyon var ise seleksiyon başarılı olur.
Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Üretim Tekniğinde
Temel Esaslar
Tıbbi ve Aromatik bitkilerin toprak ve iklim istekleri
Toprağı karekterize eden özellikler bilindiği gibi
strüktür, tekstur, organik madde miktarı, PH değeri ve besin
maddeleri miktarıdır. İklimi karakterize eden özellikler ise
ışık (gün uzunluğu ve ışık yoğunluğu), Nisbi nem, yağış ve
sıcaklıktır. Sayılan bu faktörlerin hepsi verim ve etken
madde miktarını etkileyebilir.
Uçucu yağ içeren bitkilerde uçucu yağ miktarı
genelde sıcak ve kuru iklim bölgelerinde yüksektir. Buna
karşın alkaloit bitkileri yağışlı bölgelerde daha yüksek
miktarda alkaloit üretmektedirler. Bunun nedeni topraktan
daha fazla N alabilmeleri ile açıklanabilir.
Müsilaj bitkileri özellikle de membran müsilajları
içerenler kurak bölgelerde daha fazla müsilaj maddeleri
ihtiva ederler. Çünkü yüksek müsilaj oranı bitkide su
tutma yeteneğini artırmakta ve böylece bitkinin hayatta
kalmasını sağlamaktadır.
Tohum
yüzeyindeki
müsilaj
maddeleri
çimlenmenin kolaylaşmasını sağlamaktadır.
ise
Önceleri rakım arttıkca tıbbi ve aromatik bitkilerde etken
madde miktarının da artacağı tahmin ediliyordu. Ancak
yapılan araştırmalar sonucu yükseklik arttıkça etken madde
miktarının düştüğü, ancak optimal mikro klima ve iyi toprak
koşullarıyla bu açıklığın kapanabileceği saptanmıştır.
Bazı tıbbi ve
aromatik bitkilerin iklim ve toprak
istekleri bakımından durumları
Kurak Bölgeler için Uygun Bitkiler:
Trigonella foenum graecum (Çemen),
Satureja montana (Dağ sateri),
Altheae officinalis (Gülhatmi)
Foeniculum vulgare (Rezene ferikül),
Coriandrum sativum (Kişniş),
Verbascum türleri,
Lavendula türleri (Lavanta),
Majorana hortensis (Mercan köşk),
Silybum marianum (Meryemana dikeni),
Thymus vulgaris (Esas kekik),
Artemisia absinthium (Acı Pelin, Pelinotu)
Origanum türleri (İzmir kekiği),
Allium sativum (Sarmısak)
Yağışlı Bölgeler için Uygun Bitkiler:
Arnica montana (Dağ Arnikası),
Valeriana officinalis (Kediotu),
Levisticum officinale (Yaprak kereviz),
Atropa bella-donna (Güzelavrat otu),
Plantago lanceolata (Sinir otu),
Gentiana lutea (Sarı centiyan),
Carum carvi (Kimyon),
Mentha türleri (Nane),
Angelice archangelica (Melek otu).
Geniş Ekolojik Uyum Yeteneğine Sahip Türler:
Matricaria chamomilla (=Chamomilla recutita) (Tıbbi papatya),
Carum carvi (Kimyon),
Papaver somniferum (Haşhaş),
Linum usitatissimum (Keten),
Achillea millefolium (Civan perçemi),
Malva sylvestris (Ebegümeci),
Viola tricolor (Hercai menekşe).
Humusça Zengin Toprakları Tercih Eden Bitkiler:
Valeriana officinalis (Kediotu),
Borage officinalis (Hodan),
Anethum graveolens (Dere otu),
Altheae officinalis (Gülhatmi),
Gentiana lutea (Sarı centiyan),
Carum carvi (Kimyon),
Levisticum officinale (Yaprak kereviz),
Majorana hortensis (Mercanköşk),
Melissa officinalis (Oğul otu),
Mentha ssp. (Nane),
Datura ssp.(Şeytan Elması).
Kireç Oranı Yüksek Toprakları Tercih Eden Bitkiler:
Foeniculum vulgare,
Coriandrum sativum,
Lavandula officinalis,
Majorana hortensis,
Calendula officinalis,
Salvia ssp.,
Datura ssp.,
Thymus vulgaris,
Hyssopus officinalis.
Donlara çok dayanıklı bitkiler: Valeriana officinalis, Altheae ssp.,
Angelica archangelica, Gentiana lutea, Carum carvi.
Donlara Oldukça Dayanıklı Bitkiler: Inula helenium, Matricaria
chamomilla,
Lavandula
officinalis,
Levisticum
officinale,
Malva
sylvestris, Calendula officinalis, Viola tricolor, Centaurea cyanus, Sinapis
alba, Epilobium angustifolium (Yakı otu), Echinacea purpurea,
Delphinium consolida.
Donlara Az Dayanıklı Bitkiler: Origanum vulgare, Artemisia dracunculus,
Digitalis lanata, Foeniculum spp., Linum usitatissimum (Keten), Carthamus tinctoria
(Aspir).
Donlara Dayanıksız Bitkiler: Ocimum basilicum, Satureja montana, Anethum
graveolens, Majorana hortensis, Melissa officinalis, Cucurbita pepo, Datura ssp.,
Tagetes erecta, Lavandula spica.
Tıbbi ve Aromatik bitkilerin tarımında yer seçimi
yapılırken, besin maddeleri yönünden yeterli topraklar
seçilmelidir. Genelde pH değeri 5,5 - 7,5 arasında olmalıdır.
Asidik toprak isteyen bitkiler sadece Arnika (Arnika),
Plantago (Sinir otu) ve Epilobium (Yakı otu)’dur. Akdeniz
bitkileri hafif alkali toprakları severler.




Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin başlıca Üretim (çoğaltma)
Yöntemleri
Genaratif üretim
Tohumları doğrudan tarlaya ekimi: adaçayı, anason, çemen,
çörekotu, datura, ekinezya, haşhaş, ısırgan otu, kenevir, keten,
kimyon, kişniş, rezene.
Tohumlardan elde edilen fide ile üretim: banotu, fesleğen,
güzelavrat otu, kapari, nane, oğulotu, papatya, tütün, yayla
çayı, yüksükotu.





Vejetatif üretim:
Sap, sürgün ve yaprak çeliklerinden köklü fidan üretimi ve
elde edilen fidanların tarlaya dikimi -Örnek: adaçayı, biberiye,
çay, defne, yağ gülü, kapari, lavanta, nane, sardunya, şerbetçi
otu
Kök taç bölgesinden köklü olarak sürgünlerin alınması ve bu
sürgünlerin tarlaya dikimi- örnek: adaçayı, biberiye, kekik,
lavanta, nane, oğulotu, yağ gülü, zufa otu
Rizom ve stolon gibi toprak altı ve üstü sürünücü organların
üretim materyali olarak toprağa dikilmesi-Örnek: çöven,
kökboya, meyankökü, nane, zencefil, zerdeçal.
Soğan ve yumru gibi organların dikimi-Örnek: adasoğanı,
anemon, göl soğanı, kardelen, lale, salep, nergis, sümbül,
süsen.



Doku kültürü (in vitro) üretim
Steril koşullarda yapay bir besin ortamında bir bitkinin hücre,
doku ve organ gibi bitki kısımlarından yeni bitkilerin
üretilmesidir.
Salepte olguğu gibi endospermi çok zayıf olan tohumların
yapay besi ortamlarında çimlendirilmesi
Bazı tıbbi ve aromatık bitkiler aşağıdaki nedenlerden dolayı
generatif yolla üretilmezler
1.Çoğunlukla açık tozlaşma nedeniyle heterozigottur, genetik
açılma gösterirler.
2.Bazıları hiç yada az tohum oluştururlar, bazılarının çimlenme
oranı düşüktür.
3.Bazı türlerde generatif üretimde çıkıştan çimlenmeye ve
olgunlaşmaya kadar geçen süreleri uzundur.
4.Birçoğunun henüz yüksek verim ve kalitede ıslah edilmiş
çeşitleri yoktur.
Tek veya iki yıllık bitkiler generatif olarak, çok yıllık bitkiler ise
daha çok vejetatif olarak çoğaltılırlar (çay bitkisi istisnadır, çok
yıllık çalı formunda olmasına karşın tohumla üretilir.
Tohumluk, Vejetatif Üretim Materyali, Tıbbi ve Aromatik
Bitkilerin Islahı
Dünyada sürekli artış gösteren tıbbi ve aromatik
bitkiler ihtiyacının 2/3’ü halen doğal toplamalarla 1/3’ü ise sistematik tarla tarımı
ile karşılanmaktadır. Doğayı Koruma Yasaları, doğal floranın tahribi, doğal
toplamalarla ihtiyacın karşılanamaması, gerek ilaç ve gerekse gıda ve kozmetik
sanayiinin standart ürün talebi vb. gibi nedenlerle doğal toplamalar gün geçtikçe
zorlaşmakta olup, zorunlu olarak gelecekte tamamen azalacaktır.
İhtiyaç olan drogların güvenli temini, temin edilen drogların saflık ve
kalitesi, pestizid kullanımının kontrolü ve doğadan toplanan bitkilerin ithalat ve
ihracaatına getirilen yasaklamalar nedeniyle bu bitkilerin tarımı kaçınılmaz
olmuştur.
Bilindiği gibi başarılı bir tarım ve kaliteli bir üretim için ise kaliteli tohumluk
veya bitki materyalinin varlığı ön koşuldur. Islah edilmiş çeşitlerin varlığı gerek
bitkisel, tarımsal, morfolojik ve gerekse kimyasal kalitenin (etken madde miktar
ve kompozisyonu) garantisini teşkil eder. Ancak kalite üzerine kurutma ve
ekstraksiyon method ve koşullarının da çok etkili olduğu bilinmelidir.
Bitkisel kalite kriterleri homojen bir populasyon, iyi bir gelişme,
kullanılan drog cinsine (yaprak, kök, tohum gibi) bağlı olarak drog verimi,
çiçek droglarında iyi bir çiçeklenme, kışa ve hastalık-zararlılara dayanıklılık,
biçimlerden sonra iyi bir rejenerasyon kabiliyeti, kuraklığa tolerans vb. gibi
kriterlerdir.
Diğer kültür bitkilerine kıyasla Tıbbi ve Aromatik bitkiler üzerinde yapılan ıslah
çalışmaları
henüz çok azdır. Çünkü ıslahçı için üretim alanları çok az olduğundan
tohumluk satışları rantabıl değildir.
Bir çok tür ise henüz yabani bitkilerin bir anlamda evcilleştirilmesi, yani
kültüre alınabilmesi aşamasındadır.
Bir çok türden ise elde karışık populasyonlar mevcuttur. Ancak bu bitkilerin
yabani bitki karakteri göstermesi nedeniyle geniş bir varyabilite bulunmakta ve bu
avantaj nedeniyle uygun tiplerin seleksiyonu çok çabuk mümkün olmaktadır.Yani yabani
formlar çok değişik özellikteki bireylerden meydana gelmekte olup, bu durum sekonder,
yani etkili madde miktarı ve kompozisyonu içinde geçerlidir. Bu özellikler genetik
olduğu için, örneğin vejetatif olarak çelik üretimi veya in-Vitro (Doku kültürü) yoluyla
çoğaltılarak genetik olarak saf klonlar ve bunlardan da istenilen çoklukta bitki materyali
elde etmek mümkündür.
Bu arada bir çok bitki türünde ıslah çalışmaları başlatılmış
olup, uygun çeşitlerin elde edilmesine çalışılmaktadır. Tıbbi
ve aromatik bitkilerin ıslahında kullanılan belli başlı ıslah
yöntemleri; Seleksiyon, Melezleme, Mutasyon, Poliploidi
gibi yöntemlerdir. Sürekli gelişen analiz yöntemleri,
bilgisayar ile desteklenen değerlendirme sistemleri, Meristem
kültürü gibi çoğaltma imkanları sayesinde ıslah amaçlarına
ulaşmak kolaylaşmıştır.
Ancak yine de aşağıda sıralanan nedenlerle tıbbi ve aromatik bitkilerin ıslahında
bazı sorunlarla karşılaşılmaktadır.
1.
Sekonder
metabolizma
ürünlerinin
fizyolojisi henüz
ayrıntılı
olarak
araştırılamamıştır.
2. Sekonder maddelerin bitkilerdeki konsantrasyonları oldukça düşüktür.
3. Sekonder yani etken maddeler bitkide değişken özelliktedir.
4. Bitkilerin üretim alanı az olduğundan bitkinin ıslahı için yapılan yatırımların ve
ıslahçı hakkının geri dönüşü çok düşük ve uzun vadelidir, ıslahçı için karlı değildir.
Bazı bitkilerin pazar durumları da çok değişken olduğundan, ıslahın ekonomik
etkisi de değişkendir.
5. Tıbbi ve aromatik bitkilerde ayrıca morfogenetik, ontogenetik, ekolojik ve
diurnal
varyabilite
güçleştirmektedir.
söz
konusu
olup,
bu
durumlar
ıslah
çalışmalarını
Tıbbi ve aromatik bitkilerin ıslahında, Islahçının görevi genetik olarak
standart ve stabil çeşitlerin bulunması ve üretime sunulmasıdır.
Örneğin haşhaş ıslahında kapsül verimini artırma yanında morfin, kodein,
tebain, naskopin ve papaverin gibi alkaloitlerin oranlarının da artırılması ıslah
proğramının amaçlarıdır.
Aynı zamanda sağlığa olumsuz etkileri nedeniyle istenmeyen maddeler
yönünden de negatif seleksiyon önemlidir.
Örneğin tıbbi adaçayında (S. Officinalis) toksik etkisi nedeniyle kafur
içermeyen veya %0.5 in altında içeren çeşitlerin geliştirilmesi önemli bir ıslah
amacıdır.
Tıbbi ve aromatik Bitkiler tohumluğunda Aranan
Özellikler
Tıbbi ve aromatik bitkiler tarımında kullanılan tohumluk temiz
( % 2 - % 5 ten fazla yabancı madde içermemeli) olmalı, çimlenme
kabiliyeti ve gücü bulunmalıdır. Diğer kalite kriterleri koku, nem oranı,
renk ve 1000 dane ağırlığıdır. Birkaç yıllık tohumlar kullanılmadığı gibi
genellikle yeni hasat edilmiş tohumlukta kullanılmaz, çünkü bu
tohumlar ancak bir dinlenme döneminden sonra çimlenme yeteğine
sahip olurlar. Çimlenme yeteneği ayrıca ışık durumu ile de çok ilgilidir.
Işıkta Çimlenen Bitkiler: Angelike, Valeriana, Ocimum basilikum,
Satureja, Digitalis, Matricaria, Carum ve Mentha türleri.
Karanlıkta Çimlenen Bitkiler: Inula, Pimpinella anisum, Altheae,
Verbascum (Sığır kuyruğu), Cariandrum, Lavandula, ve Levisticum.
Işık ve Karanlık Ayrımı Yapmayan Bitkiler: Borago officinalis,
Majoran, Malva, Melissa, Calendula, Rosmarinus, Salvia, Sinapis,
Datura, Thymus, Atropa, ve Hyssopus (Çördük otu).
Üşütmenin Çimlenmeyi Olumlu Etkilediği Bitkiler: Hyoscyamus,
Gentiana, Saponaria.
Çimlenme
Matricaria'
da
süresi
çok
3-5
gün,
değişkendir.
Datura' da
Örneğin,
3-5
hafta
olabilmektedir. Toprak yüzeyinin kaymak bağlamış
olması
çimlenmeyi
güçleştirir.
Bu
nedenle
bazı
durumlarda, çimlenmesi uzun süren tohumlar çabuk ve
kolay çimlenen marul ve hardal gibi tohumlarla beraber
ekilip daha sonra çıkan bu markör bitkiler, çapalanarak
uzaklaştırılır.
Hasat: Tıbbi bitkiler etkili madde miktarının en yüksek
olduğu dönemde hasat edilmeli yada toplanmalıdır.
Genel bir kural olarak; yapraklar çiçek açma döneminde,
çiçekler tomurcuklanma sonunda yada çiçeklenme başında,
meyveler ve tohumlar olgunlaşma döneminde, kök, rizom,
yumru gibi toprak altı organları bitkinin üst organları
kuruduktan sonra toplanır.
Kurutma: drogların uzun süre bozulmadan saklanması, nakliye
kolaylığı, farklı ürünlere işleme maliyetinin azalması gibi
avantajlarından dolayı yapılan bir işlemdir. Taze bitkilerin su
oranı yüksektir.








Taze meyve %85-95,
Herba ve kökte % 70-85,
Gövde ve odun kısmında %40-60,
Tohum ve kuru meyvede %10-15 oranında su bulunur.
Kurutma ile bitkinin içerdiği su oranı dokulardan
uzaklaştırılarak % 8-12 oranına düşürülürler.
Kurutma işlemi olanaklara göre Doğal (güneşte) ve Yapay
(suni) olmak üzere iki şekildedir.
Doğal kurutma hava şartlarına bağlıdır. Rezene, kişniş ve
kimyon gibi tohum drogları hasattan sonra tahıllarda olduğu
gibi işlem görürler. Herba droglarda (kekik ve adaçayları)
doğal kurutma uygundur.
Biçilen/toplanan yaş veya taze ürünlerin kendine has koku ve
rengini korumasu için uzun süre direk güneş altında kalması


Yapay kurutmada; kurutma sehpaları veya rafları
üzerine serilen materyale sıcak hava gönderilerek
yapılır. Uçucu yağ bitkilerinde yaprak ve çiçek
gibi kısımlarda kayıplar olmaması için en fazla 3540o C de kurutulmalıdır.
Tıbbi ve aromatik bitkiler tekniğe uygun
kurutulmalıdır. Adaçayı, biberiye, defne, kekik,
lavanta, nane, oğulotu ve papatya gibi uçucu yağ
içeren bir çok bitki için kurutma sıcaklığı ve süresi
çok önemlidir.
Depolama
Kurutma işleminden sonra belli neme sahip drogların uygun
ambalajlarda ve rutubette saklanması kalite açısından çok
önemlidir.
Herba drogları: kekik, nane, oğulotu
Yaprak drogları: defne, biberiye, funda
Kök drogları: meyan, çöven
Meyve drogları: anason, rezene, kimyon, kişniş
Tohum drogları: çörekotu, haşhaş, çemen
Çiçek drogları: lavanta, karkade, papatya
Bu drogların saklama nemi %10 ve aşağısı olmalıdır.
Rosmarinus officinalis (Biberiye, Kuş dili)
Biberiye tüm Akdeniz ülkelerinde doğal olarak
yetişmektedir. Doğal ortamında güneşli ve kurak
yamaçlarda geniş alanlarda çok miktarda yetiştiği
bilinmekte olup buralarda 180 cm kadar
boylanabilmektedir. Bitki Mısırlılar, Romalılar,
Yunanlılar ve Yahudiler gibi eski kültürlerde
kutsal sayılmakta idi. Romalılar Biberiyeyi Alp
dağları üzerinden Orta Avrupa' ya götürmüşlerdir.
Ortaçağda çok önemli bir bitki olan Biberiyenin
bugün Güney Fransa, Dalmaçya (Eski
Yugoslavya' da), Kuzey Afrika gibi Akdeniz
ülkeleri yanı sıra Amerika, İngiltere, Kırım,
Kafkasya ve Meksika' da geniş alanlarda kültürü
yapılmaktadır.
Biberiyenin yaprakları ve yapraklarından elde edilen uçucu yağı
kullanılmaktadır. Yapraklar % 1-2 oranında uçucu yağ içerir.
Uçucu yağında 1,8 sineol (%15-30), borneol (%10-20) kafur
(%5-10) içerir.
Hazımsızlık şikayetlerinde, romatizmal rahatsızlıklarda ve
dolaşım problemlerinde destekleyici olarak dahilen kullanılır.
Uçucu yağı parfümeride ve aromaterapide kullanılır. Ayrıca
kozmetikde ve gıda sanayinde koruyucu olarak kullanılır.
Biberiye ekstresi, gıda teknolojisinde (özellikle yağlarda)
koruyucu olarak ilk defa ve yaygın olarak kullanılan doğal
antioksidandır. Bitkinin bu özelliği karnosik asit, karnosol,
rozmadial gibi fenolik diterpenler ve Rosmarinik asitten
kaynaklandığı çeşitli araştırmalarla ortaya konmuştur.
BHA - Bütillenmiş hidroksi anilin :sentetik antioksidan
BHT - Bütillenmiş hidroksi toluen :sentetik antioksidan
Bitkisel Özellikleri
Biberiye sürekli yeşil kalan çok yıllık bir bitkidir.
Kök: Çok fazla dallanan odunlaşmış köklere sahiptir. Genç kökler beyazımsı
renkte olmasına karşın, yaşlı kökler açık veya koyu kahverengidir.
Sap: Bitki fazla dallanır, genç sürgünler az çok dört köşeli olup, pamuksu
tüylüdür.
Yaprak: Yaprakları çok kısa saplı olup, iğ şeklindedir. Yaprak uzunluğu 1.5-3.5
cm, genişliği ise 1.5-3.5 mm dir. Yaprak kenarları tamdır. Yaprağın üst yüzü
kaygan açık veya koyu yeşil renkli olup nadiren çok küçük tüyler bulunur. Alt
yüzü ise yoğun tüylerle kaplıdır.
Çiçek: Kısa sürgünler üzerinde 5-10 kadar çiçek teker teker yer alırlar. Çanak
yaprakları çan şeklinde olup üzerinde gri tüyler bulunur. Taç yapraklar mavimsi
viole renkte olup nadiren de beyazdır. İki erkek organı vardır.
Meyve: Meyve hafif parlak açık kahve-kahve renkli ve yumurta şeklinde ya da
uzunca ovaldir. 1.5-2.3 mm uzunluğunda ve 1.3 mm genişliğindedir. Üzerlerinde
gözle zor farkedilebilir noktalar bulunur.
İKLİM ve TOPRAK ÖZELLİKLERİ
Doğal olarak yetişen Biberiye bitkileri hemen her yerde yetişebilmektedir.
Akdeniz
ülkelerinde
kıyı
bölgelerinde,
verimsiz
yamaçlarda
gelişebilmektedir. Ancak kültüre alındığında kumlu-tınlı topraklarda
yetiştirilmelidir. Ayrıca Biberiye soğuklara fazla dayanmadığından, daha
sıcak güney yamaçlar tercih edilmelidir. Ancak yeterli derecede sıcak olan
bölgelerde verimsiz, kuru, güneşli ve diğer bitkilerin yetişemeyeceği
topraklarda da yetişebilir.
Biberiye için optimal olan su tutmayan, kireçli, organik madde ve besin
maddelerince zengin, güneşli ve rüzgardan korunan, drenajı iyi yerlerdir.
TOHUMLUK
Tohumların ortalama 1000 dane ağırlığı 0.9 g dır. Safiyetin % 95
olması gerekir. Çimlenme kabiliyeti sadece ortalama % 17 olup
% 1-41 arasında varyasyon gösterir. Tohum kabuğu çok serttir.
Çimlenme yeteneği 2-3 yıl sonra kaybolur. Tohumların
çimlenmesi çok uzun, yaklaşık bir ay sürer. Çimlenme sıcaklığı
23-26 0C' dir.
Biberiyenin üretimi genellikle vejetatif olarak çeliklerle
yapılmaktadır.
YETİŞTİRİLMESİ
Yaşlı bitkilerden 8-10 cm uzunluğunda keskin bir bıçak ile kesilen
(özellikle çiçeksiz sürgünler tercih edilmelidir) çelikler özel hazırlanmış
üstü kapalı fideliklerde veya seralarda 10 cm aralıklarla dikilerek
köklenmeleri sağlanır. Köklendirmeyi teşvik etmek amacıyla büyüme
düzenleyicileri (etken maddesi indol asetik asit olan "Wurzelfix" gibi)
kullanılması tavsiye edilmektedir.
Köklendirmenin gerçekleştirildiği fidelik veya harç toprağı funda toprağı: yanmış
ve elenmiş ahır gübresi: kum (2:1:1 oranında) karışımından hazırlanır. Fidelik
toprağın fumigasyonu tavsiye edilmektedir. Kış aylarında sürdürülen çoğaltma
işlemlerinden sonra Şubat ortalarında köklenen bitkiler yukarıda izah edilen
şekilde özel hazırlanan ve fumige edilen harç toprağıyla doldurulmuş tüplere
aktarılarak Mart ayı sonlarına doğru dışarıya çıkarılıp tarla koşullarına
adaptasyonu sağlanır.
Dikim: Nisan ayı içerisinde tarlaya dikimleri yapılır. Dikim aralığı 50x40 cm
veya 50x50 cm olmalıdır. Biberiye başlangıçta çok yavaş büyüyüp geliştiğinden
hem tarlada gölge tavını sağlamak hem de tarladan fayda sağlamak amacıyla
aralarda bir başka bitki üretimi yapılabilir.
BAKIM İŞLEMLERİ
Bakım işlemlerinin başında çapalama ve yabancı otların
uzaklaştırılması gelmektedir. Gerektiğinde sulama yapılmalıdır.
Su ihtiyacı fazla değildir. Dikim yapılan birinci yıl Ağustostan
itibaren sulama azaltılmalıdır ki kökler gereğince gelişebilsin.
Potasyum gübreleri Biberiyede uçucu yağ oluşumunu
artırmaktadır. Bu nedenle dikimden önce 8 kg/da K2O
gübrelenmelidir. Ayrıca 2-3 kg/da P2O5 ve 2-3 kg/da olmak üzere
Azot gübrelemesi yapılmalıdır.
HASTALIK ve ZARARLILARI
Zaman zaman bitkilerde külleme ve Melanopsamma bolleana mantar
enfeksiyonu görülebilmektedir. Biberiyede zararlılar pek görülmemekte
olup Asphondylia rosmarini isimli böcekler nadiren zarar vermektedirler.
HASAT
Biberiye sürgünleri çiçeklenme sırası veya hemen çiçeklenme sonrasında
hasat edilip yapraklarından ayrılır. Bazen de çiçekler ayrı hasat edilir. Hasat
sıcak ve güneşli günlerde yapılmalıdır. Birinci üretim yılında bitkiler
genellikle çiçeklenmemektedir. Fakat kışın zarar görmemesi için gene de
kıştan önce bir hasat yapılmalıdır.
KURUTMA
Hasat edilen bitki materyali doğal veya yapay olarak kurutulur. Kuruma
oranı yapraklar için taze yaprak: kuru yaprak 4:1' dir. Kurutulan yapraklar
çam ibresini andırır. Çiçekler doğal olarak ve gölgede kurutulmalıdır.
Çiçekler taze iken % 80 su ihtiva ederler.
VERİM
Yukarıda belirtildiği gibi ancak ikinci yıldan itibaren verim
alınmaya başlanır. Literatürde belirtilen verimler 400-500 kg/da kuru yaprak
verimi şeklindedir. Ancak Çukurova Bölgesinde yaptığımız araştırmalar
sonucunda farklı kökenlere göre aşağıda belirtilen verimler sağlanmıştır.
Bölümümüzde yapılan biçim yüksekliği çalışmalarda;
Biberiyede 5, 10, 15, 20 ve 25 cm biçim yükseklıklerinin
Verim üzerine etkileri araştırılmıştır. 5 cm biçim
yüksekliğinden 2314 kg/da taze herba, 1100 kg/da kuru
herba, 10 cm yüksekliğindeki biçimden 617 kg/da kuru
yaprak verimi alınmıştır. Uçucu yağ oranı ise en yüksek
%0.34 ile 20 cm b.y. Alınmıştır. Bunlara karşın 5 cm biçim
yüksekliğinde bitkilerin kurumuş ve tekrar kendilerini
yenileyememişlerdir. 15 cm en uygun olmuştur.
Bir başka araştırmada 12 ay boyunca 2 yıl süre ile bitkide
biçim yapılarak uçucu yağ oranındaki değişim
saptanmıştır. En yüksek oran
%0.66 ile temmuz ayının ilk ve ikinci haftası (hava
sıcaklığı:28-29oC) yapılan biçimlerde elde edilmiştir. En
düşük değer %0.26 ile ocak ayının ilk haftasından (hava
sıc.: 10oC) alınmıştır
Mevcut Biberiye Islah Çeşitleri:
Tohumluk Firması
Krauterzauber
Krauterzauber
Krauterzauber
Krauterzauber
Krauterzauber
Sperling
Samen-Mauser
Juliwa
Borntr ger
Pannevis D 915 BN
Chrestensen
Nebelung
Hoffmann
Çeşit İsmi
"Rex"
"Gorizia"
"Salem"
"Arp"
"Fransiz"
Sperling
Samen-Mauser
Juliwa
Borntr ger
Pannevis D 915 BN
Chrestensen
Nebelung
Hoffmann






Bilimsel Adı : Alkanna tinctoria L.
(Boraginaceae)
Türkçe Adı : Havaciva
20-40 cm. boyunda, çok yıllık, sık tüylü bir
bitkidir. Yapraklar dar eliptik, tüylü, kenarları
dişsiz, yaprak sapı yok yapraklar gövdeye
bitişik çıkar. Çiçekleri gövdenin tepesinde
mavi renktedir.
Kullanılan Kısımları :Kökleri kullanılır.
Tıbbi Etkisi :Kabız ve yara iyileştirici
etkisi vardır.
Etken maddesi :Tanen, mum ve kırmızı
renkli boyar madde Naftokinon (alkannin)
bulunur.Köklerinden elde edilen boyar
maddede eczalıkta ve parfümeri sanayinde
kullanılır.






Bilimsel Adı
: Achillea
millefolium (Asteraceae)
Türkçe Adı : Civanperçemi
30-100 cm. boyunda, tüylü, otsu bir
bitkidir. Yapraklar parçalı karşılıklı
dizilmiş, kenarları dişsizdir.
Çiçekleri sapın ucunda tepede, beyaz
renktedir.
Kullanılan Kısımları : Yaprak ve
çiçekleri
Tıbbi Etkisi
: İştah açıcı, gaz
ve adet söktürücü ve yara iyileştirici
(özellikle basurda) etkiye sahiptir.
Etken maddesi : Bileşiminde bir
glikozid olan Achillein bulunur.





Bilimsel Adı : Centaurea montana
Türkçe Adı : Peygamber çiçeği
20-60 cm. boyunda, tek yıllık, otsu bir
bitkidir. Yapraklar dar oval uzun, uç
kısmı sivri, kenarları dişsizdir.
Gövdesi ve yaprakları tüylüdür. Çiçek
bir sapın ucunda tek olarak mavi
renktedir.
Kullanılan Kısımları : Çiçekleri
kullanılır.
Tıbbi Etkisi: Kuvvet verici, iştah
açıcı, ishal edici (müshil), ateş
düşürücü, göğüs yumuşatıcı, göz
hastalıklarına karşı ve saç
kepeklenmesine karşı kullanılır.






Bilimsel Adı
: Matricaria chamomilla
L.
Türkçe Adı
: Papatya
Çiçekler dalların ucunda tabla halinde
bulunur. Tablanınorta kısmında tüp
şeklinde, sarı renkli , kenarlarında ise dilsi,
beyaz renkli dişi çiçekler bulunur.
Çiçek Açma Zamanı
: Nisan-Eylül
Kullanılan Kısımları
: Çiçek
Tıbbi Etkisi
: İştah açıcı,
yatıştırıcı, idrar çoğaltıcı, gaz ve safra
söktürücü, etkileri vardır. Boğaz
iltihaplanmalarına gargara halinde,
iltihaplı yaralara (basur) karşı ise
pansuman halinde, ağrı kesici, ateş
düşürücü ve yara iyileştirici olarak
kullanılır.