Ders: Zihin Engellilerde Günlük Yaşam ve Sosyal Beceri Eğitimi

Ders: Zihin Engellilerde Günlük Yaşam ve Sosyal Beceri Eğitimi
Sınıf: 3 /1. Öğrt
Hazırlayanlar:
Cemile Aslan
Hatice Ulu
Nazlı Başustaoğlu
Sevilay Seymen
SOSYAL BECERİ EĞİTİMİ
Bilişsel özellikleri çok farklı olan çocukların ortak özellikleri, yaşıtları ve yetişkinlerle olan
ilişkilerindeki sınırlılıklarıdır. Bilişsel özellikleri iyi olsa da, pek çok iş becerisine sahip
olsalar da bu çocuklar birçok sosyal becerilere sahip olmadıklarından yaşıtları tarafından daha
az kabul görmekte, akademik başarıları oldukça azalmakta ayrıca toplumun onlardan
beklediği birtakım sosyal görevleri yerine getiremedikleri için yaşam kaliteleri azalmaktadır.
Bu nedenle sosyal beceri öğretimi programlarının bu çocukların hayatında farklılık yaratacağı
kabul edilmektedir.
Motor beceriler, akademik beceriler, dil ve konuşma becerileri gibi sosyal becerilerin bu
çocuklara öğretilmesi ve öğrendikleri becerileri kullanmaları için gerekli ve yeterli ortamların
yaratılmasının, hem yaşamlarında hem de topluma katılmada olumlu rol oynayacağı
belirtilmektedir.
Bunun sonucu olarak artık günümüzde zihinsel engelli çocukların eğitim programında sosyal
beceri eğitiminin yer alıp almaması konusu tartışılmamakta, bunun yerine sosyal beceri
öğretimi ve öğrendikleri becerileri en iyi şekilde kullanmalarını sağlayacak en uygun
yöntemlerin geliştirilmesine çalışılmaktadır.
Sosyal Beceri: Ayrı, tanımlanmış, özel davranışları anlatır. Bu yönüyle sosyal yeterliliğin bir
parçasıdır.
Sosyal Yeterlilik: Sosyal Becerileri öğrenmek ve bu öğrenilen becerileri etkili bir şekilde
kullanmaktır.
SOSYAL BECERİNİN ÖZELLİKLERİ
Sosyal becerilerin 5 temel özelliği vardır.
1
1. Bireyin içinde yaşadığı toplumun sosyal kurallarına bağlı olarak değişen ve bireye
genellikle sosyal ortamlarda olumlu ya da nötr sonuçlar getiren ve bunun yanında
olumsuz sonuçlardan kaçınmasını sağlayan becerilerdir.
Bu şu şekilde açıklanabilir. Örneğin: “Nerede, nasıl konuşulur, kiminle nasıl ilişkiye
girilir, alışverişte ya da camide, pazarda nasıl davranılır, hatta iş yerinde patronunla
nasıl konuşulur, arkadaşlarla nasıl konuşulur?” gibi becerilerin belirleyicileri toplumun
sosyal kurallarıdır. Dolayısıyla sosyal beceriler açısından yetersiz olan bireylere bu
kuralların belirlediği becerilerin öğretilmesi gerekir.
2. Sosyal beceriler öğrenilmiş davranışlardır.
Farklı ortamlarda, farklı kültürlerde, farklı sosyal davranışların istendik olarak kabul
edilmesi ya da farklı sosyal davranışların olumsuz olarak kabul edilmesi bize o
davranışların o kültür tarafından öğretildiğini göstermektedir. Bu da bizim için bu
beceriler açısından yetersiz olan bireylere yetersiz oldukları becerileri
öğretebileceğimiz anlamına gelmektedir.
3. Sosyal beceriler genellikle bir amaca yöneliktir ve birey bir amaca ulaşmak için bu
becerileri yapar. Örneğin sınıfta parmak kaldırıp soru sormak isteyen bir öğrencinin
amacı öğretmeninden bilgi almaktır. Ya da iş yerinde arkadaşlarına şaka yapan bir
kişinin amacı iş yerindeki arkadaşlarından belli tepkiler almaktır.
4. Sosyal beceriler duruma özgüdür ve farklı ortamlara göre değişir.
Örneğin; okulda bir spor salonunda beklediğimiz sosyal beceriler, yemekhanede
beklediğimiz sosyal beceriler ya da kütüphanede beklediğimiz beceriler çok farklıdır.
Bunun gibi bir yetişkinle yaptığımız bir konuşma arkadaşımız yaptığımız konuşmadan
çok farklıdır.
5. Sosyal becerilerin bir başka özelliği ise gözlenebilen davranışlardan oluşmasının yanı
sıra beceriler içerisinde bilişsel ve duygusal gözlenemeyen becerilerin yer almasıdır.
Örneğin; yardım etme, paylaşma, etkileşime girme gibi beceriler ya da davranışlar
sosyal becerilerin gözlenebilen elemanlarını gösterirken, sosyal ortamı algılayabilme,
sosyal ortama ilişkin karar verebilme ya da sosyal ortamda bireylerin kendisinin
söyledikleri hakkında fikir yürütebilme ve bunları değerlendirme de sosyal becerilerin
gözlenemeyen elemanlarını oluşturmaktadır.
Zihinsel engelli bireyler için eğitimin amacı bu bireyleri yetişkin oldukları zaman toplum
içinde bağımsız olarak yaşayabilecekleri becerileri kazandırmaktır.
Sosyal beceriler bireyin toplum içinde bağımsız yaşamasını sağlayacak en temel becerilerdir.
Bu beceriler aynı zamanda diğer bireyler ile etkileşim kurma becerisi olarak da tanımlanabilir.
2
Bu beceriler bireyin gün içerisinde katıldığı tüm etkinliklerin en temel boyutunu
oluşturmaktadır.
Alışveriş yapmak, otobüse binmek, bir lokantada yemek yemek, parka gitmek gibi beceriler
bilişsel ve diğer becerileri gerektirmesinin yanı sıra bu becerilerin gerçek anlamda
gerçekleştirilebilmesi için bireyin sosyal becerilerinin de olması gerekmektedir.
Akademik beceriler, bilişsel beceriler gibi birçok beceri ile doğrudan ilişkisi olan ayrıca
bireyin gün içerisinde katıldığı tüm etkinliklerde işine yarayacak olan sosyal beceriler çok
çeşitlidir.
Anne-babaların, öğretmenlerin bu becerileri tek tek öğretmesi mümkün değildir. Çünkü
bireylerin bu becerileri tek tek öğrenmesi bu becerileri uygun şekilde kullanması için yeterli
değildir. Başka bir değişle bireyin öğrendiği becerileri etkili bir şekilde kullanabilmesi, içinde
bulunduğu çevreye, çevredeki kişilere ve bu kişilerle etkileşime girme fırsatlarının olmasına
bağlıdır.
Zihinsel engelli bireyler yaşıtları ve diğerleriyle sosyal etkileşime girme fırsatını daha az
bulmakta, yeni becerileri öğrenme ya da öğrendiği becerileri kullanma fırsatına daha az
ulaşabilmektedir. Bunun sonucu olarak bu çocuklar sosyal beceri öğretimi programlarına
katılsalar ve bazı becerileri öğrenseler bile çevreleri sınırlı olduğu için bu becerileri kullanma
fırsatları az olduğundan dolayı sosyal yeterliliğe ulaşamamaktadırlar. Bu nedenle zihinsel
engelli çocuklara ve yetişkinlere, gereksinimleri olan sosyal becerilerin öğretilmesi ve bu
becerileri kullanabilecekleri etkileşim fırsatlarının sağlanması gerekmektedir. Bunun için de
çocuklara, kendileri ile aynı yaştaki çocuklara sunulan benzer ya da aynı özellikteki çevrelerin
hazırlanması, benzer ya da aynı özellikteki etkinliklerin sağlanması gerekmektedir. Bu
sağlanamadığı durumlarda zihinsel engelli çocuk sosyal becerileri öğrense bile bu becerileri
kullanamayacak, bu becerileri kullanamadığı için de becerilerde yeterliliğe ulaşamayacaktır.
SOSYAL BECERİ ÖĞRETİMİ
Doğrudan Öğretim Yaklaşımına Dayalı Sosyal Beceri Öğretimi
1. Aşama: Bir çocuğa sosyal beceri programında hangi becerileri öğretelim?
Sosyal Beceri Listesi








Dinleme
Paylaşma
Yardım ya da bilgi isteme
Uygun şekilde sınıfa girme
Sıraya girmek/sırada beklemek
Sorulara cevap verme
Selamlaşma
Sırasında uygun oturma
3












Sınıf kurallarına uyma
Yardım etme
Bir iş yaparken sırasında oturma
Yazılı yönergelere uyma
Bir işi zamanında bitirme
İşbirliği ile çalışma
Öğretmenin dikkatini çekme
Boş zamanını kullanma
Devam eden bir etkinliğe katılma
Okulda suçlanma ile baş etme
Teşekkür etme
Özür dileme
Çocuğun gereksinimlerini belirlemek için; “Hangi ortamlarda hangi gereksinime ihtiyacı
var?” sorusuna cevap aramak gerekmektedir.
a-) Çocuğun şu anda içinde bulunduğu ortamlar ve bu ortamlarda katıldığı etkinlikler
nelerdir?
b-) Bu etkinliklere çocukla beraber katılan kişiler kimlerdir?
c-) Çocuğun bu etkinliklerde başarısını azaltan sosyal yetersizlikler nelerdir?
Bu sorulara cevap verebilmek için kendi gözlemlerimizden yararlanabileceğimiz gibi çocuğun
yakın çevresinden de bilgi alabiliriz.
2. Aşama: Çocuğun gereksinimi olan öncelikli beceri ya da becerileri belirlemek.
Kendimize bunun için bazı soruları sormalı ve çocuk için öncelikli beceriyi seçmeliyiz.
a-) Hangi beceri/beceriler çocuğun birçok etkinliğe katılmasını kolaylaştırır?
b-) Hangi beceri/beceriler çocuğun arkadaşlık becerilerini arttırır?
c-) Hangi beceri/beceriler farklı ortamlar ve farklı etkinliklerde başarısını arttırır?
d-) Hangi beceri/beceriler çocuğu daha yeterli yapar?
e-) Hangi beceri/beceriler çocuk büyüdüğü zaman da işine yarar?
3. Aşama: Öğretimin özelliklerini belirlemek.
a-) Çocuk/çocuklar öğretmek istediğim beceriyi daha önce hiç kullandı mı? (Bu beceriyi
kullandığını daha önce hiç gözledim mi?)
4
Yanıt “Hayır” ise çocuk bu beceriyi öğrenmemiş, kazanmamış demektir. Bu durumda çocuğa
sosyal beceri öğretilmeli ve uygun ortamda ve fırsatlarda kullanması sağlanmalıdır. Bunun
için doğrudan öğretim yaklaşımlarından faydalanabilirsiniz.
Beceriyi öğretmek yetmez sürekliliğinin ve genellemesinin de sağlanması gerekmektedir.
4. Aşama: Bireysel öğretim mi, grup öğretimi mi yapılmalı?
Eğer sosyal becerideki yetersizlik bir öğrencide var ise bireysel birden fazla çocukta varsa
grup öğretimi yapılmalı.
5. Aşama: Öncelikli beceriyi öğretmek.
a-) Öğrencinin hedef beceriyi fark etmesini sağlamak ve beceriyi öğrenciye tanıtmak.
Bunun için öneri: Öncelikli becerinin öğrenciler tarafından fark edilmesini sağlamak için kısa
bir öykü okuyabilir, kukla oynatabilir, hipotetik bir durum yaratarak öğrencilerle birlikte bir
öykü oynanabilir. Bunu yapmak, öğrencilerin bir beceriyi kullandıklarında ve
kullanmadıklarında neler ile karşılaşabileceklerini sağlayabiliriz.
b-) Hedef becerinin analiz edilmesi ( Öğrenciler ile birlikte hazırlanmalı)
Hazırlarken kendimize şu soruları sorabiliriz: “Bu becerisi var olan bir çocuğun kazanmış
olması gereken alt beceriler nelerdir?” ya da “ Hangi alt becerileri olan çocuk bu beceriyi
gerçekleştirebilir?”
Bu sorular hedef becerinin beceri analizini yapmamızı kolaylaştırır.
c-) Model olma.
Kazandırılacak becerinin öğretmen, yardımcı öğretmen ve bir öğrenci ile birlikte doğru
kullanımının gösterilmesi gerekmektedir.
d-) Rol oynama /prova etme
•
Bir fikir, bir durum ya da olay, bir grup önünde dramatize edilir.
•
Grubun üyeleri, yalnızca dinlemek ya da tartışmak yerine olayın nasıl oluştuğunu izler
ve konunun ayrıntılarına inerler.
•
Rol oynama yönteminde bireyler, başka bir kimliğe, kişiliğe bürünür, başkalarının ne
hissettiğini, düşündüğünü ve etkinlikte bulunduğunu anlama olanağına sahip olurlar.
•
Bu yöntemle bireyler, bir tepkiyle karşılaşmaksızın ve cezalandırma tehlikesi
olmaksızın bir başkası gibi hisseder, düşünür ve davranırlar.
•
Daha da önemlisi, özel sorunlarını bir rahatsızlık hissetmeksizin tartışabilirler.
Rol oynama yönteminde dikkat edilmesi gerekenler:
•
Rol oynama yönteminin çalışacağımız gruba uygun olup olmadığına karar verilir.
5
•
Grup lideri (öğretmen), grubun ihtiyaçlarına göre değişebilecek esneklikte bir
planlama yapar.
•
Dersten önce oyunun ayrıntıları sistematik şekilde planlanır.
•
Grup, sorun üzerinde çalışmak için motive edilir.
•
Çözümlenebilecek açık ve özel bir sorun ele alınır.
•
Roller belirlenirken, gruptaki bireylerin karakterleri göz önüne alınır.
•
Oturma düzeni grubun diğer üyelerinin de görebileceği, işitebileceği ve katılabileceği
şekilde düzenlenmeli.
•
Örneğin, yarım daire şeklinde bir oturuş düzeni sağlanabilir.
•
İzleyenlerden olayı dikkatli bir şekilde gözlemeleri izlenir.
•
Her sahnenin 5-10 dk sürmesi sağlanır.
•
Gerektiğinde, önemli bölümler tekrarlatılır.
•
Sınıfta serbest ve güvenli bir atmosfer yaratılmaya çalışılır.
•
Sınıfta yer alan her bir öğrencinin model olma sırasında gözlemledikleri davranışı
beceriyi alt becerileri izleyerek uygun bir şekilde uygulamalarına fırsat verilmelidir.
•
Sosyal beceri öğretiminde “yardım etme” tekniklerinden yararlanılmalıdır.
•
Yardım etme sırasında alt beceriler yaptırılırken aynı zamanda tekrarlatılmalıdır.
•
Ödüllendirme, sosyal becerilerin öğretiminde oldukça önemli olup doğru davranış ve
becerileri sergileyen öğrenciler doğru davranışın hemen ardından uygun bir şekilde
ödüllendirilmelidir.
•
Öğrencilerin doğru davranış ve becerileri sergileyebilmeleri için de rahat, güven verici
bir sınıf ortamının oluşturulması önemlidir.
e-) Becerinin Genelleştirilmesi
Becerinin farklı ortamlarda, farklı kişilerle etkileşime girince ve farklı durumlarda da
gerçekleştirilmesi gerekir. Bunun için farklı ortam ve zamanlarda beceriyi gerçekleştirmeyen
çocuklara, becerilerin hangi alt basamaklarla gerçekleştirileceği ve niçin böyle davranılması
gerektiği tekrarlamalıdır.
Gösteri (Demostrasyon) Yöntemi:
•
Gösteri, grup liderinin (öğretmenin) bireylerin önünde bir şeylerin nasıl yapılacağını
göstermek ya da bir ilkeyi açıklamak için yaptığı işlemlerdir.
6
•
Kısaca, bir konu ya da olayın “gösterilerek öğretilmesi”ne gösteri (demonstrasyon)
denir.
Örneğin: Kazak katlama becerisinin öğretimi
Akran Aracılı Öğretim Yöntemi:
•
Bir konu ya da beceri alanında yeterli düzeydeki bir öğrencinin, yetersizlik ya da
başarısızlık yaşayan öğrenciye bire bir destek vermesine dayalıdır.(Vuran, 2012)
Drama:
•
İletişimi sağlayan, kendini ve kendini tanıma, birbirini anlama, doğaçlama ve yaratma
gibi etkinlikleri içeren bir yöntemdir.
•
Bir düşünceyi beden diliyle, hareket ederek anlatmadır.
Fırsat Öğretimi:
•
UDA’ya dayalı bir uygulama biçimidir.
•
Öğretim çocuğun girişimi ile başlar ve hiç ön uyaran verilmez; aynı zamanda hedef
davranış gerçekleştiğinde doğal pekiştirme yapılır.
•
Örneğin: Çocuk arkadaşına teşekkür etti, hemen ardından pekiştireç sunmak gibi.
Oyun Temelli Öğretim:
•
Araştırmacı oyunlar
•
Yapı ve inşa oyunları
•
Hayali oyunlar
•
Kurallı oyunlar
İşbirlikçi Öğrenme:
•
Gruptaki her bir öğrencinin öğrenme özelliklerine uygun olarak, birlikte çalışmaları
şeklinde yürütülmektedir.
•
Olumlu bağlılık
•
Tüm öğrencilerin kazanımı gerçekleştirmesi
•
Somut öğrenme çıktıları
Video Aracılığıyla Öğretim:
7
•
Özel gereksinimli öğrencinin, bir becerinin tüm alt basamaklarının bir akran, yetişkin
ya da kendisi tarafından sergilendiği video kayıtları izlemesi ve ardından bu
davranışları tekrar etmesi sürecidir. (Vuran, 2012)
Kaynakça:
•
Vuran, S. (2012), Sosyal Yeterliliklerin Geliştirilmesi: Sosyal Beceri Yetersizliği
Gösteren Çocuklar İçin,Ankara: Vize Yayıncılık
•
Sucuoğlu, B. , Çiftçi, İ. (?), Zihin Engeli Çocuklar İçin Sosyal Beceri Eğitimi (Video)
•
Ergenekon, Y.(?), Sosyal Beceri Öğretimi (sunu)
8