anadolu`da roma lejyonları ve askeri birlikleri

T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI
KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI
ANADOLU’DA ROMA LEJYONLARI VE ASKERİ
BİRLİKLERİ
Mehmet Bülent ŞENOCAK
DOKTORA TEZİ
Danışman
Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ
KONYA – 2014
iii
iv
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğrencinin
Adı Soyadı
Ana Bilim /
Bilim Dalı
Danışmanı
Tezin Adı
Mehmet Bülent
Numarası 134103011003
ŞENOCAK
Arkeoloji / Klasik Arkeoloji
Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ
Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri
ÖZET
Anadolu’nun Roma İmparatorluğu sınırlarına dahil edilmesinden sonra doğu
sınırlardan gelebilecek saldırılara karşı ve Anadolu’da güvenliğini sağlamak amacıyla
Roma’nın,
Doğu sınırlarına kuzeyden güneye olacak şekilde Legio I Pontica’yı
Trapezus’ta, Legio XV Apollinaris ve Legio II Armeniaca’yı Satala’da, Legio XII
Fulminata’yı Melitene’de, Legio I Armeniaca’yı Claudia’da, stratejik konumunun
öneminden dolayı Legio I Adiutrix, Legio I Italica, Legio II Adiutrix, Legio IV Scythica
ve Legio VII Claudia’yı Zeugma’da konuşlandırdığı görülür. Ayrıca Isaura bölgesinde
güvenliği sağlamak amacıyla bölge halkından kurulan Legio I Isaura Sagittaria, Legio II
Isaura ve Legio III Isaura’yı bölgenin merkezindeki Isaura’da konuşlandırılmıştır. Ayrıca
Homanad savaşlarından dolayı Legio V Macedonica, Legio VII Macedonica ve Legio
XXII Deiotariana da Psidia bölgesinde Roma’nın en önemli koloni şehirlerinden olan
Antiocheia’da konuşlandırılmıştır. Elbette bu lejyonlardan bazıları belirtilen kentlerde
zaman zaman konuşlandırılmışlar ve amaçlarını gerçekleştirdikten sonra Roma’nın farklı
eyaletlerine gönderilmişlerdir.
Lejyonlara ilave olarak Anadolu’nun çeşitli kentlerine ya da bölgelerinde
konuşlandırılmış Ala’lar, Cohors’lar ve Equitesler de söz konusudur. Karadeniz
bölgesinde özellikle Karadeniz’e kıyısı olan kentlerden Amastris’te Ala Gallorum
Veteranorum, Sinope’de Cohors Campanorum, Trapezus’ta Cohors Cypriae, Ala Felix
Theodosiana ve Cohors Apuleia Civium Romanarorum konuşlandırılmıştır. Ayrıca doğu
sınırlarında konuşlandırılmış olan lejyonlara destek sağlamak ve Strata Diocletiana’yı
v
oluşturabilmek amacıyla kuzeyden güneye Cohors Mochora Zigana’da, Cohors Secunda
Valentiana Domana civarında, Cohors Secunda Armeniaca Aladaleariza’da, Ala Rrizena
Analiba’da, Cohors Quarta Raetorum Sabus’ta, Equites Sagittaria Sabbu ve Ala Auriana
Chiaca’da, Ala Prima Augusta Colonorum, Cohors Commagenorum ve Cohors I
Bosponorum Melitene’nin güneybatısında konuşlandırılmıştır.
Yol güvenliğini sağlamak amacıyla Amaseia’da Ala Claudia Nova, Ala Flavia
Augusta Britannica, M. C. R. ve Leg. V Mac. Cohors X; hemen güneyinde
Sebastepolis’te Cohors Prima Claudia Equitata; Ancyra’da Cohors II Hispanorum ve
Cohors Maximiana, Phrygia Apameiası’nda Cohors I Praetorum, Ala I Gaetulorum ve
Gordion’da Cohors VII Breucorum konuşlandırılmıştır.
Yukarıda konuşlandırıldıkları belirtilen askeri birlikler, zaman zaman farklı
görevleri yerine getirmek amacıyla bulundukları kentlerden ayrılmışlar, bazı birlikler
tekrar geriye dönerken bazıları da bir daha geri dönmemişler, görev bitiminde yine
bulundukları yerlerde konuşlandırılmışlardır.
vi
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Öğrencinin
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı
Ana Bilim /
Bilim Dalı
Danışmanı
Tezin İngilizce Adı
Mehmet Bülent
Numarası 134103011003
ŞENOCAK
Arkeoloji / Klasik Arkeoloji
Yrd. Doç. Dr. Mustafa YILMAZ
Roman Legions and Military Units In Anatolia
SUMMARY
After being captured the Anatolia Peninsula by Romans, against the attacks which
might be came from the east borders of Roman Empire and to provide the security in
Anatolia, from north to south Rom settled these Legions and the other military forces.
Legio I Pontica was in Trapezus, Legio XV Apollinaris and Legio II Armeniaca were in
Satala, Legio XII Fulminata was in Melitene, Legio I Armeniaca was in Claudia, due to
its stratetic location, Legio I Adiutrix, Legio I Italica, Legio II Adiutrix, Legio IV
Scythica ve Legio VII Claudia were settled in Zeugma. In order to provide the security in
Isaura region, some new legions were founded. These Legions, Legio I Isaura Sagittaria,
Legio II Isaura and Legio III were settled which has been in the centre of Isaura. Because
of the Homanad wars, Legio V Macedonica, Legio VII Macedonica and Legio XXII
Deiotariana, most important colonial city in Psidia region was Antiocheia, were settled to
this city. When Rom encounter any security problems in different regions, these military
forces were sent there.
In addition to Legions, there were some different military forces that support the
Legions and provide the security in different regions and roads which spread in Anatolia.
In Blacksea region, Ala Gallorum Veteranorum, Cohors Campanorum were settled in
Amastris, Cohors Cypriae in Sinope, Ala Felix Theodosiana and cohors Apuleia Civium
Romanarorum were in Trapezus. İn addition to this, in order to keep the east borders and
realise the “Strata Diocletina”, Cohors Mochora was in Zigana, Cohors Secunda
Valentiana was around Domana, Cohors Secunda Armeniaca was in Aladaleariza, Ala
vii
Rrizena was in Analiba, cohors Quarta Raetorum was in Analiba, Equites Sagittaria
Sabbu and Ala Auriana were in Sabus,
Ala Prima Augusta Colonorum was in Chiaca and Cohors Commagenorum ve Cohors I
Bosponorum were in the southwest of Melitene.
In order to keep the security of the Roman roads, Ala Claudia Nova and Ala
Flavia Augusta Britannica M.C. R. and Leg. V Mac. Cohors X were Amaseia, just South
of Amaseia, in Sebastepolis was located cohors Prima Claudia Equitata,
Cohors II Hispanorum ve Cohors Maximiana were in Ancyra, Cohors I Praetorum and
Ala I Gaetulorum were in Phrygia’s Apameia, as a last one Cohors VII Breucorum was in
Gordion.
The military forces which mentioned above, they had to leave the cities, to realise
another duty in different sections of Anatolia and after realising their duties, some of them
returned, some settled the same cities.
ÖNSÖZ
Antik dönemden başlayarak Batı dünyasında, döneminin en büyük imparatorluğu
haline gelen Roma’nın dünya devleti olmasında ve bu konumunu yüzyıllarca
sürdürmesinde son derece önemli bir yere sahip olan lejyonlar ve diğer askeri birlikler,
oldukça geniş bir çalışma konusudur. Roma Askeri Sistemi üzerine çalışan uzmanlar
genel olarak iki bölüme ayrılmıştır. Bir grup, bütün bir Roma askeri sistemi üzerine
çalışırken diğer grup, o dönem Roma’nın sınırları içerisindeki farklı eyaletlerdeki askeri
birlikler üzerine çalışmayı tercih etmişlerdir.
“Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri” adlı bu doktora tezi de
yukarıda belirtildiği gibi bölgesel olarak sadece Anadolu sınırları göz önüne alınarak,
Anadolu eyaletlerindeki lejyonlar ve askeri birlikler üzerine hazırlanmıştır.
Roma İmparatorluğu’nun bütün toprakları göz önüne alındığında Anadolu
Yarımadası, küçük sayılabilecek sınırlara sahip olmasına rağmen, birçok eyaleti içinde
barındırması nedeniyle hiç de küçük sayılamayacak sınırlara sahiptir.
Bu çalışmanın hazırlanmasında; müzelerde çalışma ve araştırma izni veren T.C.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür varlıkları ve Müzeler Genel Müd., Akşehir, Ereğli,
Konya, Yalvaç, Aydın, Denizli-Pamukkale, Afyon Arkeoloji Müzeleri’ne teşekkür
ederim.
Çalışmalarımda bana yardım ve yol göstericiliğini esirgemeyen Hocam Sayın Yrd.
Doç. Dr. Mustafa YILMAZ’a, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji
Bölümü’ndeki öğretim üyesi değerli hocalarıma, Ankara Üniversitesi DTCF Arkeoloji
Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Bölümü’nden Sayın Prof. Dr. Musa KADIOĞLU’na,
Ankara Üniversitesi DTCF Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Latin Dili ve Edebiyatı
Bölüm Başkanı Sayın Prof. Dr. Gül ÖZAKTÜRK’e, Akdeniz Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Eski Yunan Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı
Sayın Prof. Dr. Mustafa ADAK’a ve Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji
Bölümü’nden Sayın Doç. Dr. Veli KÖSE’ye saygı ve teşekkürlerimi sunarım.
Çalışma ve araştırmalarım süresince beni destekleyen ve bana sabırla katlanan
eşim Şenel ve oğlum Ahmet’e teşekkür ederim.
İÇİNDEKİLER
1. Giriş
7
1.1. Tezin Konusu
7
1.2. Tezin Amacı
7
1.3. Araştırma Soruları
7
1.4. Yöntem
8
2. Roma Ordusu
10
3. Askeri Yazıtlar
28
4. Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri
38
1. Bölüm: Lejyon’lar
38
4.1. Legio I Adiutrix
39
4.2. Legio I Armeniaca
41
4.3. Legio I Isaura Sagittaria
42
4.4. Legio I Italica
43
4.5. Legio I Parthica
44
4.6. Legio I Pontica
46
4.7. Legio II Adiutrix
47
4.8. Legio II Armeniaca
48
4.9. Legio II Isaura
50
4.10. Legio III Augusta
50
4.11. Legio III Gallica
51
4.12. Legio III Isaura
52
4.13. Legio IV Flavia
52
4.14. Legio IV Scythica
54
4.15. Legio V Macedonica
63
4.16. Legio VII Claudia
66
4.17. Legio VII Paterna
68
4.18. Legio VII Macedonica
69
4.19. Legio X Gemina
69
4.20. Legio XII Fulminata
70
4.21. Legio XIV Gemina
73
4.22. Legio XV Apollinaris
74
4
4.23. Legio XVI Flavia Firma
77
4.24. Legio XIIX (XVIII) Cornelei Spinteri
80
4.25. Legio XXII Deiotariana
82
2. Bölüm – Auxilia Birlikleri: Ala’lar
85
4.26. Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C. R.
86
4.27. Ala I Gaetulorum
87
4.28. Ala I Scubulorum
89
4.29. Ala I Vinimiciae
90
4.30. Ala VII Phrygum
90
4.31. Ala Antiochiensium
91
4.32. Ala Augusta Germaniciana
93
4.33. Ala Auriana
94
4.34. Ala Claudia Nova
95
4.35. Ala Felix Theodosiana
96
4.36. Ala Gallorum Veteranorum
96
4.37. Ala Prima Augusta Colonorum
97
4.38. Ala Rizena
98
4.39. Ala Secunda Armeniaca
98
3. Bölüm – Auxilia Birlikleri: Cohors’lar
101
4.40. Cohors… Mochora
102
4.41. Cohors I Bosporiana
102
4.42. Cohors I Breucorum
104
4.43. Cohors I Flavia Numidarum
105
4.44. Cohors Milliaria Maurorum
107
4.45. Cohors I Milliaria Thracum
108
4.46. Cohors I Musulamiorum
109
4.47. Cohors I Praetoriae
111
4.48. Cohors I Raetorum
112
4.49. Cohors II Hispanorum
114
4.50. Cohors II Luciensıum
116
4.51. Cohors Apula
116
4.52. Cohors Apuleia Civium Romanorum
117
5
4.53. Cohors Augusta
118
4.54. Cohors Bosporanorum
119
4.55. Cohors Campanorum
121
4.56. Cohors Commagenorum
122
4.57. Cohors Cypriae
123
4.58. Cohors Luna
124
4.59. Cohors Maximiniana
125
4.60. Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana
126
4.61. Cohors Prima Claudia Equitata
127
4.62. Cohors Quarta Raetorum
128
4.63. Cohors Secunda Valentiana
128
4.64. Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata
129
4.65. Legio V Gallica-Cohors III
131
4.66. Legio V Macedonica- Cohors X
133
4.Bölüm – Auxilia Birlikleri: Equites’ler
135
4.67. Equites Ducatores Illyricani
136
4.68. Equites Sagittarii Sabbu
136
4.69. Equites Scutarii Illyriciani
137
4.70. Equites Promoti Indigenae Constantina
137
4.71. Equites Felices Honoriani Illyriciani Constantina
138
4.72. Equites Sagittarii Domana
138
4.73. Equites Scutarii Aureliaci
139
5. Arkeolojik Veriler
141
5.1. Satala
141
5.2. Zeugma
142
5.3. Gordion
144
Yazıtlar
148
Sonuç
185
Ekler
191
1. Roma Askeri Terminolojisi
237
2. Signum ve Vexillum
235
3. Roma İmparatorları Listesi
237
6
4. Anadou’da Roma Dönemi Kronolojisi
242
Levhalar Listesi ve Açıklaması
261
Levhalar
265
Kaynakça ve Kısaltmalar
295
Harita
306
7
1. Giriş
1.1. Tezin Konusu
Roma İmparatorluğu askeri birliklerinin ve lejyonlarının arkeolojik veriler ışığında
Anadolu’da hangi bölgelerde ve şehirlerde konuşlandıkları, konuşlanan bu askeri
birliklerin ve lejyonların isimleri bu tezin konusunu oluşturmaktadır. Tez, Roma
Ordularının Anadolu’ya ilk ayak basmalarından (MÖ 2. yy.) Roma İmparatorluğu’nun
ikiye bölündüğü MS 395 yılına kadar geçen zaman sürecini kapsamaktadır. Tezin çalışma
alanı bölgesel olarak Roma İmparatorluğu’nun doğu eyaletlerinden olan ve bugün
Türkiye sınırları içerisinde kalan Asia, Doğu Thracia, Lycia, Galatia, Cappadokia,
Pamphylia, Cilicia, Armenia, Pontus, Kuzey Mesopotamia ile sınırlandırılmıştır.
1.2. Tezin Amacı
Roma
İmparatorluk
Döneminde
Anadolu’da
konuşlanmış
olan
Roma
lejyonlarının ve askeri birliklerinin (ala, cohors, equites) yerlerinin arkeolojik ve epigrafik
bilgi, belge ve kalıntıların yardımıyla belirlenmesi ve lokalizasyonun yapılması ve ayrıca
Roma Askeri Terminolojisi üzerinde çalışılarak Türkçe Terminoloji oluşturmayı da
amaçlanmıştır.
1.3. Araştırma Soruları
‘‘Hangi askeri birlikler (Legio, Ala, Cohors, Equites) Anadolu’da kurulmuştur?
Hangi askeri birlikler Anadolu dışından Anadolu’ya gelmiş ve hangi bölgelerde ya da
kentlerde konuşlandırılmıştır? Birliklerin Anadolu’ya geliş tarihleri ve Anadolu’da
konuşlandırılma süreleri ne kadardır? Roma, Anadolu’da güvenliği sağlamak ve Doğu
sınırlarını korumak maksadıyla nasıl bir askeri strateji uygulamış ve bu stratejiye uygun
olarak askeri birlikleri nerelere yerleştirmiştir? Yolların güvenliğini sağlamak için ne tür
askeri birlikler kullanılmıştır?’’ gibi sorular bu tezin araştırma sorularını oluşturmaktadır.
1.4. Yöntem
Anadolu’da Roma ordularından günümüze kadar ele geçen buluntular,
değerlendirilerek temel olarak aşağıda açıklandığı şekilde arkeolojik ve epigrafik
buluntular olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
8
Arkeolojik buluntular askeri birliklerin kullandıkları silahları, personel koruyucu
teçhizatları (zırh, kalkan, vb.) inşa ettikleri mimari yapıları (Contubernia (askeri
yatakhane)), konuşlandıkları yerin etrafını çeviren sur yapıları, vb.) ve bu yapılarda
kullanılan çeşitli arkeolojik buluntular (tavan kiremitleri, tuğlalar, vb.), askeri birliklerin
konuşlandırıldıkları yerlerin tespiti için kullanılmıştır.
Epigrafik buluntular, yazıtlardan meydana geldiklerinden yazıtların değerlendirilmesiyle askeri birliklerin konuşlandırıldıkları yerlerin (eğer varsa arkeolojik verilerle
desteklenerek) ve askeri birliklerin isimlerinin tespitinde kullanılmıştır.
Arkeolojik buluntuların tarihlendirilmesinde karşılaşılan sorunların çözümünde
epigrafik belgelerden ve tarihsel olaylardan faydalanma yoluna gidilmiştir.
Antik dönem yazarlarının bahsettiği askeri birliklerle ilgili bilgiler arkeolojik
verilerle desteklendiği takdirde kullanılmış, arkeolojik verilerle desteklenmeyenler ise
kullanılmamıştır. Bu durumun tek istisnası olarak Notitia Dignitatum’dan elde edilen
bilgilerin doğru olduğu kabul edilmiş ve adı geçen kaynakta tez konusu ilgili olan askeri
birlikler üzerinde çalışılmış ve bu birlikler tez içinde yer almıştır.
1.5. Anadolu’da Roma Dönemi Askeri Araştırmalar Tarihçesi
Roma Dönemi askeri araştırma çalışmaları, başlangıçta amaçları doğrudan Roma
askeri araştırmaları yapmak olmayan Avrupalı gezginlerinin Anadolu’yu ve diğer Roma
eyaletlerini gezerken gördükleri Latince yazıtları kayıt altına alarak yayınlamaları ile
başlamıştır. Daha sonrasında tarih yazarlarının da (Gibbon, Ramsay, Adam, Wilson ve
daha birçokları) konu ile ilgilenmeye başlamaları ile elde edilen bilgilerle oluşturulan
genel Roma tarihini içeren kitaplarında Roma Askeri Sistemi için bölüm ayırarak bu
konudan bahsetmeleri ile Roma askeri araştırmalarının da temeli atılmıştır. Yine bu
dönemde Notitia Dignitatum üzerine çalışmalar yapılmıştır. Ele geçen arkeolojik
buluntular içerisinde özellikle askeri araştırmalarda son derece önemli yere sahip olan
Latince yazıtların belirli kaynaklarda toplanarak (CIL, AE, MAMA vd.) yayınlanması ile
bu alanda çalışmalar oldukça hız kazanmıştır.
Anadolu’daki Roma askeri araştırmaları yukarıda belirtilen hususlarla paralel bir
gelişme göstermiştir. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başı ile birlikte Anadolu ele geçen
yazıtların değerlendirilmesinde özellikle Cichorius’un yazdığı Ala1 ve Cohors2 maddeleri
1
Cichorius 1893.
9
ve Ritterling’in yazdığı lejyon3 maddesi Anadolu Roma askeri araştırmalarında bir dönüm
noktası sayılabilir. Ayrıca Parker’ın bütün Roma lejyonlarını ele alan ve 1928 yılında
yayınlanan kitabı4 ve Cheesman’ın 1914 yılında yayınlanan ve bütün Roma Auxila
birliklerini ele alan kitabı5 Anadolu ile ilgili bilgilerin edinilmesi için ayrı bir öneme
sahiptir.
1960’lı yılların sonuna kadar Anadolu’da Roma askeri araştırmalarına ara verilen
bir dönemdir. 1970’lerde birlikte çalışmalar yeniden hız kazanmaya başlamıştır. Bu
dönemde Adontz6, Taşlıklıoğlu7, Bean8, Mitford9 ve Bosch10 öne çıkan önemli
araştırmacılardır, fakat bu dönemle birlikte bütün Anadolu üzerine değil sadece
araştırmacıların çalıştığı bölgelerle ilgili ele geçen yazıtlar üzerinde çalışmalar
yapılmıştır.
1980’li yıllarla birlikte French11, Speidel12, Mitford, Christol ve Drew-Bear
birlikte13, 1990’lı ve 2000’li yıllarda Dodgeon ve Lieu14, İplikçioğlu15, Lightfoot16,
Mitchell17, Hartmann18, Goldman19, Feld20 ve Bennett21 gibi araştırmacılar 1970’li yıllara
benzer şekilde ele geçen Latince yazıtları değerlendirmişlerdir. Ayrıca geçmişte her ne
kadar Roma’nın doğu sınırları konusunda çalışmalar yapılmış olsa da 1990’lı yıllarla
birlikte bu konu üzerinde çalışmalar artmaya başlamıştır.22
2
Cichorius 1900.
Ritterling 1925.
4
Parker 1928.
5
Cheesman 1914.
6
Adontz 1970.
7
Taşlıklıoğlu 1971.
8
Bean 1965.
9
Mitford 1997.
10
Bosch 1967.
11
French 1971.
12
Speidel 1984.
13
Christol, Drew-Bear 1987.
14
Dodgeon, Lieu 1991.
15
İplikçioğlu 1993.
16
Lightfoot 1993.
17
Mitchell 1993.
18
Hartman ve diğ. 2005.
19
Goldman 1997.
20
Feld 2005.
21
Bennett 2006.
22
Lightfoot 1993; Bennett 2006; Dodgeon, Lieu 1991; Kennedy 1996.
3
10
2. ROMA ORDUSU
Roma ordusu farklı askeri birliklerden (genel olarak piyade ve süvari olmak üzere
iki ana grupta toplanabilir.) oluşmaktaydı, dolayısıyla her askeri birlik için de ihtiyaç
duyulan şahsi koruyucu teçhizat ve kullandıkları silahlar da birbirlerinden farklılık
göstermekteydi.
Roma Orduları temel olarak altı farklı birlikten oluşmaktadır. Praetorian Cohors, Urban
Cohors, Vigiles sınıfları İmparator’la birlikte hareket ettiklerinden genellikle Roma şehri
içinde ya da civarında konuşlandırılmışlardır. Classis ise Roma deniz gücünü
oluşturmakta ve genel olarak Anadolu kıyılarına sadece görev maksadı ile gelip
Anadolu’da konuşlanmamış oldukları için, doğrudan bu tez konusu içerisine
girmemektedir. Dolayısıyla onlar üzerine herhangi bir çalışma yapılmamış, sadece Roma
orduları teşkilat şeması içerisinde gösterilmiştir.
Roma Orduları Teşkilat Şeması23
Praetorian
Cohors
Vigiles
Urban
Cohors
Classis
Legio
Auxilia
||
Ala
Cohors
||
Equites
2.1. Lejyon’a Bağlı Birlikler
2.1.1. Cumhuriyet Döneminde Piyade
2.1.1.1. Velites Sınıfı24
Lejyonun savaş düzeninde en ön safta yer alan bu sınıf aynı zamanda lejyon
içerisindeki en genç askerlerden oluşmaktaydı. Bu sınıfta yer alan askerlerin vücutlarını
koruma amacıyla zırh veya benzeri koruyucu teçhizatları yoktur. Vücutlarını korumak
23
Bohec 1989, 20–29; Bohec, “The Garrison at Rome, Roma Garnizonları”, “Provincial Armies, Eyalet
orduları”, “Navy, Deniz Gücü”, “The Detachments, Bağlı birlikler” şeklinde bölümlere ayırmıştır. Bu
bölümlerin tablo üzerinde gösterilecek şekilde düzenlenmesi tarafımca yapılmıştır.
24
Secunda 2005, 22; Ramsay 1863, 383; Goldsworthy 2003, 26, 27.
11
amacıyla yuvarlak bir kalkan kullanırlardı. Silah olarak “Hastae Velitares” ismi verilen
kısa mızrakları vardı. (Lev.4a)
2.1.1.2. Hastatus Sınıfı25
Lejyonun savaş düzeninde ön safın hemen arkasında (Velites Sınıfı’nın) yer alan
bu sınıf, biraz daha yaşlı askerlerden meydana gelmekteydi. Bu sınıfta yer alan askerlerin
göğüs bölgesini korumak amacıyla göğüs bölgesinde “Pectorales” isimli metalden
yapılmış zırh ve başı korumak amacıyla “Galea” ismi verilen miğfer ve ayrıca bacağın alt
bölümünü korumak amacıyla “Ocrea” isimli yine metalden yapılmış bir dizlik, koruyucu
teçhizatlar olarak kullanılmaktaydı. Bu sınıfa bağlı askerler yine oval biçimli ve uzun bir
kalkanı da yine koruyucu amaçla kullanılmaktaydı.
Hastatus sınıfı, “Gladius” ismi verilen kısa kılıçla birlikte “Pilum26” adı verilen,
normal mızrak gibi atılarak kullanılan, fakat görünümü ve özelliği normal mızraktan
farklı olan bir silahı kullanmaktaydı. (Lev.4a)
2.1.1.3. Triarius Sınıfı27
Lejyonun savaş düzeninde en son safta yer alan bu sınıf, en yaşlı ve tecrübeli
askerlerden meydana gelmekteydi. Bu sınıfta yer alan askerler, vücutlarını korumak
amacıyla tamamen metal tellerden örülerek giysi şekline getirilmiş “Lorica Hamata” ismi
verilen omuzdan dize kadar giyilen zırhı kullanmaktaydılar. Başı korumak amacıyla
“Galea” ismi verilen miğfer ve ayrıca bacağın alt bölümünü korumak amacıyla “Ocrea”
isimli yine metalden yapılmış bir dizlik, koruyucu teçhizatlar olarak kullanılmaktaydı.
Hastatus Sınıfı, “Gladius” ismi verilen kısa kılıçla birlikte, “Hasta” adı verilen
uzun mızrağı silah olarak kullanmaktaydılar. (Lev.4a)
2.2.1. İmparatorluk Döneminde Piyade
Cumhuriyet Dönemi’nde çeşitli sınıflardan oluşan Roma ordusunda, İmparatorluk
Dönemi’yle birlikte bu sınıflar (Velites, Triarius, Hastatus) ortadan kaldırılmış ve lejyonu
oluşturan cohors’lar, savaş düzeninde cohors numaralarıyla yerlerini almışlardır.
Dolayısıyla askerlerin sahip oldukları farklı silah ve teçhizatlardaki farklılaşma da ortadan
25
Secunda 2005, 23; Ramsay 1863, 383; Goldsworthy 2003, 26, 27.
Bkz. Terminoliji Bölümü.
27
Secunda 2005, 35; Ramsay 1863, 383; Goldsworthy 2003, 26, 27.
26
12
kaldırılmış ve tek tip piyade askeri ortaya çıkmıştır. Her ne kadar zaman içersinde farklı
tür zırhlar ortaya çıkmış olsa da, bu durum Roma ordusunun sahip olduğu tek tip piyade
askeri biçimini değiştirmemiştir.
Askerler
vücutlarının
üst
bölgesini
korumak
amacıyla
metal
plakaların
birleştirilmesiyle oluşturulan “Lorica Segmentata” isimli zırhı kullanmaktaydılar.
Başlarını korumak amacıyla “Galea” adı verilen miğfer kullanmaktaydılar. Ayrıca yine
koruyucu olarak oval şeklinde dikdörtgen biçimli “Scutum” adı verilen bir kalkan da
taşımaktaydılar.
Yakın muharebelere uygun olarak dizayn edilmiş ve savunma silahı olarak
“Gladius” adı verilen kısa kılıçları vardı. Kısa kılıcın yanında saldırı silahı olarak atarak
ya da saplayarak kullandıkları “Hasta” ismi verilen uzun mızrakları mevcuttu.(Lev.5a)
2.2.2. Roma Ordusunda Süvari Sınıfı
Süvariler, Roma ordusunda her zaman bir sınıf olarak bulunmuştur. Erken
dönemde (Cumhuriyet) savaşa katılan zenginler süvari sınıfı olarak hizmet vermiştir.
Daha sonraki dönemlerde lejyona bağlı bir süvari sınıfı bulunsa da Romalılar süvari
sınıfında genellikle Romalı olmayan, fakat Roma’yla müttefiklik anlaşması olan
ülkelerden gelen süvarilerden ya da ücretli süvarilerden oluşan ve “Ala28” ismi verilen
birlikleri kullanmışlardır.
Süvarilerin en önemli yardımcıları hiç şüphesiz atlarıydı. Süvari sınıfı da piyade
sınıfında olduğu gibi koruyucu teçhizat olarak “Lorica Hamata” ve “Lorica Squamata”
isimleri verilen zırhları kullanmaktaydı. Yine piyade de olduğu gibi başlarına “Galea”
ismi verilen miğfer takmaktaydılar. Atlarına koruyucu teçhizat olarak genellikle herhangi
bir koruyucu teçhizat kullanmamalarına rağmen bazı dönemlerde zırh kullanıldığı
bilinmektedir. Ayrıca “Clipeus” adı verilen uzun ve oval biçimli kalkan da yine savunma
amaçlı olarak kullanılmaktaydı.
Süvari sınıfı saldırı silahı olarak “Spatha” ismi verilen uzun kılıç ve farklı uçlara
sahip olan “Lancea” isimli uzun mızrak da kullanmaktaydılar. Her iki silah da at
üzerindeyken kullanıldıklarından
zorunluluktur.(Lev.6a)
2.3. Lejyon Sayısal Teşkilat Şeması
28
Fields 2006.
hedefe ulaşabilmeleri
için uzun olmaları bir
13
LEJYON KOMUTANI29
||
120 SÜVARİ KUVVETİ
KARARGAH
MEKANİK SİLAH
KOMUTA MERKEZİ
SINIFI, (BALLİSTA,
TEKNİK SINIF
ONAGER, CATAPULT)
SAĞLIK SINIFI
||
Centuria
Coh 1
(Bölük)
(Tabur)
1
Coh 2
Coh 3
Coh 4
Coh 5
Coh 6
Coh 7
Coh 8
Coh 9
Coh10
160
80
80
80
80
80
80
80
80
80
2
160
80
80
80
80
80
80
80
80
80
3
160
80
80
80
80
80
80
80
80
80
4
160
80
80
80
80
80
80
80
80
80
5
160
80
80
80
80
80
80
80
80
80
6
160
80
80
80
80
80
80
80
80
80
29
Luttwak 1976, 14.
14
Lejyon Teşkilat Şeması
Coh.: Cohors, Man.: Manipulus, Cen.: Centuria, Con.: Contubernium30
Bir lejyon 10 cohors’tan oluşturulmuştur. Savaşta taktik gereği bazen bir cohors 3
manipulus’tan oluşmakta ve her bir manipulus’ta 160 asker bulunmaktadır. Fakat
genellikle cohors biçimi kullanılmıştır. Bir cohors’ta 6 centuria bulunmaktadır. Birinci
cohors’taki centuria’lar 160 askerden, diğer cohors’lardaki centuria’lar ise 80 askerden
30
Bkz. Terminoloji Bölümü.
15
oluşturulmuştur. Bir centuria ise 10 contubernium’dan meydana gelmekte ve her bir
contubernium31’da 8 asker bulunmaktadır.
Teşkilat şemasından da anlaşılacağı üzere bir lejyondaki piyade askeri sayısı
5280’dir. 120 süvari askeri ve diğer hizmetlerde (Immunes sınıfı ve lojistik hizmetlerde)
görevli askerler de göz önüne alındığında bir lejyonda genel olarak 600032 civarında asker
bulunduğu kabul edilir.
2.4. Auxilia Birlikleri
Roma ordularının lejyonlardan sonraki en önemli askeri gücünü oluşturan Auxilia
birlikleri (yardımcı muharip birlikler) genel olarak Roma sınırları içerisinde oturan fakat
Roma vatandaşı olmayanlardan oluşturulmuş birliklerdir.
Auxilia Birlikleri temel olarak dört ana gruba ayrılır:
1.
Ala’dan (Süvarilerden) oluşan birlikler.
2.
Cohors Equitata’dan (Süvari ve Piyadelerin birlikte oluşturdukları karma)
oluşan birlikler.
3.
Cohors’tan (Piyadelerden) oluşan birlikler.
4.
Numerus’tan (Düzensiz karma) oluşan birlikler
Auxilia birlikleri yukarıda da belirtildiği gibi zaman içerisinde gelişen ve değişen
ihtiyaçlara göre farklı sayıdaki askerlerle düzenlenmişlerdir. Aşağıda bu birliklere ait daha
detaylı bir teşkilat şeması çıkartılmıştır.
31
Kabaağaç, Alova 1995, Contubernium mad.: Çadır arkadaşlığı, ortak askeri çadır anlamlarındadır.; Askeri
birlik olarak “Contubernium” kelimesinin, “Manga (8 ya da 10 askerden oluşan askeri birlik)” anlamında
kullanılması tarafımca önerilmektedir.
32
Goldsworthy 2003, 28.
16
2.4.1. Auxilia Birlikleri Teşkilat Şeması
AUXILIA33 (Yardımcı Muharip Birlikler)
ALA
COHORS EQUITATA
COHORS
QUINGENARIA
(QUINGENARIA)
(QUINGENARIA)
SÜVARİ
SÜVARİ + PİYADE
PİYADE
512 SÜVARİ
380 PİYADE, 120 SÜVARİ
500 PİYADE
ALA MILLIARIA
COHORS EQUITATA MILLIARIA
COHORS MILLIARIA
SÜVARİ
SÜVARİ+PİYADE
PİYADE
1000 SÜVARİ +
KARARGAH
BİRLİKLERİ
760 PİYADE + 240 SÜVARİ +
KARARGAH BİRLİKLERİ
NUMERUS
DÜZENSİZ BİRLİKLER
300 SÜVARİ
33
Luttwak 1976, 15.
1000 PİYADE
17
2.5. Roma İmparatorluğu Süresince Bilinen Roma Lejyonları Listesi.
Legio I Adiutrix34
Legio I. Alpina35
Legio I. Armeniaca36
Legio I Flavia
Gallicana Constantia37
Legio I Flavia Martis38
Legio I Germanica39
Legio I Illyricorum40
Legio I Iovia41
Legio I Isaura Sagittaria42
Legio I Macriana43
Legio I Martia44
Legio I Maximiana45
Legio I Pontica46
Legio II Adiutrix47
Legio II Armeniaca48
Legio II Augusta49
Legio II Brittannica50
Legio II Flavia Constantia51
Legio II Herculia52
Legio II Isaura53
Legio II Italica54
Legio II Iulia Alpina55
Legio II Parthica56
Legio II Pannonica57
34
Ritterling 1925, 1380; Farnum 2005, 15; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 246; Simkins, Embleton
2000, 7; Goldsworthy 2003, 51.
35
Ritterling 1925, 1404.
36
Ritterling 1925, 1405; Farnum 2005, 16.
37
Ritterling 1925, 1405.
38
Ritterling 1925, 1405.
39
Goldsworthy 2003, 51; Farnum 2005, 15; Keppie 1984, 142.
40
Ritterling 1925, 1406; Farnum 2005, 16.
41
Ritterling 1925, 1407. Farnum 2005, 16; Farnum, “Legio I Iovia Scythica” şeklinde belirtir.
42
Farnum 2005, 16; Ritterling 1925, 1407.
43
Ritterling 1925, 1417.
44
Ritterling 1925, 1418.
45
Ritterling 1925, 1419; Farnum, 2005, 16; Farnum, “Legio I Maximiana Thebacorum” olarak ifade eder.
46
Ritterling 1925, 1437; Farnum 2005, 16.
47
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1437; Farnum 2005, 16; Bohec 1994, 246; Cagnat, Chapot
1920, 346. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio II Adiatrix Pia Fidelis” şeklinde kullanır.
48
Ritterling 1925, 1456.
49
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1457; Bohec 1994, 246; Farnum 2005, 16; Keppie 1984,
142; Cagnat, Chapot 1920, 346.
50
Ritterling 1925, 1466.
51
Farnum, 2005, 17; Ritterling 1925, 1467.
52
Ritterling 1925, 1467; Farnum 2005, 17; Farnum, “Legio II Herculea” olarak belirtir.
53
Ritterling 1925, 1468; Farnum 2005, 17.
54
Cagnat, Chapot,1920, 346; Ritterling 1925, 1468; Farnum 2005, 17; Bohec 1994, 246; Goldsworthy
2003, 51.
55
Ritterling 1925, 1456.
56
Bohec, 1994, 246; Ritterling 1925, 1476; Cagnat, Chapot 1920, 346; Goldsworthy 2003, 51. Farnum
2005, 17; Farnum, “Legio II Parthica Severiana” şeklinde kullanır.
57
Ritterling 1925, 1476.
18
Legio II Sabina58
Legio II Traiana59
Legio III (Iulia) Alpina60
Legio III Augusta61
Legio III Claudia62
Legio III Concordia63
Legio III Cyrenaica64
Legio III Diocletiana65
Legio III Gallica66
Legio III Herculia67
Legio III Isaura68
Legio III Italica69
Legio III Parthica70
Legio III Pia Fidelis71
Legio IIII Flavia72
Legio IIII Italica73
Legio IIII Macedonica74
Legio IIII Martia75
Legio IIII Parthica76
Legio IIII Scythica77
Legio IIII Sorana78
58
Ritterling 1925, 1483.
Ritterling 1925, 1484; Bohec 1994, 246; Farnum 2005, 17; Cagnat, Chapot 1920, 346; Goldsworthy
2003, 51; Goldsworthy, “Legio II Traiana Fortis” olarak kullanır.
60
Ritterling 1925, 1493.
61
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1493; Farnum 2005, 18; Keppie 1984, 142; Bohec 1994,
246; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio III Augusta Pia Fidelis” şeklinde ifade eder.
62
Ritterling 1925, 1505.
63
Ritterling 1925, 1505.
64
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1506; Farnum 2005, 18; Goldsworthy 2003, 51; Keppie
1984, 142.
65
Ritterling 1925, 1517. Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Diocletiana Thebacorum” şeklinde ifade
eder.
66
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1517; Farnum 2005, 17; Keppie 1984, 142; Bohec 1994,
247; Goldsworthy 2003, 51; Cagnat, Chapot 1920, 346.
67
Ritterling 1925, 1532; Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Herculea” olarak ifade eder.
68
Farnum 2005, 18; Ritterling 1925, 1532.
69
Ritterling 1925, 1532; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 247; Goldsworthy 2003, 51;
Goldsworthy, “Legio III Italica Concors” şeklinde kullanır. Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Italica
Felix” olarak kullanır.
70
Goldsworthy 2003, 51; Ritterling 1925, 1539; Farnum 2005, 18; Farnum, “Legio III Parthica Severiana”
olarak ifade eder.
71
Ritterling 1925, 1540.
72
Ritterling 1925, 1540; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio IIII Flavia Felix” olarak kullanır.
Farnum 2005, 19; Farnum, “Legio IV Flavia Felix” şeklinde ifade eder. Simkins, Embleton 2000, 7;
Simkins, Embleton, “Legio IV Flavia Firma” olarak kullanır.
73
Ritterling 1925, 1549; Cagnat, Chapot 1920, 346.
74
Keppie 1984, 142; Goldsworthy, 2003, 51; Ritterling 1925, 1549; Farnum 2005, 18; Cagnat, Chapot
1920, 346; Bohec 1994, 247.
75
Ritterling 1925, 1556; Farnum 2005, 19.
76
Ritterling 1925, 1556; Farnum 2005, 19.
77
Ritterling 1925, 1556; Keppie 1984, 142; Goldsworthy 2003, 51; Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum
2005, 18.
78
Ritterling 1925, 1564.
59
19
Legio V Alaudae79
Legio V Gallica80
Legio V Iovia81
Legio V Macedonica82
Legio V Martia83
Legio V Parthica84
Legio V Scythica85
Legio V Urbana86
Legio VI Ferrata87
Legio VI Gallicana88
Legio VI Gemella 89
Legio VI Herculia90
Legio VI Hispana91
Legio VI Macedonica92
Legio VI Parthica93
Legio VI Victrix94
Legio VII Claudia95
Legio VII Galbiana96
Legio VII Gemina97
LegioVII Macedonica98
Legio VII Paterna99
Legio VIII Augusta100
Legio VIII Gallica101
Legio VIII Mutinensis102
79
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1564; Keppie 1984, 142; Farnum 2005, 19; Goldsworthy
2003, 51; Cagnat, Chapot 1920, 346.
80
Ritterling 1925, 1571.
81
Ritterling 1925, 1572.
82
Ritterling 1925, 1572.
83
Ritterling 1925, 1586.
84
Ritterling 1925, 1586; Farnum 2005, 20.
85
Ritterling 1925, 1586.
86
Ritterling 1925, 1587.
87
Simkins, Embleton 2000, 7; Keppie 1984, 142; Ritterling 1925, 1587; Farnum 2005, 20. Goldsworthy
2003, 51; Goldsworthy, “Legio VI Ferrata Fidelis Contans” şeklinde kullanır.
88
Ritterling 1925, 1596.
89
Ritterling 1925, 1596.
90
Ritterling 1925, 1596; Farnum 2005, 20; Farnum, “Legio VI Herculea” şeklinde ifade eder.
91
Ritterling 1925, 1597.
92
Ritterling 1925, 1598.
93
Ritterling 1925, 1598; Farnum 2005, 20.
94
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1598; Keppie 1984, 142; Farnum 2005, 20; Cagnat, Chapot
1920, 346; Bohec 1994, 247; Goldsworthy 2003, 51.
95
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1614; Keppie 1984, 142; Bohec 1994, 247. Goldsworthy
2003, 51; Goldsworthy, ”Legio VII Claudia Pia Fidelis” şeklinde belirtir.
96
Ritterling 1925, 1629; Ritterling, ”Legio VII Galbiana ile Legio VII. Gemina”nın aynı lejyonlar olduğunu
ifade eder.
97
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1629; Farnum 2005, 21; Goldsworthy 2003, 51.
98
Farnum 2005, 20. Ritterling 1925, 1642; Ritterling, “Legio VII Macedonica ile Legio VII. Claudia” nın
aynı lejyonlar olduğunu belirtir.
99
Ritterling 1925, 1642; Ritterling , “Legio VII Paterna ile Legio VII. Claudia” nın aynı lejyonlar olduğunu
belirtir.
100
Simkins, Embleton 2000, 7; Keppie 1984, 142; Bohec 1994, 247; Farnum 2005, 21; Goldsworthy 2003,
51; Cagnat, Chapot 1920, 346; Ritterling 1925, 1642.
101
Ritterling 1925, 1664; Ritterling , “Legio VIII Gallica ile Legio VIII Augusta” nın aynı lejyonlar
olduğunu ifade eder.
102
Ritterling 1925, 1664; Ritterling, “Legio VIII Mutinensis ile Legio VIII Augusta” nın aynı lejyonlar
olduğunu belirtir.
20
Legio VIII Veterana103
Legio VIIII Hispana104
Legio VIIII Macedonica105
Legio VIIII
Triumphalis106
Legio X Fretensis107
Legio X. Eqv.108
Legio X Gemina109
Legio X Veneria110
Legio XI Claudia111
Legio XIII Gemina112
Legio XIIII Gemina 113
Legio XV Apollinaris114
Legio XV
Primigenia115
Legio XVI Flavia116
Legio XVI Gallica117
Legio XVII Classica118
Legio XVIII119
Legio XVIII Cornelei
Spinteri120
103
Ritterling 1925, 1664; Ritterling, “Legio VIII Veterana ile Legio VIII Augusta” nın aynı lejyonlar
olduğunu belirtir.
104
Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 21; Goldsworthy 2003, 51; Ritterling 1925, 1664; Keppie
1984, 142.
105
Ritterling 1925, 1670; Ritterling , “Legio VIIII Macedonica ile Legio VIIII Hispana” nın aynı lejyonlar
olduğunu ifade eder.
106
Ritterling 1925, 1670; Ritterling, “Legio VIIII Triumphalis ile Legio VIIII Hispana” nın aynı lejyonlar
olduğunu belirtir.
107
Bohec 1994, 247; Farnum 2005, 22; Keppie 1984, 143; Goldsworthy 2003, 51; Cagnat, Chapot 1920,
346; Ritterling 1925, 1671.
108
Ritterling 1925, 1671; Ritterling, Legio X Eqv. ile Legio X Fretensis” in aynı lejyon olduğunu belirtir.
109
Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 21; Ritterling 1925, 1678; Bohec 1994, 247; Goldsworthy
2003, 51; Keppie 1984, 143; Cagnat, Chapot 1920, 346.
110
Ritterling 1925, 1690; Ritterling, “Legio X Veneria ile Legio X Gemina” nın aynı lejyonlar olduğunu
ifade eder.; Keppie 2000, 66.
111
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1690; Bohec 1994, 247; Keppie 1984, 143; Cagnat, Chapot
1920, 346; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XI Claudia Pia fidelis” şeklinde yazar.; Farnum
2005, 22; Farnum, bu lejyonun isminin bilinmediğini ileri sürer.
112
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1710; Farnum 2005, 22; Bohec 1994, 247; Keppie 1984,
143; Cagnat, Chapot 1920, 346. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XIII Gemina Pia Fidelis”
şeklinde ifade eder.
113
Ritterling 1925, 1727; Cagnat, Chapot 1920, 346; Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 23; Keppie
1984, 143; Bohec 1994, 247. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XIV Gemina Martia Victrix”
şeklinde ifade eder.
114
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1747; Farnum 2005, 23; Goldsworthy 2003, 51; Keppie
1984, 143.
115
Farnum 2005, 23; Ritterling 1925, 1758; Goldsworthy 2003, 51.
116
Ritterling 1925, 1765; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec 1994, 247. Simkins, Embleton 2000, 7;
Simkins, Embleton, “Legio XVI Flavia Firma” şeklinde belirtir.; Farnum 2005, 23; Farnum, “Legio XVI
Flavia Firma” şeklinde belirtir. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, “Legio XVI Flavia Firma” şeklinde
ifade eder.
117
Farnum 2005, 23; Goldsworthy 2003, 51; Keppie 1984, 143.
118
Ritterling 1925, 1768; Farnum 2005, 24. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, XVII numaralı bir
lejyonun olduğunu ama isminin bilinmediğini ileri sürer.; Keppie 1984, 143; Keppie’de Goldsworthy gibi
lejyonun isminin bilinmediğini belirtir.
119
Ritterling 1925, 1767.
120
Ritterling 1925, 1768.
21
Legio XVIII Libyca121
Legio XIX Paterna122
Legio XX Valeria Victrix123
Legio XXI Rapax124
Legio XXII
Deiotariana125
Legio XXII Primigenia126
Legio XXVI127 ?
Legio XXVII128 ?
Legio XXVIII ?129
Legio XXIX ?130
Legio XXX Classica?131
Legio XXX Ulpia132
Legio XXXIII ?133
Legio XXXXI ?134
2.6. İmparatorluk Döneminde Lejyonların Sayısı
Lejyon listesi incelendiğinde, imparatorluk döneminde hangi lejyonların var
olduğu ve aynı dönem içinde toplam kaç tane lejyonunun bulunduğu, dolayısıyla
Roma’nın kaç askeri aynı anda silah altında tuttuğu ya da imparatorluğu korumak için ne
kadar askeri güce ihtiyaç duyduğuna dair herhangi bir bulgu elde edilememektedir. Bu
durum belirli zaman diliminde (imparatorların tahtta kaldıkları süre içerisinde) ne kadar
askeri gücü elinde tuttuğuna dair bir çalışma yapılması gereğini ortaya çıkarmaktadır.
2.6.1. Augustus Dönemi135:
121
Hispania
5 Lejyon
Gallia-Germania
5 Lejyon
Italia
2 Lejyon
Ritterling 1925, 1769; Farnum 2005, 24; Keppie 1984, 143; Goldsworthy 2003, 51; Goldsworthy, XVIII
numaralı bir lejyonunun olduğunu, fakat isminin bilinmediğini ileri sürer. Bu lejyon Legio XVIII Libyca ya
da Legio XVIII Cornelei Spinteri olabilir.
122
Farnum 2005, 24. Goldsworthy 2003, 51; Keppie 1984, 143; Goldsworthy ve Keppie, XIX numaralı bir
lejyonunun olduğunu, fakat isminin bilinmediğini ileri sürerler.; Bu lejyon Farnum 2005, 24’te belirttiği gibi
Legio XIX Paterna olabilir.
123
Ritterling 1925, 1789.
124
Ritterling 1925, 1781.
125
Ritterling 1925, 1791.
126
Simkins, Embleton 2000, 7; Ritterling 1925, 1791; Farnum 2005, 25; Cagnat, Chapot 1920, 346; Bohec
1994, 247. Goldsworthy 2003, 51; Goldsworhty, “Legio XXII Primigenia Pia fidelis” şeklinde ifade eder.
127
Ritterling 1925, 1820; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer.
128
Ritterling 1925, 1820; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer.
129
Ritterling 1925, 1821; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer
130
Ritterling 1925, 1821; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer.
131
Ritterling 1925, 1821; Ritterling, bu lejyonun isminin kesin olarak bilinmediğini ileri sürer.
132
Ritterling 1925, 1822.
133
Ritterling 1925, 1829; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer.
134
Ritterling 1925, 1829; Ritterling, lejyonun varlığı bilinmekle birlikte isminin bilinmediğini ileri sürer.
135
Ritterling 1925, 1362.
22
Illyricum
5 Lejyon
Moesia
3 Lejyon
Syria
3 Lejyon
Aegyptus
3 Lejyon
Africa
1 Lejyon
-------------------Toplam:
2.6.2. Tiberius Dönemi136:
27 Lejyon
Hispania
3 Lejyon
Germania
8 Lejyon
Illyricum
5 Lejyon
Moesia
2 Lejyon
Syria
4 Lejyon
Aegyptus
2 Lejyon
Africa
1 Lejyon
-------------------Toplam:
2.6.3. Claudius Dönemi137:
25 Lejyon
Hispania
2 Lejyon
Brittania
4 Lejyon
Germania
7 Lejyon
Dalmatia
2 Lejyon
Pannonia
2 Lejyon
Moesia
3 Lejyon
Syria
4 Lejyon
Aegyptus
2 Lejyon
Africa
1 Lejyon
--------------------Toplam:
2.6.4. Neron Dönemi138:
136
137
Ritterling 1925, 1363.
Ritterling 1925, 1363.
Hispania
27 Lejyon
1 Lejyon
23
Brittania
4 Lejyon
Germania
7 Lejyon
Dalmatia
1 Lejyon
Pannonia
2 Lejyon
Moesia
2 Lejyon
Syria+Armenia
7 Lejyon
Aegyptus
2 Lejyon
Africa
1 Lejyon
--------------------Toplam:
2.6.5. Vespasianus Dönemi139:
27 Lejyon
Hispania
1 Lejyon
Brittania
4 Lejyon
Germania
8 Lejyon
Dalmatia
1 Lejyon
Pannonia
2 Lejyon
Moesia
4 Lejyon
Syria
3 Lejyon
Iudaea
1 Lejyon
Cappadocia
2 Lejyon
Aegyptus
2 Lejyon
Africa
1 Lejyon
--------------------Toplam:
2.6.6. Domitianus Dönemi140:
138
Ritterling 1925, 1363.
Ritterling 1925, 1364.
140
Ritterling 1925, 1363.
139
29 Lejyon
Hispania
1 Lejyon
Brittania
3 Lejyon
Germania
8 Lejyon
Dalmatia
1 Lejyon
Pannonia
2 Lejyon
24
Moesia
5 Lejyon
Syria
3 Lejyon
Iudaea
1 Lejyon
Cappadocia
2 Lejyon
Aegyptus
2 Lejyon
Africa
1 Lejyon
--------------------Toplam:
2.6.7. Traianus Dönemi141:
29 Lejyon
Hispania
1 Lejyon
Brittania
3 Lejyon
Germania
4 Lejyon
Pannonia
4 Lejyon
Moesia
9 Lejyon
Syria
3 Lejyon
Iudaea
1 Lejyon
Cappadocia
2 Lejyon
Aegyptus
2 Lejyon
Africa
1 Lejyon
--------------------Toplam:
2.6.8. Caracalla Dönemi142:
141
142
Ritterling 1925, 1364.
Ritterling 1925, 1366.
30 Lejyon
Brittania
3 Lejyon
Germania
4 Lejyon
Italia
1 Lejyon
Raetia
1 Lejyon
Noricum
1 Lejyon
Pannonia
4 Lejyon
Moesia
4 Lejyon
Daciae
2 Lejyon
Cappadocia
2 Lejyon
Mesopotamia
2 Lejyon
25
Syria
5 Lejyon
Arabia
1 Lejyon
Aegyptus
1 Lejyon
Africa
1 Lejyon
Hispania
1 Lejyon
--------------------Toplam:
38 Lejyon
2.6.9. Diocletianus Dönemi143:
In Diocesi Orientis:
Libya
? Lejyon
Aegyptus Iovia
2 Lejyon
Aegyptus Herculia
2 Lejyon
Arabia
2 Lejyon
Palaestina
2 Lejyon
Phoenice
2 Lejyon
Syria
2 Lejyon
Isauria
2 Lejyon
Mesopotamia
2 Lejyon
Osroene
2 Lejyon
Cappadocia
2 Lejyon
Pontus
1 Lejyon
Armenia Minor
2 Lejyon
Scythia
2 Lejyon
Moesia
2 Lejyon
Dacia
2 Lejyon
Moesia
2 Lejyon
In Dioecesi Pontica:
In Dioecesi Thraciae:
In Dioecesi Moesiarum:
In Dioecesi Pannoniarum:
143
Ritterling 1925, 1366.
26
Pannonia
6 Lejyon
Noricum
2 Lejyon
Brittania
3 Lejyon
Germania
5 Lejyon
Raetia
1 Lejyon
Gallaecia
1 Lejyon
Numidia
1 Lejyon
In Dioecesi Brittanniarum:
In Dioecesi Galliarum:
In Dioecesi Italiciana:
In Dioecesi Hispaniarum:
In Dioecesi Africae:
--------------------Toplam:
50 Lejyon
Augustus Döneminin (MÖ 27 – MS 14) sonundan Caracalla Döneminin (MS 198–
217) başına kadar Roma lejyonlarının ortalama sayısı 28’dir. Fakat Caracalla
Dönemi’nden başlayarak lejyonların sayısının arttığı görülmektedir. Diocletianus’un
yaptığı yeni askeri düzenlemelerle, imparatorluk belirli askeri bölgelere ayrılmış ve her
bölgenin başına bir bölge komutanı (dioecesi) getirilmiş ve bağımsız lejyon sistemine son
verilmiştir. Ayrıca lejyonların sayısı 50 civarına yükseltilmiştir.
Caracalla Dönemi ve sonraki dönemlerde lejyonların sayısının artmasındaki temel
etken; Caracalla’nın MS 212 yılında yürürlüğe koyduğu “Constitutio Antoniniana”144
Kanunu’dur. Bu kanunla herkes Roma vatandaşı olarak kabul edilip Auxilia (Yardımcı
Muharip Birlikler) birliklerine mensup askerler de bu kanunla Roma vatandaşı olduğunda,
Auxilia birliklerindeki askerlerle yeni lejyonlar ortaya çıkarılmıştır. Auxilia birlikleri
incelendiğinde Roma, bu birlikleri yüzyıllar boyunca lejyonlarına destek olmaları
amacıyla kesintisiz olarak kullanmış, fakat vatandaşlık nedenlerinden dolayı bu birlikleri
kendi lejyonlarına katmamış ve Auxilia olarak bu birlikleri muhafaza etmiştir.
144
CAH 1975, Vol: XI, 657; Constitutio Antoniniana mad. İmparatorluk sınırları içinde hür anne-babadan
doğan bütün çocukların Roma vatandaşı kabul edilmesi amacıyla Caracalla döneminde çıkartılan kanun. Bu
kanundan önce Claudius döneminden itibaren Auxilia birliklerinden, 20 hizmet yılını tamamlayıp terhis
olan askerler, Roma vatandaşı kabul ediliyorlardı.; Maxfield 1981, 227.
27
Caracalla Dönemi’yle birlikte artan dış tehdit ve saldırılar145 Roma’nın daha fazla
sayıda asker bulundurmasına, dolayısıyla lejyon sayısının artırılmasına neden olmuştur.
145
Daha detaylı bilgi için Bkz. CAH 1975, Vol: XII kronoloji tablosu.
28
3. ASKERİ YAZITLAR
Askeri yazıtlar, çeşitli askeri birliklerin (lejyon, alay, tabur) varlıklarını,
konuşlandıkları yerleri ve farklı askeri konulardaki (rütbeler, askeri ödüller vb.)
kavramları belirten yazıtlardır. Bu yazıtlarda sadece askeri birlikleri tanımlayan birlik
numaraları ile kendilerine özgü isimler bulunduğu gibi farklı amaçlarla (imparatorları
veya kişileri onurlandırmak gibi ya da daha farklı amaçlarla) yapılmış stellerde de yine
askeri birlikleri tanımlayan bilgilere ulaşılmaktadır. Dolayısıyla bu yazıtların da
(onurlandırma gibi)
askeri yazıtlar olarak kabul edilmesinin uygun olduğunu
düşünüyorum.
3.1. Askeri Yazıtların Sınıflandırılması
 Doğrudan lejyonun varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde lejyonun konuşlandığını
belirten askeri yazıtlardır.
Legionis XVI F(lavia) F(irma).146 XVI. Flavia Firma Lejyonu.
leg(io) IIII Scy(thica).147 IIII. İskit Lejyonu.
 Doğrudan lejyonu ve ona bağlı cohors’u (tabur) belirten askeri yazıtlar.
l(egionis) V M(acedonicae) c(ohors) IIII. 148 V. Makedon Lejyonu, IIII. Tabur
Doğrudan bağımsız Ala’nın149 varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde Ala’nın
konuşlandığını belirten askeri yazıtlar.
al(a)e Bospo(ranorum).150 Ala Bosporanorum.
 Doğrudan bağımsız Cohors (tabur)’un151 varlığını ve yazıtın bulunduğu yerde
Cohors’un konuşlandığını belirten askeri yazıtlar.
coh(ors) II Fl(avia).152 II. Flavia Taburu.
c(ohors) p(rima) Alp(inorum).153 Prima Alpinorum Taburu.
Bağımsız ve lejyona bağlı taburlar olmak üzere taburlar, iki şekilde karşımıza
çıkmaktadır. Bağımsız taburların genel olarak bir numarası ya da kendine özgü bir adı
vardır. Tabur numarası her zaman olmamakla birlikte kendine özgü bir ismi her zaman
vardır.
146
IGLSyr 1 55; CIL III. 13615.
AW 6.1975.76, fig.110.1.
148
Popescu 1976, 283, a.
149
Bkz. Terminoloji bölümü.
150
IDR III, 4 153.
151
Bkz. Terminoloji bölümü.
152
IDR III, 3 197, III.
153
IDR III, 4 213, 1.
147
29
coh(ors) His(panorum).154 Hispanorum Taburu.
…coh(ors) I Flavia Nu[m]ịdarum…155 I. Flavia Numidarum Taburu.
Lejyona bağlı taburun ise kendine özgü bir ismi olmamasına karşılık her zaman bir
numarası bulunmaktadır. Bu taburlar anılırken bağlı olduğu lejyon ismi ve numarasından
sonra tabur kelimesi ve tabur numarası yazılır. Tabur numarasının cohors kelimesinden
önce de yazılı olduğu yazıtlar bulunmaktadır. Fakat önce cohors kelimesinin sonra tabur
numarasının yazılması en yaygın kullanılan şekildir.
leg(io) III Cyr(enaica).coḥ(ors) IX.156 III Kyrenaika Lejyonu IX. Tabur.
…leg(ionis) III Cyr(enaicae), VII (cohortis) h (astato) pr(iori)…157 III. Kyrenaika
Lejyon’nun, VII. Taburu’nun bölük komutanı.
3.2. Onur (Onurlandırma) Yazıtları
Onurlandırma yazıtlarında onurlandırılan kişinin adı yazılarak ithaf edildiği
belirtilir. Ardından onurlandırılan kişinin sırasıyla görev yaptığı askeri birlikler, aldığı
askeri ödüller ve daha sonra görev aldığı sivil görevler ve bu görevleri nerelerde
gerçekleştirdiği yazılır.
Örnek:1
[Flavium]
1
Iuncum
I. Pannonia Cohors’unun Praefectus’u,
Roma yurttaşlarından oluşan V.
Gemella Cohors’unun Tribunus’u,
praef(ectum) coh(ortis) I
X. Fretensis Lejyonu’nun
Pannoniorum, trib(unum)
Tribunus’u, emekli askerlerden
cohortis V gemellae
5
oluşan Gallia Kanadı’nın Praefec-
civium Romanorum,
tus’u, Parth Savaşında İmparator Trai-
tribunum leg(ionis) X Fretensis,
anus tarafından uçsuz mızrakla ve
praef(ectum) alae Gallór(um) veteranor(um),
Corona vallari158 nişanıyla donatılmış,
donáto ab Imp(eratore) Traiáno
Cilicia’ nın ve
Cyprus’un Procurator’u, Mısır’
154
IDR III, 4 339,1.
Nolle 1993, I. 42.
156
IGLSyr 13,1 9449.
157
IGLSyr 13, 1 9198.
158
Corona Vallaris: Düşman kampının istihkam duvarlarına ilk çıkan askere verilen ödül.
155
30
in bello Parthico hasta púra
10
da, İskenderiye Yargıcı, Asia Eyaleti
et corona vallari, próc(uratori) Cilic(iae)
Procurator’u (olan) Titus Flavius
et Cypri, iuridicum Alexandreae
Iuncus’u, İmparator kültü tapınak
ad Aegyptum, próc(uratori)
üyeleri (olan) süvari subayları,
provinc(iae) Asiae
ulaklar ve atlılar (onurlandırdılar).
decuriónes et tabellári
15
et equités qui sunt
ad Larés Domnicós.159
17
Örnek:2
L(ucius) Baebius L(uci) f(ilius)
1
Lucius oğlu Lucius Baebius Iuncinus,
Gal(eria) Iuncinus
Galeria kabilesinden,
praef(ectus) fabr(um) praef(ectus)
Üretim atölyesinin komutanı,
coh(ortis) IIII Raetorum
IIII Raetorum Taburunun’nun
trib(unus) milit(um) leg(ionis) XXII
5
komutanı,, XXII. Deiotariana
Deiotarianae
Lejyonu’nun askeri tribunu,
praef(ectus) alae Astyrum
Ala Astyrum’un komutanı,
praef(ectus) vehiculorum
Vehiculorum komutanı,
iuridicus Aegypti.160
9
Mısır’da mahkeme üyesi.
Onur yazıtları, adına dikilen kişinin yerine getirdiği görevleri ve bu görevleri
hangi askeri birliklerde ve hangi rütbelerde yaptığını belirtir. Örnek 1’deki Flavium
Iuncum, genç yaşta önemli görevlere getirilmiş, meslek hayatı boyunca birçok görevlerde
bulunmuş ve askeri ödüller almıştır. Daha sonra da sivil görevlerde bulunmuştur. Örnek
2’de Lucius Baebius Iuncinus askerlik hayatına çok daha düşük rütbelerden başlamış ve
ilerlemesi belirli kural ve zaman dilimlerine bağlı olduğundan meslek hayatının sonuna
geldiğinde sadece sivil görevde bulunmuştur.
3.2.1. Askerlerin İsimleri ve Görev Yaptıkları Birlikleri Belirten Onur Yazıtları
159
160
McCabe 1980, IV, 1449; FiE IV 1 no. 12 (PH); AE 1935, 167; IEph 4112.
Bitto 2001, 147, XI.
31
Bu tür askeri yazıtlarda askerlerin sahip oldukları rütbeler, daha sonra isimleri ve
en sonunda görev yaptıkları birlikler yazılmıştır. Elbette ki doğrudan onurlandırma
yazıtları gibi olmayıp sadece isimlerin yazılmasını da bir onurlandırma, bu tür yazıtların
da onurlandırma161 yazıtı olarak kabul edilebileceğini düşünmekteyim.
Aşağıdaki örnek yazıttaki eksik bölümlerde yine askerlerin isimlerinin yazılmış
olma ihtimali yüksektir.
Örnek 3:
․․․ [e]t decuriones
1
… ve turma162 komutanları,
M. Plautius Macedo
M. Plautius Macedo,
Sex. Lucilius Masculus
Sex. Lucilius Masculus,
C. Sulpicius Longinus
C. Sulpicius Longinus,
L. Numisius L. f(ilius)
5
Lucius oğlu L. Numisius,
․․․
...
․․․
...
[co]h(ortis) II Hispanor(um) 163․․․ 8
II. Hispanorum taburu.
Onurlandırılan kişi ya da kişiler için hazırlanan onur stelleri dikildiğinde, bu
kişiler büyük olasılıkla hayattaydılar. Dolayısıyla verilen örneklerdeki 8, 9. ve 17.
satırlardaki görevler, en son görev yaptıkları mevkileri (rütbeleri) veya askeri birlikleri
belirtilmektedir.
Örnek 1’deki onurlandırma yazıtında, yazıtın tarihlendirildiği MS. 117 yılı ve
biraz öncesinde, yazıtta adı geçen askeri birliklerin Cohortis I Pannoniorum, Cohortis V
gemellae civium Romanorum, Legionis X Fretensis, Alae Gallórum veteranorum var
olduklarına,
‘hasta pura164’, ‘corona vallari165’ gibi askerî ödüllerle askerlerin
ödüllendirildiği ve sivil görevlere ait bazı kavramlara da ulaşılabilmektedir. Örnek 2’de,
örnek 1’deki gibi benzer sonuçlara rastlanır. Fakat her iki örnekte adı geçen askeri
161
Kadıoğlu, Görkay Mitchell 2011, 43; Mitchell, Yazıtlarda isim yazılmasının, ismi geçen kişileri
onurlandırmak amacı güttüğünü belirtir.
162
Bkz. Terminoloji bölümü.
163
Bosch 1967, 139, no. 116.
164
Ödüllendirme amacıyla verilen uçsuz mızrak.
165
Bkz.Terminoloji bölümü.
32
birliklerin nerede konuşlandıklarına dair bir bilgi elde edilememektedir. Örnek 3’te ise
yazıtın tarihlendirildiği zamanda ve yazıtın bulunduğu yerde adı geçen askeri birliğin yani
II. Hispanorum Tabur’unun166 konuşlandığı ileri sürülebilir.
3.2.2. Asker Mezar Stelleri
Mezar stelindeki yazıtında “lejyonun numarası” veya “askeri birliğin167” adının
geçtiği ya da stel sahibinin asker168 olduğunu (askeri rütbelerden bir ya da daha fazlasını
belirten, Duplicarius vb.) ya da emekli asker169 olduğunu belirten bir ifade (veteran gibi)
ya da askeri bir alamet belirten kabartma170 (süvari kabartması, askeri ödüller’ armillae,
torques, corona vb.) gibi asker olduğunu belirten kavramlardan birini ya da daha fazlasını
taşıyan mezar taşları, asker mezar stelleri olarak tarafımca tanımlanmıştır.
3.2.2.1. Asker Mezar Stelleri Üzerindeki Kavramlar
Lejyon Numarası: Mezar steli üzerinde lejyonun numarası ve lejyonun isminin
geçtiği asker mezar stelleri (çoğunlukla lejyon ismi kısaltma olarak, lejyon numarasından
hemen sonra gelmektedir.) (Lev. 1a) Örneğin: Leg XVI FF = Legio XVI Flavia Firma171
Askeri Birlik Adı: Mezar steli üzerinde askeri birliğin adının ve numarasının
kısaltmalar şeklinde geçtiği yazıtlarda askeri birlik adlarına rastlanır (Lev. 1b). Örneğin:
MIL COH VII BREVC C R EQ = Mil (iti) Coh(ortis) VII Breuc(orum) C(ivium)
Ro(manorum) Eq (itatae).172 VII. Breucorum Civium Romanorum Equitata Taburu’nun
askeri.
Askeri Rütbeler: Stel üzerinde orduya ait askeri bir rütbenin geçtiği yazıtlar.
Örneğin:
Vexil Coh Euisd= Vexil(larius) Coh(ortis) Eiusd(em). Aynı taburda tuğcu. (vexillum
taşıyan asker.)
Veteran kelimesi: Bir askerin askeri hizmetini tamamladıktan sonra ya askeri
birliğin bulunduğu yerde kalmakta ya da kendi vatanına dönmekte ve vefatından sonra
166
Adı geçen yazıta göre cohors II Hispanorum en erken MS 74 ve en geç MS 107 yılları arasında
Ancyra’da konuşlandırılmıştır.
167
CIL VIII 2782, 18086 vd.
168
CIL VIII 2564; CIL VI 2545 vd.
169
CIL VIII 2904, V 3375 vd.
170
Maxfield 1981, Lev. 2–14 .
171
Simkins, Embleton 2000, 7; Farnum 2005, 23; Goldsworthy 2003, 51.
172
Goldman 1996, 45.
33
dikilen mezar taşında emekli asker anlamında kullanılan “veteranus” kelimesi de kısaltma
olarak stel üzerinde yer almaktadır(Lev. 2a). Örneğin: VETER = Veteranus. Eski (emekli)
asker.
Askeri Kabartma: Bir askerin, muvazzaf görevdeyken askeri sınıfını belirten bir
kabartma (piyade ya da süvari) stel üzerinde yer almaktadır. (Lev. 2b)
Askeri Nişan: Bir askerin muvazzaf görevdeyken, savaşlar esnasında elde ettiği
başarıların ordu tarafından çeşitli ödüllerle (Armillae, Torques, Corona, Phalerae vb. gibi)
taltif edilmesi ve askerin vefatından sonra bu askeri ödüllerin, mezar steli üzerinde
kabartmalar şeklinde yer almasıdır. (Lev.3a)
3.2.3. Asker Mezar Stellerinin Özellikleri
Yukarıda maddeler halinde açıklaması yapılan asker mezar stellerinde, yazı ve
sembollerin hepsi tek bir mezar stelinde olabildiği gibi, sadece bir tanesinin bulunduğu
mezar stelleri de olabilmektedir. Ayrıca özellikle Ephesos mezar stellerinde173 olduğu gibi
askerler, muvazzaf görevden emekli olduktan sonra devlet hizmetinde sivil görevlerde
bulunmaya devam etmişler ve daha sonra ya da görevleri esnasında vefatları üzerine
dikilen mezar stelleri üzerinde bu sivil görevlerinden de bahsedilen ibareler yer almıştır.
Her ne kadar sivil görevlerde bulunmuş olsalar da askeri kimliklerinin de bulunduğunun
göz önüne alınması gerekir. Dolayısıyla mezar steli üzerinde yazı veya sembollerden kaç
tanesinin bulunduğuna bakılmaksızın bir yazı ya da sembol görüldüğünde bu mezar
stelinin, asker mezar steli olduğu kabul edilir.
3.2.4. Asker Mezar Stellerinin Dikiliş Zamanları
Asker, bir savaş esnasında öldürülmüş olabileceği gibi, çeşitli sağlık sorunları
nedeniyle görevdeyken ölümü halinde mezar stelleri dikilmektedir.
Asker, emekli olduktan sonra vefatında dikilmiş mezar stellerinde çoğunlukla
emekli olduğunu belirten bir ibare bulunmaktadır.
3.2.5. Asker Mezar Stellerini Yaptıranlar
Yukarıda belirtildiği üzere, ölüm söz konusu ise mezar stelleri ya askerin
arkadaşları tarafından ya da Ad Signa174 ile askeri birlik tarafından yaptırılıp dikilir.175
173
İplikçioğlu 1993.
Bkz. terminoloji bölümü.
175
Maxfield 1981, 123.
174
34
Askerin vefatından sonra kendi ailesi (karısı, kızı, oğlu ya da bir başka yakını ya
da arkadaşı) tarafından yaptırılıp dikilen mezar stelleri de bulunmaktadır.176
L. Pompeio L. Filio
1
Fabia Tribunus’undan Luicus
Fabia Marcellino
oğlu Lucius Pompeius Marcellinus’a
.
.
.
.
Flavia Marcellina
5
Annesi Flavia Marcellina
Mater et
ve kız kardeşi (ablası) Pompeia Catullina
Pompeia Catullina
(tarafından diktirilmiştir.)
soror177
…
8
9
…
Bir kasabanın ya da kentin meclisi tarafından onurlandırılan asker için yaptırılan
mezar stellerinde178 yazıtın sonunda “D D= Decreto Decurionum” kelimeleri kısaltma
şeklinde yazılmıştır.
Örnek
C(aio) Fabricio C(ai) f(ilio)
Ani(ensi) Tusco, IIvir(o), augur(i)
praef(ecto) cohort(is) Apulae et
operum quae in colonia iussu
Augusti facta sunt, trib(uno) mil(itum) leg(ionis) III
Cyr(enaicae) VIII, trib(uno) dilectus ingenuorum
quem Romae habuit Augustus et
Ti(berius) Caesar, praef(ecto) fabr(um) IIII, praef(ecto) equit(um)
alae praet(oriae) IIII, hasta pura et corona
aurea donatus est a Germanico
Caesare imp(eratore) bello Germanico,
d(ecreto) d(ecurionum)179.
176
Bkz. dipnot 54 ve Lev. 6a.
İplikçioğlu 1993, 129.
178
Keppie 1991, 86.
179
AE 1973, no.501.
177
35
Çevirisi:
Caius oğlu, Aniensis Tribunus’undan, Duumvir, Augur, Cohors Apula Praefectus’u ve
Augustusun emri üzerine kolonide yapılan işlerin (Praefectus’u), 8 yıl boyunca Legio III
Cyrenaica Tribunus’u, Augustus ve Tiberius Caesar tarafından Roma’da askere alınan
erlerin Tribunus’u, 4 yıl boyunca öncü birliğinin Praefectus’u, 4 yıl boyunca Ala
Praetoria’nın Praefectus’u (olan) ve Germanicus Caesar Imperator tarafından Germen
Savaşında hasta pura ve corona aurea (altın çelenk) ile onurlandırılan Caius Fabricius
Tuscus‘u, dekurionların kararı üzerine (diktiler).
Askerin kendisi hayatta iken bizzat kendisi tarafından yaptırılıp ölümünden sonra
mezarına dikilen mezar stelleri de mevcuttur.
C. Caesius C. f(ilius)
1
Caius oğlu C. Caesius, Aniensi kabilesinden
Ani(ensi) veter(anus)
XVI. Lejyon’un emekli askeri,
leg(ionis) XVI.
(burada yatıyor). Hoşça kalın!
[av]e et vale180.
4
3.2.6. Asker Mezar Stellerinin Buluntu Yerleri
Sabit askeri yerleşim yerlerinde ya da hemen yakınlarında, Anadolu sınırları
içerisinde askeri garnizon olarak kullanılmış olan askeri yerleşim yerleri mevcuttur.
Satala181, Samosata182, Zeugma183
konuşlandırıldıkları kentlerdir.184
gibi kentler aynı zamanda askeri birliklerin de
Roma Dönemi’nde metropol olabilecek kadar büyük
ve gelişmiş kent olan Ephesos Anadolu’da çok önemli bir buluntu merkezidir.185Roma
Dönemi’ndeki diğer kent, kasaba ve köy gibi yerleşim yerleri yakınlarındaki
nekropollerde186 de birçok asker mezar steli bulunmuştur.
3.2.7. Asker Mezar Stellerinin Değerlendirilmesindeki Zorluklar
180
RevEpigr 1.1913.322–23; AE 1914, no.204.
Lightfoot 1993, 276.
182
Lightfoot 1993, 276.
183
Hartmann ve diğ. 2004, 217.
184
Roma İmparatorluğu’nun adı geçen şehirlerde askeri birlikleri konuşlandırması strateji, lojistik
merkezlere yakınlık, Roma sınırlarını korumak ve benzeri nedenlere dayanmaktadır.
185
Ephesos şehri Roma sınırları içinde savaş ve istila tehlikesi açısından, coğrafi konumu itibarı ile son
derece emniyetli bir bölgede bulunmaktadır. Bu yüzden bu şehirde bulunan asker mezar stelleri, genellikle
yüksek rütbeli olarak emekli olmuş ve daha sonra devlet hizmetinde sivil görevlerde bulunmuş askerlere
aittir. Ephesos şehrinde yukarıda anıldığı şekilde çok miktarda asker mezar stelleri bulunmuştur.
186
Bu sınıflama içerisinde Anadolu’nun hemen her bölgesinde asker mezar stellerine rastlamaktadır.
181
36
Asker mezar stelleri ile askeri birliklerin bulundukları yerleri ve tarihleri tespit
etmek aşağıda açıklanan nedenlerden dolayı oldukça zor olmaktadır.
Asker mezar stelinin fiziki olarak tam ele geçmemesi (bazı yerlerinin kırık veya
eksik olması, bazı mezar stellerinden sadece küçük bir parçasının ele geçmesi ile hemen
hemen hiç bir bilginin okunamaması gibi tamamen fiziki nedenlerden dolayı elde edilen
bilgilerin son derece yetersiz olmasından kaynaklanan zorluklar) ve asker mezar stelinin
“in situ” durumunda ele geçmemesi farklı bir yere taşınması, buluntu yeri ile ilgili
bilgilerin yetersizliği ya da var olan bilgilere güvenilememesi gibi nedenlerle
değerlendirme-de zorluklar oluşmaktadır. Genel olarak mezar stelleri(asker mezar stelleri
de dâhil olmak üzere) üzerine tarih yazma geleneğinin olmaması, tarihlendirme
konusunda mezar steli üzerindeki bilgilerin değerlendirilerek yaklaşık bir tarihin
verilmesine ya da uzun bir zaman dilimini kapsayacak şekilde tarihlendirilmesine187
neden olmaktadır.
3.2.8. Constitutio Antoniniana’dan Önceki Asker Mezar Stellerindeki Romalı İsimler
Asker mezar stelleri üzerindeki asker isimleri incelendiğinde çok büyük bir
çoğunluğunun Latin kökenli isimlere sahip olduğu, az bir kısmının ise Anadolu’nun farklı
bölgelerinde yaşayan etnik gruplara ait isimler olduğu görülür. Bu durum Anadolu’nun
hemen tamamında Romalıların yaşadığı gibi bir düşüncenin oluşmasına neden olmaktadır.
Elbette ki Roma’nın Anadolu’da kurduğu koloni188 şehirlerinden ya da lejyonların
konuşlandığı bölgelerin yakınlarında oluşan Conubium’lardan189 askere alınanlarda
Romalı isimlere rastlanması normal bir durumdur. Çünkü bu yerleşim yerleri Roma
kültürünün hâkim olduğu yerlerdir.
Fakat Roma kolonilerinin ya da Canabae’ların190 bulunmadığı yerlerde bulunan
asker mezar stellerinde de Romalı isimlere191 rastlanılmaktadır. Campbell, Apion adında
Mısırlı bir gencin Romalılarca askere denizci olarak alındıktan sonra babasına yazdığı bir
mektubu ele almıştır.
187
İplikçioğlu 1993, 129; …Metinde başka herhangi bir tarihleme olanağı bulunmadığı için, zaman olarak
örneğin MS 2. yy.ortalarındaki Part Savaşı dönemini düşünmek mümkündür; bu savaş sırasında Ephesos,
Roma doğu cephesinin önemli bir asker aktarma noktası olmuştur.
188
Koloni olarak kurulan şehirlerin çoğunun garnizon niteliği yoktur.
189
Bkz. Terminoloji bölümü.
190
Bkz. Terminoloji Bölümü.
191
Bkz. CIL III, Anadolu’yu Roma dönemi eyaletlerine göre düzenlemiştir.
37
“...Capiton’a, erkek kardeşime, kız kardeşime, Serenilla’ya ve arkadaşlarıma
selamlarımı söyle. Sana, Euctemon tarafından yapılmış küçük bir resmimi gönderiyorum.
Benim adım şimdi Antonius Maximus…”192
Bu mektup yukarıda bahsedildiği gibi, Apion tarafından babası Epimachus’a gönderilmiştir. Mektubun alıntı yapılan kısa bir bölümünden de anlaşılacağı gibi Apion’un
adı ‘Antonius Maximus’ olarak değiştirilmiş ve bu durum Apion tarafından da
kabullenilmiştir. Anadolu’da asker mezar stelleri üzerinde rastlanan Romalı isimlerin de,
Anadolu’dan askere alınan kişilere yukarıda örneği verildiği şekilde bir isim değişikliği
yapılarak verilmiş olduğu ileri sürülebilir.193
192
193
Campbell 1994, 14.
Daha detaylı bilgi için bkz. Kadıoğlu, Görkay, Mittchell 2011, 46.
38
Anadolu’da Roma Lejyonları
ve Askeri Birlikleri
1. Bölüm
LEJYON’LAR
39
4.1. LEGIO I ADIUTRIX
Legio I Adiutrix, imparator Neron tarafından MS 68 yılında İtalya’da Roma
vatandaşı olmayanlardan kurulmuş bir lejyondur194. Legio I Adiutrix, kuruluşundan
itibaren Avrupa konuşlanmış ve Anadolu’yu Parth savaşları için geçiş noktası olarak
kullanmıştır. Avrupa’dan Mesopotamia eyaletine çeşitli dönemlerde yapılan savaşlarda
gelmiş ve yine tekrar Avrupa’ya dönmüştür.
“Adiutrix” kelimesi destekleyici
anlamındadır. Lejyon isminin yanına MS 102 yılında Pia Fidelis (sadık ve vefakâr) ünvanı
da verilmiş ve lejyon Legio I Adiutrix Pia Fidelis olarak da anılmıştır.195 Legio I
Adiutrix’in bilinen lejyon sembolü Oğlak’tır.196
4.1.1. Arkeolojik Buluntular
Speidel tarafından, Caracalla’nın Parth savaşlarını (MS 215–216) yaptığı döneme
tarihlendirilen197 (Y–9)’da adı geçen askerin sekiz yıl görev yaptığı anlaşılmıştır. Roma
askeri sisteminde görev süresinin 20 yıl olduğu göz önüne alındığında asker, Legio I
Adiutrix’in Zeugma’da konuşlandığı bir zamanda vefat etmiş olabilir.
MS 166 yılına tarihlendirilen (Y-10)’da, vefat eden askerin (Y–9)’da olduğu gibi
hizmet süresini tamamlamadığı anlaşılmaktadır. Lejyonun Zeugma’da konuşlandığı göz
önüne alınırsa askerin Ancyra’da ne yaptığı bir soru olarak kalmaktadır. Ayrıca vefat eden
askerin yüksek rütbeli olduğu ve en son Legio I Adiutrix’de görev yaptığı da göz önüne
alınırsa, bu durumla ilgili aşağıdaki olasılıklar söz konusu olabilir:

Legio I Adiutrix, Avrupa’dan doğuya ya da tam tersine doğudan Avrupa’ya
intikalini Ancyra üzerinden yaparken bu asker vefat etmiş olabilir.

Legio I Adiutrix Ancyra’da konuşlandığı sırada bu asker vefat etmiş olabilir.

Legio I Adiutrix, Ancyra’ya bir birlik göndermiş ve bu birliğin Ancyra’da
konuşlandığı esnada bu asker vefat etmiş olabilir.

Askerin, tribunus laticlavius gibi yüksek bir rütbeye sahip olması Ancyralı
olmadığını göstermektedir. Çünkü çok genç bir yaşta yüksek rütbede olması, onun
Roma’da yüksek görevlerde bulunan birisinin oğlu olduğunu ve yazıtta geçen
194
Farnum 2005, 15.
a.g.e. 2005, 15.
196
a.g.e. 2005, 15.
197
Speidel 2010, 139.
195
40
“Campaniani” isminden de anlaşılabileceği gibi çok büyük bir olasılıkla da
İtalya’daki Campania bölgesinden olması gerektiğini düşündürmektedir.
(Y–11, 12)’nin her ikisinin de MS 193–196 yıllarına tarihlendirilmesi, vefat eden
askerlerin Legio I Adiutrix’e bağlı VI. Cohors’ta ve aynı zaman dilimi içinde görev
yaptıklarını göstermektedir. Aynı cohors’a bağlı iki askerin aynı ya da birbirine yakın
tarihte vefat etmesi, Legio I Adiutrix’in yazıtların bulunduğu yerde bir süre konuşlanmış
olduğunu ya da lejyona bağlı cohors VI’nın belirli bir görevi gerçekleştirmek amacıyla
gönderildiğini de gösterebilir.
Yazıtların yanında Speidel, Zeugma’da ele geçen buluntular arasında Legio I
Adiutrix’in adının geçtiği tuğlalardan iki tane bulunduğunu ifade etmiştir.198 Legio I
Adiutrix’in varlığını ve belirli bir dönem Zeugma’da konuşlandırıldığını ele geçen
tuğlalar ispatlamaktadır.199
4.1.2. Legio I Adiutrix’in Anadolu’daki Görevleri
Legio I Adiutrix, sürekli olarak Avrupa’da konuşlanmış olmasına rağmen zaman
zaman Parth savaşları için Mesopotamia eyaletine gelmiştir. Her savaşın bitiminde
Avrupa’ya dönmüş olmasına karşın Zeugma’da ele geçen buluntular ve Anadolu’nun
çeşitli yerlerinde ele geçen mezar stellerinden Legio I Adiutrix’in Anadolu’da çeşitli
yerlere (Ephesus200, Ancyra201 v.d.) kendisine bağlı cohors’ları görev amacıyla göndermiş
olduğu anlaşılmaktadır.
4.1.3. Sonuç
(Y–10, 11, 12) beraber değerlendirildiğinde yazıtların tarihlendirilmelerinin
birbirlerine yakın olması (Aralarında yaklaşık 25 yıl civarında bir zaman farkı
bulunmaktadır.), Legio I Adiutrix’in Anadolu’da belirli bir süre konuşlanmış olabileceğini
düşündürmektedir. Fakat şu anda eldeki arkeolojik buluntularla ve Legio I Adiutrix’in
Roma’nın diğer eyaletlerindeki safahatı incelendiğinde Legio I Adiutrix’in Anadolu’da
(Zeugma hariç) konuşlandığı düşüncesi yazıtlardan dolayı oluşmakla birlikte, yazıtlardan
198
Speidel 2010, 139.
Speidel 2010, 145; Speidel, Legio I Adiutrix’in Zeugma’da belirli bir dönem konuşlandığını ifade eder.
200
AE 1972, no.573.
201
Bosch 1967, 235, no.175.
199
41
elde edilen bilgiler bu durumu tam olarak desteklememektedir. Ele geçen tuğlalar
üzerinde Legio I Adiutrix’in isminin kısaltma olarak yer alması lejyonun Zeugma’da
konuşlandığını kanıtlamaktadır,
fakat
lejyonun
ne kadar
süreyle konuşlandığı
bilinmemektedir.
4.2. LEGIO I ARMENIACA
Diocletianus (MS 284–305) döneminin öncesinde ve sonrasında Armenia
üzerindeki Roma ve Parth mücadeleleri devam etmiş ve aynı zamanda doğudan Kafkasya
ve kuzeydoğudan Karadeniz üzerinden Goth saldırıları devam etmiştir.202 Diocletianus
dönemine kadar Armenia bölgesinin savunulması, Cappadocia lejyonlarınca(özellikle
Satala’da konuşlu bulunan Legio XV Apollinaris) yapılmıştır. Fakat Diocletianus,
bölgenin savunması için diğer lejyonların yanında Legio I Armeniaca’yı da kurmuştur.
Lejyon, Armenia203 bölgesinde kurulduğundan bölge ismi ile anılan bir lejyondur. Legio I
Armeniaca’nın bilinen bir lejyon sembolü yoktur fakat ND’da lejyonu simgeleyen işaret
kullanılmıştır (Lev. 14c).
4.2.1. Legio I Armeniaca’nın Anadolu’daki Görevleri
Legio I Armeniaca, Cappadocia bölgesinde Claudiopolis’de MS 300–363 yılları
arasında konuşlanmış ve MS 359–363 yılları arasındaki Roma-Parth savaşlarına
katılmıştır.204
Legio I Armeniaca’nın kuruluşundan(Diocletianus döneminden) sonra, Doğu
bölümü MS 395 yılında yazılmış olan Notitia Dignitatum’da(Or. VII,49205) VII. Insignia
viri illustris magistri militum per Orientem(Seçkin askerlerin oluşturduğu doğu birlikleri
komutanlığı) bölümünde Sub dispositione viri illustris magistri militum per Orientem (
Bölge halkından oluşan ve askeri olarak düzenlenmiş doğu askeri komutanlığı)- Item
pseudocomitatenses XI (Alay XI)- Prima Armeniaca (Armeniaca I) şeklinde yazılmıştır.
Lejyon en erken MS 395 yılına kadar ve belki de daha sonrasında da varlığını sürdürmeye
devam etmiştir.
202
Chr. Des civ. 1949, 88, Les Frontieres Orientales bölümü.
Farnum 2005, 16; Farnum, Legio I Armeniaca’nın Diocletian döneminde kurulduğunu ifade eder.
204
Farnum 2005, 16; Ritterling 1925, 1405.
205
Pollard 2003, 28.
203
42
4.2.2. Sonuç
Arkeolojik buluntuların yetersizliğinden dolayı kuruluşu, konuşlandığı yer ve
Anadolu’daki görevleri hakkında çok az bilgi bulunan Legio I Armeniaca’nın Notitia
Dignitatum’da yer alması bu lejyonun MS 395 yılından önce kurulduğunu (Diocletianus
dönemi) ve bu tarihte var olduğunu göstermektedir. Fakat MS 395 yılından sonra bu
lejyona ne olduğu konusunda herhangi bir bilgi mevcut değildir.
4.3. LEGIO I ISAURA SAGITTARIA
Lejyonun ne zaman kurulduğuna dair yazılı bir belge mevcut olmamasına rağmen,
bu konu üzerine çalışanlar lejyonun kuruluşunu Probus Dönemi (MS 276–282)’ne
verirler206 ve bunu “Historia Augusta”ya bağlarlar.207 Lejyonun bilinen herhangi bir
simgesi yoktur, fakat N. D. Or. VII‘da lejyonu simgeleyen işaret kullanılmıştır.(Lev. 14d)
Dönemin tarihsel olayları incelendiğinde dönem, Akdeniz kıyılarının ve kıyılardan
içerilere doğru dağlık bölgelerde haydutların arttığı asayiş problemlerinin olduğu bir
dönemdir.208 Dolayısıyla Roma’nın bu bölgelere müdahele etmesi de son derece
normaldir. Fakat ‘‘Historia Augusta’’da Probus’un bu bölgelerde Roma egemenliğini
tekrar sağlamak için hangi lejyonları kullandığı belirtilmemiştir. Bu durum Isaura
Bölgesi’nden askerlerin toplanarak lejyonların kurulduğu düşüncesini doğurmaktadır.
4.3.1. Legio I Isaura Sagittaria’nın Anadolu’daki Görevleri
Legio I Isaura Sagittaria’nın kuruluşunda olduğu gibi Anadolu’daki görevleriyle
ilgili herhangi bir belge veya buluntu mevcut değildir. Fakat Feld, bu lejyonun İmparator
Valens zamanında (MS 365–366 yıllarında) Ancyra ve Caesaera da bulunabileceğini ileri
sür-müştür.209
206
Ritterling 1925, 1407; Ritterling, bu lejyonun Diocletian döneminde kurulduğunu ileri sürer.; Farnum
2005, 16.
207
Historia Augusta, Probus, 16, 6; ‘‘veteranis omnia illa quae anguste adeuntur loca privata donavit,
addens ut eorum filii ab anno octavo decimo, mares dumtaxat, ad militiam mitterentur, ne latrocinare
umquam discerent.’’ Özetle, onsekiz yaşındaki gençlerin haydutluğu öğrenmemeleri için orduya
alındığından bahseder.
Historia Augusta, Probus 17, 1; “Pacatis denique omnibus Pamphyliae partibus ceterarumque provinciarum,
quae sunt Isauriae vicinae, ad orientem iter flexit.” Özetle, Isaura’nın bitişindeki bütün eyaletlerde ve
Pamphylia’nın tamamında sonunda barış tesis edilir şeklindedir. Fakat burada lejyonlardan
bahsedilmemekte, sadece gençlerin orduya alındığından söz edilmektedir.
208
Farnum 2005, 40; CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
209
Feld 2005, 92.
43
4.3.2. Legio I Isaura Sagittaria’nın Notitia Dignitatum’daki Yeri
Lejyon, Notitia Dignitatum’da Orient (doğu) bölümü VII. paragrafta Insignia viri
illustris magistri militum per Orientem. (Seçkin askerlerin oluşturduğu doğu birlikleri
komutanlığı) Item pseudo-comitatenses XI (Alay XI): 8. satırda: Prima Isaura Sagittaria
(Isaura Sagittaria I) şeklinde belirtilmiştir.
4.3.3. Sonuç
Kuruluşu ve Anadolu’daki görevlerine dair herhangi bir yazılı belge ya da
arkeolojik buluntunun ele geçmediği için Legio I Isaura Sagittaria ile ilgili en önemli bilgi
yukarıda bahsedildiği gibi Notitia Dignitatum’da bulunmaktadır.
4.4. LEGIO I ITALICA
Legio I Italica, İmparator Neron tarafından MS 66 yılında İtalya’da Latinlerden
oluşan bir lejyon olarak kurulmuştur210. Amacı da doğuda, Kafkasya bölgesinden
gelebilecek saldırılara karşı Roma İmparatorluğu’nun sınırlarını korumaktır.211 Legio I
Italica’in bilinen lejyon sembolü “Boğa” ve “Erkek domuz” dur.212
4.4.1. Arkeolojik Buluntular
Legio I Italica’ya ait Zeugma’da ele geçen en önemli buluntu Legio I Italica’nın
isminin üzerinde yazılı olduğu tuğladır.213 Legio I Italica damgalı tuğla, lejyonun
Zeugma’da belki de kısa bir süre konuşlandığını ispatlamıştır. Legio I Italica, muhtemelen
Alexander Severus’un Pers savaşlarını (MS 231–233) yaptığı dönemde Zeugma’ya
geldiğinden214 ele geçen bu tuğlayı da215 muhtemelen o dönemde üretmiştir.
MS 198–209 yılları arasında tarihlendirilen (Y–13)’te, yazıtın bulunduğu Phrygia
Apameası yakınlarındaki Aulutrene’nin, Roma yollarının kesiştiği bir yerde bulunması
nedeniyle Aulutrene Castellumu’nun da sürekli olarak asker bulundurulması son derece
zorunlu bir durumdur. Burada bulunan yazıtlardan farklı dönemlerde farklı lejyonlara
210
Farnum 2005, 15.
Bennett 2006, 86.
212
Farnum 2005, 15; Ritterling 1925, 1376.
213
Speidel 2010, 139–147; Speidel, bir tuğla bulunduğunu ifade eder.
214
MS 230 yılında Persler Mezopotamya’yı istila ederler ve Nisibis’i kuşatırlar, MS 232 yılında Perslere
karşı Roma’nın savunması başarısız olur. MS 233 yılında Alexander Severus zafer kazanır ve Roma’ya
döner.
215
Speidel 2010, 133–147; Speidel tuğlanın tarihlendirilmesi ile ilgili bir tarih öne sürmez.
211
44
bağlı birliklerin burada konuşlandırıldığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla belirli bir dönem
içinde (yazıtın tarihlendirildiği MS III. yüzyılın başlarında) yolların ve castellum’un
güvenliğinin Legio I Italica’ya bağlı birliklerce sağlanmış olduğu kabul edilebilir.
Yazıttan bütün bir lejyonun Aulutrene’de konuşlandırıldığı sonucunu çıkarmak mümkün
görünmemektedir.
Ephesos’da ele geçen ve tarihlendirilemeyen216 (Y–14)’ten, yazıt sahibinin Legio I
Italica’da görev yaptığı anlaşılmaktadır. Adı geçen askerin yüksek rütbeli olması Ephesos
civarında Legio I Italica’ya bağlı bir birliğin bulunabileceğini düşündürmektedir. Çünkü
yüksek rütbeli askerlerle birlikte bu askerlere bağlı birlikler de bulunmaktadır. Yazıt
sahibinin emekli olduğu ya da vefat ettiğine dair herhangi bir bilginin olmaması, yazıt
sahibinin yazıtın yazdırıldığı tarihte hayatta olduğunu göstermektedir.
4.4.2. Legio I Italica’nın Anadolu’daki Görevleri
Lejyon, her ne kadar Kafkasya’dan gelecek Roma düşmanlarına karşı kurulmuş
olsa da genel olarak Avrupa’da kalmış, sadece doğuda yapılan Pers savaşlarına katılmış
ve savaş bitiminde tekrar Avrupa’ya geri dönmüştür.217 Fakat Mitfrod, MS 116 yılında
Legio I Italica’ya bağlı bir birliğin Armenia’da Artaxata’da bulunduğunu ileri sürer.218
Farklı dönemlere tarihlenen bazı yazıtlara göre Legio I Italica’ya bağlı bazı
birliklerin Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde (Phrygia Apameası yakınlarında Aulutrene
Castellumu’nda, Ephesos’da vd.) görev yaptıkları anlaşılmaktadır. Fakat Legio I
Italica’nın Zeugma’da bulunduğunu ve burada belirli bir süre konuşlandığını belirten en
önemli arkeolojik buluntu Zeugma’da ele geçen tuğladır.
4.4.3. Sonuç
Bir bütün olarak sadece Pers savaşları için Anadolu’da Zeugma’da konuşlandırılmış olan Legio I Italica’nın farklı zamanlarda Anadolu’ya kendine bağlı bazı birlikleri
de göndermiş olduğu anlaşılmaktadır.
216
İplikçioğlu 1993, 161; İplikçioğlu, bu yazıtın “viro egregio” kelimesinden dolayı Marcus Aurelius
döneminden öncesine tarihlendirilemeyeceğini ileri sürer.
217
Farnum 2005, 15.
218
Mitford 1980, 1199, dn. 86.
45
4.5. LEGIO I PARTHICA
İmparator Septimius Severus tarafından MS 196 yılında Parth Seferi için kurulmuş
bir
lejyondur.
Kurulduktan
sonra
Mesopotamia’da
Balad
Sincar’da
(Singara)
konuşlandırılmış olabilir. Legio I Parthica’nın bilinen lejyon sembolü centaurdur.219
4.5.1. Arkeolojik Buluntular
Legio I Parthica, Septimius Severus’la birlikte Parth Savaşları için Anadolu’dan
geçerek Mesopotamia’ya gelmiş ve Parth savaşlarına katılmış olabilir. Anadolu’da,
özellikle Zeugma’da, Legio I Parthica ile ilgili herhangi bir arkeolojik buluntu ele
geçmemiştir. Ele geçen arkeolojik buluntular ise bugünkü Irak’ta Hatra(El Hadr)220 ve
Musul221
şehirlerindendir.
değerlendirildiğinde
Legio
Bu
I
şehirlerde
Parthica’nın
ele
geçen
buluntuların
arkeolojik
ele
geçtiği
buluntular
yerlerde
konuşlandırıldığını ileri sürmek zordur.
Legio I Parthica ile ilgili bilgi veren antik yazar Cassius Dio, Legio I Parthica’nın
Mesopotamia’da konuşlandırıldığını222 yazmakla birlikte Mesopotamia’da herhangi bir
yer adı belirtmemiştir.
Legio I Parthica’nın, Anadolu’da konuşlandırıldığını belirten en önemli kaynak
Notitia Dignitatum’dur. Bu kaynağın Orient kısmı, XXXVI bölümünde, Dux
Mesopotamia Komutanlığı’nın emri altındaki askerî birlikler içerisinde 11. sırada Legio I
Parthica’nın da adı geçmekte bu lejyonun Constantina’da (Viranşehir) konuşlandırıldığı
anlaşılmaktadır. Notitia Dignitatum’un MS 380’lerde ya da daha geç yazıldığı göz önüne
alındığında, Legio I Parthica’nın Anadolu’ya oldukça geç bir dönemde geldiği ve
konuşlandırıldığı anlaşılmaktadır.
4.5.2. Sonuç
Septimius Severus döneminde Mesopotamia bölgesine gelen Legio I Parthica’nın,
bölgede bulunduğu için Parth Savaşları’na katılmış olması ihtimali yüksektir. Çoğunlukla
219
Farnum 2005, 15.
Hatra’da iki yazıt ele geçmiştir. I. Yazıt: AE 1983, no.0935; F. Vattioni, Le iscrizioni di Hatra (Napoli
1981) 109–110, Nr. 3. (B) - AE 1983; AE 1958, no.0240. (B); D. Oates, Sumer 11, 1955, 40–43, Nr. 81; fig.
2. (B) - AE 1958; A. Maricq, Syria 34, 1957, 289–294. (B) - AE 1958; II. Yazıt: AE 1958, no.0239.
221
AE 1926, no.0087.
222
Cassius Dio, Roman History, 55.24.4.
220
46
Mesopotamia’da konuşlandırılan Legio I Parthica, Anadolu’da geç dönemlerde, belki de
MS IV yy’dan itibaren, konuşlandırılmış olabilir.
4.6. LEGIO I PONTICA
Diocletianus (MS 284–305) döneminin öncesinde ve sonrasında Armenia
üzerindeki Roma ve Parth mücadeleleri, aynı zamanda doğuda Kafkasya ve Karadeniz
üzerinden Goth saldırıları da devam etmiştir.223 Diocletianus Dönemine kadar Pontus
bölgesinin savunulması Cappadocia lejyonlarınca (özellikle Satala’da konuşlu bulunan
Legio XV Apollinaris tarafından) yapılmıştır.224 Fakat Diocletianus bölgenin savunması
için ayrıca Legio I Pontica’yı225 kurmuştur. Lejyon, Pontus bölgesinde kurulduğundan
bölge ismi ile anılan bir lejyondur.226 Legio I Pontica’nın bilinen lejyon sembolü yoktur.
4.6.1. Arkeolojik Buluntular
(Y–15)’in içeriğinden, Legio I Pontica’nın yazıtın tarihlendirildiği MS 293–305
yıllarında Trapesuz’da konuşlandığı düşünülebilir. Fakat lejyonun ne zaman kurulduğuna
dair bir bilgi elde edilememektedir. Sadece Legio Pontica şeklinde yazılması, yani ‘I’ ya
da ‘Prima’ şeklinde sayı ifadesinin bulunmaması Legio I Pontica olduğunu
doğrulamaktadır. Çünkü Pontica ismiyle anılan başka bir lejyonun varlığı şimdilik
bilinmemektedir.
(Y–16, 17, 18)’in değerlendirilmesiyle, lejyonun yazıtların tarihlendirildiği MS
288 yılında Pamphylia bölgesinde konuşlandırıldığı kabul edilebilir. Söz konusu
yazıtlarda (Y – 16, 17) ‘‘leg(io) pr(ima) Pont(ica) Diocl(etiani) et Maximiani’’ şeklinde
bir ifadenin kullanılması anılan tarihlerde Roma imparatorluk tahtında Diocletianus ve
Maximianus’ın
aynı anda beraber hüküm sürmesi nedeniyle, yazıtlarda her iki
imparatorun da onurlandırılmasını gerektirmiştir.
4.6.2. Legio I Pontica’nın Anadolu’daki Görevleri
223
Chr. Des civ. 1949, 88: Les Frontieres Orientales bölümü.
Farnum 2005, 23.
225
Parker 1928, 63, 66, 69; Parker, “Iulius Caesar ve Octavianus dönemlerinde “Legio Pontica” isimli bir
lejyonun olduğunu ileri sürer. Mitford 1980,1209; Mitford, bu lejyonun Goth saldırılarından sonra
kurulduğunu ileri sürer.
Farnum 2005, 16; Farnum, Legio I Pontica’nın MS 288 yılında kurulduğunu ileri sürer.
226
Farnum 2005, 16.
224
47
Legio I Pontica, Pontus bölgesinin merkezi konumundaki Trapezus’ta sürekli
olarak konuşlanmıştır.227 Fakat Cilicia ve Pamphlia228 Bölgeleri’nde bulunan yazıtlardan
anlaşıldığına göre, Legio I Pontica’nın zaman zaman bu bölgelere ya tüm bir lejyon
olarak ya da bazı birlikler göndererek bu bölgelerdeki haydutlara karşı da bölgeyi koruma
görevini yerine getirmiştir. Speidel, Legio I Pontica’ya bağlı bazı birliklerin Cilicia ve
Pamphylia bölgesinde bulunduklarını belirtir. Feld; Legio I Isaura, Legio II Isaura, Legio
III Isaura ve Legio I Pontica’nın Side ile Coracesium ve Cilicia’dan Pamfilya kadar olan
bölgelerde görev yaptığını ifade eder.
Legio I Pontica, Notitia Dignitatum’da (Or. XXXVIII,16) ‘Praefectus Legionis
Primae Pontiae Trapexunta (lejyon I Pontica komutanlığı, Trabzon)’ şeklinde geçerek
MS 395 yılı ve belki de daha sonrasında varlığını sürdürmeye devam etmiştir.
Legio I Pontica ile ilgili verilerin yetersizliği nedeniyle lejyonun Anadolu’daki
görevleri ile ilgili detaylı bilgilere sahip olmamamıza rağmen, gerek Karadeniz üzerinden
gerekse Kafkasya üzerinden gelen saldırılara karşı bölgeyi savunduğu varsayılabilir.
4.6.3. Sonuç
Legio I Pontica’nın ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemekle birlikte
yazıtlarda İmparator Diocletianus ve Maximianus’ın geçmesi, bu imparatorlar tarafından
kurulmuş olduğu ihtimalini güçlendirmektedir. Yazıtlardan ve lejyonun isminden
anlaşıldığı kadarıyla Legio I Pontica, Pontus bölgesinde kurulmuş; kurulduktan sonra
Pamphylia bölgesine gelmiş MS 293 yılının biraz öncesinde ya da biraz sonrasında
Pamphylia bölgesinde ayrılarak Trapezus’a dönmüş ve burada konuşlanmaya devam
etmiştir. Lejyonun MS 280 yılı civarlarında kurulduğu ve N. D.’da MS 395 yılında ismi
geçtiği göz önüne alındığında Legio I Pontica, en az yüz yıl varlığını devam ettirmiştir.
4.7. LEGIO II ADIUTRIX
Legio II Adiutrix, Gaius Licinius Mucianus tarafından MS 70 yılında İtalya
Ravenna’da Roma vatandaşı olmayanlardan kurulmuş bir lejyondur229. Legio II Adiutrix,
kurulduktan sonra Legio I Adiutrix’te olduğu gibi sürekli olarak Avrupa’da konuşlanmış;
fakat farklı zamanlarda yapılan Parth savaşlarından dolayı Avrupa’dan Mesopotamia
227
A.g.e. 2005, 16.
Speidel 1984, 289; Feld 2005, 93.
229
Farnum 2005, 16.
228
48
eyaletine gelmiş ve ardından tekrar Avrupa’ya dönmüştür. ‘‘Adiutrix” kelimesi,
destekleyici anlamındadır. Lejyon ismine MS 70 yılında Pia Fidelis(sadık ve vefakâr)
ünvanı da eklenmiş ve lejyon, Legio II Adiutrix Pia Fidelis olarak anılmıştır.230 Legio I
Adiutrix’in bilinen lejyon sembolü Kanatlı At’tır.231
4.7.1. Arkeolojik Buluntular
(Y–19), İmparator Caracalla’nın Parth savaşlarını (MS 215–216) yaptığı döneme
tarihlendirilmiştir.232 Yazıt, Legio II Adiutrix’in varlığıyla ilgili bilgi vermekte, fakat
lejyonun Zeugma’da konuşlanıp konuşlanmadığı konusu öğrenilememektedir.(Lev. 6b)
Speidel, Zeugma’da ele geçen buluntular arasında Legio II Adiutrix’in adının
geçtiği tuğlalardan iki233 tane bulunduğunu belirtmiş ve bu tuğlaları MS 214 yılına
tarihlendirilmiştir.234
Gerek yazıtın tarihlendirilmesi gerekse Speidel’ın belirttiği tuğlaların tarihlendirilmesinin birbirine yakınlığı, yazıtta adı geçen askerin Legio II Adiutrix’te asker
olduğu zaman lejyonla birlikte geldiği ve lejyon Zeugma’da235 konuşlandığı esnada
ordudan emekli olduğunu düşündürebilir.
4.7.2. Legio II Adiutrix’in Anadolu’daki Görevleri
Lejyon sürekli olarak Avrupa’da konuşlanmış olmasına rağmen, Parth savaşları
için zaman zaman Mesopotamia eyaletine gelmiştir. Her savaşın bitiminde tekrar
Avrupa’ya dönmüş olması Legio II Adiutrix’in Zeugma’da sadece konuşlandırıldığını,
Anadolu’nun herhangi bir bölgesinde görev yapmadığını gösterebilir, çünkü bu lejyonla
ilgili Anadolu’da başka buluntu söz konusu değildir.
4.7.3. Sonuç
Legio II Adiutrix’in ele geçen tuğlalar üzerindeki sembollerinden, lejyonun
Zeugma’da
konuşlandığı
bilinmekte,
fakat
ne
kadar
süreyle
konuşlandığı
bilinmemektedir.
230
Farnum 2005, 16.
Farnum 2005, 16.
232
Speidel 2010, 141, 142.
233
Speidel 2010, 139.
234
Speidel 2010, 147.
235
Speidel 2010, 143; Speidel, Legio II Adiutrix’in lejyonla ilgili ele geçen tuğlalardan dolayı Zeugma’da
konuşlandığını ifade eder.
231
49
4.8. LEGIO II ARMENIACA
Legio II Armeniaca’nın ne zaman kurulduğuna dair herhangi bir bilgi mevcut
değildir. Diocletianus Dönemi’nde (MS 284–305) Armenia bölgesinde Legio I Armeniaca
lejyonuyla
birlikte
kurulmuş
olabileceği
ileri sürülebilir.
Armenia
bölgesinde
kurulduğundan bölge ismi ile anılan bir lejyondur. Legio II Armeniaca’nın bilinen bir
lejyon sembolü yoktur, fakat ND‘da lejyonu simgeleyen işaret kullanılmıştır (Lev. 15a).
4.8.1. Arkeolojik Buluntular
Legio II Armeniaca’nın, yazıtın (Y–20) bulunduğu Satala’da konuşlanmış olduğu
söylenebilir. Fakat yazıtın tarihlendirilememesi lejyonun Satala’da ne zaman konuşlandığı
konusuna açıklık getirememektedir. Lejyonun yaklaşık kuruluş tarihinin, Notitia
Dignitatum’da adının geçtiği göz önüne alındığında, yaklaşık MS 300 ile MS 395 yılları
arası olması mümkündür.
4.8.2. Legio II Armeniaca’nın Anadolu’daki Görevleri
Antik dönem yazarlarından Ammianus Marcellinus, “Roman Antiquities”236 adlı
eserinde Parthlar’la yapılan savaşta Legio II Armeniaca’nın Bezabde (Cizre)’de
bulunduğunu ve MS 360 yılı civarına tarihlenen bu savaşta Legio II Armeniaca’nın
yenildiğini belirtir.
Satala’da bulunan yazıttan Legio II Armeniaca’nın belirli bir dönem burada
konuşlandığı anlaşılmaktadır. Başka bir arkeloljik buluntunun olmaması, Legio II
Armeniaca’nın sürekli olarak Satala’da konuşlanmış olduğunu, lejyonun Bezabde’de
bulunmuş olması ise sadece Parth savaşlarına katılmayı amaçladığını ve savaş sonunda
tekrar Satala’ya dönmüş olduğunu düşündürmektedir.
Notitia Dignitatum’da (Or. VII,50) VII. ‘‘Insignia viri illustris magistri militum
per Orientem (Seçkin askerlerin oluşturduğu doğu birlikleri komutanlığı)’’ bölümünde
Sub dispositione viri illustris magistri militum per Orientem (Bölge halkından oluşan,
askeri olarak düzenlenmiş doğu askeri komutanlığı)-Item pseudocomitatenses XI (Alay
XI)- Secunda Armeniaca. (Armeniaca II) şeklinde geçmektedir.
236
Ammian, XX, 7, 1; Ammian, “...ad cuius tutelam tres Legionies sunt duputatae secunda Flavia
Secundaque Armeniaca et parthica itidem secunda…” Legio II Armenica’nın da bulunduğu bazı lejyonların
Bezabde (Cizre)’ya yerleştirildiğini yazmıştır.
50
4.8.3. Sonuç
Arkeolojik buluntuların yetersizliğinden dolayı kuruluşu, konuşlandığı yer ve
Anadolu’daki görevleri hakkında çok az bilgi bulunan Legio II Armeniaca’nın, adının
geçtiği bir yazıttan dolayı Satala’da konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir. Ayrıca Notitia
Dignitatum’da yer alması bu lejyonun MS 395 yılından daha önce kurulduğunu ve bu
tarihte var olduğunu göstermektedir. Fakat MS 395 yılından sonra bu lejyona ne olduğu
konusunda herhangi bir bilgi mevcut değildir.
4.9. LEGIO II ISAURA
Bu lejyonla ilgili bilgiler Legio I Isaura Sagittaria’da belirtildiği şekildedir.
Sadece Notitia Dignitatum’da Orient (Doğu) bölümü XXIX. paragrafında Comes Per
Isauram (Isauralılardan kurulu), Sub dispositione viri spectabilis comitis rei militaris per
Isauriam et praesidis (Isauralılardan oluşan, askeri olarak düzenlenmiş Isaura’nın ve
bölgenin muhafızları) 1. satırda Legio secunda Isaura (II. Isaura Lejyonu) şeklinde
belirtilmiştir.
4.10. LEGIO III AUGUSTA
Pansa tarafından MÖ 43 yılında Avrupa’da kurulmuştur.
Legio III Augusta,
kuruluşundan itibaren genel olarak Afrika’da görev yapmış bir lejyondur.237 İmparator
Septimius Severus(MS 192–211) tarafından MS 193238 yılında “Pia Vindex” (sadık, öç
alan) ünvanı verilip ismi Legio III Augusta Pia Vindex239 olarak değiştirilmiştir. Legio III
Augusta’nın bilinen lejyon sembolü pegasustur.240
4.10.1. Arkeolojik Buluntular
Anadolu’da, Zeugma’da ele geçen ve Legio III Augusta’nın Zeugma’da
konuşlandırıldığını kanıtlayan arkeolojik buluntu bir yazıttır.241 Bu yazıt Legio III
Augusta’nın Zeugma’ya geldiğini ve Zeugma’da konuşlandırıldığını kanıtlamakla birlikte
237
Farnum 2005, 18.
Pescennius Niger, MS 193 yılında İmparator Septimius Severus’a karşı başlattığı iktidar mücadelesi için
bkz. Kaya 2006.
239
CAH 1971, XII, 7; Pecennius Niger, İmparator Septimius Severus’a karşı Roma tahtını ele geçirmek için
isyan etmiştir.; “Pia Vindex” ünvanı, Legio III Augusta’nın imparator Septimius Severus tarafında yer
almasından dolayı isyanın bastırılmasından sonra verilmiş olabileceği gibi Parth savaşlarının
kazanılmasından sonra da verilmiş olabilir.
240
Farnum 2005, 18.
241
AE 2003, 1791d.: Legio III Augusta.
238
51
yazıtın tarihlendirilememesi nedeniyle lejyonun ne zaman Zeugma’ya geldiği konusunda
bilgi vermemektedir.242 Fakat genel olarak Afrika’da görev yaptığı bilinen Legio III
Augusta, Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları (MS 195–199) için
savaş hazırlıkları çerçevesinde gelmiş ve Zeugma’da konuşlandırılmış olabilir.
4.10.2. Legio III Augusta’nın Zeugma’daki Görevleri
Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için Anadolu’ya gelmiş olduğu ve
Zeugma’da konuşlandığı bahsi geçen yazıta dayanılarak kabul edilen Legio III
Augusta’nın Anadolu’da ya da konuşlandığı Zeugma ve çevresinde görev yapıp
yapmadığı ya da hangi tür görevleri yerine getirdiği bilinmemektedir. Parth Savaşları’nın
kazanılmasından sonra da Anadolu’dan yine Afrika eyaletine gönderilmiştir.
4.10.3. Sonuç
Avrupa’da kurulmuş ve Afrika’da görev yapmış olan Legio III Augusta,
Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için gelmiş ve savaşlardan
sonra da Anadolu’dan ayrılmıştır.
4.11. LEGIO III GALLICA
Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 48 yılında Galya’da Galli’lerden oluşturulmuş
bir lejyondur. Kuruluşundan itibaren Roma İmparatorluğu’nun çeşitli eyaletlerinde görev
yapmıştır. Legio III Gallica’nın bilinen lejyon sembolü boğadır.243
4.11.1. Arkeolojik Buluntular
Anadolu’da Aini’de244 ele geçen ve Legio III Gallica’nın Aini’de ya da
yakınlarındaki Samosata’da konuşlandırıldığını kanıtlayan arkeolojik buluntu, bir
yazıttır.245 Yazıtın tarihlendirilememesinden dolayı Legio III Gallica’nın
242
Aini’ye ne
Speidel 2000, 133–147; Speidel, buluntunun tarihlendirilmesi ilgili olarak bir tarih vermemekle birlikte
genel olarak MS III. yüzyıl başlarını işaret eder.
243
Farnum 2005, 17.
244
Aini, Zeugma ile Samosata arasında Fırat kıyısında küçük bir yerleşim yeridir. Aini, ismi antik dönemde
değil, günümüzde kullanılan isimdir.
245
AE 1903, no.0255; IGLS 1 65-6; ILS 8903; Stel üzerindeki yazıt “LEG [ ] GAL” şeklindedir. Yazıtın
tamamlanmış hali ise “Leg(io) [III] Gal(lica)” biçimindedir.;Gallica ismi taşıyan daha başka lejyonlarda
vardır. Bunlar, Legio V Gallica, Legio VIII Gallica, Legio XVI Gallica’dır. Bunlardan Legio V Gallica ve
Legio VIII Gallica kısa ömürlü olmuşlar, Legio XVI Gallica, kurulduğundan itibaren Avrupa’da
52
zaman geldiği tam olarak bilinmemektedir. Avrupa’da konuşlandırıldığı bilinen lejyonun
Avrupa’daki bilgilerin kesintiye uğraması sebebiyle, Avrupa’dan ayrılarak MS 70’li
yılların başında Samosata ya da Zeugma’da konuşlandırıldığı ileri sürülmüştür.246 Fakat
her iki uzman da yazıt Aini’de bulunduğu halde Legio III Gallica’nın Aini’de
konuşlandırıldığını düşünmemektedir. O halde Legio III Gallica, Aini’de konuşlanmadığına göre yazıt niçin Aini’de bulunmuştur? Keppie, Gallica’nın Aini ve civarında
Fırat’a kanallar açarak sulama ile tarımsal faaliyetlerin artmasına katkıda bulunmak
amacıyla bu işle görevlendirdiğini yazar.247 Belki de yukarıda adı geçen yazıt da bu
esnada yazılmış olabilir.
Legio III Gallica’nın Anadolu’da başka görevi olup olmadığı ya da hangi görevleri
yerine getirdiği bilinmemektedir.248 Farnum, Legio III Gallica’nın MS 106 yılına kadar
Samosata’da konuşlandıktan sonra Syria’da Raphanae’ya gittiğini ve orada konuşlandırıldığını yazar.249 Legio III Gallica, daha sonra Syria eyaletinde konuşlandırılmış ve bir
daha Anadolu’ya gelmemiştir.
4.11.2. Sonuç
MS 70 yıllarda Anadolu’ya gelen Legio III Gallica, Anadolu’da MS 106 yılına
kadar Samosata’da konuşlanmış olabilir.
4.12. LEGIO III ISAURA
Bu lejyonla ilgili bilgiler Legio I Isaura Sagittaria’da belirtildiği şekildedir. Sadece
Notitia Dignitatum’da Orient (Doğu) bölümü XXIX. paragrafında Comes Per Isauram
(Isauralılardan kurulu) Sub dispositione viri spectabilis comitis rei militaris per Isauriam
et praesidis (Isauralılardan oluşan, askeri olarak düzenlenmiş Isaura’nın ve bölgenin
muhafızları) 2. satırda Legio tertia Isaura (III. Isaura Lejyonu) olarak geçmektedir.
konuşlanmış ve Anadolu’ya hiç gelmemiştir. Bu sebepten dolayı, AE 1903, no.255 nolu yazıtta adı geçen
lejyon Legio III Gallica olmalıdır.
246
Keppie 2000, 194; Franum, 2005, 17: Keppie Legio III Gallica’nın Samosata ya da Zeugma’da
konuşlnadırıldığını ifade eder.; Farnum, Legio III Gallica’nın Samosata’ya konuşlandırıldığını belirtir.
247
Keppie 2000, 194.
248
Legio III Gallica’nın MS 66 yılında Armenia’da yapılan savaşlarla ilgili olarak Bkz Legio IV Schthica.
249
Farnum 2005, 17.
53
4.13. LEGIO IV FLAVIA
İmparator Vespasianus tarafından MS 70 yılında Legio IV Macedonica’dan kalan
askerlerle ve yeni askerlerin alınmasıyla Avrupa’da kurulmuş bir lejyondur. Legio IV
Flavia, kuruluşundan itibaren genel olarak Avrupa ve Balkanlarda görev yapmıştır.
İmparator Vespasianus’tan sonra Felix(uğurlu, şanslı) ünvanı verilip ismi Legio IV Flavia
Felix olarak değiştirilmiştir. Legio IV Flavia’nın bilinen lejyon sembolü aslandır.250
4.13.1. Arkeolojik Buluntular
Anadolu’da Zeugma’da ele geçen ve Legio IV Flavia’nın Zeugma’da konuşlandırıldığını kanıtlayan arkeolojik buluntu, bir yazıttır.251 Bu yazıttan Legio IV Flavia’nın
Zeugma’ya geldiği ve Zeugma’da konuşlandığı anlaşılmaktadır. Fakat
yazıtın
tarihlendirilememesi
geldiği
sebebiyle
lejyonun
Zeugma’ya
ne
zaman
belirlenememektedir. Fakat kuruluşundan itibaren Avrupa ve Balkanlarda’da görev
yapmış olan Legio IV Flavia’nın, Anadolu’da Septimius Severus Dönemi’nde Gaius
Pescennius Niger’ın taht mücadesi için yapılan Issus Savaşı’na (MS 194) katıldığı
bilinmektedir.252 Issus Savaşı’nın sonrasında devam eden Roma-Parth Savaşları’na Legio
IV Flavia’nın katılıp katılmadığı tam olarak bilinmemektedir. Fakat Septimius Severus’un
MS 194 yılı ve sonrasında ciddi bir askeri gücü Syria’da topladığı bilindiğinden Legio IV
Flavia’yı Issus Savaşı’ndan sonra tekrar Avrupa’ya göndermiş olması253 olası
görünmemektedir. Çünkü kısa bir süre sonra Parth savaşları yeniden başlamıştır.
4.13.2. Legio IV Flavia’nın Zeugma’daki Görevleri
Zeugma’da konuşlandığı, bahsi geçen yazıta dayanılarak kabul edilen Legio IV
Flavia’nın Anadolu’da ya da konuşlandığı Zeugma ve çevresinde görev yapıp yapmadığı
veya hangi tür görevleri yerine getirdiği bilinmemektedir. Lejyon, Parth Savaşları’nın
sona ermesinden sonra Anadolu’dan tekrar Avrupa’ya gönderilmiş olmalıdır.
4.13.3. Sonuç
250
Farnum 2005, 19.
AE 2003, no.1791g: Legio IV Flavia.
252
Farnum 2005, 19.
253
Septimius Severus’un Parth savaşları için İmparatorluğun farklı eyaletlerinden lejyonları (Legio III
Augusta, Legio I Parthica, Legio II Parthica, Legio III Parthica.ve bölgede konuşlu bulunan Legio IV
Sycthica, Legio XVI Flavia firma vd.) Syria eyaletine göndererek ciddi miktarda bir gücü Syria eyaletinde
özellikle de Zeugma’da topladığı anlaşılmaktadır.
251
54
Avrupa’da kurulmuş, Avrupa ve Balkanlarda görev yapmış olan Legio IV Flavia,
Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için gelmiş ve savaşlardan
sonra da Anadolu’dan ayrılmıştır.
4.14. LEGIO IV SCYTHICA
Legio IV Scythica’nın ne zaman kurulduğuna dair kesin bilgiler olmamakla
birlikte Augustus Döneminden önce kurulmuş olduğu düşünülebilir. Roma’nın
Sycthicalılara karşı kazandığı zaferden sonra bu isim verilmiştir.254 Legio IV Scythica
lejyonunun başka bir ismi ya da kazandığı başka bir unvanı bulunmamakta ve sadece
Legio IV Scythica adıyla anılmaktadır. Diğer lejyonlarla karşılaştırıldığında Legio IV
Scythica’nın kazanılmış herhangi bir ünvanının olmaması oldukça ilginçtir. Legio IV
Scythica’nın Lejyon sembolü ‘‘Oğlak’’tır.255
4.14.1. Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya Gelişi
Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya Roma’nın hangi eyaletinden ve hangi dönemde
geldiği Roma askeri sistemi üzerinde çalışan uzmanlarca tartışmalı bir konudur.256 Bu
tartışmalar Germania ve Moesia olmak üzere iki eyalet üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Parker, IV Scytica’nın MS 55 ile 62 yılları arasında Germania’dan değil, Moesia’dan
Syria’ya gönderildiğini belirtmiş, en geç MS 62 yılında Syria’ya geldiğini ifade etmiştir.
Legio IV Scythica’nın Germania’dan gelmediğini vurgulamak için de Germania’da Legio
IV Scythica’nın varlığını belgeleyecek herhangi bir buluntunun olmadığını belirtmiştir.
Benzer görüşteki Mitford da MS 55 yılında Legio IV Scythica’nın kendisini destekleyen
diğer ala ve cohors’larla birlikte Moesia’dan doğuya gönderildiğini belirtir.257 Tacitus,
254
Webster 1995, 104; Ritterling 1925, 1556; Parker 1928, 266; Parker, Bu lejyonun kuruluşunun
bilinmediğini, MÖ 29-27 yıllarında Licinius Crassus’un komutasında Bastarnae ve Scythians’lara karşı
savaştığını ifade eder.
Keppie 1984, 206; Keppie, bu lejyonun MÖ 30’dan önce kurulduğunu ileri sürer fakat tam olarak ne zaman
kurulduğu hakkında Antoninus dönemindeki Legio IV Sorana ile bağlantılandırır ve Sycthica adının MÖ
29-27 yılları arasında Dobrudja’da M. Licinius Crassus komutası altında Scythica’lılara karşı elde ettiği
zaferden dolayı verildiğini ileri sürer.
Keppie 2000, 75; Keppie, Legio IV Scythica’nın ne zaman kurulduğu bilinmemekle beraber ilk bilgilerin
Marcus Antoninus döneminde geldiğini ve bu lejyonun Marcus Antoninus’un komutası altında olabileceğini
ifade eder.
255
Keppie 1984, 206; Farnum 2005, 18.
256
Keppie 2000, 75; Parker 1928, 135; Ritterling 1925, 1559; Mitford 1980, 1176.
257
Parker 1928, 135; Parker, Syria’da nerede konuşlandığını belirtmez.
Bennett 2006, 84; Bennett, MS 57 yılında Corbula Legio IV Scythica’yı Germania’dan getirttiğini
yazmakla birlikte yine de bu konunun tartışmalı olduğunu belirtir.
55
Annales’te (Tac. Ann. XIII, 38258, XIII.35259 ve XV,6260) lejyonlardan bahsederken
doğrudan lejyon ismi ve çoğu zaman da lejyon numarası belirtmediğinden bu durum
çeşitli karışıklıklara neden olmaktadır. Her ne kadar Legio IV Scythica’nın nereden
geldiği tartışmalı olsa da Parker’in belirttiği gibi Legio IV Scythica ile ilgili bugüne kadar
Germania’da herhangi bir buluntunun ele geçmemiş olması, coğrafik olarak Germania ile
Moesia eyaletlerinin birbirlerine uzak olmasıdır. Tarihsel olaylar açısından bakıldığında
Corbulo’nun Anadolu seferi döneminde imparatorluğun kuzey sınırlarının herhangi bir
tehlike ya da tehdit altında bulunmaması, Legio IV Scythica’nın Moesia’dan gelmiş
olması ihtimalini güçlendirmektedir. Mosia’da bulunan bir lejyonun Anadolu’ya
gönderilmesinin, Germania’dan gönderilmesinden çok daha kolay, daha az zamana
ihtiyaç duyan ve akla daha uygun bir birlik intikali olacağından, Legio IV Scythica’nın
Anadolu’ya Moesia eyaletinden geldiğini kabul etmenin daha uygun olacağı tarafımca da
düşünülmektedir.
4.14.2. Arkeolojik Buluntular
4.14.2.1. Dura-Europos Buluntuları
Mithra Dini, Romalı askerlerce önemli bir yere sahipti. Dura-Europos’ta yapılan
Mithraeum’un yapımının ikinci safhasında, MS 170–71 yıllarında, Legio IV Scythica
lejyonuna bağlı bir birliğin (Vexillatio) Antonius Valentius (Princeps) komutasında bu
binanın yapımında yer aldıkları anlaşılmaktadır.261
Yine MS 216 yılında Legio IV
Scythica ve diğer lejyonlara bağlı askerler (Vexillatio) tarafından Amphytiyatro inşa
edilmiştir.262 MS 3. yüzyılın ilk çeyreğinde Dura-Europos’ta yapılan Mithraeum ve
Amphytiyatro’nun Legio IV Scythica, Legio XVI Flavia Firma ve III Cyrenaica’ya bağlı
birlikler(Vexillatio’lar) tarafından inşa edildiği yazıtlarla belirlenmiştir.263 MS 254 yılına
Keppie 2000, 186; Keppie, Legio IV Scythica Anadolu’ya Corbula’nın lejyonlarından birisi olarak
Moesia’da değil Germania’dan gelmiş olabileceğini ifade eder.; Mitford 1980, 1176; Ritterling 1925, 1559;
Ritterling , bu lejyonun Anadolu’ya Moesia’dan geldiğini, Germania’dan gelmediğini ileri sürer.
258
Tacitus, Ann. XIII, 38; “… dieque pacto prior Corbulo socias cohortis et auxilia regum pro cornibus,
medio sextam legionem constituit, cui accita per noctem aliis ex castris tria milia tertianorum permiscuerat,
una cum aquila, quasi eadem legio spectaretur….”
259
Tacitus, Ann.XIII.35; “…et habiti per Galatiam Cappadociamque dilectus, adiectaque ex Germania legio
cum equitibus alariis et peditatu cohortium…”
260
Tacitus, Ann. XV.6; “… iamque aderat, copiis ita divisis ut quarta et duodecima legiones addita quinta,
quae recens e Moesis excita erat, simul Pontica et Galatarum Cappadocumque auxilia Paeto oboedirent,
tertia et sexta et decima legiones priorque Syriae miles apud Corbulonem manerent….”
261
Pollard 2000, 145; Pollard, Dura 7/8, 85 no. 847.
262
Pollard 2000, 52; Pollard, Dura 66,77, 80 no. 630
263
Pollard 2000, 243; Pollard, CIL III 13615, 14165;IGLS I, 55; Speidel 1984, 263.
56
tarihlenen bir papürüste Legio IV Scythica’ya bağlı bir askerin karısından boşanması dile
getiriliyor. Adı geçen askerin Dura’ya muhtemelen bir görev için gönderilmiş olması
gerekmektedir.264 Yine bir papirüs üzerinde Grekçe boşanma belgesinde Legio IV
Scythica’ya bağlı Julius Antiochus isimli bir askerden söz edilmektedir.265 DuraEuropos’ta yapılan kazılarda Legio IV Scythica’yı belirten grafiti bulunmuştur.266
Amphitiyatro’da
Latince
birliğin(Vexillatio)
bulunan
yazıtta
Legio
IV
Scythica
ya
bağlı
bir
tribunusu olan Aurelius Mam’un[maeus?] Dura’da olduğu
belirtilmektedir.267 Legio IV Scythica’ya bağlı bir birliğin (Vexillatio) Dura-Europos’da
bulunduğu yazıttan anlaşılmakta ve yazıt üzerinde M. Antonius Valentius (Centurio268)
adı geçmektedir, fakat yazıt üzerinde tarih zikredilmememiştir.269 Latince yazıtta Legio
IV Scythica’ya bağlı Librarius (yazıcı askerlerin komutanı veya kıdemli yazıcı) Iulius
Domnius ve Adiutores (yardımcı) Aurelius Antiochus, Donnius Pasias, Septimus
Sigillianus
ve
Aurelius
Magnus’un
isimleri
bulunmaktadır,
fakat
bu
yazıt
tarihlendirilememiştir.270
Bir evdeki grafitoda Basilianus ve Rufunianus isimleri Latince ve Grekçe olarak
yazılmış ve aynı duvar üzerinde Legio IV Scythica’nın da ismi geçmektedir. Bu nedenle
belirtilen askerlerin Legio IV Scythica’ya bağlı oldukları ileri sürülebilir.271 Grekçe adak
yazıtında Aurelius Theoteknos isimli kişinin Legio IV Scythica‘ya bağlı bir asker olduğu
söylenebilir.272 Dura’da, Palmyrene tanrılarının tapınağına sunduğu altar’da Grek asıllı bir
askerin Legio IV Scythica’ya bağlı olduğu ileri sürülebilir.273 Bir Centuria’nun komutanı
olan C. Iulius Rufinius’un yazıtında Legio IV Scythica’nın adı geçmektedir.274
4.14.2.2. Zeugma Buluntuları
Zeugma buluntularının en önemlilerinden birisi şüphesiz Legio IV Scythica’nın
Zeugma’da uzun yıllar konuşlandığını kanıtlayan tuğlalar üzerindeki Legio IV Scythica
damgaları ya da armalarıdır.
264
Adı geçen tuğlaların tarihlendirilmesi MS 1-3. yüzyıl
Pollard 2000, 56; Pollard, Dura Final Report 5.1,166-69, no. 32.
Pollard 2000, 128; Pollard, Dura Final Report 5.1, 166-69, no. 32.
266
Pollard 2000, 55; Pollard, Dura 6,178 no, 697; 6, 176-78 no. 69596.
267
Pollard 2000, 127; Pollard, Dura 6.78, no.630.
268
Bkz.Terminoloji bölümü.
269
Pollard 2000, 127; Pollard, Dura 7/8, 85 no. 847.
270
Pollard 2000, 127; Pollard, Dura 5, 224-26, no. 560.
271
Pollard 2000; 128; Pollard, Dura 6, 176-77, no. 695, 97.
272
Pollard 2000, 128; Pollard, Dura 9, pt. 3, 118 no. 976.
273
Pollard 2000, 146; Pollard, Dura 3,43 no. 145.
274
Pollard 2000, 155; Pollard, Dura 1, 49 no. 4.
265
57
aralığına yapılmaktadır.275 Tarih diliminin oldukça uzun bir zaman aralığı içermesi her ne
kadar tarihlendirme ile ilgili problemlere neden olsa da bu durum aynı zamanda Legio IV
Scythica’nın Zeugma’da uzun bir zaman konuşlandığı anlamına gelmektedir.
Zeugma kurtarma kazılarını gerçekleştiren Speidel276, Zeugma’da askeri birliklerin
varlıklarını kanıtlayan, üzerlerinde birliklerinin isim ve numaralarının bulunduğu önemli
miktarda tuğlalar277 (198 adet) ve yazıtlar bulmuştur. (Lev. 15b,c ve 16a).
Zeugma yakınlarında bulunan köprü üzerinde de Legio IV Scythica’nın ismine
rastlanmaktadır. (Lev. 16b) Köprünün yapım tarihi bilinmemekle birlikte Legio IV
Scythica’nın MS 1–3 yüzyıl ortalarına kadar Zeugma’da konuşlandığı göz önüne
alındığında aynı zamanda köprüde Legio IV Scythica’nın damgasına da rastlanması,
köprünün MS 1–3 yüzyıllar arasında söz konusu lejyon tarafından yapılmış olduğunu
göstermektedir.
Arulis, Zeugma yakınlarında bir taş ocağıdır. Lejyon isminin ve numarasının
geçtiği stellerden (Y–21, 22, 23) dolayı Legio IV Scythica tarafından işletildiği düşünülen
bu taş ocağındaki stellerin MS 55 yılına tarihlendirilmesiyle, Legio IV Scythica’nın bu
bölgede konuşlandırıldığı iddia edilebilir.278
Samosata’da bulunan mezar yazıtının (Y–24) MS 55 yılına tarihlendirilmesi279 ve
yazıtında askerin emekli olduğuna dair bir ifadenin bulunmaması nedeniyle askerin
görevdeyken vefat ettiği ileri sürülebilir. Zeugma ve Arulis buluntularının da aynı tarihe
denk gelmesi, Legio IV Scythica’nın bu bölgede bulunduğunu kanıtlamaktadır.
4.14.3. Legio IV Scythica buluntularıyla İlgili Genel Değerlendirme
Legio IV Scythica’nın varlığını kanıtlayan buluntular lejyonun bölgede kaldığı
süre ile kıyaslandığında az miktardadır. Bu durumla iligili olarak Kennedy; bu lejyonun
MS 60- 268 yılları arasında Syria’da olduğunu ve bu lejyona ait tribuni laticlavi’nin %21
ve tribuni angusticlavi’nin % 4’ü hakkında bilgi sahibi olduğumuzu belirttikten sonra
lejyonun bölük komutanları ve diğer rütbeli personele ait bilgilerin diğer lejyonlarla
karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. Bu lejyonun yüzyıllarca hizmet ettiğini, yaklaşık
250 yıl içerisinde yaklaşık 1500 civarında bölük komutanının olmasını gerektirmektedir.
275
Speidel 2010, 133–147.
Speidel 2004, 217.
277
Speidel 2010, 139.
278
Speidel 1994, 275.
279
IGLSyr 1 57; CIL III, 6048.
276
58
(ortalama hizmet süresinin 10 yıl olduğu göz önüne alınmıştır.) Ayrıca bu uzun zaman
dilimi içerisinde (lejyondaki asker sayısı en az 5000 ve ortalama askerin hizmet süresi 20–
25 yıl olduğu göz önüne alınarak, 200–300 yıllık zaman içerisinde 40–60.000 askerin
olması gerektiği) kalan buluntuların oldukça az olduğunu ileri sürmüştür.280
4.14.4. Legio IV Scythica ile İlgili Buluntuların Azlığı
Kennedy’nin üzerinde durduğu buluntu azlığının sebeplerinden birisi de Legio IV
Scythica’nın konuşlandığı bölgenin (Zeugma ve Kuzey Syria) Anadolu-Syria arasında bir
geçiş bölgesi olması nedeniyle bölgenin ve şehirlerin sürekli olarak saldırılara ve istilalara
uğramasıdır. Özellikle I. Şapur’un MS 256 yılında Zeugma’yı ele geçirmesi ile büyük
tahribatlar ve yıkımlar meydana gelmiştir.281
4.14.5. Legio IV Scythica’nın Anadolu’daki Görevleri
Anadolu’nun doğusunda kurulmuş olan (Bu bölge oldukça uzun bir süre Roma’yı
meşgul etmiştir.) Armenia Krallığı’nın, Roma ve Persler arasında kendilerine bağlı bir
krallık olarak kalması ya da krallığın doğrudan kendi topraklarına katılması için yapılan
mücadeleler, iki imparatorluk arasında yüzyıllar boyunca süren savaşlara neden olmuştur.
Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya gönderilmesinin temel nedeni de bu savaşlara
katılması ve Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırlarının, daha sonra da konuşlandığı bölge
olarak, Mesopotamia ve Anadolu arasında geçiş güzergâhlarını güvence altına almasıdır.
Yukarıda özetlenen görevlerin yerine getirilmesi amacıyla Legio IV Scythica, MS
55 yılında kendisini destekleyen diğer ala ve cohors’larla282 birlikte Moesia’dan
Roma’nın Doğu sınırına(yani Anadolu’nun doğusuna) gönderilmiştir. Bu birlikler
Erzurum yakınlarına ya da coğrafik konumu itibaryla daha uygun olan Satala’ya
yerleştirilmiştir.283 Fakat bazı uzmanlar, Tacitus’dan dolayı Syria’da dört Roma
lejyonunun olduğunu ortaya atarlar. Dolayısıyla Legio IV Scythica’nın doğrudan Kuzey
280
Kennedy 1996, 14.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
282
Bkz. Terminoloji bölümü.
283
Mitford 1980, 1176; Bennett 2006, 84; Bennett, Legio IV Scythica’nın Anadolu’ya MS 57 yılında
geldiğini yazar. Parker 1928, 135, 136; Parker, Legio IV Scythica’nın MS 55-62 yılları arasında gelmiş
olabileceğini yazar, fakat aynı kitabında ‘‘MS 60 yılında Corbula Legio IV Scythica’yı Armenia kralı
Tigranes’e yardım etmek üzere Cappadocia’ya gönderir.’’ şeklinde bir ibaresi de vardır. MS 55–62 yıllarını
kullanması, MS 55 yılında bu lejyonun Anadolu’ya geldi düşüncesini ifade etmiştir.; Speidel 1974, 275;
Speidel, Legio IV Scythica’nın MS 66 yılından sonra Zeugma’ya geldiğini ve Principat döneminin sonuna
kadar burada kaldığını ifade eder.
281
59
Syria eyaletine gönderildiğini ve oradan ihtiyaç duyuldukça kuzeye, yani Anadolu’nun
doğusuna sevk edildiğini ileri sürerler.284
Corbulo tarafından Armenia seferi için doğuya gönderilen Legio IV Scythica’nın,
Anadolu’ya gelişi bir amacı gerçekleştirmek içindir. Dolayısıyla bu lejyonun kuzey
Syria’ya gitmesi ve ihtiyaç oldukça kuzeye ve Armenia Krallığı topraklarına gidip
gelmesi çok uygun görülmemektedir. Bunun yerine Legio IV Scythica, Anadolu’ya
geldiği andan itibaren Cappadocia’da konuşlandırılmış olabilir; çünkü Kuzey Syria ile
kıyaslandığında, Cappadocia’nın Armenia Krallığı ile sınırının olması, ihtiyaç duyulması
halinde Legio IV Scythica’nın çok kısa bir sürede savaşa ya da olaylara müdahil
olabilecek yakınlıkta olmasını sağlamaktadır.
Roma açısından, Armenia Krallığı problemi çözüme kavuşturulamamamıştır.
Corbulo, Syria’ya MS 60 yılında gitmiş ve burada Syria valisi olmuştur.
Dolayısıyla Armenia seferi için çağırdığı bir lejyonu, savaş sonuçlanmadan Syria’ya
göndermesi uygun düşmemektedir.285 Ayrıca Corbulo açısından düşünüldüğünde, emri
altındaki bir lejyonun ya da lejyonların yakınında olması, ona düşündüklerini yapabilmesi
imkânını da sağlayacaktır. Yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı Legio IV Scythica’nın
Cappadocia’da konuşlan-dırılmış olması olasılığı yüksektir.
Bennett, Legio IV Scythica’nın Corbulo’nun Armenia seferine katılmadığını
söyler, gerekçe olarak da Tac. Ann. XIII.40286‘ı göstererek Corbulo’nun kendisi
Armenia’da iken arkasını güvenceye almak düşüncesinde olduğunu ifade eder. Yine
Bennett, Corbulo’nun MS 58 yılında Armenia içlerinde ilerken Araxes vadisine
geldiklerinde lejyonların arasında Legio IV Scythica’nın olmadığını yine Tac. Ann.
XIII.40’e dayandırarak ileri sürer.287
MS 60 yılında Corbulo, Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in
yeğeni Tigranes’i Armenia Krallığı tahta geçirir.288 Armenia problemini Roma lehine
284
Tacitus, Ann, IV.5; “...cetera Africae per duas legiones parique numero Aegyptus, dehinc initio ab Syriae
usque ad flumen Euphraten, quantum ingenti terrarum sinu ambitur, quattuor legionibus coercita, accolis
Hibero Albanoque et aliis regibus qui magnitudine nostra proteguntur adversum externa imperia..”;Tacitus,
Syria’da dört lejyonun olduğunu belirtir.; Parker 1928, 135, 136.
285
MS 60 Corbulo Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in yeğeni Tigranes tahta geçirilir.
Corbulo Syria valisi olur.
286
Tacitus, Annales, XIII.40;”…latere dextro tertia legio, sinistro sexta incedebat, mediis decimanorum
delectis…”; Tacitus lejyonlar arasında Legio IV Scythica’yı saymaz.
287
Bennett 2006, 84.
288
MS 60 Corbulo Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in yeğeni Tigranes tahta geçirilir.
Corbulo Syria valisi olur. ; Bennett 2006, 85.; Bennett, bu tarihin MS 61 yılı olduğunu ileri sürer.; Parker
1928, 136; Parker, bu tarihin 60 yılı olduğunu ileri sürer.
60
çözen Corbulo emrindeki lejyonlarla (Legio IV Scythica dâhil) birlikte Syria’ya döner.
Tigranes’in MS 61 yılında Adiabene’yi istila etmesi üzerine, Armenia Krallığı tahtına
oturmak isteyen Tiridates, Parth Kralı Vologaeses’ten yardım ister. Herhangi bir Parth
saldırısına karşı Tigranes’e yardım amacıyla Corbulo tarafından o tarihte Syria’da
bulunan Legio IV Scythica ve Legio XII Fulminata289 Armenia’ya gönderilir. Bu
lejyonlar MS 61–62 kışını Armenia Krallığı topraklarında geçirir.290
MS 62 yılında Paetus, Armenia Krallığını Roma topraklarına katmak yani bir
Roma eyaleti haline getirmek amacıyla görevlendirilerek Cappadocia’ya gönderilir. Fakat
Parth Kralı Vologases’e karşı savaşmak zorunda kalarak zor bir duruma düştüğünde
Corbulo, Paetus’a bağlı askeri birliklerin bakiyelerini toplayarak (bu birliklerin içinde
Legio IV Scythica ve Legio XII Fulminata bulunmaktadır.) Syria’ya gönderir.291 Fakat bu
lejyonların Syria’da nereye gittikleri ve nerede konuşlandıkları konusu tartışmalıdır.292
Yahudi isyanı nedeniyle MS 66 yılında Legio IV Scythica’nın bağlı birliklerinden
bir kısmı diğer lejyonlarla birlikte Kudüs’e gönderilir. Fakat Legio IV Scythica’nın büyük
bölümü yine Syria’da kalmaya devam eder.293 İsyanın büyümesi üzerine daha sonraki
dönemde Legio IV Sycthica da Kudüs’e gönderilmiş olmalıdır.294
Roma iç savaşı sırasında (MS 68–69) Legio IV Scythica, Flaviuslar
(Vespasianus’un Roma imparatoru olması için) tarafında yer almıştır.295
MS 70 yılının Eylül ayında isyanın bastırılması ve Kudüs’un Romalılarca ele
geçirilmesi sonucunda askeri birlikler geri gönderilir. Legio IV Scythica’nın Syria’ya geri
dönüşünde Zeugma’ya mı yoksa Cyrrhus’a mı geldiği konusu tartışmalıdır.296 Legio IV
289
Tac. Ann. XV.3; “…legiones duas cum Verulano Severo et Vettio Bolano subsidium Tigrani mittit
occulto praecepto compositius cuncta quam festinantius agerent…” lejyon numarası ve ismi vermeden iki
lejyon’un Verulano Severo ve Vettio Bolano komutasında gönderildiğinden bahseder. ; Tac. Ann.
XV.6’;”..iamque aderat, copiis ita divisis ut quarta et duodecima legiones addita quinta, quae recens e
Moesis excita erat…” dördüncü ve on ikinci lejyonlar olarak bahseder.;
290
Bennett 2006, 85.
291
Bennett 2006, 86; Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187.
292
Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187; Parker ve Keppie, “Syria’da nerede konuşlandığını” belirtmez.
Pollard 2000, 260; Pollard, “MS 66 yılında Zeugma’da bulunan Legio X Fretensis, Zeugma’dan ayrılarak
yerine Legio IV Scythica lejyonu gelmistir. Bunu Wagner, Josephus’un (BJ 7.1.3)’e dayandırarak ileri
sürer.
293
Parker 1928, 138; Keppie 2000, 192; Keppie, MS 70 yılındaki Yahudi isyanında Titus’un kuvvetlerine
Legio IV Scythica’dan da birlikler (Vexillatio) gönderilmiştir. (Josephus BJ V.1,6’da 3000 kişilik bir
kuvvetin gönderildiğini yazar.) Fakat Keppie burada, Speidel’ın düşüncesini de: “Bir lejyonunun (Legio IV
Scythica) bu kadar kalabalık bir birliğin tek başına olabileceğine inanmadığını.” ifade eder.
294
Parker 1928, 149.
295
Keppie 1984, 229.
296
Keppie 2000, 192, 224; Keppie, Legio IV Scythica’nın Zeugma’geldiğini ve savaş sırasında büyük ölçüde zayiat verdiğini ve Zeugma’da yeniden asker sayısının artırılarak lejyon seviyesine yükseltildiğini
61
Scythica, diğer Syria lejyonlarının (Legio III Gallica, Legio VI Ferrata ve Legio XVI
Flavia firma ve 20 cohors) katılımıyla MS 75 yılı Nisan-Temmuz ayları arasında
Antiocheia (Hatay) yakınlarında bir inşaat işinde ya da bir su kanalı inşasında
çalışmıştır.297
MS 106 yılında Legio IV Scythica, Cyrrhus’ta konuşlanmaya devam eder.298
MS 114 yılının başlarında Tarianus, Mesopotamia’dan ayrıldıktan sonra kuzeye
giderken ona Legio IV Scythica ve Legio VI Ferrata eşlik etmiştir. Melitene (Malatya)
üzerinden Satala’ya giderler. Legio IV Scythica’nın Ancyra’ya kadar gidip gitmediği ya
da nereye kadar eşlik ettiği bilinmemekle birlikte Traianus, MS 114 yılının sonunda
Ancyra’ya gelir ve kışı burada geçirir. 299
MS 116 yılında Traianus, doğu seferinden dönüşte Armenia’da Artaxata şehrinde
birtakım inşaat faaliyetlerinde bulunmuştur. Fakat bu faaliyetlerin ne olduğu konusu
tartışmalıdır. MS 116 yılında Traianus, Armenia’dan ayrılırken Artaxata’da garnizon
(Dio 68. 21) kurarak ayrılmıştı. Bu tarihte Artaxata’da (Pokr Ved) Legio IV Scythica, bir
yazıt bıraktı.300 Bu yazıt, yeni Armenia eyaletinin organizasyonundan dolayı da dikilmiş
olabilir.301
Legio IV Scythica’nın Armenia’nın Artaxata şehrinde inşaat faaliyetleri yürütecek
bir süre kaldığı, fakat ne kadar kaldığı bilinmemektedir.302 Legio IV Scythica, MS 117
yılında Armenia’dan tekrar Zeugma’ya dönmüştür.303 Keppie, MS 71 yılından MS 135
yılına kadar Legio IV Scythica’nın Zeugma’da oldugunu ifade eder.304
belirtir.; Parker 1928, 149; Parker, “MS 72 yılında Kudüs’ten Cyrrhus’a tekrar gönderildiğini ve Aynı
tarihte Legio X Fretensis Cyrrhus’te bulunduğunu ve Legio IV Scythica Cyrrhus’a geldikten sonra Legio X
Fretensis’in , Cyrrhus’tan ayrıldığını ifade eder.
297
Keppie 2000, 193; Pollard 2000, 23; Pollard, bu çalışmanın bir kanal yapımı olduğunu ileri sürer.;
Wheeler 1996, 256; Isaac 1990, 36; Isaac, bu yazıtın nerede yayınladığını belirtmeden. [pe]r milites
legionum (quattuor), [III Gal]l(icae), IV Scyt(hicae), VI Ferr(atae), XVI Fl(aviae), [ite]m cohortium
(viginti), [item?] Antiochensium…. lejyonların bir inşaat işinde çalıştıklarını ileri sürer.
298
Parker 1928, 159.
299
Mitford 1980, 1196.
300
AE 1968, no.0510; Imp(erator) Caesar div[i] Nervae f[il(ius) N]erva Traianus / optimus A[u]g(ustus)
G[e]rm(anicus) <D=B>aci[c(us) Par]thicus pont(ifex) max(imus) / trib(unicia) pot(estate) X[X im]p(erator)
XIII co(n)s(ul) VI [p(ater) p(atriae) pe]r leg(ionem) IIII Scyt(hicam) fecit.
301
Mitford 1980, 1199; Keppie 2000, 195; Keppie, bu lejyonun MS 116 yılında Armenia’da Artaxata
şehrinde bulunduğu ve burada ne olduğu bilinmeyen çeşitli inşaat faaliyetlerinde bulunmuş olduklarını
belirtir.
302
Mitford 1980, 1200.
303
Keppie 2000, 221.
304
Keppie 2000, 224.
62
MS 180–182 yılları arasında Severus, Legio IV Scythica’nın komutanıydı ve
Legio IV Scythica anılan tarihte Zeugma’da olabilir.305 Eadie, MS 195 yılında Legio IV
Scythica’nın Zeugma’da konuşlandığını belirtmiştir.306
Wheeler, MS 215 yılında Legio IV Scythica’ya bağlı bazı birliklerin Zeugma’dan
ayrılarak Syria Apameası’nda kışladıklarını ifade eder.307 Fakat bu birliklerin neden
gittikleri ve ne kadar süre kaldıkları bilinmemektedir. Eadie, MS 217 yılında İmparator
Macrinus’un Pers savaşından dönüşünde Antiocheia’ya giderken Zeugma’dan geçtiği ve
Legio IV Scythica’nın bu tarihte Zeugma’da olduğunu (Herodian 5,1’e dayanarak) ileri
sürer.308
Speidel, Severus Alexander’ın MS 231 yılında başladığı Pers savaşlarına, Legio
IV Scythica’nın doğrudan katılmadığını, fakat bu savaş için güçlü bir birliğin(Vexillatio)
Dura–Europos’a gönderilmiş olduğunu belirtir.309 Pollard, MS 254 yılına tarihlenen bir
papirüsteki bilgilere göre Legio IV Scythica’ya bağlı olduğu anlaşılan bir askere istinaden
Legio IV Scythica’nın adı geçen tarihte Syria’da olduğunu ileri sürer.310 MS 254 yılına
tarihlenen ve Dura-Europos’da bulunan bir papirüste Legio IV Scythica’ya bağlı bir
askerin karısından boşanmasını anlatmaktadır.311
Legio IV Scythica, MS 256 yılında Pers kralı I. Şapur tarafından ele geçirilen ve
yakılan Zeugma kentinde konuşlanmış olduğundan bu savaşla birlikte de yok oldu.312
Fakat daha sonraki dönemde Legio IV Scythica’nın Notitia Dignitatum’da yer alması, bu
lejyonun MS 256 yılında yok olmadığını ya da daha sonra ki bir dönemde aynı isimde ve
numarada yeniden kurulduğunu düşündürmektedir. Fakat Roma lejyonları313 gözden
geçirildiğinde yok edilen bir lejyonun aynı isim ve numarada tekrar kurulması ya da
canlandırılması çok rastlanan bir durum değildir. Bundan dolayı Ritterling’in314 belirttiği
gibi bu lejyonun MS 3. yüzyıl sonu ve MS 4. yüzyıl boyunca nerede olduğu konusu tam
305
Wheeler 1996, 234; Birley 1988, 56, 58, 62.
Eadie 1996, 138.
307
Wheeler 1996, 251.
308
Eadie 1996, 141.
309
Speidel 1984, 287.
310
Pollard 1996, 219.
311
Pollard 2000, 56; Pollard, “Bu askerin Dura-Europos’a görev için gittiğini ifade eder ve bu ifadeyi “Dura
Final Report 5.1,166–69, no. 32” dayandırır.
312
Speidel 1984, 401; Pollard 2000, 261; Pollard, Zeugma’nın MS 252 yılı ya da biraz daha sonrasında I.
Şapur tarafından ele geçirilip yakıldığını belirtir.
313
Bkz. Roma Lejyonları listesi.
314
Ritterling 1925, 1561; Legio IV Scythica maddesi; ND Or. XXXIII, 23’de Praefectus legionis quartae
Scythicae, Oresa’ şeklinde geçmektedir.
306
63
olarak anlaşılamamakla beraber ND Or. XXXIII, 23’e göre yine aynı bölgede Syria’da
Oresa şehrinde bulunduğu anlaşılmaktadır.
4.14.6. Sonuç
MS 55 yılı civarında Anadolu’ya gelen Legio IV Scythica sürekli olarak
Anadolu’da konuşlanmış, sadece kendisine verilen bazı görevleri yerine getirmek
amacıyla ayrılmış ve görev bitiminde tekrar geriye dönmüştür.
4.15. LEGIO V MACEDONICA
MÖ 43 yılında Pansa315 tarafından Romalılardan oluşturulmuş bir lejyondur. İlk
kurulduğunda Legio V Urbana olarak anlandırılmıştır. MÖ 29–27 yılında Macedonica’nın
Roma topraklarına katılması esnasında sağladığı yararlarından dolayı Legio V
Macedonica ismini almıştır.316 Legio V Macedonica’nın başka bir ismi yoktur, fakat
Maternus isyanının bastırılmasında kazandığı başarıdan dolayı Commodus tarafından MS
186 yılında Pia Fidelis317 (sadık ve vefakâr) ünvanıyla ödüllendirilmiştir. Lejyonun
simgesi Boğa ve Kartal’dır.318
4.15.1. Arkeolojik Buluntular
MS I. yüzyıl sonu II. yüzyıl başına tarihlendirilen yazıt (Y–25), bir mezar yazıtı
olmayıp yazıtın yazıldığı tarihte hayatta olan Romalı yüksek rütbeli bir askeri
onurlandırma amacıyla yazılmıştır. Dolayısıyla Legio V Macedonica’nın, yazıtın
bulunduğu yerde konuşlanmış olması kabul edilebilir. Çünkü yüksek rütbeli bir askerin
bulunduğu yerde, bu askere bağlı birliklerin, bu askerin yanında olması gerekir.
Bugün Yalvaç Müzesinde bulunan ve Yalvaç Müzesi env. No. 803 ile kayıtlı sikke
incelendiğinde, sikkenin ön yüzünde İmparator Vespasianus (MS 69- 79) betimlenmiştir.
Dolayısıyla (Lev. 16c)’deki sikkenin de onun döneminde darp edilmiş olması gerekir.
Biraz yıpranmış da olsa aynı sikkeden bir tane daha bulunması (Yalvaç müzesi env. no:
2901) bu sikkelerin Antiocheia’da MS 70–80 yılları arasında darp edilmiş olduğunu
gösterebilir. Vespasianus’un imparatorluk döneminde, sikkelerin darp edilme yeri ve
315
Bunson 2002, 410.
Ritterling 1925, 1587; Farnum 2005, 19; Icon Group 2008, 122; Bu ismi almasının nedeni olarak bir
dönem Macedonica bölgesinde bulunmasına bağlar.
317
Ritterling 1925, 1372; Farnum 2005, 19.
318
Ritterling 1925, 1376; Farnum 2005, 19.
316
64
tarihleri ile Legio V Macedonica’nın Anadolu’dan geçiş tarihleri ve yazıtta belirtilen
askerin hayatta olduğu göz önüne alınarak birinci yüzyıl sonu ikinci yüzyıl başına
tarihlendirilen
yazıtın
MS
70’li
yıllara
tarihlendirilmesinin
uygun
olacağını
düşünmekteyim. MS 70 yılından itibaren Anadolu’dan geçerek Danube’ye giden Legio V
Macedonica’nın Antiocheia’da birkaç yıl konuşlanmış olduğu düşünülebilir.
4.15.2. Legio V Macedonica’nın Anadolu’ya Gelişi
Legio V Macedonica’nın Anadolu’ya ne zaman geldiği tam olarak bilinmemekle
birlikte Anadolu’ya Homanadlara karşı başlatılan savaş nedeniyle MÖ 25 yılı civarında
Avrupa’dan319 (Muhtemelen Troesmis’ten) geldiği bilinmektedir. Legio V Macedonica,
SE 2568’e320 göre Anadolu’ya Ephesos üzerinden gelerek Pisidia Antiocheia’sında
konuşlanmış olabilir. Çünkü lejyonun Anadolu’da nerede konuşlandığına dair herhangi
bir kanıt mevcut değildir.
Antiocheia, gelen askeri birliklerin (özellikle de lejyon gibi o döneme göre son
derece büyük askeri birliklerin) ihtiyaç duyacağı lojistik ihtiyaçlarını karşılayabilecek
Anadolu’daki önemli Roma koloni kentlerinden birisidir. Ayrıca stratejik açıdan
bakıldığında, Antiocheia’nın Homanad bölgesine yakınlığı da Legio V Macedonica’nın
burada konuşlandırılmasını düşündürecek diğer bir nedendir.
4.15.3. Legio V Macedonica’nın Anadolu’daki Görevleri
Homanad savaşlarının oldukça uzun sürdüğü ve Roma’nın bu savaşlar için daha
fazla sayıda lejyon gönderdiği bilinmektedir. Bu savaşın uzun süre devam etmesinde
arazinin oldukça engebeli olması ve Homanadların Romalıların karşısına düzenli
ordularla çıkmayıp sürekli vur kaç taktiğiyle savaşmasının en etkili faktörler olduğu ileri
sürülebilir.
Bu savaşın milat başlarında Roma lehine döndüğü Legio XXII
Deiotariana’nın bölgeden gönderilmesiyle de anlaşılmakla birlikte yine MS 6321 yılına
kadar devam ettiği de bilinmektedir. MÖ 25 yılı ile MS 6 yılları arasında Anadolu’nun
başka bölgelerinde de herhangi bir arkeolojik buluntunun olmaması nedeniyle savaşın
319
Speidel 1984, 276; Speidel, lejyonun daha önce Cappadocia’da konuşlanmış olabileceğini ve Homanad
mücadeleleri için Cappadocia’dan gelmiş olabileceğini ileri sürer.
320
SE 2568; Bu yazıt, Cumhuriyetin hemen sonuna Augustus’un imparator olduğu dönemin başına
rastlamaktadır.
321
MS 25 yılında Galat kralı Amyntas’ın ölümü üzerine Galatya Roma’ya ilhak edilir. Yine aynı tarihte
Anadolu’da İsaura bölgesinde Roma ile Homanad’lar arasında uzun yıllar sürecek savaşların başlar. Bu
savaşlar MS 6 Romalıların, Homanadları yenmesinden sonra biter.
65
bitimine kadar Legio V Macedonica, sürekli olarak Antiocheia’da konuşlandırılmış
olabilir. Homanad savaşlarının Roma lehine sonuçlanmasıyla birlikte MS 6 yılında sonra
Legio V Macedonica, Anadolu’dan Moesia Inferior’a322 gönderilmiştir.323
MS birinci yüzyılın ikinci yarısının başından itibaren Doğuda, Armenia üzerinde
başlayan hâkimiyet mücadeleleri Parth-Roma sürtüşmelerine sebep olduğundan Legio V
Macedonica, Moesia Inferior’dan P. Partius Verus komutasında Anadolu’da Pontus
bölgesine gönderilmiştir.324 Lejyon biraz geç geldiğinden Paetus’la birlikte gitmeyip
Pontus’da konuşlandırılır. Pontus bölgesinde yaklaşık iki yıl konuşlandıktan sonra
Corbulo’nın diğer lejyonlarıyla birlikte Melitene’de toplanıp, Euphrates’i aşarak Syria325
giderler. Burada Parth’lara karşı savaşmışlardır ve ardından MS 67 yılında Kudüs’te
konuşlandırılmışlardır.326
Keppie, Legio V Macedonica’nın MS 70 yılında Yahudi ayaklanması bittikten
sonra Titus’un Euraprates’ten başlayan ve Mısır’da sona eren gezisine eşlik etmesinin
ardından tekrar Anadolu’ya gelip oradan Danube’ye döndüğünü ifade eder.327 Lejyon
Avrupa’ya dönerken Anadolu’da Pisidia Antiocheia’sına gelmiş ve burada bir süre
konuşlandırılmış olabilir. Ne kadar süre kaldığı bilinmemekle birlikte birkaç yıl kaldığı
kabul edilebilir. Danube eyaletine gönderilen328 lejyon uzun süre konuşlandıktan sonra
MS III yüzyılda Syria’de Heliopolis’e intikal etmiş ve orada konuşlanmıştır.329
Legio V Macedonica’nın daha sonraki savaşlarda Anadolu’ya gelip gelmediği
bilinmezken Mittford, henüz yayınlanmamış (Legio V Macedonica’ya bağlı bir bölüğün
komutanı olan M. M. Caesius Verus’a ait) bir yazıta göre bu bölüğün Pontus bölgesinde
Comama’da Armenia yolu üzerinde bulunduğunu ve muhtemelen Traianus döneminde de
burada konuşlandırılmış olabileceğini ifade eder.330
4.15.4. Sonuç
322
Mitford 1980, 1204.
Bkz. Avrupa’daki Safahatı için: Rumen Ivanov, ZEP 80 içinde: “Lixa Legionis V Macedonicae Aus
Oescu”, 131–136 (1990).
324
Mitford 1980, 1204; Mitford, bunu CIL III 3169’a dayandırır; Ayrıca bkz. Legio V Macedonica, Cohors
X bölümü.
325
Tacitus, Annales 15. 26; Keppie 2000, 190; Bennett 2006, 86.
326
Bennett 2006, 88.
327
Keppie 2000, 190.
328
Keppie 2000, 187.
329
Keppie 2000, 91.
330
Mitford 1980, 1197, dipnot 77.
323
66
MÖ 25 yılı vivarında Anadolu’ya gelmiş ve yaklaşık 30 yıl Homanad savaşlarına
katılmış olan Legio V Macedonica, bu savaşların bitmesinin ardından Anadolu’dan
ayrılmıştır. Anadolu’daki en uzun süreli konuşlanması da Homanad savaşlarından
dolayıdır. Bu savaşlardan sonra Anadolu’dan ayrılan lejyon, daha sonra Anadolu’da uzun
süreli hiç konuşlanmamıştır. Sadece Doğu-Batı intikalleri esnasında kısa süreli olarak
lojistik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kalmış olabilir.
4.16. LEGIO VII CLAUDIA
Iulius Caesar’ın lejyonlarından birisi olan Legio VII Paterna’nın (MÖ 13–11
yıllarında Macedonica’da yaptığı savaşlarda gösterdiği başarıdan dolayı lejyonu
ödüllendirmek amacıyla) ismi Legio VII Macedonica olarak değiştirilmiştir. Daha sonra
MS 42 yılında Scribonianus’un Roma imparatorluk tahtını ele geçirmek amacıyla yaptığı
başkaldırıda kilit bir rol oynayan Legio VII Macedonica, isminin Legio VII Claudia Pia
Fidelis331(sadık ve vefakâr) olarak değiştirilmesiyle ödüllendirilmiştir. Bu tarihten sonra
lejyonun ismi bir daha değiştirilmemiştir. Lejyonun bilinen sembolü Boğa’dır.
4.16.1. Arkeolojik Buluntular
Pisidia Antiocheası’nda bulunan yazıt (Y–26) tarihlendirilememiştir. Ayrıca
yazıtta ‘‘VII’’ şeklindeki lejyonu belirten ibarede herhangi bir lejyon ismi de
belirtilmemiştir. Yazıtta başka bir lejyon ya da askeri birlik ismi de geçmemektedir.
Lejyon isminin yazılmamış olması nedeniyle, tüm Roma lejyonları incelendiğinde VII
numara ile anılan iki lejyon mevcuttur. Bu lejyonlar Legio VII Macedonica ve Legio VII
Gemina’dır. Legio VII Gemina MS 68332 yılında kurulmuş ve Anadolu’ya hiç gelmemiş
bir lejyondur. Legio VII Paterna’nın MÖ 13–11 yıllarında Macedonica’da kazandığı
başarıdan sonra isminin değiştirildiği en erken tarihin MÖ 13 ve en geç tarihin MÖ 11 yılı
veya sonrasında olması gerekir. Onur yazıtını yazdıran kişi, büyük bir ihtimalle lejyonun
isminin değiştiği tarih civarında bu yazıtı yazdırmış olabileceğinden, lejyon isminin
yazılmamış olması da bu şekilde açıklanabilir.
Başka bir askeri birlik ismi geçmemesi, askerin görevine aynı lejyonda başlayıp
aynı lejyonda bitirmesi normal karşılanabilecek bir durumdur. Muhtemelen adı geçen
asker Legio VII Paterna Antiocheia’ya geldiğinde lejyonda görevliydi. Emeklilik zamanı
331
332
Parker 1928, 94; Farnum 2005, 20.
Farnum 2005, 21.
67
geldiğinde lejyonun ismiyle ilgili belirsizlikler bulunduğu için lejyonun ismini
yazdırmamış olması nedeniyle, bu yazıtın MÖ 11 yılı veya hemen sonrasına
tarihlendirilmesinin uygun olacağını düşünmekteyim. Ayrıca Legio VII Macedonica’nın
adı geçen tarihlerde Galatia eyaletinde bulunduğu da göz önüne alındığında, dolaylı
olarak da olsa Legio VII Macedonica’nın yazıtın bulunduğu Antiocheia’da konuşlanmış
olduğu ileri sürülebilir.
Tarihlendirilemeyen yazıtta (Y–27) Centurio’nun (Bölük Komutanı) ismi
geçmektedir. Adı geçen askere ait başka bilgilerin bulunmaması, bu askerin yazıtın
yazıldığı tarihte yaşamakta olduğu anlamına gelmektedir. Askerin hayatta ve bir bölüğün
komutanı olması, yazıtın bulunduğu yerde komuta ettiği Centuria (Bölük)’nın da
bulunmuş olmasını gerektirir. Ayrıca “Leg VII Cl” ibaresinin bulunması nedeniyle Legio
VII Macedonica’nın isminin Legio VII Claudia’ya değiştirildiği tarih (MS 42 yılı) olduğu
göz önüne alınarak (Y–27)’nin MS 42 yılından sonra yazılmış olabileceğini
düşünmekteyim.
Legio VII Macedonica’nın MS 6 ya da 9 yılında Galatia’dan ayrıldıktan sonra
geride bir birlik bırakmış olması ihtimali vardır. Aksi takdirde Legio VII Claudia’ya bağlı
bir bölüğün Phrygia Apameası’nda ne yaptığını açıklamak oldukça zorlaşmaktadır.
Ancyra’da bulunan, MS 181 yılına tarihlendirilen (Bosch 1967, 251, no. 187) ve
MS 200–250 yılları arasına tarihlendirilen (Bosch 1967, 328, no. 269) mezar stel yazıtları
ile Troas bölgesinde Skamandros’ta (Akköy Yakası) bulunan (IMT Skam/NebTaeler, no.
356) onur yazıtı, Legio VII Claudia’nın Anadolu ile bağlantısını gösteren diğer
yazıtlardır. Fakat Legio VII Claudia’nın sözü geçen yazıtların bulunduğu yerlerde
konuşlandığını ileri sürmek mümkün görünmemektedir.
4.16.2. Legio VII Claudia’nın Anadolu’ya Gelişi
Legio VII Claudia, Legio VII Paterna olarak MÖ 25 yılında Anadolu’da Galatia333
bölgesine Homanad savaşları için intikal ettirilmiş olabilir.334 Legio VII Paterna,
Galatia’ya geldiğinde Pisidia Antiocheiası’nda konuşlandırılmış olmalıdır. Çünkü
333
Keppie 1984, 208; Speidel 1984, 276; Speidel, lejyonun Galatia eyaletine Homanad savaşlarından önce
geldiğini ileri sürer.; Farnum 2005, 20; Farnum, Lejyonun Pisidia Antiocheia’sında değil Syria
Antiocheia’sına (Bugünkü Hatay)’da konuşlandığını ileri sürer.
334
Speidel 1984, 276; Galatia’nın Roma’nın yeni bir eyaleti haline gelmesi Legio VII Paterna’nın bölgeye
gelmesinde kısa bir süre önce gerçekleşmiştir. Bundan dolayı Roma’nın bu eyalette egemenliğini
pekiştirmesi amacıyla lejyonunu bu bölgeye gönderdiği de düşünülebilir.
68
Antiocheia, Homanad bölgesine yakınlığı ve bir Roma koloni şehri olmasından dolayı,
askeri birliklerin lojistik ihtiyaçlarının karşılanmasını son derece kolaylaştırmaktadır.
Homanad orduları ile Roma orduları karşı karşıya gelip bir savaş yapmış olsalardı
savaşın kısa sürmesi beklenirdi, ancak savaşın uzun sürmesi Homanadların bulundukları
arazinin dağlık ve engebelik olmasından yararlanarak sürekli olarak saklanmayı ve gerekli
gördüklerinde saldırıp kaçmak şeklinde bir taktik uygulamış oldukları ihtimalini
güçlendirmektedir. Homanad Savaşları’nın belli dönemlerde yapılması Legio VII
Paterna’nın MÖ 13–11 yıllarında Thracia bölgesinde Macedonica’da savaşlara
katılmasına imkan sağlamıştır. Bu savaşlarda gösterdiği başarıdan dolayı lejyonun ismi
Legio VII Macedonica olarak değiştirilmiş ve bu savaşın ardından lejyon, Legio VII
Macedonica ismiyle Anadolu’ya geri dönmüştür. Legio VII Macedonica, Homanad
savaşlarının Roma lehine sonuçlanmasından sonra MS 6 ya da 9 yılında Anadolu’dan
Avrupa’ya gönderilmiştir335.
Legio VII Claudia, Avrupa’da uzun zaman konuşlandıktan sonra tekrar
Anadolu’ya muhtemelen Parth savaşları için gelmiş olmalıdır. Çünkü Zeugma’da “Legio
VII Claudia P.F“ damgalı tuğlalar yanında336 (Lev.17a) lejyona bağlı bir askere ait mezar
steli de bulunmuştur.337 Tarihlendirme zorluklarından dolayı lejyonun Anadolu’ya ne
zaman geldiği bilinmemektedir. Bu yüzden tuğlalardan ve mezar stelinden Legio VII
Claudia’nın Zeugma’da belirli bir dönem konuşlandığı ileri sürülebilir, fakat ne kadar
süre konuşlandığı bilinmemektedir.
4.16.3. Sonuç
Homanad Savaşlar’ının bitiminden sonra MS 6 ya da 9 yılında Anadolu’dan
ayrılan Legio VII Macedonica tekrar Avrupa’ya gönderilmiştir. Anadolu’da yaklaşık 30
yıl konuşlanmış olan lejyon, geride bugün için belge bırakmamıştır. Zeugma’da daha
sonraki dönemlere ait ele geçen buluntulara göre Legio VII Claudia’nın Anadolu’ya
geldiği ve Zeugma’da konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir.
4.17. LEGIO VII PATERNA
Bu lejyon için bkz. Legio VII Claudia bölümü.
335
Keppie 2000, 184.; AE 2003, 1791e. “Legio VII Claudia pia fidelis”.
Speidel 2010, 140.
337
Speidel 2010, 147.
336
69
4.18. LEGIO VII MACEDONICA
Bu lejyon için bkz. Legio VII Claudia Bölümü.
4.19. LEGIO X GEMINA
MÖ 59 yılından önce kurulduğu bilinmekle birlikte kim tarafından kurulduğu
bilinmemektedir. MÖ 44 yılında Legio X Questris, Lepidus tarafından yeniden
düzelenmiş ve Legio X Veneria’dan alınan bazı askerlerle birlikte lejyonun adı Legio X
Gemina Questris haline getirilmiştir. MÖ 31 yılında yapılan Actium Savaşı’ndan sonra
lejyonun adı Legio X Gemina olarak değiştirilmiştir. MS 88–89 yılında İmparator
Domitianus’un Saturninus İsyanı’nı bastırmasından sonra lejyona Pia Fidelis (sadık ve
vefakâr) ünvanı verilerek lejyonun adı Legio X Gemina Pia fidelis haline getirilmiştir.
Kuruluşundan itibaren sürekli olarak Avrupa’da çeşitli bölgelerde görev almış bir
lejyondur. Legio X Gemina Pia Fidelis’in bilinen lejyon sembolü boğadır.338
4.19.1. Arkeolojik Buluntular
Kuruluşundan itibaren sürekli olarak Avrupa’da konuşlanan Legio X Gemina’yla
ilgili Anadolu’da ele geçen arkeoloji buluntu Zeugma’da vefat etmiş bir askere ait olan
mezar yazıtıdır.339 Normal olarak bir askere ait (Duplicarius340 rütbesine sahip olan bir
asker olsa bile) mezar yazıtından bütün lejyonun mezar yazıtının bulunduğu bölgede
konuşlanmış olduğunu ileri sürmek mümkün değildir. Legio X Gemina’nın, Avrupa’da
bulunan yazıtlardan341 ele geçen bilgilerden, konuşlandığı bölgeler ve bunların tarihleri
hakkında sağlıklı bilgi edinilememektedir. MS III yüzyıl ortalarında lejyona ait bilgiler
kesintiye uğramaktadır. Lejyonun bu tarihlerde, MS 256–260342 yılları arasında yapılan
Parth Savaşları için Zeugma’ya geldiği, bir askere ait ele geçen mezar yazıtıyla da
desteklendiğinden Legio X Gemina’nın belirtilen dönemde Zeugma’ya geldiği ve yazıtta
adı geçen askerinde de bu esnada vefat ettiği ileri sürülebilir. Dolayısıyla askere ait olan
338
Farnum 2005, 21.
AE 1977, no.0821.; D(is) M(anibus) / Aelio / Secund/ino dup(licario) / leg(ionis) X g(eminae) p(iae)
f(idelis) / stip(endiorum) XXII.
340
Bkz. Terminoloji bölümü.
341
Hispania: AE 1984, no.0583; Hispania: AE 1976, no.0289; Barbaricum(Slovakya): AE 1987, no.0821a,
AE 1987, no.0821e, AE 1987, no.0822b, AE 1977, no.0631e; Pannonia Superior(Çek Cum.): AE 1987,
no.0823a; AE 1993, no.1295; Dacia(Romanya): AE 1944, no. 0065; Pannonia Superior(Avusturya): AE
1950, no.0119a, AE 1936, no.0082;Roma: AE 1934, no.0152, AE 2003, no.1404c; Germania
Inferior(Almanya): AE 1905, no.0139, AE 1905, no.0234; Germania Inferior(Hollanda): AE 2000,
no.1025d.
342
Farnum 2005, 21.
339
70
mezar stelini de MS 256–260 yılları arasına tarihlendirmek uygun olabilir. Fakat askerin
yukarıda belirtilen zaman dışında başka bir zamanda Zeugma’ya herhangi bir nedenle
gelmiş olmasının da ihtimal dâhilinde tutulması gerekir.
Legio X Gemina savaş bittikten sonra tekrar Avrupa’ya geri dönmüştür.
4.19.2. Sonuç
Sürekli olarak Avrupa’da konuşlandığı bilinen Legio X Gemina, MS III. yüzyılın
ortalarında Parth Savaşları için Zeugma’ya gelmiş ve kısa bir süre, belki de 4–5 yıl
civarında, Zeugma’da konuşlanmış olabilir.
4.20. LEGIO XII FULMINATA
Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 58 yılında XII. Lejyon olarak Helvetii’lere
karşı oluşturulmuştur.343 Caesar’la birlikte MÖ 58–49 yılları arasında Gallia’da kalmış,
MÖ 49 ve 48 yılında İtalya’da Pharsalus’ta konuşlandıktan sonra MÖ 46–45 yılında
dağıtılmıştır. Hemen arkasından XII Paterna olarak yeniden kurulmuş ve MÖ 44–43
yılında yeniden organize edilmiştir. MÖ 41 yılında “Victrix”344 olarak isimlendirildikten
sonra MÖ 41–31 yılları arasında Antonius’la birlikte doğuda kalmıştır. MÖ 33 yılında
“Antiqua”345 olarak yeniden isimlendirilmiştir. Actium savaşından sonra MÖ 27 yılında
ismi yenilenerek sürekli kullanacağı “Fulminata”346 ismini almıştır. MÖ 14347 yılında
Mısır’a, sonra da Syria’ya gönderilmiştir348. Legio XII Fulminata Syria’ya gönderildikten
sonra Kuzey Syria’da Raphanae’ye349 konuşlandırılmıştır. Marcus Aurelius döneminde
MS 175 yılında Legio XII Fulminata’ya Certa Constans (emin ve sadakatli) ünvanları
verilmiştir350. Legio XII Fulminata’nın bilinen lejyon sembolü yoktur.351
343
Keppie 1984, 209.
Farnum 2005, 22.
345
Farnum 2005, 22.
346
Farnum 2005, 22.
347
Farnum 2005, 22; Farnum, legio XII Fulminata’nın MÖ 30–25 yılları arasında kaldığını ve MÖ 25
yılında Mısır’a gönderildiğini ifade eder.
348
Keppie 1984, 209.
349
Farnum 2005, 22.
350
Ritterling 1925, 1370; Farnum 2005, 22; Farnum, “Firma” isminin verildiğini yani Legio XII Firma
Constans şeklinde olduğunu ileri sürer.; Kelime anlamları için bkz. Kabaağaç, Erdal 1995’de “Certa” ve
“Firma” kelimelerinin Latincedeki anlamları birbirinin aynısıdır.
351
Farnum 2005, 22; Farnum, lejyonun sembolünün yıldırım ‘Fulminata’ olduğunu ifade eder.; Keppie
1984, 209.
344
71
4.20.1. Arkeolojik Buluntular
Apamea Cibotos’un 28 km kuzey batısında bulunan bir mil taşına (Y–28) göre yol
yapımında çalışan birlikler Legio XII Fulminata’ya bağlı askerlerdir. Bu birlikler aynı
zamanda Aulutrene Castellumu’nda konuşlandırılmışlardır. Aulutrene, Asia Minor eyaleti
sınırları içerisindeki yolların kesişme noktasında bulunduğundan stratejik bir konuma
sahiptir.352
MS 84–96 yıllarına tarihlendirilen (Y–29)’a göre Legio XII Fulminata’ya bağlı bir
bölüğün (Centuria) Bakü’ye ne gibi bir amaçla gönderildiği bilinmemekle birlikte bölgede
keşif yapmak amacını güttüğü ileri sürülebilir. Ayrıca Domitianus döneminde Legio XII
Fulminata’ya bağlı bir bölüğün bugün Gürcistan sınırları içerisinde kalan Abhazya
topraklarında Sebastopolis’e (Sukhumi), Kafkaslardan gelebilecek saldırılara karşı
gönderildiği söylenebilir.353
4.20.2. Legio XII Fulminata’nın Anadolu’ya Gelişi
Armenia kralı V. Tigranes’in Adiabene’yi istilasından sonra Parthların karşılık
vereceği düşüncesi ile Armenia kralını güçlendirmek amacıyla MÖ 61 yılında Syria’da
bulunan Legio XII Fulminata, Armenia’ya gönderilir.354 MS 62 yılında Paetus, Armenia
Krallığı’nı Roma topraklarına katmak yani bir Roma eyaleti haline getirmek üzere
görevlendirilerek Cappadocia’ya gönderilir. Fakat Parth Kralı Vologases’e karşı
savaşmak zorunda kalarak zor bir duruma düştüğünde Corbulo, Paetus’a bağlı askeri
birliklerin bakiyelerini toplayarak(ki bu birliklerin içinde Legio IV Scythica ve Legio XII
Fulminata bulunmaktadır.) Syria’ya gönderir.355 Fakat bu lejyonların Syria’da nereye
gittikleri ve nerede konuşlandıkları konusu tartışmalıdır.356
352
Speidel 1984, 278.
Mitford 1980, 1193.
354
Mitford 1980, 1177; Mitford, MS 61 yılında gönderildiğini ve MS 61-62 kışını Melitene yakınlarında
kendi yaptıkları küçük kulübelerde geçirdiklerini belirtir. Bennett 2006, 85; Bennett, MS 61 yılında
gönderildiğini ileri sürer.; Parker 1928, 136; Parker, MS 59 yılında gönderildiğini belirtir.; Keppie 2000,
1887; Keppie, MS 62 yılında gönderildiğini ifade eder.
355
Bennett 2006, 86; Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187.
356
Parker 1928, 137; Keppie 2000, 187; Parker ve Keppie, Syria’da nerede konuşlandığını belirtmez;
Pollard 2000, 260. Pollard, MS 66 yılında Zeugma’da bulunan Legio X Fretensis’in Zeugma’dan ayrılarak
yerine Legio IV Scythica lejyonun geldiğini Wagner’in Josephus’un (BJ 7.1.3)’e dayandırarak ileri sürer.
Konu üzerine çalışan bilim adamları Legio IV Scythica ile ilgili görüşler öne sürerken, Legio XII
Fulminata’nın nereye gittiği konusunda herhangi bir fikir öne sürmezler. Düşünceme göre Legio XII
Fulminata’dan geri kalanlar da Zeugma’ya gitmiş olmalıdır, çünkü lejyon önemli ölçüde asker
kaybettiğinden yeniden derlenip toparlanması için Roma tarafından önemli bir yer sayılan Zeugma’ya
gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Zeugma, lejyonun yeniden toparlanması için yeterli imkânlara sahipti.
353
72
MS 66 yılının ekim ayında Kudüs’te baş gösteren isyanı bastırmak üzere Syria
Valisi Cestius Gallus, Antiocheia’dan veya Raphanaea’dan Legio XII Fulminata’nın da
bulunduğu orduyla Kudüs’e doğru yola çıkar.357 Suetonius, “ordunun tuzağa
düşürüldüğünü ve Legio XII Fulminata’nın Aquila (Lejyon Kartalı)’sının Yahudiler
tarafından kapılıp kaçırıldığını” ifade etmiştir.358 Legio XII Fulminata Kudüs’ün ele
geçirilmesinden sonra yani MS 70 yılı civarında Kudüs’ten Cappadocia’da Melitene’ye
gönderilmiş olmalıdır.359
4.20.3. Legio XII Fulminata’nın Anadolu’da Melitene’deki Görevleri
Legio XII Fulminata, Melitene’ye geldikten sonra burada konaklayacakları yerleri
ve lejyon karargâhını inşa etmiştir. MS 76 yılına kadar kuzeyde Satala’dan başlayan ve
Melitene’ye kadar uzanan, Roma sınırları boyunca inşa edilen yolun yapımında, yolun
kuzey tarafında Legio XV Apollinaris ve güney tarafında da Legio XII Fulminata görev
almışlardır.360
Legio XII Fulminata, varlığını Notitia Dignitatum’a göre en erken MS 395 yılına
kadar sürdürebilmiştir. ND Or. XXXVIII, 14’de sub dispositione… ducis armeniae
praefectus Legionis duodecimae fulminata Melitene. (Armenia Komutanlığı, 12. lejyon
Fulminata Komutanlığı, Melitene) şeklinde yazılmıştır.
4.20.4. Sonuç
Yahudi isyanından hemen sonra (MS 70 yılı civarında) Anadolu’ya gönderilen
Legio XII Fulminata, Anadolu’da Melitene’de neredeyse üç yüzyıl civarında kalmış
olmasına rağmen ele geçen buluntular oldukça azdır. Ayrıca buluntular yazıtlardan ibaret
olup Fulminata’nın Anadolu’daki faaliyetleri hakkında da bilgi vermemekte, yazıtların
tarihlendirilmesinden sadece Legio XII Fulminata’nın varlığını devam ettirdiğini
göstermektedir.
357
Keppie 2000, 188; Dodgeon 1991, 138; Bennett 2006, 88; Parker 1928, 110.
Suetonius, Tanrısal Vespasianus, V; Türkçeye çeviri: G.Özaktürk, F. Telatar, Ankara 2008.
359
Mitford 1980, 1186; Mitford, adı geçen sayfada tarih belirtmez. Ayrıca Mitford 1980, 1181 Mitford MS
71 yılında Legio XII fulminata Cappadocia’ya geldiğini ifade eder.; Lejyona bağlı birliklerin gelişlerinin
MS 71 yılının ortalarını bulduğunu belirtir. Keppie 2000, 192; Keppie, Legio XII Fulminata’nın sürgün
edildiğini ve Melitene’ye gönderildiğini ifade eder. Suetonius, Tanrısal Vespasianus, VIII’de yabancıların
saldırılarının artması üzerine Cappadocia’ya lejyonların gönderildiğini yazmakla beraber herhangi bir lejyon
ismi ya da lejyon numarasından bahsetmemiştir.; Parker 1928, 148. Parker, Legio XII Fulminata’nın MS 69
yılında Melitene’ye geldiğini belirtir.
360
Mitford 1980, 1184.
358
73
Legio XII Fulminata’ya bağlı birliklerin Phrygia Apameası’nda, Bakü’de ve
Sukhumi’de bulunması da oldukça ilginçtir. Çünkü bahsedilen yerlere daha yakın
bölgelerdeki birlikler tarafından asker gönderilmesi mümkün iken daha uzak bölgelerden
askerlerin gönderilmesi nedeniyle bildiğimizden daha farklı amaçlar güdülmüş olabilir.
4.21. LEGIO XIV GEMINA
Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 57 yılında Avrupa’da kurulmuştur. MS 62
yılında Britannia’da İmparator Nero’nun (MS 54–68) Boudicca’ya karşı yaptığı savaşta
zafer kazanmasından sonra Legio XIV Gemina’ya Martia Victrix (savaşçı, zafer kazanan)
ünvanı verilip ismi Legio XIV Gemina Martia Victrix olarak değiştirilmiştir. Lejyon,
kuruluşundan itibaren sürekli olarak Avrupa’da görev yapmıştır. Legio XIV Gemina’nın
bilinen lejyon sembolü oğlak ve kartaldır.361
4.21.1. Arkeolojik Buluntular
Zeugma’da ele geçen ve Legio XIV Gemina’nın Zeugma’da konuşlandırıldığını
kanıtlayan arkeolojik buluntu, bir yazıttır.362 Yazıta göre Legio XIV Gemina, Zeugma’ya
gelmiş ve Zeugma’da belirli bir süre konuşlanmıştır. Fakat yazıtın tarihlendirilememesi
nedeniyle Legio XIV Gemina’nın Zeugma’ya ne zaman geldiği belirlenememektedir.
Fakat kuruluşundan itibaren Avrupa’da görev yapmış olan Legio XIV Gemina’nın,
Septimius Severus döneminde Parthlarla yapılan Parth savaşları(MS 195–199) nedeniyle
Zeugma’ya gelmiş olduğu kabul edilebilir.
4.21.2. Legio XIV Gemina’nın Zeugma’daki Görevleri
Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için Zeugma’da konuşlandığı,
bahsi geçen yazıta dayanılarak kabul edilen Legio XIV Gemina’nın Anadolu’da ya da
konuşlandığı Zeugma ve çevresinde görev yapıp yapmadığı veya hangi tür görevleri
yerine getirdiği bilinmemektedir. Lejyon, Parth Savaşları’nın kazanılmasında sonra da
tekrar Avrupa’ya gönderilmiştir.
4.21.3. Sonuç
361
362
Farnum 2005, 23.
AE 2003, 1791f.; Legio XIIII gemina.
74
Avrupa’da kurulmuş ve sürekli olarak Avrupa’da görev yapmış olan Legio XIV
Gemina, Anadolu’ya Septimius Severus Dönemi’nde Parth Savaşları için gelmiş ve
savaşlardan sonra da tekrar Avrupa’ya geri dönmüştür.
4.22. LEGIO XV APOLLINARIS
Augustus tarafından MÖ 41–40 yıllarında kurulmuştur.363 Augustus, kendisine
koruyucu tanrısı olarak Apollon’u kabul ettiğinden lejyona da bu ismi vermiştir.364
Actium savaşından sonra Noricum eyaletinde (bu eyalet daha sonra Pannonia eyaletine
bağlanmıştır.) Carnuntum’da konuşlanmıştır. Legio XV Apollinaris’e, Avidius Cassius
isyanına katılmadığı için, MS 176 yılında Marcus Aurelius tarafından Pia Fidelis365 (sadık
ve vefakâr) ünvanı verilmiştir. Legio XV Apollinaris’in bilinen lejyon sembolü yoktur.
4.22.1. Arkeolojik Buluntular
Satala’da ele geçen buluntulardan (Y–30, 31, 32, 33, 34) Legio XV Apollinaris’in
Satala’da şüpheye yer bırakmayacak şekilde konuşlandığını göstermektedir. Fakat
yazıtların, tarihlendirilmesine göre kesin ve belli bir zaman dilimine dayandırılamaması,
Legio XV Apollinaris’in Satala’ya geldiği ve Satala’dan ayrıldığı tarihlerin bilinmesinde
ya da ne kadar süre konuşlandırıldığı konusunda problemlere neden olmaktadır. (Lev.
17b, 18a)
Ancyra’da ele geçen ve MS II yüzyıla tarihlendirilen (Y–35)’e göre yüksek rütbeli
bir askere ait yazıttan dolayı Legio XV Apollinaris’in veya lejyona bağlı bir ya da daha
fazla sayıda cohors’un Ancyra’da konuşlandırıldığı ileri sürülebilir. Aynı şekilde MS II.
yüzyıla tarihlendirlen (Y–36)’da ismi geçen askerin rütbesinin küçük olmasından dolayı
tüm bir lejyonun Ancyra’da konuşlandığını ileri sürmek mümkün değildir. Muhtemelen
bu askerle birlikte kendisine bağlı bir bölüğün Ancyra’da konuşlanmış olduğu kabul
edilebilir.
Lystra’da ele geçen (Y–37)’ye göre Legio XV Apollinaris bütün bir lejyon olarak
yazıtın bulunduğu bölgeye gelmiş olabilir ya da sadece bir birliğini belirli bir görev
363
Keppie 1984, 210; Cowan 2003, 6; Farnum 2005, 23; Farnum, MÖ 43 yılında kurulduğunu belirtir.
Parker 1928, 270; Parker, Actium savaşından önce kurulduğunu ileri sürer.
364
Parker 1928, 270; Keppie 1984, 210; Farnum 2005, 23.
365
Farnum 2005, 23.
75
maksadıyla göndermiş olabilir. Yazıt her ne kadar tarihlendirilmemiş olsa da MS II
yüzyıl sonu ya da III yüzyıl başına tarihlendirilebileceği düşüncesindeyim.
Vagharshapat’ta (Ermenistan sınırları içerisinde Türkiye sınırı yakınında bulunan,
bugün Ejmiatsin (Echmiatsin, Echmiadzin) olarak bilinen şehirde) ele geçen ve MS 177–
180 yıllarına tarihlendirilen (Y–38), yine aynı şehirde ele geçen ve MS 184–185 yıllarına
tarihlendirilen (Y–39)’a göre, adı geçen tarihler arasında Legio XV Apollinaris’in
Vagharshapat’ta on yıl civarında konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.
4.22. 2. Legio XV Apollinaris’in Anadolu’ya Gelişi
Legio XV Apollinaris, İmparator Neron döneminde Armenia üzerinde başlayan
Roma-Parth mücadeleleri nedeniyle doğuda sefere başlayan Corbulo’nun isteği üzerine
Marius Celsus366 komutasında MS 61 yılı367 sonunda Pannonia’dan Cappadocia’ya
gönderilmiştir. Corbulo, seferi bitirinceye kadar (MS 66 yılına kadar) Cappadocia ile
Syria’de bulunmuş ve seferinin başarıyla bitmesiyle birlikte Legio XV Apollinaris,
Syria’da konuşlandırılmıştır.368 MS 66 yılı sonunda Filistin’de başlayan ayaklanmanın
MS 67 yılında daha da artmasıyla birlikte, ayaklananlara karşı Roma’nın başlattığı
mücadelede Legio XV Apollinaris de yer almış, MS 70 yılında Kudüs’ün ele geçirilmesi
ve ayaklanmanın bastırılması ile savaş sonuçlandırılmıştır.369 Savaş sonunda Titus’un MS
70 yılındaki Euphrates’ten başlayarak Mısır’a kadar devam eden seyahatinde Legio V
Macedonica ile birlikte Legio XV Apollinaris de Titus’a eşlik etmekle görevlendirilmiştir.
Bu görevden sonra Legio XV Apollinaris tekrar Carnuntum’a, Pannonia eyaletine geri
dönmüştür.370
4.22.3. Legio XV Apollinaris’in Anadolu’ya İkinci Gelişi ile ilgili Tartışmalar
Legio XV Apollinaris’in Anadolu’ya geliş zamanı ile ilgili olarak çeşitli
tartışmalar vardır. Bu tartışmalarda bahsedilen tarihler birbirlerine yakın olmakla birlikte
birbirlerinden farklıdır. Ritterling’e göre Hadrianus döneminin sonlarında ya da Traianus
döneminin başında yeniden yapılan askeri düzenlemelerle Legio XV Apollinaris,
366
Tac. Ann. XV, 25.
Bennett 2006, 86.
368
Keppie 2000, 187; Keppie, Corbulo’nun seferinden sonra Lejyonun Danube eyaletine döndüğünü ifade
eder.
369
Keppie 1984, 210; Bennett 2006, 88; Keppie 2000, 189.
370
Farnum 2005, 23; Keppie 2000, 190; Keppie, Lejyonun Danube eyaletine döndüğünü belirtir.
367
76
Cappadocia’ya yerleştirilmiştir.371 Keppie, Legio XV Apollinaris’in MS 117 yılında
Satala’ya geldiğini belirtir.372 Mittford, Traianus döneminde Satala’da konuşlanmış olan
Legio XVI Flavia Firma ile Legio XV Apollinaris’in yer değiştirdiğini ve bu lejyonun
Traianus döneminde Satala’da konuşlandırıldığını ifade eder.373 Farnum, Legio XV
Apollinaris’in MS 114–116 yılları arasında Romalılar ve Parthlar arasından yapılan
savaşlara katıldığını ve MS 120 yılında Satala’ya gönderildiğini ileri sürer.374
4.22.4. Legio XV Apollinaris’in Anadolu’daki Görevleri
MS 161 yılında Elegeia’da Parth’lara karşı yapılan savaşı anlatan Cassius Dio,
Parth’ların lejyonun etrafını çevirdikten sonra bütün lejyonu komutanları ile birlikte yok
ettiğini yazmıştır.375 Dio’nun yazdığı bu durum çeşitli problemlere neden olmaktadır.
Çünkü Roma’nın askeri geleneklerinde yok edilen ya da dağıtılan lejyonlar yeniden
kurulmamakta, bunun yerine yeni bir lejyon farklı isim ve numarada kurulmaktadır.
Dolayısıyla bu savaş Dio’nun anlattığı gibi olduysa ya savaşta yenilen ve tamamıyla yok
edilen lejyon farklı bir lejyondu ya da yenilen lejyon Legio XV Apollinaris idiyse bu
durumda ağır bir yenilgi olmaması gerekmekteydi. Çünkü bu tarihten kısa bir süre sonra
Legio XV Apollinaris’e bağlı bir birliğin (Vexillation) ya da tüm lejyonun MS 175 yılı
civarında (Y–38, 39’a göre) Armenia’nın başkentine gönderildiği ve bu birliğin ya da tüm
lejyonun burada uzun bir süre kaldığı ileri sürülebilir.376.
I. Şapur, MS 256 yılında Armenia ve Cappadocia’da yaptığı istilalarla birlikte
Satala’yı da ele geçirmiştir. Legio XV Apollinaris, Trapezunta çevresine çekilerek bu
bölgeyi savunmuştur. I. Şapur’un yaptığı bu istilada Apollinaris büyük ölçüde yıpranmış
olmasına rağmen yok olmamıştır.377
371
Ritterling 1925, 1747,54.
Keppie 2000, 221; Keppie, Traianus’un Parth seferinde doğuya daha fazla lejyon getirdiğini beliritir.
Bunlardan birisi Apollinaris’tir. Fakat MS 135 yılına kadar Apollinaris doğuda olduğunu gösteren delil
mevcut değildir. Bu delil yokluğuna rağmen Apollinaris, Traian’ın Parth seferinden sonra Cappadocia’da
Satala’ya konuşlanmış olduğunu ileri sürer. Ayrıca aynı eserin 224. sayfasında MS 71-135 yılları arasında
doğudaki lejyonların dağılımı listesinde MS 117 yılından önce Satala’da Legio XVI Flavia Firma’nın
konuşlandığı, Apollinaris’in MS 117 yılından sonra Satala’da konuşlandığı görülür.
373
Mittfrod 1980, 1197; Mitford, aynı makalenin 1200. sayfasında Apollinaris’in MS 116 yılında Satala’da
bulunduğunu ileri sürer.
374
Farnum 2005, 23.
375
Dio Cassius, LXXI, 2.1.
376
Mitford 1980, 1206; Ritterling 1925, 1747, 1754; Ritterling, Legio XV Apollinaris’e bağlı birliğin değil,
Apollinaris’in kendisinin Valarsapa’da bulunuğunu Dessau’ya dayandırarak ifade eder.
377
Mitford 1980, 1209.
372
77
4.22.5. Sonuç
Farklı zamanlarda Anadolu’ya iki defa gelen Legio XV Apollinaris, Anadolu’ya
ikinci gelişiyle birlikte, kendisine kalıcı konuşlanabileceği üs olarak Satala’yı seçmiş ve
burada konuşlanmıştır. Satala’da konuşlandıktan sonra kendisine verilen görevler
çerçevesinde zaman zaman Anadolu içerisinde çeşitli bölgelere ya kendisi tüm bir lejyon
olarak ya da bazı birlikleriyle intikal etmiş, buralardaki görevlerinin sona ermesinden
sonra tekrar ana üssü olan Satala’da geri dönmüş ve burada konuşlanmaya devam
etmiştir.
Legio XV Apollinaris, Anadolu’da uzun bir zaman dilimi içerisinde konuşlanmış
olmasıyla birlikte lojistik ihtiyaçlarını(asker, yiyecek içecek vb.) da Anadolu’dan
karşılamış olmalıdır. Bu nedenle Anadolu’nun çeşitli bölgelerine dağılmış Legio XV
Apollinaris’te görev yapmış askerlere ait mezar stellerinin yanı sıra onur yazıtları da
bulunmuştur.
4.23. LEGIO XVI FLAVIA FIRMA
Vespasianus tarafından MS 70 yılı civarında Legio XVI Gallica’nın lağvedilerek
bu lejyondan kalan askerlerin yeniden organizesiyle Legio XVI Flavia kurulmuştur. Legio
XVI Flavia, Avrupa’da kurulmuş bir lejyondur ve kuruluşundan hemen sonra Anadolu’da
Satala’ya MS 70 veya 71 yılı civarında378 gönderilmiştir379. Lejyon kurulduktan sonra
“Firma”380(emin, güvenilir) ismi de verilmiştir. MS 194 yılında Pecennius Niger381
olayından sonra da lejyona “Pia Fidelis”(Sadık ve Vefakâr) ünvanı verildiğinde lejyon,
Legio XVI Flavia Firma Pia Fidelis ismini almıştır382. Legio XVI Flavia Firma’nın bilinen
lejyon sembolü aslandır.
378
Keppie 2000, 192; Keppie, Flavia’nın MS 71 ya da MS 72 yılında Satala’da konuşlandığını belirtir.
Keppie 2000, 192; Parker 1928, 145; Parker, Flavia daha önce var olupta yasaklanan XVI nolu lejyonun
yerine kurulduğunu ifade eder.; Bennett 2006, 89; Bennett’ de yasaklanan Legio XVI’nın yerine kurulmuş
olduğunu belirtir. Farnum 2005, 23; Farnum, Vespasianus tarafından MS 70 yılında doğu eyaletlerinde
kurulmuş bir lejyondur.; Ritterling 1925, 1765; Ritterling, Bu lejyonun kuruluşunda, Asia, Galatia, ve
Cappodocia bölgelerindeki erkeklerin askere alınmasıyla kurulmuş ve hemen sonra Satala’da
konuşlandırıldığını belirtir.; Mitford 1980, 1186; Mitford, Legio XVI Flavia’nın Syria’da kurulan bir lejyon
olduğunu ve kuruluşunu tamamladıktan sonra Satala’ya gönderildiğini ileri sürer.; Dabrowa 1996, 289;
Dabrowa, Flavia’nın, Syria’da kurulan bir lejyon olduğunu söyler ve kuruluş tarihi olarak da MS 69 yılını
ileri sürer.
380
Farnum 2005, 23.
381
CAH 1971, XII, 7; Pecennius Niger, İmparator Septimus Severus’a karşı Roma tahtına ele geçirmek için
isyan etmiştir. Bu isyanda Legio XVI Flavia Firma imparatorun tarafında yer almıştır.
382
Farnum 2005, 23.
379
78
4.23.1. Arkeolojik Buluntular
Yazıtlar (Y–40, 41), Legio XVI Flavia Firma’nın Samosata’da konuşlandırıldığını
kesinlikle ispatlamaktadır. Fakat yazıtların MS 98–117 yılları arasına tarihlendirilmesi
Legio XVI Flavia Firma’nın Samosata’ya en erken MS 98 ve en geç MS 117 yılında
geldiği sonucuna ulaştırmaktadır.
Kâhta’da bulunan (Y–42)’nin MS 198–200 arasına tarihlendirilmesi, yazıtta adı
geçen kişinin lejyonda önemli bir rütbeye sahip olması ve yazıtın bulunduğu Kâhta’nın
Samosata’ya yakınlığı göz önüne alınarak Legio XVI Flavia Firma’nın Samosata’da
konuşlanmaya devam ettiği kabul edilebilir.
MS 198–200 yılları arasına tarihlendirilen (Y–43)’e göre Legio XVI Flavia
Firma’ya bağlı bir birliğin görev amacıyla gönderilmiş ve yazıtın bulunduğu Seleucia
Pieria’da (Hatay – Samandağı) bir süre konuşlanmış olduğu, ancak tüm lejyon
birliklerinin adı geçen yerde konuşlanmadığı düşüncesi ağır basmaktadır.
(Y–44)’ün MS 70’e tarihlendirilmesi ve yazıtta lejyon numarasının yazılıp lejyon
isminin yazılmaması, XVI no’lu lejyonun ya Legio XVI Gallica ya da Legio XVI Flavia
Firma olabileceğini düşündürmektedir. Bu dönemde emekli olan bir asker muhtemelen
uzun bir zaman Legio XVI Gallica’da hizmet etmişti. Emekli olduğu dönemde Legio XVI
Gallica’nın dağıtılarak Legio XVI Flavia Firma’ya çevrilmesi, bu emekli askeri yazıtı
yazdırdığı esnada lejyonun ismi olarak yazdıracağı isim konusunda kararsız bırakmış
olabilir. Ayrıca dağıtılmış bir lejyonun ismini yazdırmak istememiş de olabilir. Çünkü
yazıtlarda lejyon numarasının yanında lejyon isminin yazılması en azından lejyonun
isminin kısaltma olarak yazılması sık rastlanan bir durumdur. Düşünceme göre bu yazıt,
Legio XVI Gallica’dan Legio XVI Flavia Firma’ya geçişte önemli bir kanıt niteliği
taşımaktadır.
4.23.2. Legio XVI Flavia Firma’nın Satala’daki Görevleri
Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’da Satala’da konuşlandırılmasının nedeni,
Parthlara karşı olsa da aynı zamanda Kafkasya bölgesinde kurulmuş olan İskit ve
Sarmatia krallıklarına383 karşı da caydırıcı bir güç niteliğine sahip olmasıdır. Lejyon
Satala’ya geldiğinde bölgede bulunan bazı auxila(yardımcı muharip) birlikleri de lejyona
383
Parker 1928, 148.
79
bağlanmıştır.384 Legio XVI Flavia Firma, MS 75 yılı civarında güneye inerek Antiocheia
(Hatay) civarında yapılan su kanalının inşaatında görev almıştır.385 Kanal inşaatından
sonra tekrar Satala’ya geri dönen lejyon, Armenia sınırları boyunca yol yapımında
kuzeyden güneye Legio XVI Flavia Firma ve güneyden kuzeye Legio XII Fulminata ile
birlikte çalışmıştır.386
Traianus Dönemi’nin sonunda(MS 117 yılında) Legio XVI Flavia Firma,
Satala’dan Samosata’ya gönderilmiştir.387 Samosata’nın kuzeyindeki, Tille Höyük
kazılarında Legio XVI Flavia Firma ismi kısaltılarak “Leg XVI FF” şeklinde yazılıp
tuğlaların üzerinde damgaların bulunması, lejyonun Samosata’ya gönderildiğini
kanıtlamaktadır.388
Septimius Severus dönemine tarihlendirilen ve aynı imparatorun ismiyle anılan
Adıyaman’daki Septimius Severus (Cendere) köprüsünün de üzerindeki yazıttan dolayı
Legio XVI Flavia Firma tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. (Y – 42 ve Lev. 18c, 19a,b)
4.23.3. Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’da Samosata’daki Görevleri
Legio XVI Flavia Firma, Samosata’ya geldikten sonra burada kendisine kalıcı
üssünü yaparak uzun bir süre konuşlanmıştır. Tarihsel olaylar incelendiğinde
Samosata’nın, Roma’nın doğu sınırlarına yakın olması ve stratejik coğrafi konumdan
dolayı Roma’nın doğuda yaptığı bütün savaşlara katılmış ya da çeşitli destek birlikleri
göndermiş olma ihtimalini mümkün görmekteyim.
MS III yüzyıldaki Parth istilalarına kadar Samosata’da389 konuşlanmaya devam
eden Legio XVI Flavia Firma’nın, özellikle MS 256 yılındaki I. Şapur’un bütün Doğu ve
Güney Anadolu’yu istilası esnasında nasıl bir strateji izlediği ve istiladan kendini
korumayı başarıp başaramadığı bilinmemektedir. Çünkü I. Şapur’dan sonra da Legio
XVI Flavia Firma’nın yok olmadığı (yeniden aynı isim ve lejyon numarası ile kurulmuş
olduğu de olasıdır.) bilinmektedir.
384
Mitford 1980, 1188.
Keppie 2000, 192; Keppie, Lejyonun Antiocheia’daki kanal inşaatında değil yol yapımında görev aldığını, fakat tüm lejyon yerine bazı birliklerin bu yol inşasında çalışmış olduklarını ifade eder. Fakat, Pollard
2003, 23’te kanal inşaatında tüm lejyonun görev aldığını ileri sürer.
386
Mitford 1980, 1183; Mitford, herhangi bir dayanak göstermez.
387
Ritterling 1925, 1766; Keppie 2000, 221; Keppie, lejyonun MS 117 yılında Samosata’ya gönderildiğini
belirtir.; Dabrowa 1996, 289; Dabrowa, Flavia’nın Samosata’ya Hadrianus döneminde gönderildiğini ifade
eder.
388
French 1980, 20.
389
Luttwak 1976, 174.
385
80
4.23.4. Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’dan Ayrılışı
Legio XVI Flavia Firma’nın Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak
bilinememekle birlikte arkeolojik herhangi bir kanıt da mevcut değildir. Ayrılış ile ilgili
ele geçen tek bilgi kaynağı Notitia Dignitatum’dur. ND Or. Dux Syria bölümünde390
“Praefectus Legionis sextaedecimae Flaviae firmae, Sura” (16. lejyon Flavia Firma
Komutanlığı, Sura) şeklinde geçmekte olduğundan Legio XVI Flavia Firma’nın Syria’da
Sura şehrinde konuşlandırıldığı bilinmektedir.391
4.23.5. Sonuç
Legio XVI Flavia Firma’nın nerede kurulduğu konusunda yapılan çeşitli
tartışmalar mevcuttur. Bu tartışmalarla ilgili olarak Yazıt (Y–42)’nin değerlendirilmesine
göre de anlaşılabileceği gibi Legio XVI Flavia Firma, Avrupa’da daha önce var olan
Gallica’nın yerine kurulmuştur. Kuruluşundan hemen sonra Anadolu’ya gelen Legio XVI
Flavia Firma, Anadolu’da ilk önce Satala’da konuşlandırılmıştır. Satala’da bulunduğu
esnada çeşitli görevler için Satala’dan ayrılmış, görev bitiminde tekrar Satala’ya geri
dönmüştür. Lejyonun Satala’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak bilinememekle birlikte
MS II yüzyılın başlarında Samosata’ya gönderilmiş ve orada uzun zaman görev yapmştır.
Satala’da olduğu gibi Samosata’dan zaman zaman çeşitli görevler için ayrılmış veya
birlikler göndererek kendisine verilen görevleri yerine getirmiştir.
4.24. LEGIO XVIII CORNELEI SPINTERI
Legio XVIII Cornelei Spinteri, MÖ 57 ya da 56 yılında Cilicia valisi olan Publius
Cornelius Lentulus Spinther392 tarafından kurulduğundan kurucusunun ismiyle anılmış bir
lejyondur. Bilinen herhangi bir lejyon sembolü yoktur.
MÖ 60–50 yıllarda Roma’da iktidar Iulius Ceasar ve Pompeius arasında
bölünmüş durumdaydı. İkisi, aralarında bir problem olmadan Roma’yı yönetiyormuş gibi
görünmelerine rağmen gizliden gizliye bir güç mücadelesinin de olduğu, dolayısıyla her
ikisinin de kendilerine bağlı lejyonları bulundurduğu bilinmektedir. Roma’daki bu ikiye
bölünmüşlük, aynı zamanda Roma’da yüksek görevlerde bulunanları da ister istemez taraf
tutmaya zorlamıştır. Bunlara göre Spinther’in, Pompeius tarafını tutması nedeniyle Legio
390
ND Or. 33. 23, 28.
Dabrowa 1996, 289.
392
Peck 1898, I, Lentulus Maddesi; Ryan 1998, 17, 111, 192, 248, 271, 319, 368.
391
81
XVIII Cornelei Spinteri’yi de Pompeius tarafını güçlendirmek amacıyla kurmuş ya da
Cilicia Valisi olduğu için bölgede güvenliği sağlamak amacıyla oluşturmuş olabileceği
gibi her iki amacı gerçekleştirmek için kurmuş olduğu düşünülebilir.
4.24.1. Arkeolojik Buluntular
Legio XVIII Cornelei Spinteri’nin varlığını kanıtlayan söz konusu yazıt
Yunanistan’ın Atina kenti yakınlarında ele geçmiştir ve MÖ 49–48 yıllarına
tarihlendirilmiştir.393
Granonius’u394 onurlandırmak amacıyla yazılmış olan bu yazıtta(Y–45) kişinin
ölümüyle ilgili bir bilginin olmaması, yazıtta adı geçen kişinin hayatta olduğunu
göstermektedir. Yazıtta adı geçen Legio XVIII Cornelei Spinteri’nin varlığı, yazıtın
tarihlendirildiği MÖ 49-48’de kanıtlanmaktadır. Fakat yazıt bu lejyonun nerede
konuşlandığı konusuna herhangi bir açıklık getirmemektedir.
Yazıttan, o dönemde Iulius Ceasaer ve Pompeius’a bağlı lejyonların bulunduğu
anlaşılmaktadır. Yazıtta Pompeius’a ait lejyon ibaresinin geçmesi, Iulius Caesar ile
Pompeius arasındaki siyasi mücadelenin var olduğunu395 ortaya koymaktadır.
Yazıt MÖ 49–48 yılları arasına tarihlendirilmiştir. Iulius Caesar ve Pompeius396
arasındaki mücadele MÖ 49 yılında İspanya’da yapılan savaşla birlikte sona ermiş ve
Iulius Caesar diktatör ilan edilmiştir.397 Dolayısıyla yazıtın en geç MÖ 49 yılına ya da
hemen biraz öncesine tarihlendirilmesinin uygun olacağını düşünmekteyim.
4.24.2. Legio XVIII Cornelei Spinteri’in Anadolu’daki Görevleri
Yukarıdaki yazıt dışında herhangi bir bilgi bulunmayan Legio XVIII Cornelei
Spinteri’nin, kurucusunun Cilicia valisi olması ve isminden dolayı Anadolu’da
bulunduğunu biliyoruz. Ancak Anadolu’da herhangi bir savaşa katıldığı ya da başka bir
faaliyette bulunup bulunmadığı bilinmemektedir.
4.24.3. Legio XVIII Cornelei Spinteri’in Anadolu’dan Ayrılışı
393
CIL III, 6541a.
Granonius’la ilgili tartışmalar için bkz: Bispham 2007, 272, 273; Goldsworthy 2002, 68.
395
Cicero, Ad Familiares, IV, I,I, vd.
396
Iulius Caesar ve Pompeius’a bağlı lejyonlar için bkz. Parker 1928, 47–71.
397
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Rome: Wars and Provinces bölümü.
394
82
Cornelius Lentulus Spinther’in MÖ 53 yılında Cilicia Bölgesinden ayrıldığı ya da
ayrıldıktan sonra nereye gittiği ve hangi devlet görevlerinde bulunduğu tam olarak
bilinmemekle birlikte, Cilicia bölgesinden Cornelius Lentulus Spinther’le birlikte ayrılmış
olan Legio XVIII Cornelei Spinteri, MÖ 49 yılında İspanya’da yapılan iç savaşta
Pompeius saflarında savaşmış olmalıdır.398 Savaş sonunda Pompeius yenildiği için savaş
esnasında ya tüm bir lejyon yok olmuş ya da savaş sonunda lejyonun geri kalanı
dağıtılmıştır. Daha sonrasında Legio XVIII Cornelei Spinteri’in adının hiçbir kayıtta
geçmemesi, yukarıda belirtilen her iki nedenin de geçerli olabileceği ihtimalini oldukça
güçlendirmektedir.
Cilicia
Bölgesinden toplanan askerlerle kurulan Legio
XVIII
Cornelei
Spinteri’deki bölüklerden birinde bölük komutanı (Centurio) olan kişinin (Granonius)
Latin kökenli olması son derece normaldir. Her ne kadar lejyon, Cilicia bölgesinin
insanlarından oluşturulmuş olsa da lejyondaki rütbeli askerlerin daima Latin kökenli
olması Roma askeri geleneklerine uygun düşen bir durumdur.
4.24.4. Sonuç
Kuruluş amacı bilinmese de Anadolu’da erken dönemlerde kurulmuş olan ender
lejyonlardan birisidir. (Diğer lejyon Legio XXII Deiotariana’dır.) Elbette ki diğer
lejyonlarda da Anadolu’dan askerler bulunmasına rağmen, bu askerler Legio XVIII
Cornelei Spinteri’de olduğu gibi çoğunluğu oluşturmuyorlardı.
Legio XVIII Cornelei Spinteri, Anadolu’da Lentulus Spinther’in görev yaptığı
MÖ 56 yılından başlayarak ayrıldığı dönem olan MÖ 53 yılına kadar olan 3 yıl
boyunca399 Anadolu’da konuşlanmıştır.
4.25. LEGIO XXII DEIOTARIANA
Roma’ya bağlı olan Galat Krallığı, Galat Kralı Amyntas döneminde Roma’yı
Anadolu’da sürekli olarak desteklemiştir. Amyntas’ın ölümünden sonra Galat Krallık
toprakları Roma’ya miras olarak bırakılmıştır.400 Roma, Galat Krallığı’ndan miras kalan
Galat ordusunu kendi lejyon sistemine uygun olarak yeniden düzenlemiş ve bu yeni
oluşturduğu Galat menşeli lejyona Galat eski Kralı Deiotarus’un anısına Legio XXII
398
Canfora 2007, 160.
Ritterling 1925, 1769.
400
Dio, LIII, 26
399
83
Deiotariana401
ismini
vermiştir.
Fakat
Lejyonunun
isimlendirilmesi
ve
numaralandırılması402 MÖ 25 yılındaki eyalet olarak düzenlenmesinden sonra
yapılabilmiştir.403 Lejyonun bilinen herhangi bir sembolü yoktur.404
4.25.1. Legio XXII Deiotariana’nın Anadolu’daki Görevleri
Legio XXII Deiotariana405 ile ilgili Anadolu’da hiçbir yazılı belgenin
bulunmayışı, bu lejyonun Anadolu’da hangi faaliyetlerde bulunduğu ya da Anadolu’da
nerelerde konuşlandığı gibi sorulara net bir cevap verilememesine neden olmaktadır.
MÖ 25 yılı ve sonrasında Roma’nın Homanadlar’la mücadeleleri devam etmiştir.
Bu savaşlardan dolayı Roma, Anadolu’ya iki tane lejyon406 (Legio VII Paterna (bu lejyon
daha sonra Legio VII Macedonica ismini alacaktır.) ve Legio V Macedonica) göndermişti.
Bu lejyonların Homanadlar’la savaştığı esnada Legio XXII Deiotariana’nın da bu
lejyonlara katılmış ve onlarla savaşmış olmasının yüksek bir olasılık olduğunu
düşünüyorum. Çünkü Galat bölgesinde hazır bir lejyon varken bu lejyonu savaşa
sokmayıp farklı yerlerden lejyonları sevk etmek çok da mantıklı görünmemektedir.
Ayrıca Galat Kralı Amyntas’ın da aynı bölgede savaş esnasında öldürülmüş olduğu göz
önüne alındığında zaten Galatia ile Isaura arasında düşmanlık meydana geldiğinden Legio
XXII Deiotariana’nın Roma’nın aynı bölgedeki mücadelesine katılmaması çok mümkün
görülmemektedir.
Legio XXII Deoitariana’nın Anadolu’dan ayrılış zamanı ile diğer lejyonların da
bölgeden ayrılış zamanlarına bakıldığında her üç lejyonun da birbirine yakın zamanlarda
ayrıldığı görülmektedir. Bu durum Legio XXII Dieotariana’nın bu savaşlara katıldığı
düşüncesini oldukça güçlendirmektedir. Fakat lejyonların gönderilmesinden sonra da
Homanad savaşları bir süre daha devam etmiştir.407 Bu durum savaşın artık Roma lehine
sonuna doğru gelindiği ve dolayısıyla lejyonların gönderildiğini düşündürmektedir.
Parker, Kral Amyntas’tan kalan orduları Roma’nın lejyon olarak düzenlediğini, Roma
401
Parker 1928, 89: Kaya 2005, 91.
Syme, Birley 2003, 232; Bu lejyonun MÖ 15 yılından önce lejyon numarası almadığını ileri sürer.
403
Kaya 2005, 19.
404
Keppie 2000, 226.
405
Syme, Birley 2003, 231; Bu lejyonun Roma’nın yeni eyalet yaptığı Galatia topraklarında bir süre
kaldığını belirtir.
406
Bkz. lejyon bölümü “Legio V Macedonica” ve “Legio VII Claudia.”
407
Speidel 1984, 276.
402
84
disiplininde yeniden eğittiğini ve Roma’nın bu orduları Pontus Kralı Pharnaces’e karşı
kullanmak üzere düzenlediğini ileri sürer.408
4.25.2. Legio XXII Deiotariana ile ilgili Arkeolojik Buluntular
Anadolu’da bugüne kadar Legio XXII Deiotariana ile ilgili herhangi bir buluntu
ele geçmemiştir. Bu lejyonla ilgili arkeolojik buluntular ise Mısır’da ele geçmiştir.
4.25.3. Legio XXII Deiotariana’nın Anadolu’dan Ayrılışı
Mısır’da ele geçen yazıtların tarihlendirilmesine göre, konu ile ilgili çalışan
uzmanlar Legio XXII Deiotariana’nın Anadolu’dan MÖ 8 yılında ayrıldığı konusunda
hemfikirdir.409.
4.25.4. Sonuç
İsminden dolayı bildiğimiz bu lejyon ile ilgili Anadolu’da bulunmuş herhangi bir
belgenin olmaması Legio XXII Deiotariana ile ilgili bilgiler (özellikle Anadolu’da
konuşlandığı on yedi yıl boyunca yapmış olabileceği faaliyetlerle ilgili) ancak tarihsel
olaylar ile elde edilebilmektedir.
Tarihsel olaylardan dolayı Homanad savaşlarına katıldığını düşündüğüm Legio
XXII Deiotariana, Roma’nın Anadolu’daki en büyük koloni kentlerinden ve lojistik
olanakların son derece güçlü olduğu, Homanad bölgesine yakın olan Pisidia
Antiocheiası’nda konuşlandırılmış olabilir.
408
409
Parker 1928, 89.
Ritterling 1329, 1791; Keppie 2000, 226.
85
2. Bölüm
Auxilia Birlikleri
ALA’LAR
86
4.26. ALA I FLAVIA AUGUSTA BRITANNICA MILIARIA CIVIUM
ROMANORUM
Ala I Flavia Augusta Britannica410 Miliaria C.R.’un ne zaman kurulduğu
bilinmemekle birlikte ala, MS 40 yılında Claudius Döneminde Britannia’nın ele
geçirilmesinde önemli rol oynamış ve başarıları sebebiyle Augusta411 ünvanını bu
savaşlardan sonra almıştır. Savaşların bitiminden sonra uzun zaman Britannia’da
konuşlanmıştır. MS 100 yılında Traianus’un Dacia Savaşları’na katılmış ve bu savaşta
‘Torguata’ ödülü kazanmıştır.412 Dacia Savaşı’ndan sonra yine Traianus’un Parth
savaşlarına (MS 111–113) katılmış ve bu savaşta da “Torguata413” ödülü kazanmıştır.414
4.26.1. Arkeolojik Buluntular
Traianus’un Parth Savaşları’ndan sonra Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria
C.R., Anadolu’da Pontus bölgesinde
konuşlandırılmıştır.415
Amasia’ya gelmiş
ve
burada bir
süre
MS 117 yılına tarihlenen (Y–48)’deki ifadelerin ala’yı
onurlandırma amacıyla yazıldığı açıktır. Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C.R.’un
Anadolu’da ne kadar süreyle kaldığı tam olarak bilinmemektedir. Fakat Mitford, Ala I
Flavia Augusta Britannica Miliaria C. R’un MS 114 yılından önce Satala’ya giderken
yukarıda belirtilen yazıtı diktirdiğini ve Amasia’da konuşlanmadığını ileri sürer.416 MS
135 yılına tarihlenen bir terhis417 belgesine göre Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria
C.R.’un Pannonia Inferior’da bulunduğu anlaşılmaktadır. Ala I Flavia Augusta Britannica
Miliaria C.R.’un eldeki arkeolojik buluntuya göre Amasia’da en çok 18 yıl konuşlandığı
ileri sürülebilir.
Daha sonraki dönemde Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C. R.’nın
Anadolu’dan geçerek Syria’da Apamea’da konuşlandırıldığı bilinmektedir. Syria
Apameası’ndaki buluntular MS 252418 yılını işaret etmektedir. Adı geçen tarihten ne
410
Strobel 1988, 176; Strobel, bu ala’nın adındaki ‘Augusta’ isminin ‘Domitiana’ olabileceğini ileri sürer.
Maxfield 1981, 234.
412
Maxfield 1981, 223; Garbsch 1991, 281–284; Garbsch, Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria Civium
Romanorum’un Dacia savaşlarına katılmadığını ileri sürer. Ayrıca bkz J. Garbsch, Proceedings of the XVth
International Congress of Roman Frontier Studies içinde: The Oldest Military Diploma from the Province
of Dacia, 281–284 (1991).
413
Bkz. Terminoloji Bölümü.
414
Maxfield 1981, 223.
415
Cichorius 1893, 1235.
416
Mitford 1980, 1197, dn. 80.
417
Roxan 1993, 258; Holder 2000, 218.
418
Pollard 2000, 265; Hartman 2001, 73; Hekster, Zair 1988, 25.
411
87
kadar zaman önce Anadolu’dan geçtiği ya da tekrar Anadolu’da konuşlanıp
konuşlanmadığı bilinmemektedir.
4.26.2. Sonuç
Yazıtın tarihlendirilmesinden, Traianus’un Parth seferinden (MS 111–113) sonra
adı geçen Ala’nın Anadolu’ya geldiği ve Anadolu’da belirli bir süre konuşlandırıldığı
düşüncesi doğru görünmektedir. Çünkü Parth savaşlarından sonra Anadolu’ya gelerek
burada konuşlanan başka birlikler de vardır. Bunlardan Ala Claudiae Novae’ın durumu da
Ala I Flavia Augusta Britannica Miliaria C.R’a oldukça benzemektedir.
4.27. ALA I GAETULORUM
Ala’nın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Fakat isminden dolayı
Kuzey Afrika’da Libya Interior bölgesinde yaşayanlardan oluşturulmuş bir ala olduğu
kabul edilebilir.419
4.27.1. Arkeolojik Buluntular
Yazıt (Y–47)’de adı geçen askerin muvazzaf görevde bulunduğu sırada öldüğü
anlaşılmaktadır. Ayrıca vârislerinin de muvazzaf görevde ve farklı birliklerden olması adı
geçen askerin muvazzaf görev esnasında öldüğü düşüncesini güçlendirmektedir. Asker
emekli olmuş olsaydı, ordudaki hizmet süresi ile ilgili bazı ibarelerin yer alması ya da
veteran gibi emekli olduğunu belirtir bir işaretin bulunması gerekirdi.
Anadolu’da Ala I Gaetulorum’un isminin geçtiği tek yazıt olan bu yazıt
tarihlendirilememiştir. Fakat Yazıt (Y–47)’nin MS I. yüzyıl sonuna MS II. yüzyıl başına
tarihlendirileceğini düşünmekteyim.
Legio XI Claudia’nın adının geçmesi bu lejyonun Aulutrene’de konuşlandırılmış
olabileceğini düşündürmekle birlikte, genel olarak lejyonlar bir yerde kendilerine bağlı
cohors ya da centuria bıraktıklarında, bu birliğe bağlı askerler bir yazıt ya da (Y–47)’de
olduğu gibi asker arkadaşlarına varis olduklarında genel olarak sadece bağlı oldukları
lejyonun adını yazdırırlardı. Bu durumun bir gelenek haline geldiği ele geçen yüzlerce
yazıtın incelenmesinden de anlaşılmaktadır. Elbette ki bu durumun istisnaları bulunmakla
419
Waelkens, Poblome 1993, 111.
88
birlikte yukarıdaki yazıt bu istisnalardan birisi değildir. Dolayısıyla bu yazıttan Legio XI
Claudia’nın da Ala I Gaetulorum gibi Aulutrene’de konuşlandırılmış olduğu söylenemez.
4.27.2. Ala I Gaetulorum’un İsim Problemi
Ele geçen yazıtlardan ve terhis yazıtlarından anlaşıldığı kadarıyla Ala I
Gaetulorum da dâhil olmak üzere lejyon ismi olarak Ala Gaetulorum Veterana420, Ala I
Flavia Gaetulorum421 ve Ala Gaetulorum422 isimleri kullanılmıştır.
Yukarıda farklı isimlere sahip birliklerin, tek bir birlik olup olmadıkları belli
değildir. Ala Gaetulorum Veterana ve Ala Gaetulorum’un isimlerinin bugün Kudüs şehri
civarında ele geçen ve birbirlerine yakın tarihlere tarihlendirilen yazıtlarda ve terhis
belgelerinde tespit edilmesi, bu birliklerin aynı birlik olmadıkları gibi bir düşünce
oluşmaktadır. Fakat ismin daha sonra Moesia’da ele geçen askeri terhis belgesinde Ala I
Flavia Gaetulorum şeklinde geçmesi birlik isminin daha sonradan değiştirilmiş olduğunu
düşündürebilir. Çünkü ismindeki “Flavia” ünvanının kazanılan bir başarıdan dolayı
verilmiş olması gerekir.
Apamea Cibotus’ta ele geçen yazıtın tarihlendirilememesi sebebiyle bir kronoloji
oluşturulamamaktadır. Syria ve Moesia’da bulunan yazıtlardan birliğin ya da birliklerin
önce Syria daha sonra Moesia’ya intikal ettikleri anlaşılmaktadır. Bu durumda Ala I
Gaetulorum, adı geçen diğer isimlerle bir devamlılık arzediyorsa Apamea’da bulunan
yazıtın MS 60 yılından öncesine tarihlendirilmesi durumunda ala’nın Apamea’dan
Kudüs’e oradan da Moesia’ya gönderildiği düşünülebilir. Ala, Kudüs Savaşı sonrasında
da Moesia’ya gönderilirken bir süre Apamea’da konuşlandırılmış olabilir, fakat yazıtta
geçen “Dis Manibus” kelimelerinin mezar stellerinde MS 2 yüzyılla birlikte kullanılmaya
başlandığı göz önüne alındığında yukarıda belirtilen kronoloji tamamen yanlış olmaktadır.
Bu durumda yukarıda farklı adlarla anılan Ala’ların aslında birbirlerinden bağımsız
oldukları gibi ya da en azından ala I Gaetulorum’un diğerlerinden farklı bir ala olabileceği
sonucu çıkmaktadır. Fakat bu durumda da Syria’da ele geçen terhis belgesinde423 ismin
Ala I Gaetulorum şeklinde geçmesi bu ala’nın Kudüs’teki savaştan sonra Apamea’ya
420 CIL XVI, 33.
421 AE 1991, no.1380; AE 1994, no.1528; RMD–03,165.
422 CIL V, 7007.
423
Bu terhis belgesi MS 60–86 yılları arasına tarihlendirilmektedir.
89
geldiği ve uzun bir dönem burada konulanmış olabileceği sonucuna ulaştırmaktadır.
Moesia’da bulunan Ala I Flavia Gaetulorum ise bu durumda farklı bir birlik olabilir.
4.27.3. Sonuç
Yukarıda yapılan tartışmadan Ala I Gaetulorum’un Libya Interior’da kurulduktan
sonra Kudüs’e gönderildiği ve savaştan sonra en erken MS 86 yılından sonra Apamea’da
Aulutrene Castellum’unda konuşlandırıldığı ve burada uzun süre görev yaptığı ihtimali
yüksektir.
4.28. ALA I SCUBULORUM
Ala I Scubulorum Avrupa’da kurulmuştur ve uzun zaman da Avrupa
(Germania424, Pannonia425 ve Moesia426 bölgeleri)’da konuşlandırılmıştır. MS 68 yılında
Anadolu’da Troas bölgesine gelmiştir427.
4.28.1. Arkeolojik Buluntular
MS 68 yılına tarihlendirlen (Y–48)’e göre, yazıtta ismi geçen askerin Roma
ordusunun farklı birliklerinde görev yaptığı anlaşılmaktadır. Yazıtta, emekli olduğuna dair
herhangi bir ibare de bulunmadığından bu askerin, yazıt yazıldığı sırada görevde
bulunduğu ve en son görev birliğinin “Ala I Scubulorum” olduğu anlaşılmaktadır. Yazıtın
Troas bölgesinde bulunması da Ala I Scubulorum’un Troas bölgesinde görev yaptığı ve
konuşlandığı sonucuna götürmektedir.
Roxan’ın belirttiği gibi (bkz. dipnot: 427) Flaviuslar döneminde Ala I
Scubulorum’un Avrupa’da izinin kaybolması, yazıtla birlikte değerlendirildiğinde
Anadolu’ya geldiğini ispatlamaktadır.
4.28.2. Sonuç
Ala
I
Scubulorum,
Anadolu’da
geldiği
Troas
bölgesinde
bir
süre
konuşlandırılmıştır. Fakat Ala I Scubulorum’un Anadolu’da ne kadar süre konuşlandığı
424
Haussler 1994, 57; Stoll 2001, 173; Cichorius 1893, 1259.
Roxan 2000, 315; Cichorius 1893, 1259.
426
Fitz 1977, 555.
427
Roxan 2000, 321; Roxan, Flavius’lar Döneminde Ala I Scubulorum’un nerede olduğunun bilinmediğini
ifade eder.
425
90
tam olarak bilinemese de Hoops’a428 göre Ala I Scubulorum MS 150 yılında Germania’da
konuşlanmıştır. Anadolu’ya geldiği tarih ve Germania’da konuşlandığı tarihler yaklaşık
olarak bilindiğine göre Ala I Scubulorum, Anadolu’da Troas bölgesinde yaklaşık yüz yıl
konuşlandırılmış olabilir.
4.29. ALA I VINIMICIAE
Ala I Vinimiciae’ın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Bu ala ile
ilgili olarak ele geçen tek belge Pisidia Antiocheia’da ele geçmiş olan bir yazıttır.
4.29.1. Arkeolojik Buluntular
Ala I Vinimiciae ile ilgili ele geçen tek kanıt (Y–52)’dir. Yazıttan anlaşıldığı
kadarıyla yazıtı yazdırıp diktiren kişinin, doğrudan askeri birlikler için üretim yapan
atölye benzeri bir yerin komutanı, daha sonra da Ala I Vinimiciae’ın komutanı olduğu
anlaşılmaktadır. Askeri atölyenin ve adı geçen askeri birliğin yazıtın bulunduğu
Antiocheia’da olduğu ileri sürülebilir.
Ayrıca yazıttaki kişinin emekli olduğuna dair bir ibare de bulunmamaktadır.
Dolayısıyla yazıtta adı geçen kişinin bu yazıtı muvazzaf görevde olduğu ve başka bir
birlikte görev yapmadığı, Ala I Vinimiciae’ın görev yaptığı son birlik olduğu da
anlaşılmaktadır. Bu nedenle Ala I Vinimiciae Antiocheia’da konuşlandırılmış olabilir.
Fakat
yazıtın
tarihlendirilememesi
sebebiyle
Ala
I
Vinimiciae’ın
ne
zaman
konuşlandırıldığı bilin-memektedir.
4.29.2. Sonuç
Ala I Vinimiciae ile ilgili Roma dünyasında yazılı başka bir belgenin bulunmaması
nedeniyle, Ala I Vinimiciae’ı oluşturan askerlerin Pisidia bölgesinden toplanan kişiler
olduğu kabul edilebilir.
4.30. ALA VII PHRYGUM
Ala VII Phrygum’un ne zaman ve nerede kurulduğuna dair yeterli kanıtların
bulunmaması bu Ala’nın ‘Phrygum’ isminden dolayı Galatia429 bölgesinde Augustus430
428
Hoops, Beck 1981, 332, 333.
Speidel 1984, 285; Speidel, bu düşüncesini bugün Amerika’da J. Paul Getty müzesinde bulunan ve
Ronald Mellor’un yayınladığı ‘A new Roman Military Diploma’ adlı makalesine dayandırmaktadır. (The J.
429
91
döneminde kurulmuş olabileceğini düşündürmektedir. Ayrıca bu dönemde ‘‘Phrygum’’
ismini taşıyan yedi tane daha Ala ya da Cohors’un kurulmuş olabileceği de ileri
sürülmektedir.431 Bugüne kadar Anadolu’da Ala VII Phrygum’un varlığına dair herhangi
bir arkeolojik ya da epigrafik kanıtın bulunmaması Ala’nın Anadolu’da nerede
konuşlandığı konusunu oldukça sorunlu hale getirmektedir.
4.30.1. Ala VII Phrygum’un Anadolu’dan Ayrılışı
Neron Döneminde Corbulo’nun432 Parth Savaşları için Avrupa’dan getirttiği askeri
birliklerin yanında Ala VII Phrygum’un433 da bu savaşlara katılmak üzere Anadolu’dan
ayrıldığı ileri sürülebilir. Ala VII Phrygum Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Syria’da
Filistin ve Kudüs’te çeşitli savaşlara katılmış, fakat bir daha Anadolu’ya dönmemiştir.
4.30.2. Sonuç
İsmindeki Phrygum kelimesinden dolayı Ala VII Phrygum, Anadolu’da
kurulduğunu ispatlamaktadır. Fakat Anadolu’da herhangi bir kanıtın ele geçmemiş
olması, bu ala ile ilgili birçok sorunun oluşmasına neden olmanın yanında sadece Ala VII
Phrygum ismi de Anadolu’da konuşlandırıldığını kanıtlamamaktadır.
4.31. ALA ANTIOCHIENSIUM
Augustus Döneminin hemen başında (MÖ 25434 yılında) Anadolu’da başlayan
Homanad Savaşları uzun süre devam etmiştir. Roma, bu savaşları yapabilmek amacıyla
MÖ 25 yılı civarında Galatia bölgesine iki lejyon ( Legio V Macedonica ve Legio VII
Claudia435) göndermiştir. Roma’nın lejyonlarını gönderdiği bölgeye lejyonlardan farklı
olarak Ala ve Cohors’lar da gönderdiği veya o bölge ya da yakın bölgelerden asker
toplayarak Ala ve Cohors’lar oluşturduğu bilinmektedir. Ala Antiochiensium’un da bu
dönemde Homanad Savaşları’nda lejyonları takviye etmek amacıyla kurulmuş ve adını
aldığı Antiocheia (Yalvaç) kentinde ya da civarında konuşlandırılmış olmalıdır. Aynı
Paul Getty Museum Journal, Vol.6/7, (1978/1979) 173–184); Syme, Birley 2003, 231; Syme, Birley, Pisidia
bölgesinin kuzeyinde Phrygia bölgesinden toplanan askerlerden oluşturulduğunu ileri sürer.
430
Speidel 1984, 285.
431
Syme, Birley 2003, 231.
432
Bkz. Legio IV Scythica.
433
CAH 1996, X, 673; Knight 1991, 192.
434
Speidel 1984, 276.
435
Bkz. adı geçen lejyonlar.
92
zamanda bu ala ile ilgili farklı görüşler de mevcuttur. Birinci görüş, Ala Antiochiensium
Anadolu’da Galatia bölgesinde kurulmuş ve bu bölgede konuşlandırılmıştır.436 İkinci
görüş, Ala Antiochiensium’un Syria’da kurulduğudur. Çünkü Keppie, yazıtta adı geçen
diğer askeri birliklerin Syria’de olduğunu ileri sürer ve birinci görüşte adı geçen bölgede
bulunmadığını iddia etmektedir.437 Keppie, bu yazıtının Pisidia Antiocheiası’nda
bulunmasını, bu onur yazıtını diktiren askerin Antiocheialı olmasıyla bağlantılandırır.
Üçüncü Görüş ise Ala Antiochiensium’un Galatia bölgesinde kurulduğudur. Mitchell,
Neron döneminde Corbolo’nun Armenia seferlerine katılmak amacıyla doğuya gittiği ve
bu seferlerden sonra MS 75 yılında Antiocheia’da (Antakya) diğer lejyonlarla birlikte
kanal kazısına katıldığını ileri sürer.438
4.31.1. Arkeolojik Buluntular
MS 14–37 yılları arasına tarihlendirilen onur yazıtının (Y–50) Antiocheia’da
bulunması ve Ala Antiochiensium adının diğer askeri birlik adlarına göre en üst sırada yer
alması, bu kişinin askeri görevine Antiocheia’da konuşlanmaya devam eden Ala
Antiochiensum’da
başladığını
düşündürmektedir.
Çünkü
Antiocheia,
Roma’nın
Anadolu’daki en önemli koloni şehirlerinden birisidir.
MS 6 yılında Homanad savaşlarının bitmiş olması, Homanad probleminin
çözüldüğü anlamını taşımamaktadır. Dağ kavimleri olarak hayatlarını sürdüren
Homamadların Romalılar’la savaşları hiç bitmemiş ve zaman zaman Homanad saldırıları
da olmuştur. Bu nedenle Homanad bölgesine yakın olan Antiocheia’yı Romalıların
savunmasız bırakması düşünülemeyeceğinden Ala Antiochiensium gibi bazı askeri
birliklerin Antiocheia’da konuşlanmalarının devam etmiş olabileceğini, bunun yanında
farklı askeri birliklerin de Antiocheia’dan asker temin etmelerinin mümkün olduğunu
düşünmekteyim.
4.31.2. Sonuç
Yazıt (Y–50)’den başka bir arkeolojik kanıtın ele geçmemiş olması nedeniyle,
yazıta dayanarak Ala Antiochiensum’un Antiocheia’da kurulmuş olduğu ve sürekli olarak
burada konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.
436
Speidel 1984, 285, 298, dipnot. 58.
Keppie 2000, 244.
438
Mitchell 2001, 74 ve dipnot. 58.
437
93
4.32. ALA AUGUSTA GERMANICIANA
Ala
Augusta
oluşturulduğu
için
Germeniciana,
bu
isimle439
Germania
anılmıştır.
bölgesinde
Corbulo’nın
Germania
MS
47
halkından
yılındaki
Frisii(Germania’nın kuzey batısı) Seferi’ne bu Ala’nın da katılmış olabileceği ileri
sürülmüştür. Frisii Seferi’nden sonra bu Ala’nın Anadolu’ya gönderilmiş olabileceği
olasılığı yüksektir, çünkü Antiocheia’da bulunan ve MS 50 yılına tarihlenen bir onur
yazıtının (Bkz. Sterrett, EJ 144,118[2]) sahibi olan kişi Frisii seferine katılmış ve bu kişi
Ala Augusta Germeniciana, Antiocheia’ya geldikten sonra onur yazıtını diktirmiş olabilir.
Daha sonraki dönemde bu Ala’nın Corbulo’nun Armenia Seferi’ne katıldığı (Corbulo’nın
Armenia ve Parth Seferleri’nin başarılı olduğu göz önüne alındığında440) sefer dönüşünde
tekrar Antiocheia’ya geldiği ve diğer onur yazıtları sahiplerinin de seferden dolayı
onurlandırılmış oldukları düşünülebilir. Ala Augusta Germini-ciana ile ilgili daha sonra
herhangi bir belgeye ulaşılamaması; Ala’nın, çoğunluğunu oluşturan Germanialıların
çoğunluğu kaybetmesiyle lağvedildiği ya da farklı etnik gruplara bağlı askerlerin ala’ya
alınmasıyla farklı bir isimle anılmaya başlanmış olmasından kaynaklanabilir.
4.32.1. Arkeolojik Buluntular
Yazıtlar (Y–51, 52, 53, 54)’te onur anıtı dikilen askerlerin sadece Ala Augusta
Germaniciana’da komutan ya da komutan vekili olarak görev yaptıkları anlaşılmaktadır.
Bu askerlerin Ala Augusta Germaniciana’nun komutanı olmaları, Ala’nın Antiocheia’da
konuşlandırıldığının açık ispatıdır. MS 50 yılına tarihlendirilen (Y–40) ve MS 67 yılına
tarihlendirilen (Y–52)’den dolayı Ala Augusta Germaniciana’nın Antiocheia’da MS 50–
67 yılları arasında konuşlandırıldığı ileri sürülebilir. Tarihlendirilmeyen (Y–53, 54)
incelendiklerinde (Y–51, 52) ile gösterdikleri benzerlik nedeniyle bu iki yazıtın da MS
50–67 yılları arasına tarihlendirilmesi uygun gibi görünmektedir.
Ala Augusta Germaniciana ile ilgili olarak Roma’nın başka eyaletlerinde(özellikle
ismindeki ‘‘Germaniciana’’ kelimesinden dolayı Germania bölgesinde) herhangi bir
kanıta rastlanamamıştır. Bu, Ala’nın Roma ordusundaki diğer bölge isimlerine sahip
Alalarında(Ala Phrygum441, Ala I Bosporanorum442) olduğu gibi isimlerinden dolayı
439
Ala’nın isimlerndirilmeleri ilgili olarak bkz. Terminoloji Bölümü.
Corbulo’nun seferi için bkz. Mitford 1980, 1176; Bennett 2006, 84; Parker 1928, 135, 136; Speidel
1974, 275.
441
Cichorius 1893, 1257.
442
Cichorius 1893, 1234.
440
94
isminin bulunduğu bölgede konuşlandırılmış olduğu anlamına gelmemektedir. Ala
Phrygum
ve
Ala
I
Bosporanorum
örneklerinde
olduğu
gibi,
Ala
Augusta
Germaniciana’nun da isminden dolayı Germania’da konuşlandığını söylemek mümkün
görünmemektedir. Cichorius, Ala Augusta Germeniciana’nın Germania’da uzun zaman
konuşlandığını ve Anadolu’ya hiç gelmediğini yazar. Fakat bu Ala ile ilgili yazıtların
Antiocheia’da bulunduğunu da ifade eder.443
Yazıt (Y–53)’te “Praefectus Fabrum” kelimesi, yazıtın bulunduğu Antiocheia’da
ordu için askeri malzemeler üretimi ve tamirinin yapıldığını, dolayısıyla Anctiocheia’nın
aynı zamanda lojistik bir merkez olduğunu da göstermektedir.
4.32.2. Sonuç
Ele geçen yazıtlara göre Ala Augusta Germaniciana belirli bir süre Antiocheia’da
konuşlandırılmıştır. Ayrıca daha sonraki dönemde (belki en geç MS 80’li yıllardan sonra)
bu Ala ile ilgili bilgiler kesildiğinden bu yıllarda Ala Augusta Germaniciana bir savaşta
tamamen yok edilmiş ya da farklı etnik kökene sahip kişilerin bu Ala’ya alınmasıyla
birliğin ismi değiştirilmiştir.
4.33. ALA AURIANA
Ala Auriana, ND Or. XXXVIII, 22’e göre, Dascusa’da konuşlanmıştır. Ala
Auriana ile ilgili bilgi sadece Notitita Dignitatum’da geçmektedir ve adı geçen ala, MS
395 yılından önce kurulmuş olmalıdır.
4.33.1. Dascusa’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu
Bugünkü adı Körpinik (Elazığ-Ağın ilçesinin güneyinde) olan Roma Dönemi’nde
ise Dascusa444 olarak isimlendirilen yer, bugün Malatya-Elazığ sınırında bulunan Fırat’ın
iki ana kolundan birisi olan Karasu’nun batısında yer alan küçük bir yerleşim yeridir.
Roma döneminde de küçük bir yerleşim yeri olduğu ileri sürülebilir.
4.33.2. Ala Auriana ve Ala I Hispanorum Auriana
443
444
Cichorius 1893, 1247.
Bkz. Codex Kultur Atlas Türkiye Bölümü, Pafta 38–38 F5.
95
Cichorius ve Ritterling, bu iki Ala’nın aynı Ala birliği olduğunu445ileri sürer. Fakat
ND Or. XXXVIII, 22’de herhangi bir yazım eksiği olmadığından446 Ala I Hispanorum
Auriana ile Ala Auriana’nın farklı Ala’lar olduğu düşülünebilir. Fakat Ala I Hispanorum
Auriana’nın, Ala Auriana’dan önce kurulduğu ve daha sonrasında Ala’daki Hispania’nın
etnik kimliğindeki askerlerin sayısının azalması ya da hiç kalmaması sebebiyle daha
sonradan Ala Auriana olarak anıldığı ve ND Or.’de de bu isimle kaydedildiği de ileri
sürülebilir.
4.34. ALA CLAUDIA NOVA
Ala Claudia Nova’nın nerede ve ne zaman kurulduğu bilinmemektedir. Fakat
Amasia’da bulunan ve MS 117 civarına tarihlenen bir yazıta göre Ala Claudia Nova’nın
Anadolu’da Pontus Bölgesi’ndeki Amasia civarında bir süre konuşlandığı iddia edilebilir.
4.34.1. Arkeolojik Buluntular
MS 177 yılına tarihlendirilen (Y–55)’e göre yazıtı yazdıran askerin hayatta olduğu
ve eski bir (emekli-Veteran) asker olmadığı için, yazıtın tarihlendirildiği dönemde ve
yazıtın bulunduğu yerde Ala Claudia Nova’nın konuşlandığı ileri sürülebilir. Eğer Ala,
yazıtın bulunduğu yerden geçiyor olsaydı veya kısa bir süre için orada konaklıyor olsaydı,
askerin yazıtı burada diktirmesi mantıklı olmazdı. Bu yazıttan dolayı Ala Claudia Nova
Amasia’da bir süre konuşlandırılmış olabilir.
Yazıt (Y–56, 57)’ye göre yazıtlarda adı geçen askerlerin Ala Claudia Nova’da
görev yaptıkları anlaşılmaktadır. Fakat geniş bir döneme tarihlendirilen (Y–57)’ye göre
Ala’nın var olduğu sonucuna ulaşılabilir, fakat aynı yazıt ala’nın nerede konuşlandığı
sorusunu cevaplamamaktadır.
4.34.2. Sonuç
Tarihsel olaylar incelendiğinde MS 117 yılı ve civarı Traianus447 döneminin
sonudur, fakat hemen öncesinde Parth savaşlarının da yapıldığı bir dönemdir. Dolayısıyla
445
Cichorius 1893, 1233.
Bkz. Cohors … Mochora bölümü.
447
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.; Chr. Des civ. 1949, 80: Les
Frontieres bölümü.; Maxfield 1981, 259.
446
96
kuruluşu ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmadığımız Ala Claudia Nova, MS 117 yıllarında
Parth savaşlarına katılmış ve Parth savaşlarının sona ermesiyle Amasia’ya gelmiş ve
burada konuşlandırılmış olabilir.
4.35 ALA FELIX THEODOSIANA
Ala Felix Theodosiana’nın adı sadece Notitita Dignitatum’da geçmektedir ve ala,
MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. ND Or. XXXVIII, 19’a göre Ala Felix
Theodosiana, Siluanis’ta konuşlanmıştır.
4.35.1. Siluanis’un Coğrafik ve Siyasi Konumu
Siluanis’in nerede olduğu ve nasıl bir yerleşim yeri olduğu konusu oldukça
karmaşıktır. Çünkü Siluanis ismi sadece ND Or.’de geçmekte ve başka bir kaynakta
geçmemektedir. ND Or.’de Siluanis’un Pontus bölgesinde olduğu anlaşılmaktadır. Bu
nedenle Siluanis’in Trapezunta (Trabzon) yakınlarında olabileceği düşünülebilir. Ayrıca
Siluanis, bir yerleşim yeri olmayıp o dönemde kullanılan ve küçük bölgeyi temsil eden bir
isim de olabilir.
4.36. ALA GALLORUM VETERANORUM
Ala Gallorum Veteranorum’un nerede ve ne zaman kurulduğu bilinmemektedir.
Bu konudaki en önemli bilgi Syria’da bulunmuş olan ve Ala Gallorum Veteranorum’un
Danube’den Syria gönderildiğini belirten arkeolojik belge, bir askere ait askeri
diploma448(terhis belgesi)’dir. Bu terhis belgesine göre Ala Gallorum Veteranorum,
Danube’de kurulmuş olabileceği gibi başka bir bölgede kurulduktan sonra Danube’ye
gönderilmiş de olabilir.
4.36.1. Arkeolojik Buluntular
Tarihlendirilmeyen ve Ephesos’da ele geçen (Y–58)’de adı geçen kişi önce asker,
daha sonra kamu görevlerinde yüksek kademede görev yapmış emekli bir askerdir. Yazıt
sadece Ala Gallorum Veteranorum’un varlığını kanıtlamakta, fakat bu Ala’nın
Anadolu’da konuşlanıp konuşlanmadığı konusunda herhangi bir bilgi vermemektedir.
448
Knight 1991, 192.
97
Amastris’de ele geçen ve tarihlendirilmeyen (Y–59)’da adı geçen askerin Roma
ordusunun farklı birliklerinde görev yaptıktan sonra en son Ala Gallorum Veteranorum’da
görev yaptığı anlaşılmaktadır. Yazıtta askerin emekli olduğuna dair herhangi bir ibarenin
bulunmaması, ala komutanının, birliğinin başında olduğunu kanıtlamaktadır. Ala
komutanının olduğu yerde ona bağlı birliğin de bulunduğu gerçeğine dayanarak Ala
Gallorum
Veteranorum’un,
yazıtın
bulunduğu
Amastris’de
belirli
bir
süre
konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.
Danube’den Syria eyaletine gönderilen Ala Gallorum Veteranorum’un, Syria’ya
giderken Anadolu’dan geçmesi bir zorunluluktur. Dolayısıyla Ala, Anadolu’dan geçerken
birlik komutanının, vefatından sonra gömülerek onun için bir stel yaptırılması olağan
olduğu gibi birlik komutanın kendisi için bir onur steli diktirmesi de olağan bir durumdur.
Fakat sadece bir bölgeden başka bir bölgeye intikal eden bir birliğin komutanının geçmiş
olduğu bir bölgede (vefat olmaksızın) bir stel diktirmesi olağan bir durum değildir.
Birliğin, Anadolu’dan geçerken izlediği güzergâh göz önüne alındığında yazıtın
ele geçtiği Amastris oldukça kuzeyde kalmakta, dolayısıyla birliğin bir nedenden dolayı
daha uzun bir güzergâh izlediği gibi bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Bugün de askeri
birlikler herhangi bir yere intikal edecekleri zaman mümkün olan en kısa ve en emniyetli
yolu kullanarak en kısa sürece intikal edecekleri yere ulaşmayı planlarlar. Bu nedenle
daha uzun bir güzergâh kullanmak mantıklı bir cevap değildir. Ala Gallorum
Veteranorum’un yazıtın bulunduğu Amastris’te bir görevden dolayı belirli süre, yani (Y–
59)’un hazırlanıp diktirilmesini gerektirecek nedenlerin oluşabileceği kadar konuşlanmış
olabilir.
4.37. ALA PRIMA AUGUSTA COLONORUM
Ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmeyen Ala Prima Augusta Colonorum, ND
Or. XXXVIII, 21’e göre Chiaca’da konuşlanmıştır449. Adı sadece Notitita Dignitatum’da
geçen Ala Prima Augusta Colonorum MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu
Ala’nın kuruluşuna dair herhangi bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.
3.37.1. Chiaca’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu
449
Dodgeon 1991, 347.
98
Ala Prima Augusta Colonorum’un adının geçtiği ‘‘Chiaca’’ şeklinde, Armenia
Bölgesi’nde yerleşim yeri ya da bölge bulunmamaktadır. Notitia Dignitatum’un yazıldığı
dönemde Chiaca diye bir yerleşim yeri ya da bölge adı vardı, ancak günümüze
ulaşamadığından burası kaybolmuş olabilir. Bölge adı olarak kullanıldıysa kısa bir süre
kullanıldıktan sonra unutulmuş ve adı günümüze ulaşmamış olabilir.
Tabula Peutingeriana450 incelendiğinde kuzeyden Melitene’ye giden yol üzerinde
bir yerleşim yeri ya da askeri bir birliğin konuşlandığı yer olarak Ciaca ismine
rastlanmaktadır. Adontz, Chiaca’nın bugün Malatya ili sınırları içersinde Değirmendere
kıyısında Hardaza köyü olabileceğini ileri sürer.451 Mitchell, Chiaca’nın Melitene’nin
hemen kuzeyinde olduğunu ifade eder.452 Notitia Dignitatum’da belirtilen ‘‘Chiaca’’ ile
Tabula Peutingeria’da bulunan “Ciaca”, hem Adontz hem de Mitchell’in aynı yer
olduğunu ifade ettikleri Chiaca, eldeki verilere göre en uygun yerdir.
4.38. ALA RIZENA
Ala Rizena’nın adı sadece Notitita Dignitatum453’da geçmektedir ve ND Or.
XXXVIII, 17’e göre Ala Rizena, Armenia bölgesinde Aladaleariza’da konuşlanmıştır.
Ala Rizena MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu ala’nın kuruluşuna dair
veya daha sonraki dönemlerine ait başka bir arkeolojik buluntu da ele geçmemiştir.
4.38.1. Aladeariza’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu
Aladeariza’nın
Notitia
Dignitatum’a
göre
Armenia
Bölgesi’nde
olduğu
anlaşılmaktadır. Fakat Aladeariza, bulunduğu konum itibarı ile döneme göre bazen
Armenia Bölgesi’nde bazen de Pontus Bölgesi’ndedir. Aladaleariza, bugün Giresun iline
bağlı Çamoluk ilçesinin 20 km. batısında Zağpa köyü sınırları içerisinde yer almaktadır.
Zağpa
isminin tarihi dönemler
içerisinde
Zagapa,
Olotoaelariza454 isimleriyle de anıldığı bilinmektedir.
4.39. ALA SECUNDA ARMENIACA
450
Tabula Peutingeriana, Pafta XI.
Adontz 1970, 81, 194, Appendix V.
452
Mitchell 1993, 131, Harita–9
453
Böcking 1853, 6, 7, 152.
454
Codex Kültür Atlas, Pafta 40–38, A5.
451
Zapazizi,
Aladaleariza
ve
99
Ala Secunda Armeniaca’nın Anadolu’da Armenia Bölgesi’nde Satala’da
kurulduğu bilinmekte455, fakat ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. En erken
MS III. yüzyılın başında ya da daha sonrasında kurulmuş olabileceği “secunda” kelimesi
üzerine yapılan değerlendirmeden de anlaşılmaktadır.
4.39.1. Arkeolojik Buluntular
Tarihlendirilmemiş olan (Y–60)’a göre Ala Secunda Armeniaca’nın Satala’da
konuşlandırılmış olduğu açıktır. Yazıtın tarihlendirilmesinde “secunda” kelimesinin
askeri birlikleri ifade etmede de kullanılmasının yardımcı olabileceğini düşünmekteyim.
Secunda kelimesi incelendiğinde fiil anlamının yanında “ikinci, ikinci olarak”456 gibi sayı
anlamları da bulunmaktadır. Fakat askeri birlikler için sayı belirten ifadenin kullanılması
gerektiğinde yazıyla iki yerine rakamla yazılan iki(II) kullanılmaktaydı. Yazıtlar
incelendiğinde uzun zaman askeri birliklerin yazımında rakamlar457
kullanıldığı
anlaşılmaktadır. Fakat MS III. yüzyıl başından itibaren sayılar yazıyla da458 ifade
edilmeye başlanmıştır. Dolayısıyla sayıların yazıyla ifade edilmeye başlamasının,
yazıtların tarihlendirilmesine yardımcı olabileceğini düşünmekteyim. Buna dayanarak
(Y–60)’ın MS III. yüzyılın başına tarihlendirilmesi gerektiği ileri sürülebilir.
4.39.2. Ala Secunda Armeniaca’nın Anadolu’daki Görevleri
Ala Secunda Armeniaca’nın MS III. yüzyıl başında ya da biraz sonrasında
kurulmuş olduğu göz önüne alındığında uzun bir zaman dilimi içinde, yazıtın bulunduğu
Satala ve civarında konuşlanmış olması gerekir. Fakat Anadolu’da başka bölgelerde görev
yapıp yapmadığı bilinmemektedir. MS 395 yılında Notitia Dignitatum’da Doğu bölümü
XXVIII’de Comes Limitis Aegypti’de Mısır’da konuşlanmış olan askeri birlikler arasında
“Ala Secunda Armeniorum” ismi de yer almakta ve Mısır’da Oasi Minore’de konuşlanmış
olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda MS 395 yılından önce Ala Secunda Armeniaca,
Mısır’a gönderilmiş olmalıdır.
4.39.3. Sonuç
455
Mitford, 1997, 137–167
Kabaağaç, Alova 1995, 544.
457
Farklı askeri birliklerin varlıklarını kanıtlayan yazıtlar.
458
Bkz. Samsaris, Nikopolis 139; IDR III, 3197, II; Breccia, Alexandria Mus. 481; Breccia, Alexandria
Mus. 480; Portes du desert 93 vd.
456
100
Yazıtın yaklaşık tarihlendirilmesinden ve Notitia Dignitatum’dan da en geç tarih
elde edilebildiğinden Ala Secunda Armeniaca, yaklaşık 150 yıl (belki daha fazla)
Anadolu’da Satala’da konuşlandırılmış olabilir.
101
3. Bölüm
Auxilia Birlikleri
COHORS’LAR
102
4.40. COHORS… MOCHORA
Cohors… Mochora’nın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. ND Or.
XXXVIII, 38’e göre Cohors… Mochora, Mochora’da konuşlanmıştır. Cohors MS 395
yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu cohors’la ilgili herhangi bir arkeolojik buluntu
ele geçmemiştir.
4.40.1. Mochora’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu
Bugünkü adı “Mohora” olan, Roma Dönemi’nde ise Mochora459 olarak
isimlendirilen yer Zigana Dağları’nın doğusunda, Kolat Dağları’nın batısında, bugünkü
Zigana Geçidi’ne giden yol üzerinde (Zigana Geçidi muhtemelen Roma Dönemi’nde de
Armenia Bölgesi’nden Pontus Bölgesi’ne geçişte önemli bir rol oynamıştır.) bugün
olduğu gibi Roma Dönemi’nde de küçük bir yerleşim yeridir.
3.40.2. Cohors… Mochora’nın İsmi ile İlgili Sorunlar
İsim, ND Or. XXXVIII, 38’de sadece Cohors… Mochora olarak geçmektedir.
Bundan dolayı Cohors…Mochora’nın cohors numarasının olup olmadığı ya da ne olduğu
bilinmemekle birlikte bir cohors numarasının olmayabileceği de düşünülebilir. Cohors…
Mochora’nın ismi arsında bulunan üç nokta, cohorsun bir numaraya sahip olabileceği
öngörüsüyle konulmuştur.
4.41. COHORS I BOSPORIANA
Karadeniz’in kuzeyinde bugün Kırım yarımadası olarak bilinen bölgede,
Roma’nın Anadolu’yu ele geçirdiği dönemlerde (Sulla Dönemi’nden460 başlayarak)
Bosporan Krallığı kurulmuştur. Roma’nın Anadolu’yu ele geçirmesinden sonra Bosporan
Kralları da461 Roma tarafından belirlenir duruma gelmiştir. Roma, bu dönemden
başlayarak Bosporan Krallığı’nda yaşayanlardan oluşan askeri birlikler kurmuştur(diğer
bölgelerde de yaptığı gibi). Cohors I Bosporiana da bu dönemlerde (özellikle MS I.
yüzyılın hemen başında ya da biraz sonrasında) kurulmuş olmalıdır.
459
Bkz. Codex Kultur Atlas, Pafta 39–40 D4.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.; Chr. Des civ. 1949,
70:L’orient Hellenique bölümü.
461
MÖ 14 yılında Agrippa, Bosporan Kralı olarak Polemo’yu atar. Bkz. CAH 1975, Vol. IX, Chronological
Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
460
103
4.41.1. Arkeolojik Buluntular.
Ephesos’da ele geçen (Y–61), Cohors I Bosporiana ile ilgili ele geçen tek
arkeolojik belgedir. Yazıt, MS 70 yılı civarında Cohors I Bosporiana’nın varlığını kesin
olarak kanıtlamaktadır. Fakat cohors’un konuşlandığı yer konusunda kesin bir bilgi
sağlamamaktadır.
4.41.2. Cohors I Bosporiana’nın Anadolu’ya Gelişi
Bosporan Krallığı’nda yaşayan kişilerden kurulmuş olduğu, isminden anlaşılan
Cohors I Bosporiana, kurulduktan hemen sonra (kuruluş bölümünde yazıldığı gibi MS I.
yüzyılın hemen başında) Anadolu’ya gönderilmiştir. Başka bölgelerde herhangi bir kanıta
rastlanılmaması bu durumu doğrulamaktadır. Fakat aynı durum Anadolu için de geçerli
olmaktadır.
Cohors I Bosporiana’nın Anadolu’da Cappadocia eyaletinde konuşlandığı
konusunda Cichorius,462 Speidel,463 İplikçioğlu,464 Mitford465 ve Birley466 hem fikirdirler.
Fakat bunların yanında Sherk, bu Cohors’un Asia eyaletine gönderildiğini ileri sürer,
fakat kesin yer konusunda herhangi bir düşünce ileri sürmez.467 Ritterling, Cohors’un
Asia eyaletinde(özelikle de Phrygia bölgesinde) Eumenia’da ya da yakınlarında bir yerde
konuşlanmış olabileceğini ileri sürer.468
4.40.3. Cohors I Bosporiana’nın Konuşlandığı Bölgeye Tarihsel Bakış
Yazıtın (Y–61) MS 70 yılı civarına tarihlendirilmesi, bu dönemi tarihsel olarak da
değerlendirmeyi zorunlu kılmaktadır. MS 70’li yıllar güneyde Kudüs’te savaşların
yapıldığı ve doğuda Alan tehlikesinin başladığı bir dönemdir469. Dolayısıyla Roma’nın
böyle bir dönemde bir Cohors’u Asia bölgesinde tutması uygun bir durum gibi
görünmemektedir. Fakat Asia gibi son derece önemli bir eyaleti de savunma ve güvenlik
açısından kendi başına bırakması da uygun görülmemektedir. Çünkü Asia’nın, Roma’nın
doğuda yaptığı savaşlarda önemli bir lojistik üssü olduğu da göz önüne alınması gerekir.
462
Cichorius 1900, 255.
Speidel 1984, 280.
464
İplikçioğlu 1993, 88.
465
Mitford 1980, 1187.
466
Birley 2005, 324.
467
Sherk 1955, 404, 405.
468
Ritterling 1927, 30; Ritterling, yazıtın sahibi kişinin leg. Pro Pr Asiae sıfatından dolayı Cohors’un Asia
eyaletinde konuşlandığını ifade eder.
469
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.
463
104
Düşünceme göre Roma, Asia eyaleti için kısa bir süreliğine savunma ve güvenlik için
yerel yönetimlere bağlı askeri güçleri kullanmış olmalıdır.
Cohors I Bosporiana ile ilgili başka bir arkeolojik belge bulunmadığı için Cohors I
Bosporiana’ya ne olduğu bilinmemektedir. Cohors I Bosporiana, MS 70 yılların
ortalarında başlayan Alan saldırılarına karşı savaşmış ve bu savaşlarda ya yok edilmiş ya
da varlığını sürdürerek ND Or. XXXVIII, 29’da Cohors Miliaria Bosporiana470 adında
Armenia’da Arauraca’da konuşlandırılmıştır.
4.41.4. Sonuç
Cohors I Bosporiana, isminden dolayı Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan halklardan
kurularak Anadolu’ya gönderilmiştir. Anadolu’da konuşlandığı bölge konusunda çeşitli
tartışmalar bulunsa da, Anadolu’da konuşlandığı konusunda herhangi bir tartışma
bulunmamaktadır.
4.42. COHORS I BREUCORUM
Cohors I Breucorum’un ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Cilicia
bölgesinde Tarsus’da ele geçen bir mezar yazıtında Cohors I Breucorum’un ismi
geçmektedir.
4.42.1. Arkeolojik Buluntular
Cilicia Bölgesi’nde Tarsus’ta ele geçen (Y–61), I. yüzyıl471 içerisine tarihlendirilmiştir. Yazıtta Cohors Praefectus ile ilgili daha fazla bilginin yer almaması (kaç yıl
yaşadığı, ordudaki hizmet süresi vb.) Praefectus(cohors komutanı)’un görevi başında iken
öldüğüne dair bir düşünce oluşturmaktadır. Dolayısıyla Cohors’un da yazıtın bulunduğu
yerde konuşlandırıldığı ileri sürülebilir.
4.42.2. Cohors I Breucorum ’un Anadolu’daki Görevleri
Cohors’un Anadolu’ya ne zaman ve nereden geldiği ya da hangi görevle geldiği
bilinmemediği gibi Anadolu’daki görevleri de bilinmemektedir. Fakat yazıtın Tarsus’ta
bulunmasından dolayı,
470
471
cohors
muhtemelen Cilicia
Bölgesi’nde konuşlanmıştır.
Bkz. Cohors Bosporanorum.
Yazıt, Cichorius 1900, 257, 258’de MS I yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmektedir.
105
Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak bilinemeyen Cohors I Breucorum Avrupa’da
Raetia472 bölgesine gönderilmiş olabilir.
4.42.3. Sonuç
Anadolu’ya geliş zamanı ve nedeni bilinmeyen Cohors I Breucorum ‘un
Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı da bilinmemektedir. Tarsus’ta bulunan bir yazıta göre
Cohors I Breucorum MS I yüzyıl içerisinde ya da belki de Cichorius’un da ifade ettiği
gibi MS I yüzyılının ilk yarısında, Anadolu’da Cilicia Bölgesi’ndeki Tarsus veya
civarında bir süre konuşlandırılmış olabilir.
4.43. COHORS I FLAVIA NUMIDARUM
Cohors, ismindeki Numidarum kelimesinden dolayı Afrika’da kurulmuş
olabileceği gibi Afrika’dan getirilen askerlerle Syria eyaletinde kurulmuş da olabilir.473
Cohors I Flavia Numidarum’la ilgili ilk kayıtlar CIL XVI 35’de yayınlanan ve MS 88
yılına tarihlendirilen bir terhis belgesidir.474
4.43.1. Arkeolojik Buluntular
Yazıt (Y–63)’ün sekizinci satırında ‘‘Cohortis Priamae Numidarum’’ ifadesi
geçmektedir. Fakat burada “Flavia” ismi geçmemektedir. Moesia Inferior’da bulunan
terhis belgelerinde Cohors’un isminde Flavia kelimesi bulunmaktadır. Dolayısıyla bu
yazıt Roxan475 tarafından yayınlanan terhis belgesinden önceye tarihlendirildiğinden
yazıtın tamamlanmasında ‘‘Flavia’’ isminin de yazılması gereklidir. Dolayısıyla yazıtın
sekizinci satırının ‘‘Cohortis Primae Flaviae Numidarum’’ şeklinde olması gerektiğini
düşünmekteyim.
4.43.2. Cohors I Flavia Numidarum’un İsim Problemi
Bazı yazıtlarda ve terhis belgelerinde hem Cohors I Numidarum476 hem de Cohors
I Flavia Numidarum477 isimleri kullanılmıştır. Bu isimlerden hangisinin daha doğru
472
Cheesman 1914, 151.
Speidel 1984, 208; Speidel, bu cohors’un askerlerinin Afrika kökenli olduğunu ileri sürer.
474
Pollard 2000, 121.
475
Roxan 1997, 293.
476
CIL XVI 35; Şahin 2004, no.156.
477
Roxan 1997, 298; Roxan tarafından yayınlanan terhis belgesi, RMD I 50; Şahin, 2004, no. I, 42.
473
106
olduğu konusu oldukça tartışmalıdır. İki farklı isimden dolayı iki farklı Cohors’un var
olduğu da düşünülebilir.478 MS 88 yılına tarihlenen CIL XVI 35’de sadece Cohors I
Numidarum ismi geçmektedir. RMD I 50 olarak numaralandırılan terhis belgesinde isim
Cohors I Flavia Numidarum şeklinde geçmektedir.
Yukarıdaki belgelere dayanarak bu cohors’un önce Cohors I Numidarum isminde
kurulduğu ve daha sonra taltif edilerek ismine “Flavia” kelimesi eklenmiş ve Cohors I
Flavia Numidarum şeklinde yeniden isimlendirilmiş olabilir. Dolayısıyla iki farklı cohors
söz konusu olmamaktadır.
4.43.3. Cohors I Flavia Numidarum’un Anadolu’ya Gelişi
Cohors I Flavia Numidarum’un Anadolu’ya gelişi konusunda tartışmalar söz
konusudur. Konu üzerinde çalışan hemen bütün araştırmacılar bu Cohors’un Anadolu’ya
Cappadocia eyaletinde MS 134 yılında Alanlara karşı savaşmak üzere geldiğini yazarlar.
Bu düşüncelerini de Arrian’ın Ectaxis (3,4)’e dayandırırlar.479
Konu üzerine çalışanlar Alan Savaşları’ndan sonra bu Cohors’un Lycia-Pamphylia
Bölgesi’ne geldiğini ve bir süre burada konuşlandıktan sonra Moesia Inferior’a
gönderildiğini
yazarlar.480
Fakat
Roxan’ın481
yayınladığı ve Cohors I
Flavia
Numidarum’un adının bulunduğu askeri terhis belgesi, bu cohors’un MS 20 Ağustos 127
yılında Moesia Inferior’da bulunduğunu ispatlamaktadır. Ayrıca MS 152 ya da MS 154
yıllarına tarihlenen RMD I 50 terhis belgesinde bu Cohors’un yine Moesia Inferior’da
konuşlanmış olduğu belirtilmiştir.
Roxan
tarafından
482
Numidarum’un Arrian
yayınlanan
terhis
belgesine
göre,
Cohors
I
Flavia
’ın yazdığı şekilde anılan tarihte Cappadocia Bölgesi’nde
bulunması mümkün görül-memektedir. Ayrıca belirtildiği gibi bu Cohors’un terhis
belgesine göre Lycia-Pamphylia bölgesine gelerek konuşlanmış olması da mümkün
görünmemektedir. Anadolu’da ele geçen yazıtların tarihlendirilmesi ve yukarıda adı
geçen terhis belgelerinin tarihsel olarak karşılaştırılmasından çıkan sonuç Cohors I Flavia
Numidarum’un Anadolu’ya Moesia Inferior’dan gelmiş olabileceğidir.483
478
Roxan 1997, 293.
Cichorius 1900, 320; Roxan 1997, 293; Bosworth 1993, 263; Bosworth, Arrian Ectaxis 18’e dayandırır.
480
Onur 2009, 303; Roxan 1997, 293.
481
Roxan 1997, 298.
482
Arrian, ectaxis(3,4).
483
Speidel 1984, 294.
479
107
4.43.4. Sonuç
Afrika’da kurulmuş olan Cohors I Flavia Numidarum, Syria’ya gönderilmiş,
burada uzun zaman konuşlanmış, MS 127 yılından önce Moesia Inferior’a gönderilmiş ve
burada en geç MS 161 yılına kadar konuşlanmış ve yine en geç MS 161 yılında
Pamphylia bölgesine gelerek burada konuşlanmıştır. İkinci yazıtın tarihi göz önüne
alındığında Cohors I Flavia Numidarum, MS 238 yılına kadar en az 80 yıl Pamphylia
bölgesinde konuşlanmıştır.
4.44. COHORS MILLIARIA MAURORUM
Cohors Milliaria484 Maurorum, Kuzey Afrika eyaletlerinden Mauretania Tingitana
ve Mauretania Caesariensis eyaletlerinde toplanan askerlerden oluşturulan bir Cohors’tur.
Yazıtlar incelendiğinde aynı bölgeden farklı isimler altında oluşturulmuş başka askeri
birlikler de485 mevcuttur. Cohors Milliaria Maurorum’un ne zaman kurulduğu tam olarak
bilinmemektedir. Fakat Avrupa’da ele geçen yazıtların tarihlendirilmesinden lejyonun MS
II. ortalarından sonra486
kurulduğu ileri sürülebilir. Kurulduktan sonra genel olarak
Avrupa’da konuşlandırılmış bir Cohors’tur.
4.44.1. Arkeolojik Buluntular
Cohors Milliaria Maurorum’un adının geçtiği yazıt 487 Anadolu’da Zeugma’da ele
geçmiştir ve Aelius Spectatus isimli bir askere aittir. Vefat etmiş bir askere ait olan
yazıttan Cohors Milliaria Maurorum’un Zeugma’da konuşlandırıldığını ileri sürmek
zordur, fakat Cohors’un Kuzey Afrika eyaletlerinden (Mauretania Tingitana ve
Mauretania Caesariensis) oluşturulduğu göz önüne alındığında adı geçen askerin
Zeugma’da ne amaçla bulunduğu, daha da önemlisi görev yaptığı askeri birliğin adını ve
ordudaki süresini yazıt üzerine kimin yazdırdığı ve mezar stelini kimin yaptırdığı sorusu
akla gelmektedir. Fakat yazıtta geçen “Ursulus Frater” (kardeş Ursulus) kelimesinin,
484
Bkz. Terminoloji bölümü.
AE 1978, no.0662: Eques Numeri Maurorum Tibiscensium ex Singulari; AE 1971, no.0404 b:
Ala I Maurorum; AE 1959, no.0325: Numerus Maurorum; AE 1958, no.0239: cohortis IX Maurorum; AE
1944, no.0067: Ala Maurorum; CIL 03, 01343. (B), AE 1972, no.0487, 4, AE 1977, no.0705. (B): numerus
Maurorum Tibiscensium; CIL 03, 01316., IDR 3, 3, 339: numeri Maurorum Hispanorum; CIL 03, 03324,
AE 1990, no.0825: cohortis D(quingenariae) Maurorum.
486
AE 1982, no.0816. (B): Pannonia inferior (Macaristan) ‘da Matrica’da ele geçen yazıt MS 171– 230
yılları arasına tarihlendirilmiştir.
487
AE 2003, 1790; D(is) M(anibus) / Ael(ius) Spec/tatus mil(es) / c(o)h(ortis) |(milliariae) Maur(orum) /
stip(endiorum) II vix(it) an(nos) XX / Ursulus fr(ater) posuit.
485
108
aslında askerin tek başına Zeugma’ya gelmediği, askeri bir birlikle geldiği, hatta stelin ad
signa488 olarak dikildiği olasılığını güçlendirmektedir.
Yazıtın tarihlendirilmesinde kesin bir tarih belirtmek mümkün değildir, fakat
yazıtın yayınlandığı AE’de yazıt, yaklaşık yüz yıllık bir dönem içerisinde, yani MS III’a
tarihlendirilmiştir.
tarihlendirmektedir.
Ancak
Speidel,
yazıtı
MS
III
yüzyılın
ilk
yarısına
489
Cohors Milliaria Maurorum’un Zeugma’ya neden geldiği sorusu cevapsız
kalmakla birlikte, diğer askeri birliklerin Zeugma’ya Parth Savaşları için geldikleri göz
önüne alındığında Cohors Milliaria Maurorum’un da aynı nedenle Zeugma’ya geldiği ileri
sürülebilir.
4.44.2. Sonuç
Ele geçen yazıtın değerlendirilmesinden Cohors Milliaria Maurorum’un
Zeugma’ya Parth Savaşları için geldiği ve burada bir süre konuşlandırıldıktan sonra tekrar
Avrupa’ya geri döndüğü düşünülebilir.
4.45. COHORS I MILLIARIA THRACUM
Cohors I Milliaria Thracum, ismindeki Thracum kelimesinden de anlaşılabileceği
gibi Thrace(Doğu Balkan bölgesi) eyaletinde kurulmuş olabilir. Ele geçen yazıtlardan ve
askeri terhis belgelerinden (RMD) Thracum isimli bir çok Cohors490 ve Ala’nın491
kurulduğu anlaşılmaktadır. Ele geçen yazıtlarda tarihlendirmeyle ilgili sıkıntılar
bulunduğundan tarihlendirilebilen yazıt “AE 1989, no.0630a” e göre Thracum isimli
Cohors ve Ala’ların MS II yüzyıl başlarında kurulmuş oldukları kabul edilebilir.
4.45.1. Arkeolojik Buluntular
Anadolu’da Zeugma’da Cohors I Milliaria Thracum’un adının kısaltılmış olarak
yazılmış olduğu kabul edilen bir tuğla ele geçmiştir. Tuğla üzerindeki kısaltma “C THR”
488
Bkz. Terminoloji Bölümü.
Speidel 2010, 147 dipnot 89.
490
AE 1975, no.0640’de “Prima co(ho)r(s) T(hracum)”; AE 1989, no.0630a: Dacia, Romanya, Acidava’da
“Coh(ors) T(h)ra(cum)”; AE 1961, no.0319. RMD 004: Thracia Bulgaria Kaloyanovo’da ele geçen askeri
terhis belgesinde “co/hortibus septem I Thracum milliaria et I / Gaetulorum et I Lucensium et I Sebastena /
et II Thracum civium Romanorum et II / Thracum Syriaca” şeklinde ismi geçen başka Thracum isimli
cohorslar da mevcuttur.
491
AE 1961, no.0319, RMD 004: Thracia, Bulgaristan, Kaloyanovo ‘da ele geçen askeri terhis belgesinde
“alae III Thracum Augustae” şeklinde geçmektedir.
489
109
şeklindedir.492 Speidel, bu kısaltmanın Cohors I Milliaria Thracum olduğunu yazarken493
aynı zaman Syria eyaletinde ele geçen bir yazıta494 da dayanır. Thracum ismini almış
diğer Cohors ve Ala’ların Avrupa konuşlandıkları ve Anadolu’ya dolayısıyla Zeugma’ya
gelmedikleri de bilindiğinden tuğla üzerindeki kısaltmada kast edilen birliğin Cohors I
Milliaria Thracum olması gerektiği yönündeki düşünce doğru olmaktadır. Ayrıca
Bulgaristan’da ele geçen bir askeri terhis belgesinden495 anlaşıldığı kadarıyla Cohors I
Milliaria Thracum, Syria’da de bulunmuştur. Tuğlada askeri birliğin sayısı ile ilgili bir
rakam yazılmamış olması da bu Cohors’un Cohors I Milliaria Thracum olup olamayacağı
konusunda şüpheye yer bırakmaktadır.
Syria eyaletinde bugünkü Halep yakınlarında konuşlandığı bahsi geçen yazıta
dayanılarak kabul edilen Cohors I Milliaria Thracum’un Zeugma’ya ne zaman ve ne
sebeple geldiği bilinmemekle birlikte, ele geçen tuğla, Cohors I Milliaria Thracum’un
Zeugma’da belli bir dönem konuşlandığını da kanıtlamaktadır.
4.45.2. Sonuç
Syria eyaletinde konuşlanan Cohors I Milliaria Thracum Zeugma’ya gelmiş ve bir
süre konuşlanmış olabilir.
4.46. COHORS I MUSULAMIORUM
Cohors Musulamiorum Afrika’da kurulmuş bir Cohors’tur496. Cohors, Afrika
eyaletinden Syria eyaletine MS 88 yılından önce gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Thrace
eyaletinde bulunan ve MS 88 yılına tarihlendirilen emekli olmuş bir askere ait terhis
belgesinde Cohors I Musulamiorum’un da adının geçtiği bazı birliklerin Syria eyaletine
konuşlandırıldığı yazılmıştır.497
4.46.1. Arkeolojik Buluntular
Askerin eşi tarafından diktirildiği anlaşılan (Y–64)’te askerin ölümüne dair
herhangi
492
bir
bilginin
bulunmaması,
ilk
bakışta
askerin
hayatta
olduğunu
Speidel 2010, 139.
Speidel 2010, 139 dipnot 90’da bu konuda daha önce çalışmış uzmanların düşüncelerine yer verir.
494
AE 1987, no.0951: Bu yazıtta cohors’un ismi “Coh(ors) I / mill(iaria) / Thrac(um)” şeklinde geçer.
495
AE 1961, no.0319, RMD 004.
496
Speidel 1984, 280; ayrıca Bkz. Speidel 1984, 294, dipnot 29.
497
Pollard 2000, 121:Pollard, CIL XVI, 35’e dayandırır.; Birley 2005, 109; Alföldi 1939, 28-31; Popescu
2007, 158; Weiss 1997, 233.
493
110
düşündürmektedir. Bu durumda böyle yazıtın neden yazıldığı düşüncesi akla gelmektedir.
Genel olarak asker mezar stellerinde yazıt eşler tarafından yazdırıldığında diğer asker
mezar stellerinde olduğu gibi bir kısım kavramlar da (kaç yıl yaşadığı, kaç yıl askeri
hizmeti olduğu gibi) yer almamaktadır. Fakat askeri birliğin isminin yer alması ve yazıtın
eş tarafından yazdırılması yazıtta adı geçen askerin öldüğünü ve yazıtın, askerin
ölümünün ardından yazdırılmış olabileceğini düşündürmektedir.
Pamphylia’da Laertes’te ele geçmiş olan (Y–65)’te, içeriği belirtilmiş olan
RMD’nin (Roman Military Diplomas - Roma Askeri Terhis Belgesi) yazım formatından
dolayı çok miktarda bilgi ihtiva etmesi, RMD’nin tarihlendirilmesini son derece
kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle Cohors I Musulamiorum, RMD’nin bulunduğu Laertes’te
ya da Lycia-Pamphylia bölgesinde konuşlandırılmıştır.
4.46.2. Cohors I Musulamiorum’un Anadolu’ya Gelişi
Syria eyaletinde uzun bir zaman dilimi içinde (en az 50 yıl) görev yapan Cohors
Musulamiorum, MS 138 yılında Lycia-Pamphylia’ya gönderilir.498 Bu bölgede nerede
konuşlandığı tam olarak bilinmemekle birlikte Cohors’tan bir askere ait, askerin eşi
tarafından diktirilen yazıta ve RMD 161’e göre Cohors’un Pamphylia’da Laertes’e
konuşlandırılmış olduğu düşünülebilir. Cohors Musulamiorum’la ilgili daha fazla
arkeolojik kanıtın olmaması bu Cohors’un Lycia-Pamphylia bölgesinde konuşlandığını ve
bu bölgede görev yaptığını düşündürmektedir.
Anadolu’da bir dönem görev yaptıktan sonra Cohors I Musulamiorum, LyciaPamphylia’dan
Hispania
Citerioris’te Cartagena
499
Citerioris(İspanya)
Bölgesi’ne
gönderilmiştir.
Hispania
Müzesi’nde bulunan yazıtın tarihlendirilmemiş olmasından
dolayı Cohors Musulamiorum’un Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı tam olarak
bilinmemektedir.
4.46.3. Sonuç
Cohors I Musulamiorum’un Laertes’te bulunan yazıttan Anadolu’ya geldiği
anlaşılmaktadır. Anadolu’da ne kadar süre kaldığı bilinmeyen Cohors’un, Anadolu’nun
başka
bölgelerinde
görev
yapıp
yapmadığı
da
bilinmemektedir.
Cohors
Musulamiorum’un Anadolu’dan Hispania Citerioris’e gönderildiği bilinmektedir.
498
499
Russell 1991, 469; Scheuerbrandt 2004, 64; Saddington 2000, 166.
Abascal 2009, 110.
I
111
4.47. COHORS I PRAETORIAE
Cohors I Praetoriae’ın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Cohors’un,
ismindeki ‘Praetoriae’ kelimesinden dolayı Roma’da ya da başka bir eyalette kurulmuş
olduğu kabul edilebilir.
4.47.1. Arkeolojik Buluntular
Kendisi hakkında hiçbir bilgiye sahip olunmayan Cohors I Praetoriae’la ilgili ele
geçmiş en önemli arkeolojik belge (Y–71)’dir. Genel olarak “Praetoriae”500 kelimesi
‘‘İmparator’un Muhafızları’’ anlamına gelmektedir. Bu muhafızlar genelde İmparator’un
yanında bulunarak sürekli ona eşlik ederlerdi ve çoğunlukla Roma’da konuşlanmışlardı.
Yazıtın
MS
201–300
yılları arasında
uzun
bir
dönemi kapsayacak
şekilde
tarihlendirilmesi, bu Cohors’un Apamea’ya ne zaman geldiği sorusunu akla getirmektedir.
Tarihsel olaylar incelendiğinde yüz yıllık dönem içerisinde Roma imparatorlarının pek
çok defa Parth Savaşları sebebiyle Anadolu’yu kullanarak Mesopotamia eyaletine gidip
geldikleri bilinmektedir.
Yazıtta geçen “militavit501” kelimesi, “annos502” kelimesi ile beraber asker mezar
stellerinde “askeri hizmet süresi” anlamında kullanılmaktadır. Fakat yazıtta adı geçen
askerin hizmet süresi öğrenilemediğinden, adı geçen askerin muvazzaf görevde iken mi
yoksa emekli olduktan sonra mı öldü, sorusu cevapsızdır. Fakat adı geçen askerin başka
bir birlikte görev yaptığına dair başka bir bilginin bulunmaması, bu askerin büyük
ihtimalle mecburi hizmetini tamamlamadan öldüğünü düşündürmekte, fakat askerin
mecburi hizmeti tamamlamış olma olasılığı da vardır. Bu durumda askerin hizmetini
tamamlamadığı kabul edildiğinde Cohors I Praetoriae’ın yazıtın bulunduğu Apamea
Cibotus’ta, konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.
Apamea Cibotus yakınlarında bulunan ve sürekli olarak asker bulundurulan
Aulutene Castellumu göz önüne alındığında Cohors I Praetoriae’nın Apamea’da daha
uzun süreli konuşlandırılması mümkün görünmektedir. Ayrıca Cohors I Praetoriae’nın
imparatorluk muhafızları ile bir bağlantısı olmayıp diğer bağımsız Cohors’lar benzeri
bağımsız bir cohors olduğu de düşünülebilir.
500
Kabaağaç, Alova 1995, 471.
Keppie 1991, 138.
502
Keppie 1991, 137.
501
112
4.47.2. Sonuç
Apamea Cibotus’da ele geçen yazıtla ilgili yukarıda yapılan tartışmadan Cohors I
Praetoriae’nın, yazıtın tarihlendirildiği MS 201–300 yılları arasında bir dönem Apamea
Cibotus’da konuşlandırılmış olduğu söylenebilir.
4.48. COHORS I RAETORUM
Cohors I Raetorum’un ne zaman kurulduğuna dair yeterli bilgi yoktur. Cohors’un,
isminden dolayı Roma döneminde Raetia olarak anılan bölgenin insanlarından
oluşturulmuş bir Cohors olduğu kabul edilebilir. İmparator Vespasianus Dönemi’nde (MS
69–79) Cohors I Raetorum’un Moesia eyaletinde konuşlanmış olduğu bilinmektedir.503
4.48.1. Arkeolojik Buluntular
Antonius Pius’un (MS 138–161) İmparatorluğu Dönemi’ne tarihlendirilen bir
askeri terhis belgesine504(Y–67) göre Cohors I Raetorum’un Asia eyaletinde olduğu kesin
olarak bilinmektedir. Fakat ele geçen askeri terhis belgesinde Asia eyaletinde herhangi bir
yerleşim yerinden bahsedilmemesi, Cohors I Raetorum’un konuşlandığı yer konusunda
sorunlara neden olmaktadır.
Ephesos’da bulunan yazıta505(Y–68) göre, Cohors I Raetorum’un (Y–67)’de
olduğu
gibi
Asia
eyaletinde
olduğu
anlaşılmakta,
fakat
Cohors’un
nerede
konuşlandırıldığı anlaşılamamaktadır. Ayrıca yazıtın tarihlendirilememesi de Cohors I
Raetorum’un ne zaman Asia eyaletinde bulunduğu sorusunu gündeme getirmektedir.
Eumenia’da (Denizli-Çivril) ele geçen yazıta506(Y–69) göre Cohors I Raetorum’un
Eumeania’da konuşlandırıldığı kabul edilebilir. Eumenia’da ele geçen diğer bir yazıta
göre507 Eumenia’da bir Castra’nın bulunduğu ve Cohors I Raetorum’un da bu Castra’da
konuşlan-dırılmış olduğu ileri sürülebilir.
4.48.2. Cohors I Raetorum’un Anadolu’ya Gelişi
503
RMD–01, 002; AE 1968, no.0446; AE 1980, no.0788; ILJug–02, 0477.
RMD–02, 100; AE 1981, no.0845.
505
AE 1988, no.1023.
506
AE 1995, no.1511; MAMA 04, 0328; Christol, Drew-Bear 1995, 64.
504
113
MS 127 yılına tarihlendirilen askeri terhis belgesine göre Cohors I Raetorum’un
Moesia eyaletinde bulunduğu bilinmemektedir508. Cohors I Raetorum’un Anadolu’ya bu
tarihten sonra geldiği kabul edilmekle birlikte Anadolu’ya gelişi konusunda tartışmalar
mevcuttur. Ramsay, Arrian’a dayandırarak Cohors I Raetorum’un MS 131- 136 arasında
Cappadocia’da konuşlandırıldığını belirtir.509 Fakat Maxfield, Cohors I Raetorum’un MS
134 yılından sonra Anadolu’ya geldiğini ifade etmiştir.510Thonemann ise Cohors’un MS
135–148 yılları arasında Anadolu’da Cappadocia’ya gönderildiğini, (Eumenia’ya geliş
tarihi ile ilgili bir doğrudan bir düşünce belirtmemekle birlikte) Cappadocia’dan daha
sonra geldiğini ve bu tarihin de MS 148 yılı civarında olabileceğini ileri sürer.511 Speidel,
askeri terhis belgesinde (Y–67) adı geçen “Flavio Tertullo” nun MS 148–149 yılında
proconsul olduğunu, dolayısıyla adı geçen kişiden dolayı Cohors I Raetorum’un
Eumenia’ya MS 148–149 yılında gelmiş olabileceğini ifade eder.512
Ele geçen askeri terhis belgesinde (RMD–02, 100) adı geçen İmparator Antoninus
Pius’un, imparatorluk tahtına MS 138 yılında geçtiği bilindiği için adı geçen terhis
belgesinin MS 138 yılına veya daha sonrasına tarihlendirilmesi gerekmektedir. Ele geçen
diğer
yazıtların
tarihlendirilememesi
tarihlendirilmesinin
nedeniyle
daha
geç
tarihlere
yukarıdaki tartışmalarda
yapılması
Cohors I
veya
Raetorum’un
Eumenia’ya gelişi ile ilgili bilgiler yazarların düşünceleri olarak kalmakla birlikte
Speidel’ın Flavio Tertullo isminde yola çıkarak askeri terhis belgesini tarihlendirmesi,
Cohors I Raetorum’un Eumenia’ya MS 148 yılında geldiğini kanıtlamaktadır.
Anadolu’da Eumenia’da konuşlandırılan Cohors I Raetorum’un uzun bir dönem
Eumenia’da konuşlandırıldığı ele geçen diğer yazıtlardan (Y–68, 69) bilinmekle birlikte
Thonemann, Cohors I Raetorum’un “Gordiana” ünvanı aldığını ve isminin “Cohors I
Raetorum Gordiana” şeklinde değiştirildiğini ele geçen, henüz yayınlanmamış ve
Euemenia’da ele geçen bir onur yazıtına dayanarak belirtir.513 İmparator Gordianus’un
508
RMD–01, 002; AE 1968, no.0446; AE 1980, no.0788; ILJug-02, 0477.
Ramsay 1926, 155.
510
Maxfield 1981, 174.
511
Thonemann 2011, 153.
512
Speidel 1984, 278.
513
Thonemann 2011, 154, dipnot 55.; Thonemann Cohors I Raetorum’un neden Gordiana ünvanı aldığı
üzerine herhangi bir görüş ileri sürmez.; Cohors I Raetorum’un hangi görevi gerçekleştirerek bu ünvanı
aldığı, dönemin tarihsel olayları incelendiğinde Perslerin Mesopotamia’da saldırıya geçtikleri ve Roma’ya
ait bazı şehirleri ele geçirdikleri görülür. Cohors I Raetorum’da Perslerle savaşmak üzere gönderilmiş ve
Pers savaşında elde ettiği başarıdan dolayı bu ünvanı almış olabileceği gibi, Anadolu’da bugün bilinemeyen
bir olaya müdahele ederek başarı kazanmış da olabilir. Bu Cohors için ayrıca bkz. Holder 1999, 237–250;
Cheesman 1914, 160; Ritterling 1927, 31; İplikçioğlu 1993, 49; Mitchell 1993, 212.
509
114
MS 238 yılında imparatorluk yaptığı bilindiğinden Cohors I Raetorum Gordiana’nın MS
238 yılında hala Eumenia’da konuşlanmaya devam ettiği ileri sürülebilir. Notitia
Dignitatum’da Cohors I Raetorum Gordiana’nın ismine rastlanmadığından, MS 238
yılından sonrasında Cohors’a ne olduğu bilinmemektedir.
4.48.3. Sonuç
MS 127 yılına tarihlendirilen RMD–01, 002’e göre Moesia bölgesinde olduğu
bilinen Cohors I Raetorum, Anadolu’da önce Cappadocia bölgesine gönderilmiş, daha
sonra da MS 148 yılında Eumenia’ya gelmiş ve burada en az MS 238 yılına kadar
konuşlandırılmıştır.
4.49. COHORS II HISPANORUM
MÖ 54 yılında Illyricum’da bulunmuş olan bir terhis belgesine göre Cohors II
Hispanorum’un Illyricum eyaletinde olduğu anlaşılmaktadır.514 Bu nedenle Cohors II
Hispanorum bu tarihten önce, adındaki Hispanorum’dan dolayı Hispania eyaletinde ve
Hispanialılardan kurulmuş olabilir.
4.49.1. Arkeolojik Buluntular.
Arkeolojik belge olarak yazıt (Y–70)’e göre Cohors’a bağlı Decuriones’in515
listesi verilmiştir. Bu isimlerinin yazıt üzerine yazılmasıyla askerleri onurlandırma
amacının güdüldüğü açıktır. Yazıt, Cohors II Hispanorum’u, yazıtın bulunduğu Ancyra
civarında belirli bir dönem konuşlandırılmış olduğunu düşündürmektedir.516 Cohors,
sadece Galatia’dan geçiyor olsaydı böyle bir yazıtın yazdırılmasını anlamlandırmak
mümkün olmazdı. Dolayısıyla Cohors’un yazıttan dolayı bir süre konuşlanmış olduğunu
düşünmek oldukça mantıklı görünmektedir.
4.49.2. Cohors II Hispanorum’un Anadolu’ya Gelişi
Cohors II Hispanorum’un Anadolu’ya nereden ve ne zaman geldiği konusu
oldukça problemlidir. Anadolu’ya gelişi ile ilgili, Anadolu’da ele geçmiş çok az sayıda
514
Cuff 2010, 252; Cuff, Cohors II Hispanorum’un Illyricum’da olduğunu CIL XVI, 2 dayandırır ve
birliğin isminin sonunda Equitata bulunduğunu da belirtir.
515
Bkz. Terminoloji Bölümü.
516
Kadıoğlu, Görkay, Micthell 2011, 58.
115
arkeolojik belge mevcuttur. Arkeolojik buluntulara göre Cohors, MS 70 yılından daha
önce gelmiş olmalıdır. Çünkü eldeki buluntu MS 74 yılı ile MS 107 yılları arasına
tarihlendirilmektedir. Arkeolojik belgenin bu kadar uzun bir zaman aralığına
tarihlendirilmesi, Cohors’un Anadolu’ya geliş zamanı ile ilgili çeşitli düşüncelerin
oluşmasına neden olmaktadır. Her ne kadar tarihlendirilme ile ilgili çeşitli problemler olsa
da Ancyra’da517 ve Cappadocia Aesernia518’da bulunan Cursus Honorum’dan bu birliğin
Galatia ve Cappadocia’da olduğu anlaşılmaktadır.
4.49.3. Cohors II Hispanorum’un Anadolu’daki Görevleri
Anadolu’ya ne zaman geldiğini bilmediğimiz Cohors II Hispanorum’un ne amaçla
geldiği, Anadolu’da hangi bölgelere gittiği, kimlerle savaştığı ya da sadece güvenliği
sağlamak amacıyla mı geldiği bilinmemektedir.
Cohors II Hispanorum’un Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Dacia eyaletine
gönderildiği, Dacia bölgesinde bulunan yazıtlardan anlaşılmaktadır. Dacia bölgesinde
bulunan yazıtlar değerlendirildiğinde IDR II 104 Dacia Inferior Drobeta’da bulunan yazıt
MS 103–105 yılları arasına, IDR III,1 106 Dacia-Vrsac bulunan yazıt MS 106 yılına
tarihlendirilmiştir. Ancyra’da bulunan yazıt ve Dacia ‘da bulunan yazıtlar tarihsel olarak
karşılaştırıldığında Cohors II Hispanorum’un MS 107 yılından önce Anadolu’dan
ayrıldığı IDR II 104’e göre ise en geç MS 105 yılından önce Anadolu’dan ayrıldığı
sonucuna ulaşılmaktadır.
Cohors II Hispanorum Anadolu’dan ayrıldıktan sonra bir daha Anadolu’ya
gönderilmemiştir. Ephesos519’da bulunan bir yazıtta Cohors’un adı geçmektedir fakat
yazıtı yazdıran kişi, Cohors II Hispanorum’da görev yapmış, daha sonra emekli olmuş ve
Ephesos’a yerleşmiştir. Adı geçen yazıttan MS 212 yılında Cohors II Hispanorum’un hala
var olduğu anlaşılmaktadır.
4.49.4. Sonuç
Cohors II Hispanorum, Anadolu dışında kurulmuş ve belirli bir görevi
gerçekleştirmek amacıyla Anadolu’ya gönderilmiştir. Anadolu’ya ne zaman geldiğini
bilmediğimiz cohors’un, en geç MS 105 yılından önce Anadolu’dan ayrılmış olmalıdır.
517
Cichorius 1900, 301; Cichorius, bu bilgiyi CIL Suppl. 6760’a dayandırmaktadır.
Cichorius 1900, 301; Cichorius, bu bilgiyi CIL IX 2649’a dayandırmaktadır.
519
McCabe, Ephesos 1991, 1305; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 212 civarına tarihlendirilmiştir.
518
116
4.50. COHORS II LUCIENSIUM
Cohors II Luciensium’un ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir.
4.50.1. Arkeolojik Buluntular
Bithynia ve Pontus bölgesinde bulunan Calchedon’da ele geçen (Y–71)’de sadece
Cohors II Luciensium’un adının geçmesi, adı geçen askerin başka bir birlikte görev
yapmadığını, ayrıca hizmet süresinden ya da ne kadar yıl yaşadığından bahsedilmemesi
adı geçen askerin muvazzaf görevdeyken ölmüş olabileceğini düşündürmektedir.
Dolayısıyla yazıtın bulunduğu yerde adı geçen askerin bağlı olduğu birliğin, yani Cohors
II Luciensium’un konuşlanmış olması ihtimali oldukça yüksektir. Ayrıca Cohors’la ilgili,
yukarıdaki yazıtın tarihlendirildiği zaman diliminde, başka bir bilgiye rastlanılmaması da
Cohors’un yazıtın bulunduğu yerde konuşlanmış olduğu olasılığını artırmaktadır.
Fakat yazıtın tarihlendirildiği MS 151–212 yılları ile ilgili olarak bugün
Bulgaristan’da Dorfe Banja, Dupnica’da bulunan ve Sofya Müzesi’nde sergilenen, CIL III
7418, 12337 ve 14207 no’larla yayınlanan ve içinde Cohors II Luciensium’un adının
geçtiği yazıtlar Cohors II Luciensium’un Dorfe Banca’da konuşlanmış olduğunu
düşündürmektedir. Bu durumda Cohors II Luciensium’un, Anadolu’dan en geç MS 196
yılından önce ayrılmış olması gerekmektedir. Dolayısıyla yukarıda belirtilen yazıtın
tarihlendirme aralığının MS 151 yılından başlayarak en geç MS 196 yılına kadar olması
daha doğru görünmektedir.
4.50.2. Sonuç
Ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmeyen Cohors II Luciensium, Anadolu’da
Calchedon (İstanbul)’da yaklaşık elli yıl civarında konuşlandırılmış olabilir.
4.51. COHORS APULA
Cohors Apula’nın ne zaman ve nerede kurulduğu konusunda bilgi mevcut değildir.
Speidel, Cohors Apula’nın Augustus döneminde kurulmuş olabileceğini, Lycia ve
Pamphylia520’da konuşlanmış olduğunu ifade eder. Antalya – Side yakınlarında bulunmuş
olan bir yazıt Speidel’i doğrulamakla birlikte yazıtın, tarihlendirilememesi tam bir bilgi
sağlamamaktadır. Fakat Troas bölgesinde Tuzla’da bulunmuş olan yazıt MS 22 yılına
520
Speidel 1984, 278, 279.
117
tarihlendirilmesiyle, yazıtı yazdıran askerin (yazıttaki askeri birlik sırasına göre) görev
yaptığı ilk birliğin Cohors Apula olduğu göz önüne alındığında Cohors Apula’nın MS
22’den önce kurulmuş olabileceğinde, yani Augustus Dönemi’ne ya da biraz daha
öncesine tarihlendirilmesinde herhangi bir problem görülmemektedir.
4.51.1. Arkeolojik Buluntular
Pamphylia Bölgesi’nde Side’de ele geçen (Y–73)‘te Cohors Apula’nın isminin
geçmesi ve yazıtın eksik olan kısımlarından elde edilebilecek bilgiler (Stel üzerinde
günümüze kalan yazıtın boyutu göz önüne alındığında ve yazıtın eksik kısmı sadece bir
satır olduğundan) bu Cohors’un Lycia-Pamphylia Bölgesi’nde belirli bir dönem
konuşlandığı düşüncesini değiştirmeye yetmemektedir.
Troas Bölgesi’nde Tuzla’da ele gelen (Y–74), tarihlendirme konusunda bir bilgi
vermekle birlikte Cohor Apula’nın konuşlandığı yer ile ilgili bilgi sağlamamaktadır.
Mitchell, Cohors Apula’nın, Erken İmparatorluk Dönemi’nde(muhtemelen Augustus)
İtalya’daki Apulia şehri halkından oluşturularak Anadolu’ya gönderildiğini ve
konuşlandırıldığını belirtmiştir.521
4.51.2. Sonuç
Yukarıda yapılan değerlendirmeye göre Cohors Apula’nın MS 22’den önce
kurulmuş ve Lycia-Pamphylia Bölgesi’nde(belki de yazıtın bulunduğu Side’de)
konuşlandırılmış olabilir.
4.52. COHORS APULEIA CIVIUM ROMANORUM
Cohors Apuleia Civium Romanorum’un ne zaman ve nerede kurulduğu
bilinmemektedir. ND Or. XXXVIII, 34’e göre Cohors Apuleia Civium Romanorum,
Ysipoto’da konuşlanmıştır. Cohors, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır.
4.52.1. Ysiporto’nun Coğrafik ve Siyasi Konumu
Bugün nerede olduğu kesin olarak bilinmeyen Ysiporto, Sürmene Koyu kıyısında
kurulmuş olabilir. Bugün Trabzon’un Sürmene ilçesi kıyıları Sürmene Koyu olarak
521
Mitchell 1993, 73.
118
adlandırılmaktadır. Fakat Roma Dönemi ve öncesinde Hyssi522, Hyssu523 veya Psoron524
adıyla anılmaktaydı. ND Or. XXXVIII, 34’te adı geçen Ysiporto da yukarıda isimleri
yazılan Sürmene Koyu’nun kıyısında küçük bir yerleşim yeri olmalıdır. Fakat Sürmene
Koyu’nun daha önceki isimleri olarak belirtilen Hyssi, Hyssu ve Psoron, küçük bir
yerleşim yeri olan Ysiporto’nun daha önceden kullanılan eski isimleri de olabilir.
4.53. COHORS AUGUSTA
Cohors Augusta’nın ne zaman ve nerede kurulduğu tam olarak bilinmemektedir.
Fakat isminde geçen Augusta kelimesinden dolayı İmparator Augustus tarafından
kurulmuş olabilir. Ayrıca Cohors’a ait herhangi bir rakam ya da başkaca bir isminin
bulunmaması da Augustus Dönemi’nde kurulmuş olabileceği olasılığını artırmaktadır.
4.53.1. Arkeolojik Buluntular
Cohors Augusta ile ilgili arkeolojik buluntu Bithynia et Pontus bölgesinde
Sinope’te ele geçen ve MÖ 37–30 yılları arasına tarihlendirilen (Y–74)’tür.525 Yazıtta
cohors’un adı Cohors Augusta şeklinde geçmekte, başka bir isim ya da unvan yer
almadığı gibi herhangi rakam da yer almamaktadır.
Yazıtta adı geçen kişinin cohors’ta önce bir asker olduğu, daha sonra
sesqueplicarius526 rütbesine terfi ettirildiği anlaşılmaktadır.
Yazıtta başka bir askeri
birliğin adının geçmemesi bu askerin sadece Cohors Augusta’ta da görev yaptığını ve
aktif görevdeyken (Cohors Augusta’nın, yazıtın ele geçtiği Sinope’de konuşlandırıldığı
esnada) vefat ettiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla ayrıca MÖ 37–30 yılları arasına
tarihlendirilen yazıtın “Cohors Augusta’nın Anadolu’ya Gelişi ve Görevleri” bölümünde
belirtildiği üzere MÖ 31 yılı sonrasına tarihlendirilmesi düşünceme göre daha uygun
olabilir.
4.53.2. Cohors Augusta’nın Anadolu’ya Gelişi ve Görevleri
Cohors’un isminden dolayı Anadolu’da kurulmuş olabileceği gibi, gibi farklı bir
eyalette kurulduktan sonra Anadolu’ya gönderilmiş olabilir. Fakat yazıtta adı geçen
522
Cichorius 1900, 241.
Codex Kultur Atlas, Pafta 41–40 1.
524
Codex Kultur Atlas, Pafta 41–40 1.
525
AE 2004, no.1375; IK 64, 0124.
526
Bkz. Terminoloji bölümü.
523
119
askerin Anadolu’da Lycaonia Bölgesi’nde bulunan Savatra kentinde doğmuş olması
Cohors Augusta’nın Anadolu’da kurulmuş olma ihtimalini artırmaktadır. Eğer Cohors
Augusta, Anadolu’da kurulmuşsa bu durumda Anadolu’nun hangi bölgesinde kurularak
ele geçen yazıtın bulunduğu Sinope’ye gönderildiği sorusu ortaya çıkmaktadır.
MÖ 37–30 yılları tarihsel açıdan incelendiğinde Armenia üzerinde Parth-Roma
mücadelesinin devam ettiği görülmekle birlikte, Octavianus ile Antonius arasındaki güç
mücadelesinin de yavaş yavaş ortaya çıkmaya başlamıştır. Düşünceme göre, Cohors
Augusta’nın kuruluşuyla ilgili olarak Parth-Roma mücadelesinden ziyade OctavianusAntonius arasındaki mücadelenin daha fazla öneme sahip olması gerekir. Çünkü o
dönemde her ikisi de kendilerine bağlı askeri birliklerin sayısını artırmaya çalışıyorlardı.
Bu nedenle Cohors Augusta da, tam bu dönemde Anadolu’da kurulmuş olabilir.
Octavianus galibiyetiyle biten Actium Savaşı’ndan527sonra Octavianus’un, askeri
birliklerin bir kısmını askeri terhis ederek askeri birliklerin sayısını azalttığı ve savaş için
bir yerde toplanmış olan askeri birlikleri yeniden İmparatorluk eyaletlerine dağıtmış
olduğu bilindiğinden Cohors Augusta da bu dönemde Bithynia et Pontus Bölgesi’nde
Sinope’ye gönderilmiş olabilir. Yine dönemin tarihsel olayları incelendiğinde bu bölgede
herhangi bir olay bilinmemekle birlikte gönderilmenin Bosporan Krallığı’yla ilgili olduğu
da düşünülebilir.
Fakat cohors’un ne tür görevleri yerine getirdiği bilinmemekle birlikte bölgenin
güvenliği ile ilgili olarak gönderilmiş olduğu ve Cohors Augusta’nın Sinope’de yaklaşık
olarak 10–15 yıl civarında konuşlandığı ileri sürülebilir. Daha sonrasında ne olduğu
hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan Cohors Augusta, MÖ 25 civarında başlayan
Homanad Savaşları için Psidia Antiocheia’ya intikal ettirilmiş olabilir.
4.53.3. Sonuç
Cohors Augusta’nın, ele geçen tek arkeolojik belgeden dolayı Sinope’de 10 ya da
15 yıl civarında konuşlandırıldığı ileri sürülebilir.
4.54. COHORS BOSPORANORUM
527
Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.
120
Cohors Bosporanorum’un ne zaman kurulduğuna dair yeterli bilgi yoktur. Pisidia
Antiocheia’da bulunup MÖ I. yüzyıl sonuna tarihlenen ve Cohors Bosporanorum’da
görev yapmış bir asker adına dikilmiş stel en önemli arkeolojik buluntudur.
4.54.1. Arkeolojik Buluntular
Yazıt (Y–75)’te adı geçen askerin son görev yaptığı birliğin Cohors
Bosporanorum olduğu göz önüne alındığında bu Cohors’un Antiocheia’da belirli bir süre
konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir. Çünkü Augustus’un İmparatorluk Dönemi’nin ilk
zamanlarında (MÖ 25528 civarında) başlayan Homanad Savaşları oldukça uzun sürmüştür.
Roma, bu savaşları yapabilmek amacıyla MÖ 25 yılı civarında Galatia bölgesine iki
Lejyon (Legio V Macedonica ve Legio VII Claudia529) göndermiştir.
Roma’nın, lejyonlarını gönderdiği bölgeye, lejyonlardan farklı olarak Ala ve
Cohorsların da gönderildiği ve o bölge ya da yakın bölgelerden asker toplayarak yeni Ala
ve Cohorslar oluşturduğu da bilindiğinden Cohors Bosporanorum’un da bu dönemde
Homanad Savaşları’nda lejyonlara takviye amacıyla farklı bir bölgeden gönderilmiş
olabileceği gibi bölge insanlarından da oluşturulmuş olabilir. Fakat Cohors’un
isimlendirilmesinde bölgeyle ilgili bir isim kullanılmaması, bu cohors’un Antiocheia’ya
gönderilmiş olabileceğini düşündürmektedir.
Antiocheia’da belirli bir süre konuşlandırılmış olan Cohors Bosporanorum daha
sonra Cappadocia bölgesine gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Cheesman, bu Cohors’u
Cappadocia bölgesinde bulunan askeri birlikler arasında saymaktadır.530 Ayrıca ND Or.
XXXVIII, 29’da ‘‘Cohors Miliaria Bosporiana’’ adında Armenia’da Arauraca’da
konuşlanmış bir Cohors’un adı geçmektedir.
4.54.2. Sonuç
Antiocheia’da bulunmuş yazıttan bu Cohors’un Antiocheia’ya gönderildiği ve
burada belirli bir süre konuşlanarak Homanad Savaşları’na katıldığı düşünülebilir. Daha
sonra
Cappadocia
Bölgesi’ne
gönderilmiş
olabilir.
Ayrıca
Cohors’un
Notitia
Dignitatum’da da ismine rastlanması Cohors’un varlığını ve ismini oldukça uzun bir süre
devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Bugüne kadar bu Cohors’la ilgili başka bir arkeolojik
528
Speidel 1984, 276.
Bkz. ilgili lejyonlar bölümü.
530
Cheesman 1914, 178.
529
121
belgenin ele geçmememiş olması Cohors Bosporanorum’un Anadolu’dan başka bölgelere
gönderilip gönderilmediğinin bilinmemesine neden olmaktadır. Bu sebepten dolayı
sürekli olarak Anadolu’da konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.
4.55. COHORS CAMPANORUM
Cohors Campanorum’un ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir.
Paphlagonia Bölgesi’nde Amastris (Amasra)’te ele geçen bir yazıta göre bu Cohors’a
bağlı bir asker için diktirilen stelde Cohors Campanorum’un adı geçmektedir.
4.55.1. Arkeolojik Buluntular
Yazıt (Y–76)’da ismi geçen askerin önce Cohors Campanorum’un bir askeri
olarak sonra da aynı Cohors’ta Tubicen531 olarak görev yapması ve başka bir askeri birlik
adından söz edilmemesi, bu askerin sadece Cohors Campanorum’da görev yaptığını
göstermektedir. Yazıtın Amastris’te bulunması, Cohors Campanorum’un belirli bir dönem
için Paphlagonia Bölgesi’nde konuşlandırılmış olduğunu düşündürmektedir. Cohors
Campanorum ile ilgili Anadolu’da ya da Roma’nın başka eyaletlerinde herhangi bir
arkeolojik buluntunun ele geçmemesi de bu durumu teyid eder görünmektedir.
ND Or. Bölümü incelendiğinde aynı ya da benzer bir isimde başka bir Cohors’un
olmamasından dolayı Cohors Campanorum, bir savaş esnasında imha edilmiş ya da belirli
bir süre görevini yerine getirdikten sonra da lağvedilmiş olabilir.
4.55.2. Sonuç
Uzun ömürlü olmayabileceği düşünülen Cohors Campanorum, belirli bir dönem
Paphlagonia bölgesinde konuşlandırılmış olabilir.
4.56. COHORS COMMAGENORUM
Cohors Commagenorum’un ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemektedir.
Commagene Bölgesi’nin Roma egemenliğine geçmesinden sonra, MS 17 yılında
Anadolu’daki Roma eyaletleri532 yeniden düzenlenmiştir. Commagenorum isimli askeri
531
532
Bkz. Terminoloji bölümü.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
122
birlikler (Ala Commagenorum, Cohors I, II, III, VI533) bu dönemden sonra kurulmuş
olabilir.
4.56.1. Cohors Commagenorum’un Mısır’a Gidişi
Cohors Commagenorum kuruluşundan sonra Mısır’a gönderilmiş olmalıdır.
Çünkü Mısır’da bulunan ve MS 83534 yılına tarihlendirilmiş olan bir askeri terhis belgesi
Cohors Commagenorum’un Mısır’da bulunduğunu kanıtlamaktadır. Uzun bir zaman
dilimi içerisinde de Mısır’da konuşlanmaya devam etmiş olmalıdır.
4.56.2. Cohors Commagenorum’un Anadolu’ya Gelişi
Romalıların Parth Savaşları’nın kesintilerle uzun bir süre devam etmesi, sürekli
asker takviyesi ihtiyacını zorunlu hale getirmesinin yanında zaman zaman da farklı
eyaletlerde bulunan askeri birliklerin Anadolu’ya intikal ettirilmesini gerektirmiştir.535
MS II. yüzyılda yapılan bu savaşlardan birisi de Cohors Commagenorum’un da
Anadolu’ya gönderilmesini gerektirmiş olmalıdır. Çünkü Roma’da bulunan bir yazıta
göre (bu yazıt Cohors Commagenorum’un Anadolu’daki varlığını kanıtlayan tek belgedir)
Cohors Commagenorum Cappadocia bölgesine gelmiştir.
4.56.3. Arkeolojik Buluntular.
İtalya-Roma’da ele geçen (Y–76)’ya göre Cohors Commagenorum’un, şüpheye
yer bırakmayacak şekilde Anadolu’da Cappadocia Bölgesi’nde olduğu kanıtlamaktadır.
Fakat yazıtın tarihlendirilmemiş olması, Cohors’un Cappadocia Bölgesi’nde ne zaman
bulunduğu
konusunda
oluşan
problemlerin
çözüme
kavuşmasında
yardımcı
olmamaktadır.
MS II. yüzyılda Anadolu’ya geldiğini bildiğimiz Cohors Commagenorum’un Parth
Savaşları’ndan sonra hemen Anadolu’dan ayrılıp ayrılmadığı bilinemezken Dacia ve
Sychtica Minor’da bulunan yazıtların hemen hemen tamamının MS II. yüzyıl sonu, III.
yüzyıl başına tarihlendirilmesi, Cohors Commagenorum’un hemen Anadolu’dan
ayrılmadığını göster-mektedir. Cohors’un Anadolu’ya gelişi MS II. yüzyıl başı, Dacia ve
Sychtica Minor’e gidişi MS II. yüzyıl sonu ve III. yüzyıl başı olarak kabul edildiğinde
533
Cichorius 1900, 275.
Portes du desert 66.
535
MS 162–166 yılları için bkz. CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.
534
123
Cohors Commagenorum’un Anadolu’da yaklaşık yüzyıla yakın bir süre kalmış olabilir,
fakat yapılan yazıt karşılaştırmalarından yüz yıldan fazla kaldığını söylemek mümkün
değildir.
4.56.4. Cohors Commagenorum’un İsim Problemi
Gerek Mısır’da ele geçen terhis536 belgesinden gerekse CIL VI 3654 no’lu yazıttan
anlaşıldığı kadarıyla cohors’un ismi Cohors Commagenorum şeklindedir. Fakat isim,
Dacia ve Sycthica Minor’de ele geçen asker mezar yazıtlarında ve sadece birlik isminin
geçtiği yazıtlardan ikisi hariç537 diğerlerinde Cohors I Commagenorum538 şeklindedir.
Scythia Minor-Tomis (Constanța)’te bulunan ve “Stoian 1987, 176” ile kayıt altına alınan
ve emekli bir askere ait olan yazıt MS I yüzyıl sonuna tarihlendirilmiştir. Bu yazıtta askeri
birlik ismi Cohors I Commagenorum şeklinde geçmektedir. Dolayısıyla tüm yazıtlar bir
bütün olarak incelendiğinde askeri birlik ismi içinde “I” rakamı yazıldığı gibi, yazılmadığı
da yazıtlardan anlaşılmaktadır. Yazılışlarından dolayı Cohors Commagenorum ve Cohors
I Commagenorum farklı birlikler gibi görünmektedir. Fakat yazıtların bulunduğu yerler ve
tarihlendirilmelerin kendi içlerinde bir tutarlılık oluşturması nedeniyle düşünceme göre,
her iki yazılış da aslında sadece bir birliği, yani Cohors Commagenorum’u ifade
etmektedir.
4.56.5. Sonuç
MS II. yüzyıla tarihlenen ve İtalya Roma’da bulunmuş olan yazıt, Cohors
Commagenorum’un Anadolu’da bulunduğunu kanıtlamaktadır. Gerek Mısır’da ele geçen
belge gerekse Dacia ve Sycthica Minor’da bulunan belgeler Cohors’un Anadolu’da
Cappadocia bölgesinde yaklaşık yüz yıl civarında belki de daha az bir zaman
konuşlandığını kesinleştirmektedir.
4.57. COHORS CYPRIAE
Cohors Cypriae’ın ne zaman ve nerede kurulduğu bilinmemektedir. Fakat
Mitchell’ın belirttiğine göre Roma, kendisine bağlı Bosporan Krallığı’nı desteklemek
536
Portes du desert 66.
IDR III, 3; IDR III, 3, 177; Dacia’da bulunan yazıtta “Cohors Commagenorum” şeklindedir.
538
Stoian 1987, 176; IDR II 603, b,1; IDR II 603,b,2; IDR II 603.
537
124
amacıyla Pontus ve Bitinya Bölgelerinde konuşlanmış olan Auxilia birliklerini bu
bölgelerden
çekerek
özellikle
Cohors
Cypriae’ı,
Sinope
ve
Panticapaeum’da
konuşlandırmıştır.539 Ayrıca Mitchell, Cohors Cypriae’ın Pontus ya da Bythnia
Bölgesi’nde
kurulmuş
olduğunu
ifade
etmekle
birlikte
herhangi
bir
tarih
belirtmemektedir.
4.57.1. Arkeolojik Buluntular
Sinope’de ele geçen (Y–78) ve Bosporan Krallığı topraklarındaki Panticapaion
(Kerch)’da ele geçen (Y–79)’dan anlaşıldığı kadarıyla Cohors Cypriae’ın Karadeniz
kıyılarında konuşlandığı ve asıl amacının Karadeniz kıyılarını korumak olduğu ileri
sürülebilir. Fakat aynı zamanda Karadeniz’in kuzey kıyısında yer alan ve Roma’ya bağlı
bir krallık olan Bosporan Krallığı topraklarını da korumak olduğu da söylenebilir. Çünkü
ele geçen arkeolojik buluntular, Anadolu Yarımadası’nın kuzeyinde bulunan Sinope ile
Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Panticapaion (Kerch)’da ele geçmiştir.
Yazıtlarda adı geçen askerlerin bu yazıtları hayattayken ve muazzaf görevdeyken
diktirdikleri anlaşılmaktadır. Ayrıca diğer askeri birliklerde görüldüğü gibi bazı birliklere
bağlı askerlerin diktirdikleri yazıtlarda bazı görevler için zaman zaman ana birliklerinden
uzakta oldukları anlaşılmaktadır. Fakat bu durum Cohors Cypriae için söz konusu
olmamalıdır, çünkü yazıtların bulundukları Sinope ile Panticapaion (Kerch) arasındaki
mesafenin kara yolu ile aşılmasının oldukça zor olması(zaman zaman düşman bölgelerine
girilmesi gerektiği de düşünüldüğünde) nedeniyle ulaşımın deniz yoluyla sağlanıyor
olması gereklidir. Dolayısıyla cohors’un (Cohors’un bir bütün halinde hareket ettiği
düşüncesi ile) tamamının ya Sinope’de ya da Panticapaion (Kerch)’da olması gerektiği
ileri sürülebilir.
4.57.2. Sonuç
Ne zaman ve nerede kurulduğu bilinemeyen Cohors Cypriae’nin, yukarıda
belirtilen yazıtlara göre Karadeniz kıyısındaki Sinope’de ve zaman zaman da
Panticapaion (Kerch)’da konuşlanmış olduğu ileri sürülebilir.
539
Mitchell 2002, 45.
125
4.58. COHORS LUNA
Cohors Luna’nın ne zaman ve nerede kurulduğu ve “ay” anlamına gelen “Luna”
kelimesinin Cohors’a neden verildiği bilinmemektedir. Pisidia Antiocheia’da ele geçen
bir yazıttan dolayı varlığı bilinen bir cohors’tur.
4.58.1. Arkeolojik Buluntular
Pisidia Antiocheia’da ele geçen ve tarihlendirilemeyen bir yazıttan540 (Y-80)
dolayı ismi ve askeri niteliği bilinen bir cohors’tur. Yazıt, Cohors Luna’nın komutanı’na
aittir.
4.58.2. Cohors Luna’nın Anadolu’daki Görevleri
Ele geçen yazıtın tarihlendirilememesi, Cohors Luna’nın Anadolu’ya ne zaman
geldiği sorusunu cevaplamadığı gibi Anadolu’ya nereden geldiği ya da Anadolu’da
kurulup kurulmadığı gibi sorular da cevapsız kalmaktadır. Fakat cohors komutanı’nın,
cohors’un komutanı iken yani görevdeyken vefat ettiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu
durum cohors Luna’nın da Antiocheia’da konuşlanmış olduğunu göstermektedir. Fakat
cohors’un Antiocheia’da ne kadar süre konuşlandığı ve Anadolu’da hangi görevleri yerine
getirdiği de bilinmemektedir.
4.58.3. Sonuç
Antiocheia’da ele geçen yazıttan başka hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan
Cohors Luna, Antiocheia’da konuşlanmıştır.
4.59. COHORS MAXIMINIANA
Cohors Maximinianae’ın ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemektedir. Ele
geçen yazıtın (Y-81) tarihlendirilmesiyle, cohors’un MS 235 yılı civarında kurulmuş
olduğu düşünülebilir. Daha öncesinin herhangi bir arkeolojik buluntusunda ya da antik
dönem yazarlarının eserlerinde yer almaması, cohors’un MS 235 yıllarında kurulmuş
olabileceği düşüncesini de güçlendirmektedir. cohors’a, Maximiniana
ismi MS 235
yılında Roma İmparatoru olan Maximianus’u onurlandırmak amacıyla verilmiş olabilir.
3.59.1. MS 235 Yılı Olayları
540
IK-67, 00176.
126
İmparator Maximinus’un
541
MS 235 yılında Roma İmparatoru ünvanını aldığı
dönem, aynı zamanda Roma ve Persler arasındaki gerginliklerinin yaşandığı ve savaşların
da yapıldığı bir dönemdir. Hemen ardından Perslerin Roma topraklarını işgal etmeye
başlaması542(Nisibis ve Carrhae gibi şehirlerin ele geçirilmesi) nedeniyle Roma, ister
istemez özellikle Cappadocia ve Galatia bölgelerinde askeri birliklerini toplamaya
başlamış ve Cohors Maximiniana gibi bazı askeri birlikleri de kurmaya başlamıştır.
4.59.2. Sonuç
Cohors Maximiniana’nın543 sürekli olarak Ancyra’da konuşlanıp konuşlanmadığı
bilinmemekle birlikte yazıttan anlaşıldığına göre belirli bir dönem Ancyra’da konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.
4.60. COHORS PRIMA AUGUSTA CYRENAICA ANTONIANA
Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın ne zaman ve nerede kurulduğu
bilinmemektedir. Fakat isminde geçen “Cyrenaica” kelimesinden dolayı bugünkü
Libya’da kurulmuş olabileceği gibi o bölgeden getirilen askerlerle Roma’nın başka bir
eyaletinde kurulduktan sonra Gordion’a doğu-batı intikalleri sebebiyle (Parth savaşları)
gönderilmiş ve Gordion’da konuşlandırılmış olabilir. Cohors’un isminde geçen
“Antoniana” ismi, (Y–82)’de adı geçen ve MS 198–217 yılları arasında hüküm süren
İmparator Caracalla’dır.544
4.60.1. Arkeolojik Buluntular
Gordion’da bulunan (Y–82)545’ye göre, İmparator Caracalla döneminin tarihsel
olayları incelendiğinde Caracalla’nın, MS 215 yılında Parth Savaşlarını yaptığı ve bu
savaşlarda başarı kazandığı bilinmektedir. Parth Savaşları için Mesopotamia Bölgesi’nde
toplanmış
olan
Roma
askeri
birlikleri,
Anadolu’dan
geçerek
tekrar
eskiden
konuşlandırıldıkları eyaletlere gönderilmişlerdir. Bu intikal esnasında Cohors Prima
Augusta Cyrenaica Antoniana da Gordion’a gelmiş ve burada konuşlandırılmış olmalıdır.
Ele geçen yazıt incelendiğinde yazıtın Parth Savaşları’nda kazanılan başarıdan hemen
541
Bkz. Roma İmparatorlar listesi.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.; Dodgeon, Lieu 1991, 34.
543
Ayrıca Bkz. Speidel 1984, 300’de Additional note.
544
Darbyshire, Harl ve .diğ. 2007, 36.
545
Expedition 2009, 2, 31.
542
127
sonra yazıldığı, İmparator Caracalla’nın zaferinin ilan edildiği ve yazıtta adı geçen Cohors
Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın da savaşta önemli yararlılıklar gösterdiği
anlaşılmaktadır.
4.60.2. Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın Anadolu’daki Görevleri
Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın Parth Savaşları’ndan sonra
Anadolu’ya geldiği ve Gordion’da konuşlandırıldığının kesinliği, yazıttan anlaşılmaktadır.
Fakat adı geçen ohors’un Anadolu’da ne tür görevleri yerine getirdiği ya da Anadolu’da
başka bir yere intikal edip etmediği bilinmemektedir. Gordion’un Ephesos, Apameia
Cibotos, Ancyra yol güzargahında olduğu göz önüne alındığında Cohors Prima Augusta
Cyrenaica
Antoniana’nın,
yol
güvenliğini
sağlamak
amacıyla
Gordion’da
konuşlandırıldığı ileri sürülebilir.
4.60.3. Sonuç
Cohors Prima Augusta Cyrenaica Antoniana’nın MS 215–216 yılları arasında
Gordion’a
geldiği
bilinmekle
birlikte,
Cohors’un
Gordion’da
ne
kadar
süre
konuşlandırıldığı ve Gordion’dan nereye gönderildiği bilinmemektedir.
4.61. COHORS PRIMA CLAUDIA EQUITATA
Cohors
Prima
Claudia
Equitata’nın
nerede
ve
ne
zaman
kurulduğu
bilinmemektedir. ND Or. XXXVIII, 37’ye göre Cohors Prima Claudia Equitata,
Sebastopolis’te konuşlanmıştır. Cohors Prima Claudia Equitata ile ilgili bilgi sadece
Notitita Dignitatum’da
bulunduğundan cohors, M.S 395 yılından önce kurulmuş
olmalıdır.
4.61.1. Sebastopolis’in Coğrafik ve Siyasi Konumu
Sebastopolis’in Armenia546 Bölgesi’nde mi yoksa Pontus Bölgesi’nde mi
konuşlandığı konusu
henüz tam olarak açıklığa kavuşmamıştır.
Anadolu’daki
Sebastopolis isimli yerleşim yerleri incelendiğinde Pontus Bölgesi’nde (Armenia
Bölgesi’nde Sebastopolis isimli bir yerleşim yeri yoktur.) bulunan tek yerleşim yeri bugün
546
Böcking 1853, 158; Böcking, Sebastopolis’in Armenia bölgesinde olduğunu ileri sürer.; Dodgeon 1991,
348; Dodgeon, Sebastopolis’in Pontus bölgesinde olduğunu belirtir.
128
Tokat–Sulusaray’dır. Burada daha önceki dönemlere ait kalıntılar mevcut olup bu
kalıntılar Notitia Dignitatum’da Or. XXXVIII, 37’de adı geçen yerleşim yeri olabilir.
4.62. COHORS QUARTA RAETORUM
ND
Or.
konuşlanmıştır.
547
XXXVIII,
28’e
göre
Cohors
Quarta
Raetorum,
Analiba’da
Cohors Quarta Raetorum’un adı sadece Notitita Dignitatum’da
geçmektedir ve cohors, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat bu cohors’un
kuruluşuna dair herhangi bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.
4.62.1. Analiba’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu
ND
Or.
XXXVIII,
28’de
Cohors
Quarta
Raetorum’un
Analiba’da
konuşlandırıldığı yazılmıştır. Fakat Analiba isminde yerleşim yeri ya da bölge adı Pontus
Bölgesi’nde (şimdiki bilgilere göre) bulunmamaktadır. Analiba isminde bir yer, Notitia
Dignitatum’un yazıldığı dönemde yerleşim yeri olarak kullanılmış olabilir, fakat bu
yerleşim yeri günümüze ulaşamadığı için zamanla kaybolmuştur. Analiba ismi bölge adı
olarak kullanıldıysa kısa bir dönem kullanıldıktan sonra unutulmuş ve isim, günümüze
ulaşmamış olabilir. Ayrıca Tabula Peutingeriana548 incelendiğinde Zımara’ya giden yol
üzerinde bir yerleşim yeri olarak ya da askeri bir birliğin konuşlandığını yer olarak
Analiba ismine rastlanmaktadır. Bugün Erzincan ili İliç ilçesi sınırları içerisinde Büyük
Gümüşlü ve Küçük Gümüşlü köyleri civarında Analibla549 isminde eski bir yerleşim yeri
mevcuttur.
Yukarıda bilgiler değerlendirildiğinde Analiba ismi ile Analibla isminin birbirine
çok yakın olması, aslında Analibla’nın gerek Notitia Dignitatum’da gerekse Tabula
Peutingeriana’da yer ismi olarak geçen Analiba ile aynı yer olma olasılığını güçlendirmektedir.
4.63. COHORS SECUNDA VALENTIANA
ND Or. XXXVIII, 36’e göre Cohors Secunda Valentiana, Pontus Bölgesi’ndeki
Ziganna’da konuşlanmıştır550. Cohors Secunda Valentiana’nın adı sadece Notitita
547
Dodgeon 1991, 347.
Tabula Peutingeriana, Pafta XI.
549
Codex Kultur Atlas, Pafta 39–38, D3.
550
Dodgeon 1991, 348.
548
129
Dignitatum’da geçmektedir ve Cohors, MS 395 yılından önce kurulmuş olmalıdır. Fakat
bu cohors’un kuruluşuna dair başka bir arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.
4.63.1. Ziganna’nın Coğrafik ve Siyasi Konumu
Zigana ismi Notitia Dignitatum’da ‘‘Ziganna’’ şeklinde geçmektedir. Fakat
günümüzde Zigana ismi ile anılmaktadır. Çok büyük olasılıkla her iki isimde aynı yeri
ifade etmektedir.
Bugün Zigana Dağları’nda Zigana Geçidi civarında (Zigana Geçidi muhtemelen
Roma Dönemi’nde de Armenia Bölgesi’nden Pontus Bölgesi’ne geçişte önemli bir rol
oynamaktaydı.) bulunan, Gümüşhane ili Torul ilçesine bağlı Zigana köyü bugün olduğu
gibi Roma döneminde de küçük bir yerleşim yeri olabilir.
4.64. COHORS VII BREUCORUM CIVIUM ROMANORUM EQUITATA
Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata’nın ne zaman ve nerede
kurulduğu bilinmemektedir. Bu Cohors’un Avrupa’da(Germania, Pannonia, Moesia
Inferior) ele geçen askeri terhis551 belgelerinde ismi geçmektedir. Dolayısıyla bu
Cohors’un bu bölgelerden birisinde ya da genel olarak Avrupa’da kurulmuş olduğu kabul
edilebilir.
4.64.1. Arkeolojik Buluntular
Galatia Bölgesi’nde Gordion’da ele geçen (Y–83) ve Perinthos-Herakleia’da ele
geçen (Y–84)’te adı geçen askerlerin muvazzaf görevlerindeyken yazıtların bulundukları
yerlerde vefat ettikleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla askerlerin bağlı bulundukları birlikler
de askerlerin vefat ettiği yerlerde konuşlandırılmış olabilir. Çünkü Cohors, Lejyon’la
kıyaslandığında oldukça küçük bir birliktir. Ayrıca (Y–84)’da steli yaptıran kişi ile ilgili
bir ibarenin bulunmayışı bu stelin “ad signa”552 olarak hazırlatıldığını düşündürmektedir.
4.64.2. Cohors VII Breucorum C. R. Equitata’nın Anadolu’daki Görevleri
551
RMD–02, 079; AE 1978, no.0658; AE 1989, no.0626; RMD–02, 102; AE 1983, no.0785; RMD–02,
103; AE 1983, no.0784; AE 1986, no.0616; AE 1988, no.0979; RMD–03,187; RMD–03, 187; AE 1986,
no.0616; AE 1988, no.0979.
552
Bkz. Terminoloji bölümü.
130
Cohors VII Breucorum’un Anadolu’ya ne zaman geldiği bilinmemektedir.
Goldman, bu cohors’un Gordion’da bulunma sebebiyle ilgili iki olasılık ortaya sürer:
Birinci olasılığa göre Cohors VII Breucorum, Traianus’un Parthlara karşı yaptığı sefer
için Avrupa’dan Mesopotamia’ya giderken Gordion’da bir süre konuşlanmış olabilir.
İkinci olasılık ise bu cohors’a bağlı askerlerin, bütün cohors’u kastetmeden(çünkü farklı
birliklere ait askeri buluntuların) bulunduğunu da belirtmiştir. Gordion civarından geçen
Roma yolunu korumak ve lojistik ihtiyaçların temininde görevli olduğunu ifade eder.553
Cohors VII Breucorum’un Anadolu’da Traianus’un Parth Seferi (MS 113–117)
sırasında Gordion’a intikal etmiş olduğu ve Goldman’ın yazdığı gibi sefere katılan
birliklerin lojistik ihtiyaçlarının yanında bu birliklere koruma da sağladığı düşünülebilir.
Fakat Cohors VII Breucorum’un Parth Savaşları için Traianus’la birlikte gitmediğini,
Anadolu’da konuşlanmaya devam ettiğini Kıbrıs’ta Vitsada (Famagusta Bölgesi) bulunan
ve tarihlendirilemeyen bir yazıt554 düşündürmektedir. Ele geçen yazıttan dolayı Cohors
VII Breucorum’un görev amacıyla Kıbrıs’ta bir süre bulunduğu da kabul edilebilir.
Kıbrıs’ta ne kadar süre görev yaptığı bilinmeyen Cohors VII Breucorum, Marcus Aurelius
ve Lucius Verus’un Ortak İmparatorluk Dönemi’nde (MS 169–177) Parthlarla yapılan
savaşa katılmış olabilir. Fakat bu savaş için, ne zaman (Anadolu’da Gordion’da konuşlu
iken mi yoksa Kıbrıs’ta görevde iken mi) Mesopotamia’ya intikal ettiği bilinmemektedir.
Fakat Cohors VII Breucorum’un Parth Savaşları’na katıldığı kabul edilebilir. Çünkü
Marcus Aurelius dönemine tarihlendirilebilecek Perinthos-Herakleia’da bulunan (Y–
84)’de Cohors VII Breucorum’un adı Cohors VII Breucorum Equites Singulares555
şeklinde geçmektedir. Bu ünvanı, Parth Savaşları esnasında gösterdiği başarılarından
dolayı almış olması ihtimali yüksektir.
onurlandırma,
Ayrıca yazıtta cohors komutanına yapılan
cohors komutanının da bizzat Marcus Aurelius’un Parth Savaşları’na
katılmış olduğunu ve Cohors Herakleia’ya döndükten sonra vefat etmiş olduğunu
düşündürmektedir.
Cohors VII Breucorum Equites Singulares’in, ismini Parth Savaşları’nda değil de
Germania Seferleri’nde almış olma ihtimali göz önüne alındığında Kıbrıs’ta ele geçen
yazıtın açıklanması ve yazıtın MS 113–161 yılları arasına tarihlendirilmesi de
553
Goldman 1997, 45–54.
CIL III 215; Add. p. 974: Bu yazıtın, MS 113–161 yılları arasına tarihlendirmenin uygun olacağını
düşünmekteyim.
555
Bkz. Terminoloji bölümü.
554
131
zorlaşmaktadır. Ayrıca cohors’un, Cohors VII Breucorum Equites Singulares olarak
Herakleia’ya neden geldiğinin de açıklanmasını zorlaşmaktadır.
En geç MS 174 yılına tarihlendirilebilecek yazıta göre Cohors VII Breucorum
Equites Singulares’in Herakleia’da konuşlandığı esnada Marcus Aurelius ve Faustina
Doğu Eyaletleri’nde geziye çıkmışlar ve Cohors VII Breucorum Equites Singulares de bu
gezide büyük bir olasılıkla koruma görevi üstlenmişti. Bu gezinin bitimiyle birlikte de
Cohors VII Breucorum Anadolu’dan ayrılarak Marcus Aurelius’la birlikte Roma’ya ya da
Tuna Nehri sınırlarında bir eyalete gönderilmiş olabilir.
4.64.3. Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata’daki İsim Değişimi
Cohors VII Breucorum’un ismiyle ilgili olarak Avrupa’da ele geçen yazıtlarda;
isim Germania’da “Cohors VII Breucorum”, Pannonia’da “Cohors VII Breucorum”,
Moesia Inferior’da “Cohors VII Breucorum Civium Romanorum”, Anadolu’da
Gordion’da ve Kıbrıs’ta “Cohors VII Breucorum Civium Romanorum Equitata”,
Anadolu’da Herakleia’da “Cohors VII Breucorum Equites Singulares” şeklinde
geçmektedir.556 Cohors VII Breucorum’un ismine yapılan eklemeler ve en son olarak
verilen ünvan bu Cohors’un sürekli olarak başarılar kazanan bir birlik olduğunu ortaya
koymaktadır.
4.64.4. Sonuç
Kuruluşundan itibaren uzun bir zaman diliminde sürekli Avrupa’daki eyaletlerde
konuşlandırılan Cohors VII Breucorum, Anadolu’da Gordion’da tam olarak bilinmemekle
birlikte yaklaşık 30 yıl konuşlandırılmış olabilir. Çünkü Gordion’da yapılan kazılarda
Lorica Squamata parçalarının ve mızrak uçlarının bulunması Gordion’un cohorslar için
bir garnizon olabileceğini de düşündürmektedir.
4.65. LEGIO V GALLICA-COHORS III
Legio V Gallica - Cohors III’un kuruluşu, Legio V Gallica’nın kuruluşu ile aynı
tarihtedir. Legio V Gallica, Iulius Gaius Caesar tarafından MÖ 52 yılında Gallia Savaşları
556
İlgili terhis belgeleri: RMD–02, 079; AE 1978, no.0658; AE 1989, no.0626; RMD–02, 102; AE 1983,
no.0785; RMD–02, 103; AE 1983, no.0784; AE 1986, no.0616; AE 1988, no.0979; RMD–03,187; RMD–
03, 187; AE 1986, no.0616; AE 1988, no.0979.
132
esnasında Gallia Bölgesi’nde kurulmuş olduğundan bu isimle anılmış bir lejyondur.557
Roma’da MÖ 43 yılında Triumvirat’ın558
kurulmasından sonra, Antonius’la birlikte
Anadolu’ya gelen lejyonlar arasındadır. Bu lejyonlar doğuda Parthlara karşı Antonius’la
birlikte savaştıktan sonra Legio V Gallica’nın, Pisidia Antiocheia’da ele geçen
yazıtlardan559 anlaşıldığı kadarıyla burada konuşlandırılmış olduğu düşüncesi oluşmakla
birlikte belirtilen yazıtlarda adı geçen askerlerin veteran(eski asker) olmalarından dolayı
bu durum kanıtlanamamaktadır. Fakat yine aynı yerde ele geçen bir yazıt Legio V
Gallica-Cohors III’un Antiochei’da konuşlandırıldığını kanıtlamaktadır.
4.65.1. Arkeolojik Buluntular
Psidia Antiochea yakınlarında ele geçen ve tarihlendirilmemiş olan (Y–85)560 ,
Legio V Gallica-Cohors III’ün Antiocheia’da konuşlandırıldığını kanıtlamaktadır. Çünkü
yazıtta adı geçen askerin aktif görevdeyken vefat ettiği ve cohors III’de bölük komutanı
olduğu anlaşılmıştır. Buna bağlı olarak Legio V Gallica-Cohors III’ün de Antiocheia’da
bulunması gerekmektedir. Fakat cohors’un tek başına mı yoksa lejyon ile birlikte mi
Antiocheia’ya geldiği, ne kadar süre burada konuşlandırıldığı bilinmemektedir. Ayrıca ele
geçen yazıttan bütün bir lejyonun Antiocheia’da konuşlandırıldığı düşüncesi akla
gelmektedir, fakat yazıt bu düşünceyi kanıtlamamaktadır.
4.65.2. Legio V Gallica- Cohors III’un Anadolu’daki Görevleri
Antonius’la birlikte doğuya gelen Legio V Gallica’nın, Antonius’un Doğu’da
yaptığı Parth Savaşları’na katılmış ve daha sonra da Pisidia Antiocheia’ya gelmiş olması
gerekir, fakat bugüne kadar ele geçen yazıtlardan Legio V Gallica’nın gelip gelmediği
bilinmezken Legio V Gallica bağlı cohors III’ün Antiocheia’ya geldiği ve burda
konuşlandırıldığı bilinmektedir. Fakat cohors III’ün hangi görevleri yerine getirmek
amacıyla Antiocheia’da konuşlandırıldığı bilinmemektedir.
557
Farnum 2005, 19.
Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.
559
CIL III 6825; ILS 2238; T. Cissonius Q. f. Ser(gia) vet(eranus) leg(ionis) V Gall(icae). dum vixi, bibi
libenter; bibitevos qui vivitis. P. Cissonius Q. f. Ser(gia) frater fecit.; CIL 3.6828; TAPA 57.1926.227,56;
M. Tiberius M. f. Ser(gia) veter(anus) leg(ionis) V G(allicae).; JRS 6.1916.90,1; Rams., Soc.Basis 61,43; L.
Pomponio Ni[g]ro vet(erano) leg(ionis) V Gal(licae) scribai q(uaistorio) Urbanus l(ibertus) et Viviai.
560
AE 1998, no.1389.
558
133
MÖ 31’deki Actium Savaşı’na kadar Anticoheia’da konuşlanmış olabileceğini
düşündüğüm Legio V Gallica-Cohors III, Actium Savaşı’nda Antonius tarafında savaşa
katılmıştır. Antonius’un bu savaşta yenilmesiyle Octavianus tek başına kalmıştır. Gallica
ile ilgili Anadolu’da ele geçen hiçbir yazıt (CIL III, 6825, ILS 2238, CIL III, 6828, TAPA
57.1926.227,56, JRS 6.1916.90,1, Rams. Soc.Basis 61,43 ) MÖ 31 yılından sonrasına
tarihlendirilmediği gibi bu lejyonla ilgili Roma’nın diğer eyaletlerinde de herhangi bir
arkeolojik ya da epigrafik belge ele geçmemiştir. Bu sebep de Octavianus’un, Legio V
Gallica’yı dağıtmış olma olasılığını oldukça güçlenmektedir.
4.65.3. Sonuç
Antonius’la birlikte Galatia eyaletine gelen Legio V Gallica’ya bağlı cohors III’ün
Pisidia Antiocheia’sında yaklaşık olarak 10 yıl civarında konuşlanmış olduğu ileri
sürülebilir.
4.66. LEGIO V MACEDONICA- COHORS X
Cohors X, Legio V Macedonica’ya bağlı olup Legio V Macedonica’yı oluşturan
10 Cohors’tan birisidir. Bu cohors’un kuruluş yeri ve zamanı, doğrudan Legio V
Macedonica’nın kuruluş yeri ve zamanı ile aynıdır.
4.66.1. Arkeolojik Buluntular
Amasia’da ele geçen (Y–86) tarihlendirilmemiştir. Fakat Legio V Macedonica,
Anadolu’ya ikinci defa gelişinde (MS 1 yüzyılın ikinci yarısında) Pontus Bölgesi’nde
konuşlandırılmıştı.561 Lejyon’un konuşlandığı esnada Legio V Macedonica-Cohors X562
de muhtemelen yazıtın bulunduğu Amaseia’da Legio V Macedonica’ya koruma görevinde
bulunmak üzere (belki de lejyonun lojistik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla) konuşlandırılmış olabilir.
Legio V Macedonica-Cohors X’un ne amaçla Amaesia’da konuşlandığı tam olarak
bilinmemekle birlikte, cohors’un Amaesia’da konuşlandığı yazıttan dolayı kesin olarak
söylenebilir.
Yazıt, Legio V Macedonica’nın Anadolu’daki görevleri göz önüne alınarak MS 63
ya da 64 yılına tarihlendirilebilir. Legio V Macedonica, Pontus Bölgesi’nden Syria’ya ve
561
562
Bkz. Legio V Macedonica.
Kaya 2003, 86.
134
daha sonra tekrar Avrupa’ya dönmüştür. Anadolu’ya bir daha MS III. yüzyılda gelmiştir,
fakat Pontus Bölgesi’ne hiç intikal etmeden Anadolu’daki normal birliklerin intikal
rotalarını izleyerek doğrudan Syria’ya gitmiştir. Dolayısıyla adı geçen yazıtın MS 63 ya
da 64 yıllarına tarihlendirilmesi tarihsel olaylara da son derece uygun düşmektedir.
4.66.2. Sonuç
Amaseia’da ele geçen yazıtın hiç şüpheye yer bırakmayacak şekilde Legio V
Macedonica-Cohors X’u işaret etmesi, yazıtın Legio V Macedonica’nın kronolojisine
göre tarihlendirilmesinde de herhangi bir problem olmaması Legio V Macedonica-Cohors
X’un Amaseia’da konuşlandığını kanıtlamaktadır. Legio V Macedonica-Cohors X’un
Amaesia’da MS 63 ya da 64 yıllarında başlayarak yaklaşık iki yıl boyunca konuşlandırılmış olduğu ileri sürülebilir.
135
4. Bölüm
Auxilia Birlikleri
EQUITES’LER
136
4.67. EQUITES DUCATORES ILLYRICIANI
Equites Ducatores Illyriciani’nın563 ne zaman kurulduğu bilinememektedir. Notitia
Dignitatum’da Or. XXXVI, 19’de564 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi bilinmektedir.
Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395565 yılı civarında yazıldığı bilindiğinden
bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.
3.67.1. Equites Ducatores Illyriciani’nin Anadolu’da Konuşlandığı Bölge
Equites Ducatores Illyriciani, Osrhoene Krallığının Doğusunda Mesopotamia’nın
kuzeyinde
bugün
Türkiye
sınırları
içerisinde
olan
Amida
(Diyarbakır)
da
konuşlandırılmıştır. Equites Ducatores Illyriciani’nın daha sonrasında nereye gittiği ya da
nerede konuşlandığı bilinmemektedir.
4.68. EQUITES SAGITTARII SABBU
Equites Sagittarii Sabbu566 ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir.
Notitia Dignitatum’da Or. XXXVIII, 11’de
567
geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi
bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395568 yılı civarında yazıldığı
bilindiğinden bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.
4.68.1. Equites Sagittarii Sabbu ’nun İsim Problemi
Notitia Dignitatum’da Equites Sagittarii, şeklinde birçok Equites birliği geçmekte
ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu durumda
oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Sagittarii isminin sonuna
konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Sagittarii Sabbu”569 şekline tarafımca
getirilmiştir.
4.68.2. Equites Sagittarii Sabbu ’nun Anadolu’da Konuşlandığı Bölge
563
Bkz. Terminoloji bölümü.
Böcking 1853, 10; Dodgeon 1991, 345.
565
Dodgeon 1991, 341.
566
Bkz. Terminoloji bölümü.
567
Böcking 1853, 153; Dodgeon 1991, 345.
568
Dodgeon 1991, 341.
569
Böcking 1853, 153.
564
137
Equites Sagittarii Sabbu, Armenia bölgesinde konuşlandırılmıştır. Equites’in daha
sonrasında nereye gittiği ya da nerede konuşlandığı veya akibetinin ne olduğu
bilinmemektedir.
4.69. EQUITES SCUTARII ILLYRICIANI
Equites Scutarii Illyriciani570 ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir.
Notitia Dignitatum’da Or. XXXVI, 19’da571 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi
bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395572 yılı civarında yazıldığı
bilindiğinden bu Equites MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.
4.69.1. Equites Scutarii Illyriciani’un Anadolu’da Konuşlandığı Bölge
Equites Scutarii Illyriciani, Osrhoene Krallığının Doğusunda Mesopotamia’nın
kuzeyinde
bugün
Türkiye
sınırları
içerisinde
olan
Amida
(Diyarbakır)
da
konuşlandırılmıştır. Equites Scutarii Illyriciani’nın daha sonrasındaki akibetinin ne olduğu
bilinmemektedir.
4.70. EQUITES PROMOTI INDIGENAE CONSTANTINA
Equites Promoti Indigenae
573
ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir.
Notitia Dignitatum’da Or. XXXVI, 24’de574 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi
bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395575 yılı civarında yazıldığı
bilindiğinden bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.
4.70.1. Equites Promoti Indigenae Constantina İsim Problemi
Notitia Dignitatum’da Equites Promoti, şeklinde birçok Equites Promoti birliği
geçmekte ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu
durumda oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Promoti Indigenae
570
Bkz. Terminoloji bölümü.
Böcking 1853, 10; Dodgeon 1991, 345.
572
Dodgeon 1991, 341.
573
Bkz. Terminoloji bölümü.
574
Dodgeon 1991, 345; Dodgeon, Notitia dignitatum’daki sırasının 23 olduğunu ileri sürer.; Shadid 1984,
62; Shadid, Notitia dignitatum’daki sırasının 24 olduğunu belirtir.: Ruggieno 1959, 1333; Ruggieno’da
Notitia Dignitatum’daki sırasının 24 olduğunu ileri sürer.
575
Dodgeon 1991, 341.
571
138
isminin sonuna konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Promoti Indigenae Constantina”
şekline tarafımca getirilmiştir.
4.70.2. Equites Promoti Indigenae Constantina’nın Anadolu’da Konuşlandığı Bölge
Equites Promoti Indigenae Constantina, Kuzey Mesopotamia bölgesinde Constantina’da(Viranşehir) konuşlandırılmıştır.
4.71. EQUITES FELICES HONORIANI ILLYRICIANI CONSTANTINA
Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin 576 ne zaman kurulduğu bilinememektir.
Notitia Dignitatum’da Or. XXXVI, 22’de577 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi
bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395578 yılı civarında yazıldığı
bilindiğinden bu equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.
4.71.1. Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin İsim Problemi
Notitia Dignitatum’da, “Equites Felices” şeklinde birçok “Equites Felices” birliği
geçmekte ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu
durumda oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Equites Felices
Honoriani Illyriciani isminin sonuna konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Equites
Felices Honoriani Illyriciani Constantina” şekline tarafımca getirilmiştir.
4.71.2. Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin Anadolu’da Konuşlandığı Bölge
Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin, Kuzey Mesopotamia bölgesinde
Constantina (Viranşehir) ’da konuşlandırılmıştır. Equites Felices Honoriani Illyriciani’nin
daha sonrasında nereye gittiği ya da nerede konuşlandığı bilinmemektedir.
4.72. EQUITES SAGITTARII DOMANA
Equites Sagittarii Domana579 ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir.
Notitia Dignitatum’da Or. XXXVIII, 12’de580 geçtiğinden dolayı varlığı ve ismi
576
Bkz. Terminoloji bölümü.
Dodgeon 1991, 345; Ruggieno 1959, 1333.
578
Dodgeon 1991, 341.
579
Bkz. Terminoloji bölümü.
580
Böcking 1853, 57; Dodgeon 1991, 347.
577
139
bilinmektedir. Notitia Dignitatum’un Doğu Bölümünün MS 395581 yılı civarında yazıldığı
bilindiğinden bu Equites’in MS 395 yılından önce kurulmuş olması gerekmektedir.
4.72.1. Equites Sagittarii Domana’nın İsim Problemi
Notitia Dignitatum’da Equites Sagittarii, şeklinde birçok Equites birliği geçmekte
ve bu birliklerin konuşlandığı yer isimleri ile birlik isimleri ayrı yazılmıştır. Bu durumda
oluşabilecek karışıklıkları engellemek amacıyla Equites Sagittarii isminin sonuna
konuşlandığı yer ismi eklenerek “Equites Sagittarii Domana”582 haline tarafımca
getirilmiştir.
4.72.2. Equites Sagittarii Domana’nın Anadolu’da Konuşlandığı Bölge
Equites Sagittarii Domana, Armenia bölgesinde konuşlandırılmıştır. Equites
Sagittarii Domana’nın daha sonrasında nereye gittiği ya da nerede konuşlandığı ile ilgili
herhangi bir arkeolojik veri mevcut değildir.
4.73. EQUITES SCUTARII AURELIACI
Equites Scutarii Aureliaci ne zaman kurulduğu tam olarak bilinememektedir.
Speidel, Avrupa’da Orleans’da kurulan süvari birliğinin Zeugma’ya geldiğini belirtir.583
Ayrıca Zeugma’da Equites Scutarii Aureliaci’nin isminin yazılı bulunduğu tuğlaların ele
geçmesi Speidel’i doğrulamaktadır.584
4.73.1. Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’daki Görevleri
Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’da hangi görevleri yerine getirdiği ya da
hangi savaşlara katıldığı bilinmemektedir.
4.73.2. Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’dan Ayrılışı
Equites Scutarii Aureliaci’nın Anadolu’dan ne zaman ayrıldığı bilinmemektedir.
Fakat II Şapor’un Zeugma’yı istilasından MS 256 yılından önce ayrılmış olmalıdır.
Çünkü bu dönem de Zeugma’da bulunmuş olsaydı lejyonlarla karşılaştırıldığında oldukça
581
Dodgeon 1991, 341.
Böcking 1853, 57.
583
Speidel 1984, 402; Scharf 2005, 170.
584
Speidel 2010, 147.
582
140
küçük bir birlik olduğundan yok edilmesi de kolay olacaktı. Equites Scutarii Aureliaci,
Anadolu’dan ayrıldıktan sonra Britannia’ya585 gönderilmiş olabilir.
585
Scharf 2005, 169; Böcking 1853, 18.
141
5. ARKEOLOJİK VERİLER
Anadolu’da Roma lejyonları ve diğer askeri birliklere ait ele geçen arkeolojik
buluntular Roma’nın Anadolu’daki egemenlik alanı ve dönemi göz önüne alındığında son
derece sınırlıdır. Bu durumun bazı temel nedenleri bulunmaktadır.
Silah olarak kullanılan ok ucu, mızrak ucu, ballista gibi askeri teçhizatların
yanında zırh olarak kullanılan şahsi koruyucu teçhizatlarda metal kullanılmasından dolayı
metal parçaların toprak altında zaman içersinde korozyona uğraması sonucunda, yapıldığı
zamandaki özelliklerini tamamen kaybetmiş olmakta ya da toprak altında tamamen
çürüyerek kaybolmaktadır. Dolayısıyla metalden yapılmış olan silah ve teçhizat
buluntuları son derece sınırlı kalmaktadır.
Silah ya da şahsi koruyucu teçhizat yapımında ayrıca ahşap ve deri de
kullanılmıştır, fakat kullanılan bu materyallerin dayanıklılığı metalle karşılaştırıldığında
oldukça az ve bu materyaller uzun ömürlü olmadıklarından günümüze neredeyse hiç
ulaşmamıştır.
Askeri birlik işareti ya da birlik adının kısaltma şeklinde yazıldığı sikkeler göz
önüne alındığında bu tür sikkelerin bir yüzünde dönemin Roma İmparatoru’nun portresi
yer almakta, sikkenin diğer yüzünde ise askeri birliğin adı yazılmış olduğundan sikke
kolaylıkla tarihlendirilebilmekte ve adı geçen askeri birliğin varlığı kanıtlanmaktadır.
Fakat bu tür sikkelerin in situ bulunması durumunda askeri birliğin konuşlandırıldığı yer
konusunda bilgi sahibi olunmakta, in situ durumunun bozulması halinde sadece dönem ve
askeri birlik adı bilinmektedir. Ayrıca sikkeler üzerinde Roma tarafından kurulmuş olan
bütün askeri birliklerin isimleri yer almamakta, sadece sınırlı sayıda askeri birliğin varlığı
ve dönemi kanıtlanabilmektedir.
Üzerinde askeri birliğin adının kısaltma şeklinde geçtiği tuğlalar ve seramikler
önemli bir kanıt niteliği taşımaktadır. Fakat sikkede olduğu gibi tuğla ya da seramiğin in
situ durumunun bozulmamış olması gerekmektedir. Aksi halde adı geçen askeri birliğin
konuşlandırıldığı yer konusunda sorunlarla karşılaşılmaktadır. Ayrıca adı geçen arkeolojik
buluntuların üzerinde sadece askeri birlik adının geçmesi, (eğer herhangi bir unvanı
yoksa) buluntunun tarihlendirilmesinde uzun zaman aralığının kullanılmasına neden
olmaktadır.
142
5.1. SATALA
Bugün Gümüşhane iline bağlı Kelkit ilçesine 17 km. uzaklıktaki Sadak köyü
sınırları içerinde ve Sadak köyünün hemen yanında Roma Dönemi’nde askeri bir üs
olarak kurulmuş Roma kalesidir. 120x180 metre sınırlara sahip Satala Üssü’nün 60x110
metrelik bölümü üzerinde yapılan jeofizik araştırmalarında, söz konusu alanda toprak
altında arkeolojik materyallerin varlığı saptanmıştır.586(Lev.7a) 2004 yılında yapılan bu
araştırmalardan sonra Satala’da herhangi bir arkeolojik kazı yapılmadığı için jeofizik
araştırmalarında elde edilen sonuçlarla ilgili herhangi arkeolojik buluntu ele geçmemiştir.
Ayrıca Satala üssündeki askeri birliklerin yerleşim planları yani askerlerin kaldıkları
binalara ait mimari kalıntılar da ortaya çıkartılamamıştır.
Bugün Satala’da varlığı kesin olarak kanıtlanan XV. Lejyon Apollinaris’e ait
kanıtlar yüzey araştırmaları sonucu ele geçen lejyon armalı tuğlalardır.587(Lev.7b) Çok
sayıda armalı tuğlanın ele geçmesi XV. Lejyon Apollinaris’in Satala’da uzun zaman
konuşlandırıldığını da kanıtlamaktadır.
5.2. ZEUGMA
Commagene Krallığı Dönemi’nde önemli bir yere sahip olan Zeugma, Roma
Dönemi’nde de benzer bir öneme sahip olmuş bir kenttir. Syria ve Anadolu arasındaki
geçiş noktasında, gerek askeri gerekse de ticari yol güzargahı üzerinde bulunması
Zeugma’nın stratejik bir konuma sahip olmasına, dolayısıyla döneminin önemli
kentlerinden birisi haline getirmiştir.
Anadolu-Syria arasındaki geçiş noktasında ve Euphrates Nehri’nin (Lev.8a)
hemen kıyısında kurulmuş olması nedeniyle Roma’nın yüzyıllar boyunca Parthlar’la
yaptığı savaşların öncesinde ve sonrasında askeri birliklerin konuşlandırıldığı ve askeri
birliklerin lojistik ihtiyaçlarının karşılandığı bir askeri garnizon ve lojistik merkezi
konumunda olmuştur. Bu nedenlerden dolayı Zeugma’da ele geçen askeri buluntular her
ne kadar az olsa da Anadolu’daki askeri buluntu barındıran en önemli merkezdir.
Stratejik, askeri ve lojistik öneminden dolayı Zeugma kentinde askeri bir üs
kurulmuştur. Askeri üs Zeugma kentinin hemen yakında ve bugün at meydanı olarak
bilinen yerdedir.(Lev.8b) Üs kazıları 2002 ve 2003 kazı sezonunda yapılmış, kazılar
sonucunda üssün yerleşim planı tam olarak çıkartılmamıştır. Buna rağmen mimari yapı
586
587
Drahor ve diğ. 2004, 42.
Hartman ve diğ. 2005, 197.
143
olarak Latrina (Lev.9a) bulunmuş, bunun yanında çeşitli askeri teçhizatlar ve silah
parçaları ele geçmiştir. Bunların yanında askeri birliklerin isimlerinin ya da armalarının
bulunduğu tuğlalar ve mermer parçaları da ele geçmiştir.
5.2.1. Zeugma’da Ele Geçen Askeri Armalı Tuğla ve Mermer Parçaları
Zeugma’da ele geçen askeri armalı tuğla ve mermerlerden yaklaşık 15 civarında
askeri birliğin burada belirli bir dönem konuşlandığı anlaşılmaktadır. Bazı askeri
birliklerin ise sürekli olarak konuşlandırıldığı, belirli görevler amacıyla Zeugma’dan
ayrılan birliklerin görev bitiminde tekrar geri döndüğü ve konuşlandırılmaya devam ettiği
de anlaşılmaktadır. Aksi takdirde IV. İskit lejyonuna ait 198 adet armalı tuğlanın sayıca
çokluğunun nedeninin açıklanması oldukça zor olurdu.
Ele geçen askeri armalı tuğla (Lev.9b) ve üzerinde askeri birliğin adının
bulunduğu mermer parçalarında (Lev.10a) aşağıdaki askeri birliklerin bulunduğu
kanıtlanmaktadır.
Askeri Birlik Adı:
Armalı Tuğla:
Yazıt:
Legio I Adiutrix
X
Legio I Italica
X
Legio II Adiutrix
X
Legio III Augusta
X
Legio IIII (Flavia?)
X
Legio IIII Sycthica
X
X
Legio VIII C.p.f.
X
X
Legio X Gemina
Legio XIIII (Gemina)
Equites Scutarii Aureliaci
588
Speidel 2010,147.
X
X
X
Cohors Milliaria Maurorum
Cohors I milliaria Thracum
X
X
X
X588
144
Askeri Birlik Adı:
Armalı tuğla
C THR[-
1
Legio P. INF.
1
Legio I
2
Legio I IT
1
Legio II
2
Legio III
11
Legio III AV[-
1
Legio IIII
7
Legio IIII Scythica
198
Legio VII
4
Legio VII C.p.f.
1
Legio XIIII
4
Toplam:
233589
5.2.2. Zeugma’da Ele Geçen Diğer Askeri Buluntular
Zeugma’da ele geçen silah parçaları arasında sınırlı sayıda da mızrak uçları ve
gladius kınları yanında mancınığa ait bazı metal parçalar ve genel olarak Roma askeri
kamplarının hemen yakınlarına yerleştirilen ve topuk patlatan tuzakları da ele geçmiştir.
Silah parçalarının yanında ayrıca askeri koruyucu bir teçhizat olan lorica hamata parçaları
da bulunmuştur. (Lev.10b,11a)
5.3. GORDION
Uzun zaman Phryg’lerin başkentliğini yapmış olan Gordion kenti, Phrygia’nın
Persler ve Lydialılar tarafından yıkılmasından sonra zaman içerisinde eski önemini
kaybetmiştir. Gordion’un Roma Dönemi yerleşimi incelendiğinde bir kasaba yerleşimi
halini aldığı görülür. Bugün ele geçen epigrafik buluntulardan iki askeri birlik düşünceme
göre konuşlandırılmıştır. Fakat ele geçen arkeolojik buluntular ise son derece sınırlıdır,
dolayısıyla ele geçen bu buluntulardan Gordion’da konuşlu askeri birliklerle ilgili bilgiler
de son derece az bilgi vermenin yanında askeri birlik ismi hiç vermemektedir. Fakat
589
Speidel 2010,139.
145
Anadolu’da Roma askeri birlikleri ile ilgili arkeolojik buluntular karşılaştırıldığında
önemli sayılabilecek buluntulara sahiptir. Çünkü Anadolu’nun diğer kentlerinde ya da
yerleşim yerlerinde ele geçen buluntular neredeyse epigrafik belgelerdir. Bu buluntuların
istisnaları ise Zeugma ve Satala’da ele geçmiş olan lejyon damgalarının (mühürlerinin)
üzerlerine basılı olduğu tuğlaların yanında bazı küçük buluntu olarak kabul edinebilecek
buluntulardır.
5.3.1. Gordion Yerleşimi
Phryg dönemindeki Gordion yerleşmesi kentin ağırlıkla kuzey doğu yönünde
olmakla birlikte kazılarda elde edilen mimari kalıntılardan kısmen güney batı
istikametinde de olduğu anlaşılmaktadır. Roma Dönemi yerleşmesi ise ağırlıkla
Gordion’un güney batı istikametindedir. Dolayısıyla kazılarda Roma Dönemi’ne ait
kalıntılar ve ele geçen askeri buluntular da yine kentin bu bölgede ele geçmiştir.
(Lev.11b)
5.3.2. Mimari Kalıntıların Karşılaştırılması
Kazılarda bulunan ve Roma Dönemi’ne ait olduğu bilinen temel kalıntıları şehrin
batı tarafında ve Sakarya Irmağı’na oldukça yakındır. Roma askerlerine ait bazı askeri
teçhizat buluntuları bu bölge de (OP 55) ele geçmesinden dolayı mimari karşılaştırma da
bu bölgede ele geçen kalıntılarla yapılmıştır. Aksi halde Gordion’da Roma askeri
barakalarına benzeyen başka yapılar da mevcuttur. Fakat bu yapıların daha önceki
dönemlere ait olduğu bilinmektedir.590) Gordion’da ele geçen kalıntıların (Lev.12a) diğer
Roma askeri yerleşimlerindeki askeri baraka (askeri yatakhanelerle) planlarıyla
(Lev.12b.c) karşılaştırıldığında aralarındaki mimari benzerlik oldukça açıktır.591
Avrupa’daki farklı askeri birliklerin konuşlandıkları yerlerdeki askeri barakalarla
karşılaştırıldığında592 iki odadan oluştukları ve genel olarak girişteki odadan askerlerin
kaldıkları odaya geçildiği; girişteki odanın daha küçük, diğer odanın ise daha büyük ve
kare şeklinde olduğu söylenebilir. Diğer benzer askeri barakalardaki mimari tarz ile
Gordion’daki
590
askeri
baraka
olarak
kabul
edilebilecek
mimari
Kenneth ve diğ. 2005, 43-56.
Daha fazla bilgi için Bkz. Davison 1989.
592
Davison 1989, 456, plan–6 ve Davison 1989, 457, plan–7 ile karşılaştırma yapılmıştır.
591
kalıntılarının
146
benzerliklerinden dolayı bu konuda farklı yerlerdeki askeri barakalarla ilgili olarak daha
fazla karşılaştırma yapma gereği duyulmamıştır.
Yapılan karşılaştırmalar sonucunda Gordion’da ele geçen mimari kalıntıların
Fendoch’taki ve Strageath’taki askeri barakalarla benzerlik göstermesi, Gordion’daki
mimari kalıntıların Roma askeri barakaları olduğunu gösterebilir.
Gordion’daki mimari kalıntısı bulunan askeri barakanın uzunluğunun ne kadar
olduğunun bilinmemesi (Diğer yerlerdeki askeri barakaların uzunlukları genel olarak
bilinmektedir.) bu askeri barakada kaç askerin bulunduğu (Diğer yerlerdeki askeri
barakalarda her oda Contubernia olarak tanımlanmakta ve her bir Contubernium’da 8
asker kalmaktadır.) sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Diğer askeri barakalarda 10 tane
Contubernium olduğu ve her bir barakada 80 askerin kaldığı bilindiğinden Gordion’daki
mimari kalıntının 10 Contubernium’dan oluştuğu ve 80 askerin bu barakayı kullandığı
ileri sürülebilir. Diğer Roma kalelerindeki askeri barakalar göz önüne alındığında ve
Gordion’daki ele geçen epigrafik belgelerden, Gordion’da aynı anda en az bir cohors’un
konuşlandığı göz önüne alınarak daha fazla askeri barakanın olması gerektiği sonucuna
ulaşılmaktadır.
5.3.3. Gordion’da Ele Geçen Arkeolojik Buluntular
Gordion’da ele geçen Roma ordusuna ait olduğu bilinen silah ve zırh parçaları OP
54 ve OP 55 kazı alanlarında (Lev.12a) ele geçmiştir. Bu kazı alanları aynı zamanda
Roma ordusu askerlerinin kaldığını ileri sürdüğüm askeri baraka kalıntılarının olduğu
bölümdür. Bu bölüm aynı zamanda Gordion’un batısında sivil yerleşim yerlerinin hemen
dışında olmakla birlikte Gordion’dan da ayrı değildir.
Kazılarda Roma ordusuna ait askerin kullandıkları çeşitli türlerdeki zırhlardan olan
lorica squamata türü zırha ait parçalar (Lev.13a,b) ve yine lorica hamata zırhına (Lev.13c)
ait parçalar da bulunmuştur. Bunun yanında hasta ve pilum mızraklarına ait mızrak uçları
(Lev.13d) geçmiştir.
Askeri yerleşimin hemen yakınında Sakarya Irmağı kıyısında ele geçmiş olan
arkeolojik buluntuda ise Zafer Tanrıçası Victoria ve tanrıça’ya sunulan Altar’ın
(Lev.14a,b) üzerinde askeri birliğin adının da geçmesidir. Bu altar’ın, adı geçen cohors’un
da bulunduğu bir zaferden sonra dikilmiş olabileceği ihtimali oldukça yüksektir.
147
Bu bölgede kazı ekibinde çalışmış olan Goldman593, ele geçen buluntulardan
burada bir Roma askeri birliğinin konuşlanmış olabileceğini ya da buranın bir statio594
olarak kurulduğunu ifade eder.
Anadolu’da askeri birliğin varlığı ve konuşlandırıldığı yer sadece epigrafik
belgelere dayandırılmaktadır. Bu durumun bazı istisnaları (Zeugma, Satala) dışında
Gordion’da ele geçen buluntu çeşitliliği (Epigrafik belge, Askeri teçhizat buluntuları ve
mimari kalıntı) Anadolu’nun başka bir yerinde ele geçmemiştir. Bundan dolayı
Gordion’un zannedildiğinden daha fazlasına sahip olduğu ileri sürülebilir.
Gordion kazılarında ele geçen askeri buluntulara ve OP 54 ve OP 55 kazı
bölgelerinde bulunmuş olan mimari temel kalıntılarına göre Gordion’da askeri bir
yerleşim yeri ya da bir kale olabilir.
593
594
Kenneth ve diğ. 2005, 49.
Bkz. Terminoloji Bölümü.
148
YAZITLAR
Y–1
Alexandria Troas, Dalyanköy.
Sex(to) Quinctilio / Sex(ti) f(ilio) Ani(ensi) Valerio / Maximo lato clavo / exornato a divo
Aug(usto) / Nerva quaestori Pont[i] / et Bithyniae patrono / coloniae pontifici II/viro
praef(ecto) fabrum / IIviralib(us) et sacerd(otalibus) / ornam(entis) honor(ato) / d(ecreto)
d(ecurionum) / vic(us) X595
Y–2
Ionia, Ephesus.
[Lucius? Corne]lius Alexidis f(ilius) Cor(nelia) Menodor(us) / [---] praef(ectus)
fabr(um) tr(ibunus) mil(itum) primus ex is qui in Asia habitant / [et civitate Romana?
don]ati sunt monimentum(!) factum ex testamento arbitratu Corneliae Namnis uxoris /
h(oc) m(onumentum) h(eredes) n(on) s(equetur) / praeter Corneliam Namnem quoi(!)
inferri licebit.596
Y–3
Ionia, Ephesus.
[Ti(berio) Claud]io Ti(beri) Claudi / [Thrasyll]i(?) f(ilio) Quir(ina) / [Ba]lbillo / [---]
aedium divi Aug(usti) et / [--- e]t lucorum sacro/[rumque omnium qu]ae sunt
Alexan/[dreae et in tota Aegypt]o et supra mu/[s]eu[m] e[t ab Alexandri]na bybliothece(!)
/ et archi[erei et ad Herm]en Alexan/dreon pe[r annos ---] et ad legati/ones et res[ponsa
Graeca? Ca]esaris Aug(usti) / divi Claud[i] e[t trib(uno) milit(um) le]g(ionis) XX et
prae[f(ecto)] / fabr(um) divi Cla[udi et d(onis) d(onato) in triu]m[pho a divo] / Claudio
[corona --- et hasta] / pura [et vexillo.597
595
IGSK 53 (1997) 72–74, Nr. 39.
AE 1993, no.1479; AE 1997, no.1436.
597
AE 1924, no.0078; IK 17, 3042.; AE 1933, p.65s.n.251b.; AE 1933,p.66s.n.251b.; AE 1934, p1an.1.; AE
1927, p.42s.n.156.
596
149
Y–4
Ionia, Ephesus.
[Lucius? Corne]lius Alexidis f(ilius) Cor(nelia) Menodor(us) / [---] praef(ectus)
fabr(um) tr(ibunus) mil(itum) primus ex is qui in Asia habitant / [et civitate Romana?
don]ati sunt monimentum(!) factum ex testamento arbitratu Corneliae Namnis uxoris /
h(oc) m(onumentum) h(eredes) n(on) s(equetur) / praeter Corneliam Namnem quoi(!)
inferri licebit.598
Y–5
Bithynia et Pontus, Amastris, Amasra.
Pro pace Au[gusti] in honorem Ti(beri) Claudi / Germanici [Caesaris Aug(usti)] / divi
Aug(usti) perpetuus sacer/dos C(aius) Iulius [Aquila pr]aef(ectus) fabr(um) bis / in
aerar(ium) delatus / a co(n)s(ulibus) A(ulo) Gabin[i]o [Secundo Ta]uro Statilio Corvino
mon/tem cecidit e[t viam ---]essionem d(e) s(ua) p(ecunia) f(ecit) // Ὑπὲρ τῆς Σεβα[στῆς
εἰρήνης καὶ εἰς] τὴν τειμὴν Τιβερίου Κλαυ/δίου Γερμ[ανικ]ο[ῦ Καίσαρος Σεβαστ]ο[ῦ] ὁ
τοῦ ἐπουρανίου Θεοῦ Σ<ε>βαστοῦ ἀρχ[ιερεὺς διὰ βίου? Γάϊος] Ἀκυίλας ἔπαρχος / δὶς εἰς
τὸ αἰρ[αρίον ἀναφερόμεν]ος ὑπὸ ὑπάτων Ὤλου Γα/βεινίου Σεκού[νδου καὶ Ταύρου
Στα]τειλίου Κορουίνου τὸν λόφον / κόψας τὴν ὁδ[ὸν ---]ον ἐκ τῶν ἰδίων ὑπαρχόντων /
ἐποίησεν599
Y–6
Galatia, Antiochia Pisidiae, Yalvaç.
[C(aio) Val]erio [C(ai)] / [f(ilio) Se]r(gia) Gall[o] / [praef(ecto)] fab[r(um) &600
Y–7
Galatia, Antiochia Pisidiae, Yalvaç.
598
AE 1993, no.1479; AE 1997, no.1436.
CIL 03, 06983; ILS 5883; IGR 3, 0083.
600
AE 1967, no.0503.
599
150
C(aio) Valeri[o] / C(ai) f(ilio) Ser(gia) Gall[o] / f(lamini) IIvir(o) praef(ecto) /
fabr(um)601
Y–8
Galatia, Antiochia Pisidiae, Yalvaç.
C(aio) Carista[nio] / C(ai) f(ilio) Ser(gia) Front[oni] / Caesiano Iuli[ano] / praef(ecto)
fabr(um) pon(tifici) / sacerdoti praefecto / P(ubli) Sulpici Quirini duumviri / praefecto
M(arci) Servili / huic primo omnium / publice d(ecurionum) d(ecreto) statua / posita
est.602
Y– 9
Commagene, Zeugma.
D(is) M(anibus)
Yeraltı tanrılarına!
Sep(timo) Longino
I.Adiutrix Pia Fidelis
Septimus Longinus
Leyyonu’nun askeri (olan ve) 8 yıl
Mil(iti) Leg(ionis) I Ad(uitricis)
askerlik yapan Septimius
P(iae) f(idelis) stip(endiorum) VIII.
Longinus’a varisi Aelius
Ae(lius) Cesianus Heres eius
Cesianus (bu mezarı)
Ponere cu
yaptırdı.
ravit. Vixit
annos XXVI.
Kendisi 26 yıl yaşadı.
603
Y – 10
Galatia, Ancyra.
d(is) m(anibus).
1
Yeraltı tanrılarına!
Salvi Nen[o]-
Triumvir capitalis,
laï Camp[ani]-
V. Makedonya Lejyonu’nun
601
AE 1967, no.0504.
AE 2001, no.1919; ILS 9502; AE 1913, no.0235.
603
AE 1977, no.0819; Speidel 2010, 140.
602
151
ani Cn. Plo[ti]
Maximini T.
ve de I Adiutrix Lejyonu’nun
5
geniş şeritli tribunus’u olan
Oeni Sever[i]
Salvius Nenolaus Kampanianus
Serveieni Ur[si],
Gnaeus Plotius Maximinus
III vir(i) k(apitalis), trib(uni) la[t](iclavii)
Titus Hoenius Severus
leg(ionis) V Mac(edonicae) item
Serveienus Ursus’a aile
leg(ionis) I Adiutri[c](is),
10
vixit an(nis) XXI,
sui. 604
fertleri (bu mezarı yaptırdı).
Kendisi 21 yıl, 9 ay,
13
3 gün yaşadı.
Y – 11
Thrace, Perinthos-Herakleia. (Marmara Ereğlisi)
D(is) M(anibus).
1
Yeraltı tanrılarına!
Iul(ius) Firminianus mi(les) le(gionis)
I. Adiutrix Lejyonu’nun
I ad(i)ut(ricis)
VI. taburunun askeri
coh(ortis) VI. vixit annos XXX, mi-
Iulius Firminianus 30 yıl
annos VI. posierunt { posuerunt}
yaşadı, 6 yıl askerlik
bene merenti (h)eredes
yaptı. Hak ettiği gibi
Ael(ius) Procu-
5
lus, Aelius M<a>crinus et Aurel(ius) Iustus605.
varisleri Aelius Proculus
Aelius Macrinus ve Aurelius
7
Iustus ona (bu mezarı yaptılar).
Y – 12
Thrace, Perinthos-Herakleia. (Marmara Ereğlisi)
D(is) M(anibus).
1
Yeraltı tanrılarına!
Aur(elius) Marcellus mil(es) leg(ionis) I
I. Adiutrix Lejyonu’nun
adiutri(cis) coh(ortis) VI, ST. v(ixit) ann(os)
6ncı taburunun askeri Aurelius
XXX, militavit ann(os) VI. Ael(ius)
Marcellus 30 yıl yaşadı,
Iustinus et Aur(elius) Taurus et
604
605
5
6 yıl askerlik yaptı.
Bosch 1967, 235, no.175; Yazıt adı geçen kaynakta MS 166 yılına tarihlendirilmiştir.
Taşlıklıoğlu 1971, II 108, 4; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 193–196 yıllarına tarihlendirilmiştir.
152
Sep(timius) Sabinianus heredes pos-
Hak ettiği gibi varisleri
uerunt bene merenti. m(onumentum)
Aelius Iustinus,
ex(ternum) [h(eredem) n(on)
Aurelius Taurus ve
s(equetur)]606.
7
Septimius Sabinianus ona
bu mezarı diktiler. Mezar dışarıdan
bir varisçiye geçemez.
Y – 13
Phrygia, Apameia, Aulutrene.
[{vac.} I(ovi) O(ptimo) M(aximo) {vac.}] 1
Iupiter Optimus Maximus ve
et Iuno[ni Reg(inae)]
Iuno Regina’ya
pro salu(te) dd(ominorum)
efendilerimiz,
nn(ostrorum) Impp(eratorum) Augg(ustorum)
imperatorlar, Augustus’lar
〚[et Getae Caesar(is)]〛
selam olsun
et Iuliae matri(s) kas(trorum) {castrorum} 5
ve Caesar Geta’ya
suc {sub} cura Non(i) Felicis
ve kalelerin anası Iulia’nın
v(iri) o(ptimi), p(rimi) p(ili), praepo(siti)
sağlığı için,
vex(illationum)Aulutre(nae), mil(ites) con-
bölük komutanı,
ducto(res) kastelli {castelli}
10
Aulutrene birliklerinin komutanı
leg(ionis) XI Cl(audiae): Fl(avius) Sabinian(us)
XI. Claudia Lejyonu’na
ṭess(erar us),Val(erius) Silvanus et Val(erius)
bağlı paralı askerler, Ṭesserarius
Castus Mucatr<a>l(is) Dolei,
Flavius Sabinianus,
Aur(elius) Seupro et Aur(elius) Tarsa;
Valerius Silvanus ve Valerius
leg(ionis) I Ita(licae):
Castus Mucatralis Doleus,
[I]ul(ius) Vitalis, Iul(ius) Firmus607. 15
Aurelius Seuprus ve Aurelius
Tarsa, I Italica Lejyonu’na bağlı
(askerler); Iulius Vitalis,
Iulius Firmus (adadılar).
606 Mendel Mus. Const. III Nr.1075; IMT Kyz Kapu Dag, no.1612; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 193–196
yıllarına tarihlendirilmiştir.
607
Christol, Drew-Bear 1987, no.34,6; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 198–209 yılları arasına
tarihlendirilmiştir.
153
Y – 14
İonia, Ephesos.
[—]
1
Pollioni v(iro) e(gregio)
Pollius, seçilmiş insan, I. praef(ecto)
coh(ortis) I Thracum Sy-
Thracum Syriacum Taburu
riacum (sic) tribuno leg(ionis) I Italicae608 4
komutanı, I. Italica Lejyonu
tribunu.
Y – 15
Pontus, Trapezus. (Trabzon)
Imp(eratori) Caes(ari) C. Aur. Val. Diocletiano pio felici
1
invict(o) Aug(usto), pont(ifici) m(aximo), tr(ibunicia) pot(estate), p(atri) p(atriae).
procons(uli), et Imp(eratori) Caes(ari) M. Aur. Val. Maximiano pio felici
invict(o) Aug(usto), pont(ifici) m(aximo), tr(ibunicia) pot(estate), p(atri) p(atriae).
procons(uli), et Fl. Val. Constantio et Ga<l>. Val. Maximiano nobb(ilissimis)
Caess(aribus), dedicavit leg(io) P(ontica) vestra, agent(e) Trocundo
prefaec(to)609.
Çevirisi:
İmperator Caesar Cn. Aur. Val. Diocletian Pius felix
Tanrılaşmış Augustus, Başrahip, Tribun gücünü sahip, vatanın babası, Proconsul
ve Fl. Val. Constantin ve Gal. Val., en büyük ve en soylu Caesar,
Pontus Lejyonu’na Trocundus’u komutanı olarak ilan etti.
Y – 16
Pamphylia, Kolybrassos. (Ayasofya)
I(ovi) O(ptimo) M(aximo)
leg(io) pr(ima) Pont(ica) Dio608
609
1
Iupitter Optimus Maximus
I. Pontus Lejyonu Diocletianus
IvE 707B; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
CIL III 6746; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 293–305 yılları arasına tarihlendirilmiştir.
6
154
cl(etiani) et Maximiani
ve Maximianus, çok güçlü
caeso monte Ancẹsị
Ancesi, eğitim alanını
camp(um) fecer(unt) sub cura
5
yaptı. Sağlıkla kalın.
Aur(elii) Victoris pr(aefecti) leg(ionis) a(nte) d(ie) Lejyon komutanı Aurelius
VIII kal(endas) Iun(ias) d(omi)n(o) Max(imiano) Victoris, Temmuz ayının 8’deki
Aug(usto) II et Ianuar(iano) co(n)s(ulibus).610 8
festival öncesinde sahibimiz
Maximianus Augustus II ve
Ianuarius’nun consulluğunda.
Y – 17
Pamphylia, Kolybrassos. (Ayasofya)
I(ovi) O(ptimo) M(aximo). s(peculatores)
1
Iupitter Optimus Maximus
leg(ionis) pr(imae) Pont(icae) Dio-
I. Pontus Lejyonu’nun,
cl(etianae) et Maximianae
Diocletianus ve Maximianus’un caeso
monte Anob[i(?)]o
casusu, çok güçlü Anobio
camp(um) fecer(unt) sub cura
5
eğitim alanını yaptı. Sağlıkla
Aur(el ) V ctor s pref(ect
̣
) { prep(os
̣ t )?}
kalın. Komutan Aurelius
a(nte) d(ie)
Victoris Temmuz ayının
VIII kal(endas) Iun(ias) d(omino) n(ostro)
8’deki festival öncesinde,
Max(imiano)
sahibimiz Maximianus
Aug(usto) II et Ianuar(io) co(n)s(ulibus)611. 8
Augustus II ve Ianuarius’nun
consulluğunda.
Y – 18
Pamphylia, Kolybrassos. (Ayasofya)
I(ovi) O(ptimo) M(aximo) s(acrum).
1
leg(io) pr(ima) Pont(ica) Diocl(etiani) et Maximiani 612...
610
Iupitter Optimus Maximus
kutsaldır
3
I. Pontus Lejyonu, Diocletianus
Bean, Mitford 1970, 76, no.50; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 288 yılına tarihlendirilmiştir.
Bean, Mitford 1970, 76, no.50 [2]; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 288 yılına tarihlendirilmiştir.
612
Bean, Mitford 1970, 76, no.50 [3]; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 288 yılına tarihlendirilmiştir.
611
155
ve Maximianus.
Y – 19
Commagene, Zeugma.
D(is) M(anibus)
1
Yeraltı tanrılarına!
L(uianus) Sep(timius) Patern(u)s
Lucianus Septimius Paternus
q(undom) mil(es) leg(ionis) II Adi(utricis)
zamanında(eskiden) II. Adiutrix
P(iae) f(idelis)
Pia Fidelis Lejyonu’nun
ann(orum) L stip(endiorum) XX
askeriydi, 50 yıl yaşadı,
[ -]+[-]sanus
5
[Here]ns(?) eiu[s]
[pon]end(um) curavit 613
20 yıl askerlik yaptı.
Sağlığında (bu mezar) stelini
7
yaptırdı.
1
II. Ermeni Lejyonu
Y – 20
Pontus, Satala.
l(egione s)ecunda (A)rme(niaca…. inst)
antia lustini (ducis viri perfectissi)mi per
sağlam kale (nin iyi
fecta ca(stra..) 614
3
komutanı)
Y – 21
Commagene, Arulis.
I(ovi) O(ptimo) M(aximo), Silvano
1
Iupiter en iyi ve en büyük
Soli devino { divino},
Tanrıların muhafızı,
legeoni[s] { legionis} IIII Scy(thicae) signif(eri)
Güneş tanrısının rahibi
Aretinus, Iul. Severu(s),
IIII. İskit Lejyonun’nın
5
Iul.Rabil(ius) Beliabus tubic(en),
sancaktarı Iulius
de c(enturia) Ciliciani m(erito) l(ibentes)
Aretinus, Iulius Severus,
613
Speidel 2010, 141; AE 1977, no.0820.
Yazıt, Ritterling 1925, 1457’de CIL III, 13630 olarak geçmektedir.; Yazıt, adı geçen kaynakta
tarihlendirilmemiştir.
614
156
v(otum) solu(erunt).615
7
Ciliciani Bölüğünün’nin Borazancısı
Rabilius Beliabus,
kendi adağını (n parasını), layıkıyla ve
memnuniyetle ödedi.
Y – 22
Commagene, Arulis.
[I(ovi) O(ptimo)] M(aximo) et Silva-
1
Iupitter Optimus Maximus ve
no, M. Ulpius
toprak tanrısı, M. Ulpius
Proculei[a]nus
Proculeianus
[l]eg(ionis) IIII Scy(thicae) v-
IIII. İskit Lejyonu’nun
[e]xillationis
Tuğcusu
․I․ỊỊ․ v(otum) m(erito) l(ibens) s(olvit)
h(oc) l(oco).616
6
5
Bu yerin ve kendi adağını(n
parasını) memnuniyetle, istekle
ödedi.
Y – 23
Commagene, Arulis
sig(nifer) leg(ionis) [IIII] | Sky(thicae) 1
IIII. İskit Lejyonu’nun
(?) { Scythicae} cum vexillo.617
Sancaktarı ile Tuğu.
Y – 24
Commagene, Samosata. (Samsat)
615
IGLSyr 1 68; Isaac 1990, 36; Speidel 1994, 275; Yazıt adı geçen kaynakta MS 55 yılına
tarihlendirilmiştir.
616
IGLSyr 1 69; Yazıt adı geçen kaynakta MS 55 yılına tarihlendirilmiştir.
617
IGLSyr 1 77; CIL III, 14396b; Yazıt adı geçen kaynakta MS 55 yılına tarihlendirilmiştir.
157
d(iis) m(anibus) s(acrum).
1
Yeraltı tanrılarına!
Sulpicio Proculo
Sulpicius Proculus
militi leg(ionis) IIII Sc(ythicae) h. s. p.618 3
IIII. İskit Lejyonu’nun askeri,
bu mezarın masraflarını (kendisi)
karşıladı.
Y – 25
Pisidia, Antiocheia (Yalvaç), Sofular.
———
1
[— — —, p]r(aefecto)
Üretim atölyesi komutanı
[fa]ḅr(um), ṭr b(uno)
V. Macedonica Lejyoun’nun
[m]il(itum) leg(ionis) V
askeri tribunu.
[Ma]cedonicae.619
5
Y – 26
Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)
T(itus) Cissonius,
1
Ser(gii) f(ilius), Ser(gia),
Sergius’nın oğlu Titus Cissonius
Sergius, VII. Lejyondan emekli.
veter(anus) l(egionis) VII620.
3
Y – 27
Phrygia, Apameia. (Dinar)
L. Vario L. f. Fab(ia) Maxi-
1
mo L. Varius L. f. Fab(ia)
L. Varius L. f. Fabius
Maximus pater
(centurio) leg(ionis) VII Cl(audiae)
618
L. Varius L. f. Fabius Maximus,
Maximus pater
621
.
4
VII. Claudia Lejyonunda bölük
IGLSyr 1 57; CIL III, 6048; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 55 yılına tarihlendirilmiştir.
JRS 1912:234,2; Yazıt, adı geçen kaynakta MS birinci yüzyıl sonuna ikinci yüzyıl başına
tarihlendirilmiştir.
620
Sterrett WE 275, 391; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilememiştir.
621
MAMA 6 List 147, 131.
619
158
komutanı.
Y – 28
Phrygia, Eumeneia. (Işıklı)
leg(io) XII Fulm(inata).
1
XII. Fulminata Lejyonu
ab Apam(ea) XXIX.622
2
Apamea’dan XXIX.
Y – 29
İberia (Kafkasya), Azerbaycan, Bakü yakınları.
Imp(eratori) Domitiano
1
Imperator Domitianus
Caesare Aug(usto)
Caesar, Augustus
Germanic(o)
Germanicus
L. Iulius
L. Iulius Maximus
Maximus (centurio)
leg(ionis) XII Ful(minatae).
623
5
XII. Fulminata Lejyon’unda
6
bölük komutanı.
Y – 30
Armenia, Satala. (Sadak)
[leg(ionis)] XV Apol(linaris)624.
XV. Apollinaris Lejyonu.
Y – 31
Armenia, Satala. (Sadak)
leg( on s) XV Ạ(poll nar s)625.
Y – 32
Armenia, Satala. (Sadak)
622
Chiron 6.1976:294, 5.
AE 1951, no.0263.
624
JHS 18 (1898) 321, 36(1).
625
JHS 18 (1898) 321, 36(2).
623
XV Apollinaris Lejyonu.
159
leg(ionis) XV626.
XV. Lejyon.
Y – 33
Armenia, Satala. (Sadak)
le[g(ionis) XV Ap]ol(linaris)627.
XV. Apollinaris Lejyonu.
Y – 34
Armenia, Satala. (Sadak)
leg(ionis) XV [Apol(linaris)]628(?).
XV. Apollinaris Lejyonu.
Y – 35
Galatia, Ancyra.
———
1
Ti. Cl(audii) Candidi tribuni le[g(ionis)] XV
Ti. Claudius Candidus,
Apollin(aris)629 — — —
XV. Apollinaris Lejyonu
———
4
Tribunu.
1
Soli Aescula-
Y – 36
Galatia, Ancyra.
Soli Aesculapio et Hygi-
pius ve Hygius
ae Fl(avius) Marci-
Flavius Marcianus,
anus (centurio) leg(ionis)
XIIII. Gemina Lejyonu’nun ve
XIIII Gem(inae) et
626
JHS 18 (1898) 321, 36(3).
JHS 18 (1898) 321, 36(4).
628
JHS 18 (1898) 321, 36(5).
629
Bosch 1967, 411, no.365.
627
5
XV. Apollinaris Lejyonunun da
160
leg(ionis) XV Apol(linaris) iussu eorum
bölük komutanları,
posuit.630
(bu anıt) onlar tarafından
7
dikilmiştir.
Y – 37
Lycaonia, Lystra. (Gömse)
[— — — Valerio]
1
Valerius Vibonius, beneficiarius
consularis,
[V bo(?)]ṇ b(enef c ar o) co(n)s(ular ) C. Va-
C. Valerius Clemens, XV
[leri]us Clemens (centurio)
Apollinaris Lejyonun da bölük
[leg(ionis)] XV Apol(linaris) et Vale-
komutanı ve
[r us] P ̣acatus et Vale(r us)
5
Valerius Pacatus
[Paul]lus missi hones-
ve Valerius Paullus
[ta mi]ssione a sacratis-
imparatorun kardeşi olarak
[simo] Imp(eratore) fratres.631
8
onurlarıyla (ordudan) emekli oldular.
Y – 38
Armenia, Vagharshapat. (Ejmiatsin, Echmiatsin, Echmiadzin)
Imp(eratori) Caes(ari) M. Aure(lio) Antoni(no)
1
Aug(usto) Germ(anico), vex(illationes) le(gionis) XV Ap(o)l(linaris) et
XII Ful(minatae) fec(erunt) sub C. Arri(o)
Antoninus(!) preses(!) {²⁶praeside}²⁶ p(rovinciae),
Pop. Macri[n(o)] tr(i)b(uno) c(o)h(ortis) (milariae) eq(uitatae) c(ivium)
R(omanorum)
5
et Tit. Aur(elio) Varus(!) (centurione) leg(ionis) XV Ap(o)l(linaris)
prepositi[— — —]632.
630
Bosch 1967, 237, no.178; Yazıt, adı geçen kaynakta MS II yüzyıla tarihlendirilmektedir.
MAMA 8 9.
632
ILS 9117; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 177–180 yıllarına tarihlendirilmiştir.
631
7
161
Çevirisi:
Imperator Caesar M. Aurelius Antonius
Augustus Germanicus, C. Arrius Antonius’un
koruması altında, eyaletteki XV. Apollinaris Lejyonu ve
XII Fulminata Lejyonu na bağlı birlikler (bu anıtı) yaptı.
Pop. Macrinus, milaria equitatae civium Romanorum taburunda tribun
ve Tit. Aurelius Varus XV. Apollinaris Lejyonun da bölük komutanı.
Y – 39
Armenia, Vagharshapat. ( Ejmiatsin, Echmiatsin, Echmiadzin)
Imp(eratori) Caes(ari) M. Aurel(io) Anto-
1
nino Aug(usto) 〚Commodo〛 Germa(nico), Sarm(atico) max(imo), trib(unicia) pot(estate),
imp(eratori) VII, co(n)s(uli) IIII, p(atri) p(atriae), vexill(atio)
leg(ionis) XV Apoll(inaris) sub Caelio Cal-
5
vino leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore), curam
agente Licinio Saturnino trib(uno)
mil(itum) et Aurel(io) Labrase (centurione) leg(ionis) eiusdem633 8
Çevirisi:
Imperator Caesar M. Aurelius Antonius Augustus 〚Commodo〛Germania, Sarmatia’da
zafer kazanan, en büyük, tribun gücünü sahip, VII defa imperator, IIII defa consul,
vatanın babası, Praetor yetkilerine sahip imparator legatı Caelius Calvinus XV.
Apollinaris Lejyonuna bağlı birliklerin komutanı, aynı lejyonda etkili kumanda gücüne
sahip Licinius Saturnus, askeri tribun ve Aurelius Labrase, bölük komutanı.
Y – 40
Commagene, Samosata. (Samsat)
633
CIL III 6052; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 184–185 yıllarına tarihlendirilmiştir.
162
[I](ovi) O (ptimo) M(aximo)
1
XVI. Flavia Firma
leg(io) XVI
F(lavia) F(irma)634.
Iupitter Optimus Maximus
3
Lejyonu.
Y – 41
Commagene, Samosata. (Samsat)
Legionis XVI F(lavia) F(irma)635.
XVI. Flavia Firma Lejyonu
Y – 42
Commagene, Kahta.
Imp(erator) Caes(ar) L. Septi-
1
Imperator Caesar L. Septi-
mius Severus Pius
mius Severus Pius
Pertinax Aug(ustus) Ara-
Pertinax Augustus, Arabistan,
bic(us) Adiab(enicus) Parthic(us),
Mesopotamia, Parth
princ[e]ps felic(issimus), pon-
5
savaşlarını kazanmış,
tif(ex) max(imus), trib(unicia) pot(estate)
mutlu lider, başrahip, XII defa
XII imp(erator) VII, co(n)s(ul) II,
tribun gücünü
proco(n)s(ul), et Imp(erator) Caes(ar)
elinde tutan,
M. Aurel(ius) Antoni-
VIII defa imperator, II defa
nus Aug(ustus), Augusti
10
Consul,
n(epos), fil(ius), proco(n)s(ul), imp(erator) III,
Proconsul ve İmperator Caesar
et P. Septimius [G̣ẹ-
M. Aurelius Antonius Augustus,
ṭạ] Caes(ar), fil(ius) et fra-
Tanrılaşmış Augustus’un oğlu,
ter Augg(ustorum) { Augustorum}
proconsul, III defa
nn(ostrorum) { nostrorum} pontem Chabi- 15
imperator
nae fluvi a so-
ve P. Septimus Geta
lo restituerunt
Caesar’ın oğlu ve kardeşi
et transitum
bizim Augustus’umuz,
reddiderunt,
Chabina nehri üzerindeki
634
635
IGLSyr 1 53; CIL III 13609.
IGLSyr 1 55; CIL III, 13615.
163
sub Alfenum Senecionem
20
köprüyü (Cendere
leg(atum) Augg(ustorum) pr(o) pr(aetore),
Köprüsü) kendi tamir etti
curante Mario Perpetuo leg(ato)
ve üzerinden geçti, geri döndü,
Alfenum Senecionum
Praetor yetkilerine sahip
Augg(ustorum) leg(ionem)
imparator legatı (komutan
yardımcısı),
XVI F(laviam) F(irmam).636
23
Marius Perpetus imparator
legatı olarak XVI. Flavia
Firma Lejyonu’na atandı.
Y – 43
Antiocheia (Antakya), Seleucia Pieria. (Samandağı)
Imp(eratori) T(ito) Aelio [Ha]d[ri]-
1
Imperator Tito Aelius Hadrianus
ano Antonino
Antonius
Aug(usto) P o p(atr
̣ ) p(atr
̣ ae) vex l(lat ones)
Augustus, atalarına karşı özenli,
leg(ionis) IIII Scy[t(hicae)
IIII. İskit Lejyonu’nun ve
et leg(ionis)] XVI F(laviae) F(irmae)
XVI. Flavia Firma Lejyonu’nun
sụ[b] Sul[p c o] Iul a-
5
no [— — —]
tuğcusu
Sulpicius Iulianus…
— — —637
7
Y – 44
Troas, Çanakkale, Ezine, Uluköy.
C. Caesius C. f(ilius)
1
Caius’un oğlu C. Caesius,
Ani(ensi) veter(anus)
Aniensi Tribusundan,
leg(ionis) XVI.
XVI. Lejyon’dan emekli asker,
[av]e et vale
636
638
.
4
elveda. (Hoşçakalın)
ILGSyr 1 39; CIL III, 6709; Yazıt adı geçen kaynakta MS 198–200 yıllarına tarihlendirilmiştir.
IGLSyr 3,2 1135; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 139–161 yıllarına tarihlendirilmiştir.
638
AE 1914, no. 0204; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 70 yılına tarihlendirilmiştir.
637
164
Y – 45
Yunanistan, Atina yakınları.
N. Granonius N. f. Gal(eria)
1
N. (Numerius?)'un oğlu N.
(Numerius?)
Granonius,
domo Luceria, < IIIIvir,> centu-
Claudia Tribusundan, Luceria
rio Cornelei Spin<t>eri,
kasabası'ndan,
legio(ne) XIIX et Cn. Pompei
IIII vir, XIIX. Cornelei
Mag(ni) Legione secun<d>a.639
5
Spint(h)eri Lejyonunda
ve Büyük Pompeius'un
ikinci lejyonunda bölük komutanı.
Y – 46
Pontus, Amasia. (Amasya)
[I(ovi)] o(ptimo) m(aximo)
1
Iupiter Optimus Maximus
[Au]g(usto) s[ac(rum) Al]a I Flavia
Augustus kutsaldır,
[Au]g(usta) Britan[n(ica)]
I. Flavia Augusta
(milliaria) c(ivium) R(omanorum) bis to[r]-
Britannica milliaria
[q]uata o[b v]i[rtu]tem, cui [praeest]
Civium Romanorum Ala’sı
5
kahramanlığı sebebiyle
iki torques640(ödülü) aldı.
[— — —]us Bon[— — —]
— — —641
7
Y – 47
Phrygia, Apameia, Aulutrene.
D(is) M(anibus)
1
Yeraltı tanrılarına!
Val(erio) Valeriano
Valerius Valerianus
equet(i!) al(a)e I G(a)etu(lorum)
Ala I Gaetulorum’da süvari,
639
CIL III, 6541a; Yazıt adı geçen kaynakta MÖ 49-48 yıllarına tarihlendirilmiştir.; Ayrıca bkz. Lev. 7a
Bkz. Terminoloji bölümü.
641
St. Pont. III 104; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 117 yıllarına tarihlendirilmiştir.
640
165
Au(r)el(ius) Marcel(l)us miles
leg(ionis) XI Cl(audiae) et Vale(rius)
Aurelius Marcellus
5
XI. Claudia Lejyon’un askeri
Maximus eq(ues) al
ve Valerius Maximus
ae eiusdem
aynı Ala’da (I. Gaetulorum
her(edes) b(ene) m(erenti)
Ala’sı) süvari,
642
posuerunt
9
varisçileri layık olduğu biçimde
(bu steli) diktirdi.
Y – 48
Troas.
divi Iuli flamini,
1
Tanrı Iupiter’in rahibi
C. Antonio
C. Antonius
M. f. Volt. Rufo
M. f. Volt. Rufus
flamini divi Aug(usti)
Tanrı Augustus’un rahibi
col(oniae) Cl(audiae) Aprensis et
5
Koloni Claudia Aprensis ve
col(oniae) Iul(iae) Philippens(is),
Koloni Iulia Philippens aynı
eorundem et principi,
şekilde (aynı görevde)
item col(oniae) Iul(iae) Parianae,
Koloni Iulia Pariana’da (Tanrı
trib(uno) mil(itum) coh(ortis) XXXII volun-
Augustus’un rahibi)
tarior(um), trib(uno) mil(itum) leg(ionis) XIII 10
XXXII. Voluntarium
Gem(inae), praef(ecto) equit(um) alae I
Taburunda askeri tribun,
Scubulorum,
XIII Gemina Lejyonunda askeri
vic(us) II.643,
13
tribun, Ala I Scubulorum’da
süvari komutanı
vic(us) II.
Y – 49
Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)
642
AE 1995, no.1515: Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.; Yazıt MS 86 yılından sonrasına
hatta MS II yüzyıl başına tarihlendirilebilir.
643
IMT SuedlTroas 427; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 68 yılına tarihlendirilmiştir; IMT SuedlTroas 427;
CIL III 386(1). Diğer yazıtlar IMT SuedlTroas 428, 429, 430; CIL III 386(2), 386(3) ve 386(4) şeklindedir.
166
[L(ucio)] C[a]lpu[r]-
1
Lucius oğlu Lucius
nio, L(ucii) f(ilio), Ser(gia),
Calpurnius Sergius,
F[r]ugi, IIv[ir](o) {²⁶(duo)v[ir](o)} ,
Dürüst, II. rahip,
sacerdoti,
rahip, atölye komutanı
[p]raef(ecto) fabr(um),
5
[p]raef(ecto) alae I Vinimiciae.644
I. Vinimicae Ala’sının
komutanı.
7
Y – 50
Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)
---
1
[opt on(?)]ị alae Anṭị-
Ala Antiochiensium,
[och(ensium)(?), pr]aef(ecto) veteran-
XII.Lejyon emeklilerinden
[or(um) leg(ionis)] XII, praefect(o)
kurulan birliğin komutanı,
Ala[alae C]ommacen(orum) {Commagenorum}T[i]-5 Commagenorum Ala’sının
[beri] Aug(usti)
Caesaris[col(onia)] Caes(aria)645
komutanı, Tiberius Caesar
7
Augustus Caesarae kolonisi.
1
C. Octavius C. f
Y – 51
Pisidia, Antiocheia, Hisar.
[C. Octavio C. f.]
Proculo praef(ecto),
komutan yardımcısı (vekili)
aug(uri), II[viro],
kahin, II.rahip,
ala Aug(usta) Ge[r]-
Augusta Germanica Ala’sı
manica
5
h(onoris) c(ausa).646
6
644
Onuruna(dikildi.)
Sterrett, WE 220, 354; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
JRS 1924:201, 40; Yazıt, adı geçen kaynakta Tiberius Dönemi’ne (MS 14–37) tarihlendirilmiştir.
646
Sterrett EJ, 144, 118[2]; CIG III.6822; Rams., Soc.Basis 173, 167A ; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 50
yılına tarihlendirilmiştir.
645
167
Y – 52
Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)
[C.(?) Octavio(?) C.(?) f.]
1
C.? Octavius(?) C.(?) f.
Ser(gia) Proculo
Ser(gius) Proculus
IIvir(o), aug(uri), trib(uno)
II vir, kahin, lejyon III
mil(itum) leg(ionis) III Cyre-
Kyrenaika’nın
naic(ae), iuridico Ale-
5
askeri tribunu, Alexandre
xandreae et Ae-
(İskenderiye) ve
Augustus, Germanicus)
Mısır’da mahkeme üyesi,
gypti, proc(uratori) 〚[Imp(eratoris)]〛
Nero Claudius, Caesar,
〚Neronis [Claudi]〛
Cappadocia ve Cilicia 〚Ca[esaris]
Aug(usti) Ger〛
eyaletlerinde procurator(maliye
memuru),
〚ma[nici]〛 provin-
10
Ala Augusta Germanica’nın
ciae Cappadoci-
(komutanı)
ae et Ciliciae,
Onuruna (dikildi.)
ala Aug(usta) Germanica {²vac.}² h(onoris) c(ausa).647
14
Y – 53
Pisidia, Antiocheia, Yağcılar.
———
1
․․[— — — praef(ecto)]
...Atölye komutanı,
fab[r](um), p[raef](ecto) [a]-
Ala Augusta Germanica’nın
lae [A]ug(ustae) G[er]-
komutanı
mani[c]ianae
Cal[p]urnius, [L(ucii) f(ilius), Ser(gia)],
Frugi Philippu[s]
647
5
T. Cal[p]urnis, [Sergius T.
oğlu Lucius]
Frugius Philippu[s]
JRS 1912:99,31; Rams., Soc.Basis 171, 167; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 67 yılına tarihlendirilmiştir.
168
h(onoris) c(ausa).648
8
Onuruna (dikildi.)
Y – 54
Pisidia, Antiochia, Hisar.
———
1
Aug(ust—) ṇ [— — —]
Aug(ust-) in [- - -]
Proculọ [— — —]
Proculu [- - -]
ala Aug(usta) Ge[r]-
Ala Aug(ustus) Germanicus’ın
5
manica
h(onoris) c(ausa).
649
Onuruna (dikildi.)
6
Y –55
Pontus, Amasia. (Amasya)
L. Sempronius, L(ucii) [fi(lius)],
1
L. Sempronius, L(ucius) [oğlu]
Sca[p(tia)] Alti[ni] M[a]-
Scaptius Altinius Macedo
cedo, dec(urio) alae Claudia[e] nova[e].650 3
Ala Claudia Nova’da turma
komutanı.
Y – 56
Ionia, Ephesus.
M(arco) Gavio P(ublii) filio Palatina Basso
1
Romae praef(ecto) coh(ortis) VI Britt(onum) eq(uitatae) P(iae) F(idelis), trib(uno)
mil(itum) leg(ionis) I adiutric(is), adlecto in dec(urias) V inter
selectos, praef(ecto) eq(uitatae) alae Cl(audiae) novae, donis donato
bello Dacico ab Imp(eratore) Caesare Nerva Traiano
5
Aug(usto) Germanico Dacico corona murali hasta
[p]ura vexillo, praef(ecto) orae Ponticae maritimae.
648
Sterrett WE, 274,389; CIL III. 6821; ILS 2708; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
Sterrett, EJ, 144,118; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
650
St. Pont. III 105; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 117 yılına tarihlendirilmiştir.
649
169
Μ(άρκῳ) Γαου[ί]ῳ Π(οπλίου) υἱῶι Παλατεί̣να Βάσσωι, Ῥώμης
ἐπάρχωι σπείρης ϛʹ Βριταννικῆς ἱππικῆςΕὐσεβοῦς Πιστικῆς,
χ̣ε̣ιλιάρχωι στρατιωτῶν
10
λεγ(ιῶνος) [αʹ] βοηθοῦ, προσλελεγμένῳ εἰς δεκουρίαν ε̣ʹ
ε̣ἰς τοὺς ἐκλελεγμ̣έ̣νους, ἐπάρχῳ ἱππέων ἄλης
Κλαυδίας καινῆς, δώροις δεδωρημένῳ ἐν πολέμῳ Δακικῶι ἀπὸ
Αὐτοκράτορος Καίσαρ[ος]Νέ[ρ]ο̣υ̣α̣ Τραιανοῦ Σεβαστοῦ
Γερμανικοῦ Δακικ[οῦ]
15
[στε]φά̣νωι τειχικῶι ἅστῃ καθαρᾷ οὐηξίλλωι,
[ἐπάρχω]ι ὄ̣χθης Ποντικῆς παραθαλασσίου.
P(ublius) Iunius Aemilianus strator
M(arcus) Fl(avius) Proculus strator
[․] Helvius Rufus cornicul(arius)
20
[Ae]butius Paulus cornicul(arius)
[․ P]ompeius Pompeianus cornicul(arius)
[․ V]alerius Longinus optio
[․ R]ubrius Pacatus optio
[․ A]ntonius Proculus tesserarius
25
praetori vacat eius
h(onoris) vacat c(ausa).651
Çevirisi:
Marcus Gravius Public, Palatina Basso Roma’nun oğlu
VI Brittania equitata Pia Fidelis Taburunun komutanı
I. Adiutrix Lejyonunda’in askeri tribunu,
Birlikleri cesaretlendiren, Claudia Nova Alası’nda süvari birlikleri komutanı,
Dacia Savaşında sonra Imperator Caesar Nerva Traianus Augustus Germanicus
tarafından corona murali, hasta pura, tuğ’la ödüllendirildi.
651
McCabe, Ephesos, 1189; AE 1972, no.0573; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
27
170
Pontus kıyısındaki deniz gücünün komutanı.
Grekçe yazıt bölümü
P(ublius) Iunius Aemilianus ordu denetçisi
M(arcus) Fl(avius) Proculus ordu denetçisi
[․] Helvius Rufus kıdemli yazıcı
[Ae]butius Paulus kıdemli yazıcı
[․ P]ompeius Pompeianus kıdemli yazıcı
[․ V]alerius Longinus bölük komutan yardımcısı
[․ R]ubrius Pacatus bölük komutan yardımcısı
[․ A]ntonius Proculus bölük çavuşu
Ordu, karargahtan uzaktadırlar
uzakta (olanların) onuruna (dikildi.)
Y – 57
Britannia, İngiltere.
C.(Gaio) Hosidio, Cn (Gnaei) f(ilio),Claud(ia),
1
Severo, Praef(ecto) fabr(um),
Praef(ecto) coh(ortis) I Bospho
ranorum, praef(ecto) coh(ortis) IIII Raetorum, trib(uno) mil(itum)
Leg(ionis) VII Cl(audiae) p(iae) f(idelis), praef(ecto) eq(uitum) alae
5
Claudiae novae , proc(uratori) Aug(usti)
Ad census in Brittannia, L(ucius Marius, L(uci) f(ilius), Claudia, Rufus seve
rianus consobrino optimo 652
Çevirisi:
C. (Gaius) Hosidus Severus, Cn(Gnaeus) Severus oğlu, Claudia kabilesinden
Atölye komutanı, I. Bosporanorum Taburunun komutanı,
652
MEFRA 102 (1990), 213ff.; Birley 2005, 324;Yazıt, adı geçen kaynakta MS 2. yüzyıla
tarihlendirilmiştir.
171
IIII Raetorum Cohorsu’nun komutanı, VIII. Claudia pia fidelis Lejyonu’nun askeri
tribunu, Claudia Nova Alası’nda süvari komutanı,
Britannia’da procurator, Lucius Marius, Lucius oğlu, Claudia Tribusundan, Rufus
Severianus (Lucius Marius)’un en soylu kuzeni
Y – 58
Ionia, Ephesus.
[Flavium]
1
I. Pannonia Taburunun
Iuncum
praefectus’u, Roma
praef(ectum) coh(ortis) I
yurttaşlarından oluşan
Pannoniorum, trib(unum)
V. Gemella Taburunun
cohortis V gemellae
5
tribunus’u, X. Fretensis
civium Romanorum,
Lejyonu’nun tribunus’u
tribun’u,tribunum leg(ionis) X Fretensis,
donatılmış, Cilicia’nın
praef(ectum) alae Gallór(um) veteranor(um),
emekli askerlerden oluşan
donáto ab Imp(eratore) Traiáno
Gallia Kanadının praefectus’u,
in bello Parthico hasta púra
10
Parth Savaşında İmparator
et corona vallari, próc(uratori) Cilic(iae)
Traianus tarafından uçsuz
et Cypri, iuridicum Alexandreae
mızrakla ve corona vallari
provinc(iae) Asiae
nişanıyla ve Cyprus’un
decuriónes et tabellári
15
et equités qui sunt
ad Larés Domnicós. 653
procurator’u, Mısır’da
İskenderiye yargıçı, Asia
17
Eyaletinin procurator’u(maliye
memuru) (olan)
Titus Flavius Iuncus’u
İmparator kültü tapınak
üyeleri (olan) süvari subayları
ulaklar ve atlılar
(onurlandırdılar).
653
McCabe, Ephesos 199, 1449; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
172
Y – 59
Paphlagonia, Amastris. (Amasra)
A1
[— — — — — —ονα]κιανὸς Σε[ουῆρος]
[χειλίαρχος σπ]είρης [λγʹ πολ(ιτῶν) Ῥωμ(αίων)],
[χειλίαρχος λ]εγιῶν[ος γʹ Γαλλικῆς],
[ἔπαρχος ἄλη]ς οὐετραν[ῆς Γαλατῶν],
[ἑαυτῷ ζῶ]ν κατεσκ[ε]ύασε.
5
B1
[— — —]onacianus Severus
[— — —]onacianus Severus
[trib(unus) c]ohor(tis) XXXIII c(ivium)
XXXIII. Civium
R(omanorum),
RomanorumTaburunun
[trib(unus)] Legionis III Gallicae,
tribunu, III. Gallica Lejyonunun
[praefect]us alae veteranae Gallo[rum],
tribunu, veteran (eski asker)
[vi]v(us) sibi fecit. 654
5
Gallorum Alası’nın komutanı,
yaşarken kendisi için yaptırdı.
Y – 60
Armenia, Satala. (Sadak)
al[a]
1
[s]ecunda [A]rme[niaca Const]-
secunda (II.) Ermenia Alası
antia Iustini[ana — — —]
m [l]( a)(?) perfẹcta ca[str— — —].655
4
Y – 61
Ionia, Ephesus.
C(aio) Rutilio C(aii) f(ilio)
Stel(latina) Gallico
654
1
Caius Stellatina’nın oğlu
Caius Rutilius Gallicus
Marek 1993, 40; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
JHS 1898:323,40; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.; Bu yazıtla ilgili daha detaylı bilgi
için bkz. Mitford, ZPE 115, içinde: The Inscriptions Of Satala (Armenia Minor), 137–167(1997).
655
173
trib(uno) mil(itum) leg(ionis) XIII
XIII. Gemina Lejyonu’nun
Geminae, q(uaestori), aedili curuli,
askeri tribunu,
legato divi Claudi leg(ionis) XV
5
Quaestor, Aedilis Curulus,
Apollinaris, pr(aetori), legato
Tanrısal Claudius’un XV.
provinciae Galaticae,
Apollinaris Lejyonu’ndaki
sodali Augustali,
legatı, Praetor,
consuli designato
Galatia eyaleti
legatı(komutanyardımcısı)
M(arcus) Aemilius M(arci) f(ilius) Pal(atina)10
Tanrısal Augustus’un rahibi,
Pius praef(ectus) coh(ortis) I Bosp(oranorum)
seçilmiş consul(fakat göreve
et coh(ortis) I Hisp(aniorum) legato (sic).
656
12
başlamamış)
Marcus Palatinus’un oğlu Marcus
Aemilius Pius, I. Bosporanorum
Taburunun komutanı ve I.
Hispanorum Taburunun legatı, hepsi
bu. (yukarıda belirtildiği kadar)
Y – 62
Cilicia, Tarsos.
M. Tullius. Libe-
1
M. Tullius. Libe[r]alis,
[r]alis. praefect(us)
I. Breucorum Taburunun
[coh]ortiss I. Breu-
komutanı,
[cor]um. hic si-
(O) burada yatıyor.
[tu]s est.
5
Y–63
Pamphylia, Perge.(Aksu)
———
1
[— — —]․․․[— — — pro(?)]656
McCabe, Ephesos 1506; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 70-71’e tarihlendirilmiştir.
174
[c]ο[nsu]ḷị [prov nc ae Pamphyl ae et Ly]-
Paphylia ve Lycia eyaletleri
[ci(?)]ae, praeto[ri, quaestori imperato]-
consulu
ris candidato, [— — — tribu]-
5
[no] laticlavio [—]nio [— — decemviro]
Praetor, imparator
tarafından quaetor’luğa
[s]tlitibus iud[icandis {²Name des Weihenden}² ] getirilen(atanan),
[de]curio coho[rtis pri]mae [Numidarum ob]
Tribunus laticlavius,
[m]erita quod su[— —]
mahkem üyesi,
[—]t ss mo ac[—
̣ — —] a ḍ[ vo — —]
10
Prima Numidarum Taburunun
Numiadarum’da[A]ntonino A[ugusto — —]
turma komutanı
[c]onsecutus s[— —]
hak etmiş…
[c]ornic[ularius — —]
657
13
Antonius Augustus…
Adı geçenlere., emir subay…
Y – 64
Pamphylia, Laertes. (Alanya’nın 25 km doğusu)
[- - - ] e f.
1
[- - - ] e f.
Galbae, Cyrrho; [ex] pedite coh. I
Galba, Cyrrhus, Lycia ve
Musulamiorum
Pamphylia’da bulunan I.
(Lye. et Pamph.) [et — ] pitis fil. uxori (eius)
MusulamiorumTaburunun
Pamph[ylae et [— ] f. eiu]s et Valenti f. eius;
askeri, onun karısı,
Valentius f.
.. Pamphylia.. ve
Laertes (Pamph.).
658
Valentius f.
5
Laertes (Pamphylia).
Y – 65
Pamphylia, Laertes. (Alanya’nın 25 km doğusu)
657
Şahin 2004, no.156; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 161–162 yıllarına tarihlendirilmiştir.
Dusanic 2008, 33; Dusanic, yazıtı AJA 95 (1991)’e dayandırarak makalesinde ifade etmiştir, Yazıt adı
geçen kaynakta MS 138 yılına tarihlendirilmiştir. Scheuerbrandt 2004, 64; Scheuerbrandt, Cohors
Musulamiorum’un Lycia-Pamphylia bölgesinde konuşlandırıldığını RMD 161’e dayandırır.
658
175
Imp(erator) Caesar divi Traiani Parthici divi / Nervae nepos Traianus Hadrianus
Aug(ustus)/ pont(ifex) max(imus) trib(unicia) pot(estate) XXII imp(erator) II
co(n)s(ul) III p(ater) p(atriae)/ peditibus et equitib(us) qui militaver(unt) in / coh(orte) I
Musulamior(um) quae est Lyciae et Pam/ phyliae sub Curione Navo tribuno / Gresio
Firmo quinis et vicenis plu/ribusve stipendi(i)s emeritis dimis/sis honesta missione
quorum no/ mina subscript[a] sunt ipsis liberis / posterisq(ue) eor[um ci]vitatem dedit et /
conubi[um cum uxori]bus quas nunc / [habent cum i(i)s civ]itas datur aut si / [qui caelibes
su]nt cum i(i)s quas postea / [duxerint dum]taxat singuli singu/ [las --- M(arco)] Vindio
Vero / [P(ublio) Pactumei]o Clemente co(n)s(ulibus) / [ex] pedite / [---]e f(ilio) Galbae
Cyrrho / [---]pitis fil(iae) uxori Pamph/ [ylae et --- f(ilio) eiu]s et Valenti f(ilio) eius /
[descript(um) et recog]nit(um) ex tabula aerea / [quae fixa est R]omae in muro post /
[templum divi A]ug(usti) ad Minervam //
Imp(erator) Caesar divi Tra[iani Parthici f(ilius) divi]/Nervae nepos Tra[ianus
Hadrianus Aug(ustus)] / pont(ifex) max(imus) trib(unicia) pot(estate) [XXII
imp(erator) II co(n)s(ul) III p(ater) p(atriae)] / pedit(ibus) et equit(ibus) qui
[milit(averunt) in coh(orte) I Musulam(iorum)]/ quae est Lyciae [et Pamphyl(iae) sub
Curi]/one Navo tri[b(uno) Gresio] Firmo XX[V] pl(uribus)ve / stip(endiis) emer(itis)
dim[iss(is) h]on(esta) miss(ione) quor(um) nom(ina) / subscrip(ta) sunt i[psi]s liber(is)
post(eris)q(ue) eoru(m) / civit(atem) ded(it) et con(u)b(ium) cum uxor(ibus) q(uas)
n(unc) habe(nt) / cum iis civ(itas) dat(ur) aut si q(ui) cael(ibes) sunt cum / i(i)s q(uas)
post(ea) dux(erint) dumtax(at) sin(guli) sin(gulas)659
21
Çevirisi:
..
1
..
..
3
I. Musulamiorum TaburuLycia ve Pamphylia’dadır.
4
..
15
I. Musulamiorum Taburu Lycia ve Pamphylia’dadır.
16
659
RMD 161.
176
Y – 66
Phrygia, Apameia. (Dinar)
D(is) M(anibus)
1
Iul(ius) Aq/uila mil(es)
c(o)h(ortis) I pr(aetoriae) mil(itavit)
[&
Yeraltı tanrılarına!
Iulius Aquilus, I. Praetoriae
660
Taburunun askeri.
4
(hizmeti)…
Y–67
Moesia.
Imp(erator) Caes(ar) divi Hadriani f(ilius) divi Traian(i) / Parthic(i) nep(os) divi Nervae
pronep(os) T(itus) Ae/lius [Ha]drianus Antoninus Aug(ustus) Pius / pont(ifex) max(imus)
trib(unicia) pot(estate) XI imp(erator) II co(n)s(ul) IIII p(ater) p(atriae) / peditibus qui
militaverunt in coh(orte) / I Raetorum quae est in Asia sub Fla/vio Tertullo praefecto
Flavio Iuli/ano quinis et vicenis pluribusve / stipendi[s em]eritis dimissis ho/nesta
miss[ione] quorum nomina / subscripta sunt civitatem Roma/nam qui eorum non haberent
/ dedit et conubium cum uxoribus / quas tunc habuissent cum est / civitas is data aut cum
is quas pos/tea duxissent dumtaxat sin/gulis / M(arco) Antonio Zenone / C(aio) Fabio
Agrippino co(n)s(ulibus) / Luali Mamae f(ilio) Isaur(o) / descript(um) et recognit(um) ex
tabul(a) ae/rea quae fixa est Romae in muro / post templ(um) divi Aug(usti) ad
Minerva(m) // Imp(erator) Caes(ar) divi Hadriani f(ilius) divi Tra/iani Parth(ici) n(epos)
divi Nervae pron(epos) T(itus) Ae/lius Hadrianus Antoninus Aug(ustus) / Pius p(ontifex)
m(aximus) tr(ibunicia) pot(estate) XI imp(erator) II co(n)s(ul) IIII p(ater) p(atriae) /
pedit(ibus) q(ui) m(ilitaverunt) in coh(orte) I Raet(orum) q(uae) e(st) in Asia / sub
Flavio Tertullo praef(ecto) Flavio Iulia/no XXV pl(uribus)ve st(ipendiis) em(eritis)
dim(issis) hon(esta) mis(sione) quor(um) / nom(ina) subscr(ipta) sunt civ(itatem)
Rom(anam) qui eor(um) / non hab(erent) ded(it) et con(ubium) cum ux(oribus) quas / tunc
hab(uissent) cum est civ(itas) is dat(a) aut cum is / quas post(ea) dux(issent) d(umtaxa)t
sing(ulis)661
660
661
AE 1995, no.1516; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 201–300 yılları arasına tarihlendirilmiştir.
RMD-02, 100.
177
Çevirisi
…..
1
….
….
I. Raetorum Taburu Asia eyaletindedir.
4
…
….
I. Raetorum Taburu Asia eyaletindedir.
15
….
….
20
Y- 68
Ionia, Ephesus.
L(ucio) Lucilio / St(e)l(latina) Pansae / Priscilliano / proc(uratori) Aug(usti) prov(inciae)
Cili/ciae proc(uratori) prov(inciae) Panno/niae infer(ioris) proc(uratori) aqua/rum urbis
proc(uratori) Lusita/niae item Vettoniae pro[c(uratori)] provinc(iae) Asiae patri /
senatorum / stratura militum / c(o)hor(tis) I Raet(orum) qui in / officio eius deputantur /
[---]C662
Y–69
Phrgia, Eumenia. (Işıklı)
Imp(erator) Caes(ar) L(ucius) Septimi[us Severus] / Pius Pertinax Aug(ustus) A[rabicus
Adi]/abenicus tribunici[a potestate] / [IIII] imperator VIII c[onsul II pa]/[ter] patriae
castra [coh(ortis) I Raeto]/rum terrae motu [conlapsa?] / restituit / Vitelliano
proc(uratore) A[ugusti]663
662
AE 1988, no.1023.
MAMA 4, 328; Christol, Drew-Bear 1995, 64; AE 1995, 1511; Conti, bu yazıtı MS 196 yılından
sonrasına tarihlendirmiştir. Bu yazıtla ilgili daha fazla bilgi için Bkz. Conti, 63, 2007, Historical Social
Research, Vol. 32–2007-No.3 içinde “Lateinische Termini für Erdbeben in literarischen und epigraphischen
Quellen der römischen Zeit.”57–74, 2007.
625
178
Y – 70
Galatia, Ancyra.
․․․ [e]t decuriones
1
ve turma komutanları,
M. Plautius Macedo
M. Plautius Macedus
Sex. Lucilius Masculus
Sex. Lucilius Masculus
C. Sulpicius Longinus
C. Sulpicius Longinus
L. Numisius L. f(ilius)
5
․․․
L(onginus?)’un oğlu L.
Numisius
․․․
[co]h(ortis) II Hispanor(um)664 ․․․․․
8
II Hispanorum Taburu.
Y – 71
Bithynia et Pontus, Calchedon. (İstanbul-Koşuyolu-Acıbadem)
D(is) M(anibus)
1
Yeraltı tanrılarına!
Aurelio Satur
Aurelius Saturninus, II.
nino mil(iti) coh(ortis)
Luciensium Taburunun askeri,
II Lucensium
Lucius Menefron (Aurelius L(ucius)
Menefron
5
Saturninus’un varisi), (Aurelius
de suo b(ene merenti) p(osuit)665
6
Saturninus) parasını ödeyerek,
varisi (Lucius Menefron)
layık olduğu biçimde
(bu anıtı) yaptırdı. (diktirdi.)
Y – 72
Pamphylia, Side. (Eski Adalia-Selimiye)
———
664
1
Bosch, 1967, 139, no.116; Yazıtın, MS 74 ile 107 yılları arasına tarihlendirilebileceğini düşünmekteyim.
IK 20, 056. ; AE 1986, no.0642; Yazıt, adı geçen kaynaklarda MS 151–212 yılları arasına
tarihlendirilmiştir.
665
179
z1
[— — — coho]ṛṭe Apula.
Apula Taburu.
Λεύκιος Σάλβιος
Λευκίου υεἱὸς
5
Σεργίᾳ666.
6
Y – 73
Troas, Tragasai. (Tuzla)
C(aio) Fabricio C(ai) f(ilio)
1
Caius’un oğlu Caius Fabricius
Ani(ensi) Tusco, IIvir(o), augur(i)
Tuscus,
praef(ecto) cohort(is) Apulae et
Aniensi Tribusundan, II vir,
operum quae in colonia iussu
rahip, Apula Taburunun
Augusti facta sunt, trib(uno) mil(itum)
komutanı ve Augustus’un
leg(ionis) III 5
(Tiberius) emriyle kolonide
Cyr(enaicae) VIII, trib(uno) dilectus ingenuorum yapılan işlerin (komutanı)
quem Romae habuit Augustus et
III. Kyrenaika Lejyonu’nun askeri
tribunu,
Ti(berius) Caesar, praef(ecto) fabr(um) IIII,
Roma için Augustus ve Tiberius
praef(ecto) equit(um) alae praet(oriae) IIII,
Caesar’ın beğendiği işleri yapan
hasta pura et corona
tribun, IIII. atölye komutanı,
aurea donatus est a Germanico
10
Caesare imp(ertore) bello Germanico,
d(ecreto) d(ecurionum).667
IIII. Praetoria Ala’sında süvari
komutanı, hasta pura ve
12
corona aurea ile
Germanicus Caesar İmperator
(tarafından) Germania Savaşı’nda
ödüllendirilmiştir, Dekurionların
kararıyla. (bu anıt dikilmiştir.)
Y - 74
Bithynia et Pontus, Sinope.
666
667
Bean 1965, no.155; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
IMT SuedlTroas 545; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 22 yılına tarihlendirilmiştir.
180
C(aius) Octavius C(ai) f(ilius) Vel(ina)
1
Savatralı Caius’un oğlu, Caius
Octavius
dom(o) Savatra mil(es)
Velina, Cohors
cohort(is) August(ae) et ei[us]
Augusta’nın askeri ve aynı
dem cohortis sesque
Cohors’ta liderlik üstlenen,
plicarius(!) hic situs
5
est
6
(O) buradadır. (burada yatmaktadır.)
Y – 75
Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)
C. Caristani[o C. f. Ser(gia)]
1
Frontoni Caesiano
Iulio praef(ecto) fabr(um), trib(uno) mil(itum)
leg(ionis) XII Fulm(inatae), praef(ecto) coh(ortis) Bos[p(oranorum)],
pontif(ici), praef(ecto) P. Sulpici Quirini
5
668
IIvir(i), praef(ecto) M. Servili, praef(ecto)
———
7
Çevirisi:
C. Caristanius[o C. f. Ser(gius)]
Frontonius Caesianus Iulius, atölye komutanı,
XII. Fulminata Lejyon’unun askeri tribunu, Bosporanorum Taburunun komutanı,
rahip, Komutan P. Sulpicius Quirinius
II vir, Komutan M. Servilius, komutan.
Y – 76
Paphlagonia, Amastris. (Amasra)
L. Senpronio {²⁶Sempronio}²⁶ militi et tu- 1
L. Senpronius
bicini cohortis Camp(anorum), L. Alli-
Campanorum Taburunun
668
JRS 1913: 253, 2; ILS 9503; Yazıt, adı geçen kaynakta MÖ I yüzyıl sonlarına tarihlendirilmiştir.
181
di Magna Titi Atti filia uxor eius.669
3
L. Allidius,
askeri ve borazancısı, büyük
Titus Tribusu’ndan
Attis’in (Kybele’nin Phrygialı
rahibi) kızı, karısı
Y – 77
İtalya, Roma.
[Cohors Comm]ag(enorum) in Cappad(ocia)670
Commagenorum Taburu
Cappadocia’da.
Y – 78
Paphlagonia, Sinope.
M. Blossius
1
M. Blossius,
M. f. Ter(etina), mil(es)
M. f. Terentinus,
coh(ortis) Cypr(iae)
Cypriae Taburunda
(centuria) Bassi ex tes-
Bassi bölüğünün askeri.
tamento situs
5
(Bu anıt) isteği üzerine
— — —671
6
dikilmiştir
1
Lucius Volusius
Y – 79
Bosporan Krallığı, Panticapaion. (Kerch)
L(ucius) Volusius
mi(les) coh(o)r(tis) Cy-
Cypriae Taburunda
priae, (centuriae) Ael(ii) Secun-
Aelius Secundus bölüğünün
669
Marek 1993, 52; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
CIL VI, 3654; Mitford 1980, 1198; Mitford, Belki MS II yüzyıla tarihlendirilebileceğini yazar.;
Cichorius 1900, 275; Cichorius, Bu yazıttan bir Cursus Honorum olarak bahseder, fakat tarihlendirme ile
ilgili olarak herhangi bir tarih ya da zaman aralığı vermez.; Bu yazıtın, MS II yüzyıla tarihlendirilebileceğini
düşünmekteyim.
671
Epigr.Anat. 6: 99; Yazıt, adı geçen kaynakta tarihlendirilmemiştir.
670
182
di.
4
Λούκιος Οὐλούσιος
1
askeri.
στρατιώτης σπίρης {²⁶σπείρης}²⁶ Κυπρίας, κεντυρίας Σεκούνδου, τοῖς παράγουσι
χαίρειν.672
5
Y– 80
Pisidia, Antiocheia. (Yalvaç)
M(arcus) Oppius Sp(uri) f(ilius) Col(lina)
Spurius’un oğlu Marcus Oppius
Collina,
Gemellus prae(fectus)
Cohors Luna’nın ikiz komutanı
co(hortis) L(unae) l(ibens) m(erito)673
(iki komutandan biri), istekle ve
layıkıyla (yerine getirildi).
Y – 81
Galatia, Ancyra.
C. Iulio [Vero Maximo]
1
C. Iulius Verus Maximus
[n]obiliss[imo Caesari]
Soylu Caesar,
[pr]incip[i iuventutis fili]o d(omini)
Gençliğin (gücün) oğlu,
n(ostri) I[uli Veri] Maximin[i P(ii) F(elicis)]
imparator,
A[ugusti]
bizim efendimiz (sahibimiz)
5
[m]ilites coh[ortis ․․․]
[Max]imini[anae]. 674
Iulius Verus Maximianus, Pia
7
Fidelis, Augustus,
Maximianus Taburunun askeri.
672
CIRB 691; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 2 yüzyıla tarihlendirilmiştir.
IK–67, 00176.
674
Bosch 1967, 340, no.277; RECAM II 225; Yazıt, adı geçen kaynakta MS 235-238 yıllarına
tarihlendirilmiştir.; Speidel 1984, 300; Speidel, bu yazıtın bir adak yazıtı da olabileceğini de ileri sürer.
673
183
Y–82
Galatia, Gordion. (Haymana)
Victoriae
1
İmparator Marcus Aurelius
Imp(eratoris) M(arci) Aur(eli) Antonini
Antoninus Pius Felix
Pii Felic(is) August(i)
Augustus’un zaferine,
coh(ors) prim(a)
Cohors Prima Augusta
Aug(usta) Cyr(enaica)
5
Antoniniana675
6
Cyrenaica Antoniana
Y – 83
Galatia, Gordion. (Haymana)
Trito Batoni
1
mil(iti) Coh(ortis) VII
Bato’nun oğlu Tritus’a
VII Breucorum Civium
Breu(corum) c(ivium) R(omanorum) eq(uitatae) Romanorum Equitata Cohorsu’nda
asker,
dom(o) Pann(onia)
ann(orum) XXXII, st(ipendiorum) XII
Evi [doğum yeri veya yaşadığı
5
yer] Pannonia’da
Mersua Dasi (f.)
O (Tritus) 32 yıl yaşadı, 12 yıl
vexil(larius) coh(ortis) eiusd(em)
askeri hizmeti oldu,
her(es) posuit676
8
Onun (Tritus) varisi, Dasius oğlu
Mersua, aynı taburda sancaktar,677 Bu
anıtı (steli) dikmiştir.
Y – 84
Thrace, Perinthos-Herakleia. (Tekirdağ-Marmara Ereğlisi)
[— — — — una cum]
675
1
[--ile]
Expedition–2009–2–31.
Goldman 1997, 46; Goldman, aynı kaynakta bu yazıtın Tarianus’ın Parth savaşları dönemine MS 113–
117 yılları arasına tarihlendirilebileceğini ileri sürmüştür.
677
Goldman 1997, 56’da yazıtın Türkçe çevirisinde “Bayraktar” kelimesi kullanılmıştır.
676
184
Tropaiophoro fratre
Onun kardeşi Tropaiophorus
ex provinc(ia) Pannonia
Pannonia eyaletinden
in amplissimum ordinem
En büyük Cohors(ya da
adsumpto,
5
centuria) komutanlarından
praef(ecto) coh(ortis) <VII> Br<e>ucorum,
VII. Breucorum Equites
equites singular(es) eius.678
Singulares Cohorsu’nun
7
Komutanı.
Y – 85
Pisidia, Antiocheia (Yalvaç)
Q(uinto) Mannaeo P(ubli) f(ilio) Ser(gia)
1
centurioni leg(ionis) V G(allicae)
cohortis III hast(ato) p(riori)679
Publius’un oğlu, Quintus
Mannaeus Sergius, V. Gallica
3
lejyonunun III. taburunda bölük
komutanı.
Y – 86
Pontus, Amasia. (Amasya)
Leg(ionis) V / Mac(edonicae) / coh(ors) X680
V. Macedonica Lejyonu X.
Tabur
678 CIL III 731 ve CIL III 7395; Dumont – Homolle 390,74k; Yazıt, adı geçen kaynaklarda Marcus
Aurelius (MS 161-180) dönemine tarihlendirilebileceği belirtilmiştir.; Ayrıca bkz.: B. Rossignol,
Administration de la Thrace 2007, içinde Gouverneurs et procurateurs dans un temps de menaces :
l’administration impériale de la province de Thrace durant le règne de Marc Aurèle, 161-180(2008).
679
AE 1998, no.1389.
680
AE 1990, no.0893.
185
Sonuç
Roma, Anadolu’yu ele geçirdikten ve kendi toprakları olarak kabul ettikten sonra,
Anadolu’da güvenliği sağlamak ve dışarıdan gelebilecek saldırılara karşı sınırlarını
korumak amacıyla çeşitli büyüklüklerde askeri birlikler göndermiştir. Bu birlikler
karşılaşılan olaylara göre zaman zaman farklı bölgelere intikal etmişler, bazen de bir
bölgede askeri garnizonlarını kurarak yerleşmişlerdir. Bu garnizonlar özellikle Fırat
boyunca dizilmişlerdir (Satala, Melitene, Samosata ve Zeugma gibi). Bu garnizonlar
içerisinde askeri birlik olarak lejyonlar yerleştirilmiş ve bu birlikler bu garnizonlarda
konuşlandırılmışlardır.
Parthlar’a, daha sonra doğudan gelen Alanlar’a ve diğer tehlikelere karşı
Anadolu’yu koruma amacı güdüldüğünden askeri garnizonların tamamı Doğu sınırlarında
kurulmuştur. Bu garnizonlara da lejyonlar yerleştirilmiştir. Lejyonlar konuşlandıkları
yerlerde aynı zamanda güvenliği de sağladıklarından lejyonların konuşlandıkları bölgelere
ve yakınlarına daha küçük olan askeri birlikler yerleştirilmemiştir. Sadece “Strata
Diocletiana” diye bilinen savunma uygulaması gereği iki lejyonun konuşlandığı yer
arasındaki uzaklığa göre, kimi zaman doğabilecek savunma zaafiyetini önlemek amacıyla
arazinin topoğrafik şartları göz önüne alınarak 20–30 km. arayla Ala, Cohors gibi daha
küçük birlikler yerleştirilmiştir. Bu durum askeri birliklerin yerleştirildiği kentler ve bu
birliklerin hangi birlikler olduğu ekteki haritada incelendiğinde de kolaylıkla
görülebilmektedir. Fakat ele geçen arkeolojik buluntular içerisinde Suriye eyaletinde
olduğu gibi “Strata Diocletiana” adının yazılı bulunduğu yazıtların ya da tuğlaların
olmaması Anadolu’nun doğu sınırlarında Strata Diocletiana’nın uygulanmadığını
düşündürmektedir. Fakat askeri birliklerin yerleşim yerlerinin konumlarından dolayı fiilen
uygulandığı anlaşılmaktadır.
Anadolu içinde bulunan askeri birlikler ise temel olarak olarak ana yolların
keşiştiği bölgelerde yol güvenliğini sağlamak amacıyla konuşlanmışlardır. Bu durumun
en güzel örneği ise Phrygia Apameia’dır. Phrygia Apameia; kuzeyden, güneyden ve
batıdan gelen yolların keşiştiği (Via Sebaste ve diğer yollar) stratejik bir konumda
olduğundan Aulutrene Castellum’u inşa edilerek burada askeri birlikler (Bazen Cohors
veya Ala bazen de lejyona bağlı Cohors ve Centuria’lar) konuşlandırılmıştır.
Anadolu’ya gelen askeri birlikler çoğunlukla Roma’nın başka eyaletlerinden
gönderilmiştir. Anadolu’da kurulan birlikler de genellikle (Roma’nın diğer eyaletlerinde
186
de uyguladığı gibi) Roma’nın başka eyaletlerine gönderilmişlerdir. Roma, Anadolu
insanından oluşan askeri birliklerden genellikle Ala ve Cohors’lar kurmuştur. Fakat bu
birliklerin sayısı bu şekilde kurulan lejyonların sayısı da oldukça azdır. Bu durum;
Roma’nın, bölgeden topladığı askerlerden oluşan askeri birliklerin kendi bölgelerinde
güvenliği sağlayamacağı gibi bir düşünce ile hareket ettiğini göstermektedir. Çünkü
Anadolu için kullanılan bu hareket tarzı aynı zamanda Roma’nın diğer eyaletleri için de
geçerli olmuştur.
Anadolu’daki askeri birlikler incelendiğinde bu birliklerin sabit bir yerde uzun
süre konuşlandırıldıkları (lejyonlar hariç) pek görülmez. Bunun da temel nedeni
Roma’nın daha fazla sayıda askeri silah altında tutarak onları sabit bir yerde
konuşlandırmak yerine daha az sayıdaki hareketli askeri birliklerle ihtiyaç duyulan
bölgelere intikal ettirerek sağlamasıdır. Bundan dolayıdır ki Anadolu’nun iç bölgelerinde
konuşlu askeri birlik sayısı diğer Roma eyaletleriyle karşılaştırıldığında çok daha azdır.
Bu durum aynı zamanda
Anadolu’da güvenlik sorunlarının diğer eyaletlerle
karşılaştırıldığında daha az olduğu anlamına gelmektedir.
Akdeniz’de MÖ 70-60’lı yıllarda korsanlık faaliyetlerinin yoğunlaştığı dönemde
bile Roma’nın kıyı kent ve kasabalarına arkeolojik buluntular ele geçmediğinden dolayı
askeri birlik konuşlandırmadığı düşünülmektedir. Kıyı kent ve kasabalarda askeri
garnizon kurulması ele geçen arkeolojik buluntulardan dolayı genel olarak MS II yüzyılın
sonlarında başlamış ve bu garnizonlar da kalıcı olmamış, bazı askeri birlikler belirli bir
süre konuşlandırıldıktan sonra başka bölgelere gönderilmiştir. Dolayısıyla Roma’nın
Anadolu’yu ele geçirdiği dönem olan MÖ I. yüzyıl sonu ile MS II yüzyıl sonuna kadar
olan yaklaşık olarak iki yüzyıllık süre boyunca Anadolu kıyı kent ve kasabalarının yoğun
bir saldırıya maruz kalmadıkları kabul edilebilir. Askeri birliklerin konuşlandırılmasıyla
MS II yüzyıl sonu ile birlikte bu barış döneminin de zaman zaman kesintiye uğradığı da
anlaşılmaktadır.
‘Numerus’, birliklerindeki asker sayısının az olmasından dolayı genelikle küçük
çaplı olaylara müdahale amacıyla ya da bulundukları bölgede yerel güvenliği sağlamak
gibi içi güvenlik görevlerinin yanında savaş zamanında düşmana vur-kaç taktiği
uygulayan küçük askeri birliklerdir. Avrupa’nın kuzey sınırlarında (Almanya, Macaristan
vb.) Numerus birliklerine ait bazı arkeolojik ve epigrafik buluntulara ulaşılmıştır. Bu
buluntulardan bu birliklerin adı geçen bölgelerde konuşlandıkları ve görev yaptıkları
187
anlaşılmaktadır. Fakat Anadolu’da Numerus birliklerinin varlığını kanıtlayacak herhangi
bir buluntunun ele geçmemesi bu birliklerin Anadolu’da kurulmadığı ya da
konuşlandırılmadığını düşündürmektedir.
Anadolu’nun iç bölgelerindeki güvenlik sorunları da genelikle Ala’lar ve
Cohors’lar aracılığıyla çözülmeye çalışılmıştır. Bu birliklerin yetersiz kaldığı zamanlarda
ise lejyonlara bağlı bazı birlikler de iç bölgelere kaydırılmıştır. Ayrıca bu bölgelerde
yerel yöneticilere bağlı birliklerin de benzer amaçla kullanılmış olması gerekir. Fakat
Anadolu’daki eyalet merkezleri de dâhil olmak üzere, yerel yönetimlere bağlı olan askeri
birlik ya da birliklere ait herhangi bir kanıt ele geçmemiştir. Her ne kadar “DD”, yani
Decreto Decurionorum kısaltmalı stellere rastlansa da bunlar sayıca azdırlar.
Buluntulardan kent ya da kasaba kurulu kararlarıyla onurlandırılan askeri kişilerin olduğu
bilinse de bu kişilerin genellikle bir lejyona bağlı oldukları görülmektedir. Dolayısıyla
Anadolu’da her hangi bir yerde bir olay çıktığında (haydutluk, isyan vb) yerel
yönetimlerin herhangi bir askeri gücü olmadığı, böyle bir durum karşısında en yakın
askeri birliklerden yardım istendiği anlaşılmaktadır. Yardıma gelen bu birliklerin olayı
sonlandırmasından sonra, yönetim kararıyla birlik komutanının onurlandırıldığını belirten
steller ele geçmiştir. Yukarıda geçen bilgilere dayanılarak genel olarak Anadolu’da
güvenlik ve aşayiş sorunlarının aslında çok da olmadığı gibi bir sonuca ulaşılmaktadır.
Aksi takdirde Anadolu’da birçok yerde çok daha fazla askeri birlik, çok daha fazla askeri
garnizon, arkeolojik anlamda ise daha fazla buluntunun ele geçmesi gerekirdi.
Askeri kişilerin, kent ya da kasaba kurullarının aldığı kararlarla onurlandırıldığı
ele geçen buluntulardan bilinmektedir. Ayrıca lejyon ve askeri birliklerin imparator
tarafından ünvanlar (Pia, Fidelis, Vindex vb.) verilerek onurlandırıldığı bilinmektedir.
Fakat gerek lejyonların gerekse diğer askeri birliklerin kent ya da kasaba yönetimleri
kararlarıyla onurlandırıldığına dair herhangi bir arkeolojik veya epigrafik belgeye
ulaşılamamıştır. Bu durum kent ya da kasaba yönetimlerinin askeri birlikleri onurlandırmaya yetkilerinin olmadığı ya da böyle bir geleneğin olmadığını düşündürmüştür.
Roma, Anadolu’yu bir lojistik merkez olarak da kullanmıştır. Anadolu’da Psidia
Antiocheia’sı gibi askeri anlamda önemi olan yerlerde kurduğu üretim atölyeleri
sayesinde askeri birliklerin ihtiyaç duyduğu askeri lojistik malzeme ve askeri
teçhizatlarını da ürettiği bilinmektedir. Fakat özellikle Antiocheia’da bugüne kadar
yapılan arkeolojik araştırma ve kazılarda herhangi bir askeri birlik yerleşkesine (garnizon)
188
ya da askeri üretim atölyesine rastlanılmaması oldukça ilginçtir. Çünkü Psidia
Antiocheia’da ele geçen askeri yazıt sayısı oldukça önemli sayıdadır ve birçok askeri
birliklerin doğu-batı intikallerinde Psidia Antiocheia’sında bir süre konakladıkları,
yazıtlardan çok sayıda askeri birliğin bulunduğu ve yine aynı askeri birliklerin aynı
zamanda lojistik ihtiyaçlarını da buradan karşıladıkları anlaşılmaktadır.
Psidia Antiocheia’sında ya da diğer lojistik merkezlerde üretilen askeri malzeme
ve teçhizatın başka garnizonlara (Satala, Trapezus, Melitene, Claudia vb.) gönderilip
gönderilmediği ya da özellikle doğu sınırlarındaki askeri birliklerin ihtiyaçlarını nasıl
karşıladıklarıyla ilgili bir sonuca ulaşılamamıştır.
Özellikle Avrupa’da askeri birliklerin kalıcı üsler kurduğu bölgelerin yakınlarında
sivillerin de yerleşmeye başlayarak Canabae’ları oluşturdukları ve bunların zaman
içerisinde büyüyerek köyler ve kentler haline geldiği görülmüştür. Aynı durumun genel
olarak Anadolu’da olduğunu söylemek zordur. Günümüzde özellikle Satala’da askeri
birlik çevresinde Canabae’ın oluştuğu, ele geçen buluntulardan ve kalıntılardan
söylenebilir; fakat bu durumun bütün Anadolu’da olduğunu söylemek çok zordur. Çünkü
Anadolu’da askerî birlikler hep şehirlerin yakınlarında konuşlandırılmışlar ve çoğu
ihtiyaçlarını da bu şehirlerden karşılamışlardır. Avrupa’da askeri garnizonlar yerleşim
yerlerinden uzakta kurulurken Anadolu’da neden yerleşim yerleri yakınlarına kurulduğu
da önemli bir sorudur. Fakat bu soru bu tezin araştırma sorularından olmadığından bu
konu üzerinde durulmamış ve bu konunun ayrı bir araştırma konusu olduğu sonucuna
varılmıştır.
Avrupa’da in situ olarak ele geçen pek çok Roma askeri yerleşim yeri mevcuttur.
Bu yerleşim yerleri, askeri birlikler buradan ayrıldıktan sonra bir daha kullanılmamış ve
çoğu zaman içinde toprağın altında kalmış, bir kısmı ise ayakta kalabilmiştir. Bu yerlerin
kazısı yapıldığında Roma askeri yerleşimi olduğu gibi ortaya çıkmakta ve böylece Roma
askeri yerleşiminin planı rahatlıkla çıkarılabilmektedir. Ancak Anadolu’da bugüne kadar
Avrupa’da olduğu gibi in situ askeri yerleşim yeri tam olarak ortaya çıkmamıştır. Sadece
Satala ve Gordion’da ele geçen buluntular askeri yerleşim yeri olduğunu kanıtlamaktadır.
Zeugma’da ise askeri yerleşim yeri olarak bilinen yerde iki dönem kazı yapılmış, askeri
yerleşim yerinin çok az bir bölümü ortaya çıkarılabilmiş; fakat bu bölümlerlerle askeri
yerleşim yerininin planının çıkarılabilmesi mümkün olmamıştır. Dolayısıyla gerek Satala
gerek Gordion ve gerekse Zeugma’daki kazılar tamamlandığında askeri yerleşim yerleri
189
tam olarak öğrenilecek ve Roma’nın diğer bölgelerindeki askeri yerleşim yerleri ile
karşılaştırılabilecektir. Bu karşılaştırma sonucuna göre Roma’nın Anadolu’daki bu askeri
yerleşim yerlerinde farklı bir uygulamaya gidip gitmediği ya da diğer bölgelerde olduğu
gibi standart bir ordugâh kurup kurmadıkları da görülecektir.
Anadolu’nun farklı yerlerinde ele geçen askeri kıyafetli olarak betimlenmiş
heykeller ve yine askeri kıyafetli ve silahlı olarak betimlenmiş olan kabartmaların; askeri
kıyafetler, silahlar, askeri ödüller ve benzeri konularda bilgi sağladığı anlaşılmaktadır.
Fakat hangi tür askeri birlik olduğu ya da askeri birliğin nerede konuşlandırıldığı
konusunda bilgi vermediği görülmüştür. Bu durumun istisnası olarak epigrafik bilgilerin
bulunduğu ve üzerinde süvari ya da piyade askerinin betimlediği mezar stelleri, epigrafik
bilgi ile birlikte bazı bilgiler vermektedir. Bundan dolayı asker mezar stellerinden askeri
birliklerle ilgili bilgiler elde edilmiş ve değerlendirilmiştir. Fakat heykel ya da
kabartmalar epigrafik bilgi ile desteklenmediğinden bu tez konusu ile ilgili olarak
istenilen bilgi elde edilememiştir.
Çok sayıda askeri birliğin varlığını, konuşlandırıldığı yeri, gün, ay ve yıl olarak
kesin bilgiler veren Roma askeri terhis belgelerinden Avrupa’da birçok yerde ve çok
sayıda ele geçmiş olmasına rağmen Anadolu’da maalesef sadece birkaç tane ele geçmiştir.
Zeugma ve Gordion’da ele geçen metal askeri buluntuların çoğu (mızrak uçları,
zırh parçaları gibi.) büyük ölçüde korozyona uğradıklarından elle ya da gözle inceleyerek
tipolojileri ile ilgili bilgi etmek oldukça zordur. Ayrıca bunların sayılarının oldukça az
olması da başka bölgelerde bulunan askeri malzemelerle karşılaştırılarak bir sonuca
varılmasını engellemektedir. Dolayısıyla bu metal buluntular için bir proje kapsamında
X-Ray ışınları ile görüntülerinin alınması ve elde edilecek sonuca göre bir karar verilmesi
söz konusu olacaktır.
Zeugma, Roma İmparatorluğu için özel bir öneme sahiptir. İlk olarak Zeugma
doğu-batı (Mezopotamya-Anadolu) arasındaki ana geçiş yolu üzerinde bulunmaktadır. Bu
durum hem askeri açıdan hem de ticaret açısından Zeugma’nın gelişiminde önemli bir rol
oynamıştır. Askeri açıdan birçok lejyonun ve askeri birliğin konuşlandırılması nedeniyle
Zeugma’da nüfus artmış, bu durum gıda maddelerine ve diğer malzemelere olan ihtiyacın
daha da artmasını sağlamış ve bu sayede ticaret çok daha önemli bir hale gelmiş, böylece
Zeugma zenginleşmiştir. Elbette ki Zeugma’nın sahip olduğu topografik şartlar da bu
gelişmeyi desteklemiştir. İkincisi, Zeugma, yüz yıllarca süren Roma-Parth savaşları için
190
özellikle Avrupa’dan gelen lejyon ve askeri birlikler için bir toplanma merkezidir.
Savaştan önce askeri birliklerin moral ve güdülenmelerinin artırıldığı, savaştan sonra ise
askerlerin dinlendirildikleri (yani bir tür rehabilitasyona tabii tutuldukları) ve birliğin
eksilen ihtiyaçlarının tamamlandığı bir lojistik merkez haline gelmiştir. Dinlendirilen ve
ihtiyaçları tamamlanan askeri birlikler tekrar Zeugma’dan, daha önce konuşlandırıldıkları
bölgelere intikal ettirilmişlerdir. Üçüncüsü, Zeugma’nın Parth ülkesine olan hem yakınlığı
ve hem de uzaklığıdır. Yakınlık ile kastedilen şudur: Savaş için Zeugma’da toplanan
askeri birlikler Parth ülkesine kısa bir sürede ulaşarak fazla yorulmadan savaş
yapabilirlerdi. Uzaklık ile kastedilen ise şudur: Herhangi bir Parth saldırısını birkaç gün
önceden haber alabildikleri için savunma, saldırı ya da geri çekilme gibi hangi askeri
taktiği uygulayacakları konusunda karar vermek için zamanlarının da olmasıdır.
191
EKLER
192
1. ROMA ASKERİ TERMİNOLOJİSİ
Ab epistulis :
Yazıcı, yazman681
Accensi :
Orta cumhuriyet döneminde hafif silahlı birlikler, daha sonraki
dönemde ordu içindeki muharip olmayan görevleri yerine getiren
asker682
Acetum :
Ekşi şarap683
Acta diurma :
Günlük emirler684
Actarius :
Kayıt işleri yapan asker685
Ad balnea:
Askerlerin banyolarını yaptıkları banyo, hamam686
Ad portam:
Askeri kamptaki ana giriş kapısı687
Ad signa :
Ölen askerlerin cenaze masrafları için muvazzaf askerlerden yapılan
kesinti688
Adlocutio :
Birliğe yapılan konuşma689
Admissa :
Lejyon komutanının günlük emirleri690
Aedile :
Genellikle şehir sorunlarıyla ilgilenen (su temini, pazarlarda düzen
vb.) yüksek devlet memuru. 691
Aedituus:
Signum ve Vexillum’un korunduğu oda önünde nöbet tutan
asker.692
Aerarium militare:
Ordu harcamaları için ayrılmış bütçe, hazine693
681
Davies 1989, 326.
Keppie 1984, 216; Ramsay 1863, 383; Ramsay, bu birlikleri daha az güvenilen askeri birlik olarak
tanımlar.
683
Southern 2007, 335; Fields 2006, 57.
684
Davies 1989, 326.
685
Davies 1989, 326; Davies 1974, 312; Davies 1974’de ANRW’de “emir eri” anlamında kullanır;
Campbell 2005, 138; Campbell, bu kavramın sivil anlamda da kullanılabileceği “Kayıt işleri yapan
katiplerin başındaki kişi (başkatip)” şeklinde kullanmıştır.
686
Bohec 1994, 50.
687
Bohec 1994, 50.
688
Southern 2007, 335; Fields 2006, 57.
689
Davies 1989, 326; Fields 2006, 57; Davies 1974, 311.
690
Davies 1974, 314; Davies 1989, 326.
691
Southern 2007, 335; Keppie 1984, 216.
692
Bohec 1994, 50.
693
Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335; Southern, bu kavramın Augustus döneminde ortaya
çıktığı belirtir.; Gilliver 2005, 181.
682
193
Aetas militares:
Askerlik çağına gelmiş Roma vatandaşı. 694
Agmen quadratum:
Sıkı yürüyüş düzeni, düşman bölgesinde dikdörtgen şeklindeki
ilerleme düzeni, saldırıya karşı alınan düzen.695
Ala:
Cumhuriyet döneminde müttefik ülke askerlerinden oluşan piyade
askeri birliği. Daha sonraki dönemde auxilia süvari birliği.696
Ala Birliklerinin İsimlendirilmesi697:
Ala’yı oluşturan askerlerin çoğunluğunun aynı kabile ya da aynı
bölgeden olması durumunda o kabile ya da bölgenini smi
kulanılarak yapılan isimlendirme: Ala Afrorum, Ala Phrygum gibi.
Ala’yı oluşturan askerlerin Romalılardan ya da kolonilerdeki Roma
vatandaşlarından oluşması durumundaki isimlendirme: Ala Civium
Romanorum, Ala Colonorum gibi.
Ala’nın konuşlandığı eyalet isminin Ala’ya verilmesiyle yapılan
isimlendirme. Ala I Thracum, Ala I Thracum Mauretena gibi.
Kahramanlıklarıyla ünlü Roma’lıların isimleriyle Ala’nın
isimlendirilmesi: Ala Siliana, Ala Flaviana gibi.
Ala’ya, Roma imparatorlarının isimlerinin verilmesiyle yapılan
isimlendirme: Ala Augusta, Ala Vespasiana gibi.
Ala’nın sahip olduğu ya da donatıldığı silahın ismine göre
isimlendirme: Ala Contariorum, Ala Sagittariorum gibi.
Ala’nın sahip olduğu piyade ve süvarilerin taktiksel nedenlerden
dolayı farklı sayıda olması durumunda yapılan isimlendirme: Alae
Miliariae, Alae Quingenariae gibi.
Ala milliaria:
Bin süvariden oluşan birlik.698
Ala quingenaria:
Beş yüz süvariden oluşan birlik. 699
Ambulatio :
Askerlerin yürüyüş eğitimi sırasında kullandıkları güzergah,
yürüyüş yolu, birliğin izleyeceği yürüyüş rotası.700
Ambulatura:
Ayda üç kere piyade ve süvarilerin birlikte yaptıkları ortak
yürüyüşü içeren çalışma.701
Anglevarii:
İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok kullanan
zırhlı ağır piyade.702
694
Ramsay 1863, 379.
Gilliver 2005, 181.
696
Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 216; Davies 1989, 326.
697
Cichorius 1893, 1224–26.
698
Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335; Southern, bu süvari birliğinin auxilia
olduğunu belirtir.
699
Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335; Southern, bu birliğin auxilia birliği
olduğunu ifade eder.
700
Davies 1989, 326; Davies 1974, 311.
701
Campbell 2005, 14.
702
MacDowall 2001, 27.
695
194
Annona militaris:
Ordu ihtiyaçları için ayrılmış para. 703
Antepilani:
Savaş düzeninde signum’un önünde yer alan birlikler.704
Antesignani:
Ön hatlarda, signum'un önünde savaşan birlikler.705
Aquila:
Gümüş ya da altından yapılmış lejyonun önünde taşınan kartal
heykel. 706
Aquilifer:
Lejyonun önünde kartal heykelini taşıyan asker.707
Armatura:
Askerlere kılıç eğitimi veren eğitici.708
Armaturae Iuniores: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.709
Armilla:
Askere ödül olarak verilen ve kola takılan pazubend.710
Artaba:
Mısır tahıl ölçüsü. 711
As:
Bronz'den yapılmış ve Roma’nın en düşük para birimi. 712
Ascitae:
Bir birliğe ait eşyalarının taşındığı arabaları kullanan sürücü
asker.713
Aureus:
Roma altın parası. 714
Auxilia:
Cumhuriyet ve imparatorluk döneminde Romalı olmayan
halklardan oluşan, Ala veya Cohors biçiminde organize edilen
yardımcı muharip kuvvetler.715
Auxilia Kelimesinin Türkçede Kullanımı:
Auxilia, kavram olarak Roma vatandaşı olmayan, fakat çoğunlukla
Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde yaşayan farklı milletlerden
703
Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, “ordu için lojistik malzeme temini”
anlamında kullanır.; Fields 2006, 57; Fields, askere verilen günlük yemek, tayın anlamında olduğunu
belirtir.
704
Ramsay 1863, 383.
705
Ramsay 1863, 384; Gilliver 2005, 181; Gilliver, en cesur askerlerin bu savaş hattında olduğunu ifade
eder.
706
Goldsworthy 2003, 215; Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 335.
707
Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon 1996, 186; Keppie 1984, 216; Davies 1989, 326; Southern
2007, 335; Campbell 2005, 28.
708
Bohec 1994, 51.
709
MacDowall 2001, 26.
710
Fields 2006, 57; Ramsay 1863, 395.
711
Fields 2006, 57; Southern 2007, 335.
712
Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Keppie 1984, 216.
713
Bohec 1994, 52.
714
Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Keppie 1984, 216.
715
Southern 2007, 335; Gilliver 2005, 181; Ramsay 1863, 378; Southern, Dixon 1996, 186.
195
para karşılığı silah altına alınan askerlerden oluşan ve
kendilerine özgü teşkilat yapıları olan askeri birliklerdir.
Bugün Türkçede olan ve Türk Silahlı Kuvvetlerinde
kullanılan yardımcı sınıf kavramı ile Auxilia kavramındaki
(Latincede kelime anlamından dolayı) yardımcı sınıf
kavramı birbirinden farklıdır. Türkçedeki
‘‘yardımcı sınıf’’ kavramından anlaşılan, yardımcı sınıf
muharip birlikler gibi doğrudan savaşa girip savaşmaz.
Görevleri muharip birliklerin ihtiyaç duyduğu her türlü
savaş teçhizatını muharip
birliklere sağlamaktadır.
Mecbur kalmadıkça da savaşa girmezler.
Roma’daki Auxilia sınıfı birlikler ise muharip birliklerdir; yani
doğrudan savaş için silah altında tutulurlar ve ihtiyaç anında da
doğrudan savaşa girerler.
Auxilia kavramının, Türkçeye “Yardımcı Muharip Birlik” ve çoğul
olarak da “Yardımcı Muharip Birlikler” şeklinde çevrilmesinin
uygun olacağını düşünmekteyim.
Auxilia sınıfı, Roma’nın sınırları içinde yaşayan herkese
vatandaşlık hakkı vermesiyle ortadan kalkmakla birlikte farklı bir
anlam kazanmıştır. (Bkz. Constitutio Antoniniana)
Auxilia ve Legio716 İlişkisi
Lejyon en büyük askeri birlik olması sebebiyle Roma ordusunun da
en önemli askeri gücünü oluşturmaktaydı.
Auxilia birlikleri, çok daha küçük askeri birlikler olduğundan
savaşlarda lejyonlara (yardımcı olarak) yardımcı muharip birlikler
olarak görev yapmaktaydı.
Askeri birliğin büyüklüğü ya da küçüklüğünün kendi içinde
avantajları olduğu gibi dezavantajları da bulunmaktadır. Askeri
birliğin büyük olması o dönemin şartlarında kendi başına devasa bir
güç olmasını sağlamakta ve herhangi bir güç karşısında üç ya da
daha fazla lejyon bir araya getirildiğinde kolayca yenilmeyeceği,
hatta neredeyse yenilemeyeceği anlamına gelmektedir. Böyle bir
gücün en önemli dezavantajını ise lojistik717 problemlerle sürekli
olarak karşı karşıya kalmasıdır.
Askeri birliğin küçük olması; büyük askeri güçlerin sürekli olarak
karşılaştığı lojistik problemlerle karşılaşmaması, kolayca başka
bölgelere intikal edebilmesi ve kolayca savaşa girebilmesi anlamına
gelir. Fakat küçük birliklerin en önemli dezavantajı ise herhangi bir
savaş durumunda çok sayıda birliğe ihtiyaç duyulması, küçük
birliklerin ise bu ihtiyacı karşılayamamasıdır. Bu durum aynı
zamanda birlikler arası koordinasyon zorluklarını da ortaya
çıkarmaktadır.
716
Burada Lejyonun büyük birlik (Asker sayısının çokluğu) ve Auxilia’nın ise küçük birlik (Asker
saysısının lejyona kıyasla çok daha az olması) olduğu göz önüne alınmıştır.
717
Lojistik problemlerle kastedilen; yiyecek, içecek, barınma, sürekli asker ihtiyacı, bir yerden başka bir
yere intikal problemleri, ulaştırma vd.
196
Baiuli:
Birlikler arasında mesaj getirip götüren asker, haberci.718
Ballista:
Ok ya da taş atabilen savaş makinesi. 719
Basilica:
Askerlerin eğitim yaptıkları kapalı alan.720
Batavi Seniores:
Zırhlı ağır piyade.721
Brachiati Seniores:
Zırhlı ağır piyade.722
Beneficiarius:
Eyalerlerde veya sınırlarda görevlendirilen tecrübeli asker.723 (Çoğ.
beneficiarii)
Beneficiarii consularis: Sınırda görevli özellikle istihbarat toplamakla görevli subay. 724
Beneficium:
Askerlikten özel bir nedenle muaf olan.725
Bracchium:
Kamp yeri ile su kaynağı arasına kurulan korunmuş yol.726
Bucellarii:
Geç imparatorluk döneminde güçlü toprak sahiplerinin uşaklarından
oluşturdukları özel ordu.727
Bucina:
Askeri törenlerde ya da nöbetçileri değiştirmek için kullanılan
boynuz biçimindeki boru.728
Bucinator:
Boynuz biçimindeki boruyu çalan asker.729
Burgarii:
Yolların güvenliği amacıyla yolları gözetleyen küçük asker
istasyon, karakol.730
Burgi:
Gözetleme kulesi. 731
Burgus:
Bir nehrin hemen kenarına gözetleme amaçlı yapılmış kule.732
718
Bohec 1994, 58.
Southern 2007, 335.
720
Davies 1974, 310.
721
MacDowall 2001, 27.
722
MacDowall 2001, 27.
723
Southern 2007, 335; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy , eyalet valisine bağlı tecrübeli askeri sınıf
olarak tanımlar.; Davies 1989, 326; Davies, emir eri olarak yazar.; Campbell 2005, 28; Campbell,
kamplarda yazıcı asker (Katip) anlamında kullanmaktadır.
724
Davies 1974, 326.
725
Ramsay 1863, 380.
726
Gilliver 2005, 181.
727
Southern 2007, 335; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, toprak sahibinin ya da hükümet
görevlilerinin özel hizmetçileri anlamında da kullanmaktadırlar.
728
Southern 2007, 336.
729
Southern 2007, 336; Davies 1989, 326.
730
Bohec 1994, 56.
731
Davies 1974, 324.
719
197
Calcei:
Roma ordusunda subayların giydiği kapalı bot.733
Caliga:
Askerler tarafından giyilen altı çivi ile tutturulmuş etrafı açık
sandal.734
Calo:
Askeri seyis. 735
Campicursio:
Toplanma (içtima) yerinde yapılan eğitim.736
Campidoctor:
Askerlere eğitim yaptıran eğitim çavuşu. 737
Campus:
Askerlerin toplandıkları (tören, eğitim v.b. amaçlarla) alan. 738
Canabae:
Roma ordusunun kalıcı ya da gelip geçici kamp yerleri etrafında
kurulmuş sivil yerleşim yeri. 739
Canalicularius:
Birliğin yaptığı işleri sürekli olarak yazan, kaydeden asker.740
Capita censi:
Sadece nüfus sayımında sayılan fakat yeterli malı mülkü olmadığı
için orduya alınmayan Roma vatandaşları. 741
Capitatio:
Kelle vergisi. 742
Capitum:
Geç Roma döneminde özellikle süvarilere ayni (hayvan yemi)
olarak yapılan ödeme. 743
Capsa:
Pansuman çantası, ilk yardım çantası.744
Capsarius:
Sağlık görevlisi. 745
Caput:
Yöneten, idare eden. 746
732
Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, surla güçlendirilmiş iskele şeklinde
kullanmaktadırlar.
733
Bohec 1994, 125.
734
Goldsworthy 2003, 215; Bohec 1994, 125.
735
Fields 2006, 57.
736
Davies 1989, 326.
737
Southern 2007, 336.
738
Davies 1974, 310; Fields 2006, 57; Davies 1989, 326.
739
Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 336; Campbell 2005, 141; Campbell, geçici yerleşim yerleri
olarak tanımlar.
740
Bohec 1994, 53.
741
Keppie 1984, 216; Ramsay 1863, 378; Goldsworthy 2003, 215.
742
Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, bu verginin peşin ödendiğini yazarlar.
743
Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Fields 2006, 57; Fields, kuru ot, saman anlamında
kullanır.
744
Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, bu çantada askeri dokümanlarında da saklandığı yazar.
745
Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, askerlerin tedavisinde kullanılan tıbbı ajanlar şeklinde
kullanmaktadır.
746
Southern, Dixon 1996, 186.
198
Carcerem:
Lejyona ait hapishane.747
Carrarii:
(At, öküz ya da katır) Arabalarının imalatını yapan asker.748
Carroballista:
Genellikle katırların çektiği araba üzerinde taşınan, ok ve taş
atabilen hafif savaş makinesi. 749
Castellum:
Daha küçük askeri birliklerin kaldıkları küçük kale.750
Castra aestiva:
Roma ordusunun yazın kullandığı, yürüyüş halinde akşam kurup
sabah söktükleri yazlık ya da kısa süreli kamp.751
Castra hiberna:
Roma ordusunun kışı geçirdiği ya da sürekli kaldığı kale.752
Castra praetoria:
Lejyonlara ait daimi kamp.753
Castra stativa:
Roma ordusunun kışı geçirdiği veya sürekli olarak kaldığı kale.754
Castrensis peculium: Askeri kampa ait para ya da mülk.755
Cataphractarius :
Ağır silahlanmış süvari. 756
Cataphracti:
Atı ve binicisi zırhla kaplı süvari. 757
Cena:
Akşam yemeği. 758
Centenarium:
Afrika'da bulunan genellikle kare biçimli ve ortalama 100 askerin
görev yaptığı küçük karakol. 759
Centuria:
Cumhuriyet ve erken imparatorluk döneminde ortalama 80 askerden
oluşan bölük.760
Centurio:
Bölük komutanı. 761
747
Davies 1974, 320.
Bohec 1994, 52.
749
Southern 2007, 336.
750
Bohec 1994, 155.
751
Bohec 1994, 155.
752
Bohec 1994, 155.
753
Ramsay 1863, 389.
754
Bohec 1994, 155.
755
Campbell 2005, 164.
756
Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186.
757
Ramsay 1863, 385.
758
Fields 2006, 57.
759
Southern, Dixon 1996, 186.
760
Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 336; Davies 1989, 326; Southern, Dixon 1996, 186.
761
Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 216; Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Ramsay
1863, 387.
748
199
Centurio primipili:
Lejyonun sağ kanadında triarii sınıfı askerlerden oluşan bölüğün
komutanı, daha sonraki dönemlerde lejyonun ilk taburunun ilk
bölüğünü komuta eden bölük komutanı.762
Centurio Regionarius: Bir eyaletteki sınırlı bir bölge içerisinde Roma kanunlarının
uygulanmasında sorumlu subay. 763
Cerarius:
Balmumu tabletler üzerine yazı yazan asker.764
Cervesa:
Kelt birası. 765
Chorographiarius:
Birliğe bağlı topoğrafyacı.766
Cibarium:
Tahıl dışındaki gıda maddeleri genel adı. 767
Cingulum:
Kılıç ve diğer teçhizatı belde taşımak amacıyla deriden yapılmış ve
birbirine metal toka ile bağlanan kemer. 768
Circitor:
Askeri kampta devriye gezen askerler.769
Civitas:
Sadece Romalılardan oluşan orduların genel adı. 770
Classicae:
Deniz askerleri.771
Classis:
Roma deniz gücü, Roma donanması772
Clava:
Tahtadan yapılmış eğitim kılıcı. 773
Clavicula:
Askeri kamp girişindeki girintili ve çıkıntılı sur.774
Clavicularius:
Askeri kampta kilitli odalara ait kilitleri ve kamp giriş kapısı
kilitlerinden sorumlu asker.775
Clibanarii:
Mızrak ve ok-yay gibi silahları olan ağır silahlandırılmış süvari.
(doğu eyaletlerinde görev yapmıştır.)776
762
Ramsay 1863, 387; Keppie 1984, 216.
Davies 1974, 322.
764
Bohec 1994, 53.
765
Southern 2007, 336; Fields 2006, 57.
766
Bohec 1994, 58.
767
Southern 2007, 336.
768
Southern 2007, 336.
769
Bohec 1994, 50.
770
Ramsay 1863, 378.
771
Bohec 1994, 98.
772
Kabaağaç, Alova 1995, 91.
773
Davies 1989, 326.
774
Davies 1989, 326; Gilliver 2005, 181.
775
Bohec 1994, 50.
763
200
Cohors:
Geç cumhuriyet ve imparatorluk dönemi lejyonlarında 480 askerden
oluşan tabur.777
Lejyon Cohorsu ve Auxilia Cohorsu’nun Karşılaştırması
Lejyon Cohors’u lejyonun ayrılamaz bir parçasıdır. Lejyondan
bağımsız, kendi başına hareket edemez. Auxilia Cohors’u herhangi
bir birliğe bağlı olmayıp kendi başına bağımsız bir birliktir. Genel
olarak kendi başına hareket etme yeteneği vardır.
Lejyon Cohors’unun kendine has bir ismi yoktur. Rakamlar
kullanılarak ifade edilir. Cohors III veya VII Cohors gibi.
Örneklerde belirtilen Cohors’ların kolaylıkla Lejyon’a bağlı
Cohors’lar olduğu kolaylıkla anlaşılabilir. Auxilia Cohors’unun
kendine has bir ismi mutlaka vardır ve bazı Cohors’ların Cohors
numarası bulunur. Cohors Commagenorum, Cohors I Bosporiana
vd.
Asker sayısı bakımından her ikisi de benzer asker sayısına sahiptir.
Fakat lejyon Cohors’u sadece piyade askerlerden oluşurken Auxilia
Cohors’larında aynı zamanda süvariler bulunmaktadır.778
Lejyon Cohorsları sadece Roma vatandaşlarından oluşurken Auxilia
Cohors’ları Roma vatandaşı olmayan, fakat Roma sınırları içinde
oturan kişilerden ya da Roma sınırları dışından ücretli askerlerden
oluşmaktadır.
Lejyon Cohors’unda görev yapan bir asker ile Auxilia Cohors’unda
görev yapan asker arasında maaş farkı söz konusudur. Lejyon
Cohors’unda görev yapan askerler daha fazla maaş almıştır. Lejyon
Cohors’unda ve Auxilia Cohors’unda görev yapan askerlerin
terfileri karşılaştırıldığında Lejyon Cohors’unda görev yapan
askerlerin daha kolay terfi edebildikleri ve daha yüksek rütbelere
ulaştıkları görülmektedir. Auxilia Cohors’u Roma vatandaşlarından
oluşmamasına rağmen, Cohors’taki üst rütbeli askerler ve Cohors
komutanları daima Roma vatandaşı olan yüksek rütbeli askerlerden
oluşur.
Auxilia Cohors’unda konuşulan dil Latincedir (en azından askeri
komutlar Latincedir).
Cohors Equitata:
Piyade ve süvariden oluşan auxilia birliği. 779
Cohors Peditata:
Piyadeden oluşan lejyon taburu.780
Cohortes Urbanae:
Şehirleri korumakla görevli taburlar.781
776
Southern, Dixon 1996, 186; Southern 2007, 336; Southern, kesin bilinmemekle beraber cataphractarii ile
aynı süvari birliği olabileceğini düşünmektedir.; Bohec 1994, 28; Bohec, bu süvarinin hemen bütün
vücudunun zırhla kaplı olduğunu belirtir.
777
Gilliver 2005, 181; Southern 2007, 336; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, 400 ile 800 arasındaki
sayıda askerden oluştuğunu belirtir.; Keppie 1984, 216; Ramsay 1863, 384.
778
Bkz. Auxilia teşkilat şeması.
779
Fields 2006, 57; Southern 2007, 336; Southern, 500 yada 1000 askerden oluştuğunu ifade eder.; Gilliver
2005, 181; Southern, Dixon 1996, 186; Goldsworthy 2003, 215; Davies 1989, 326.
780
Davies 1989, 326.
781
Ramsay 1863, 389.
201
Cohortes Vigilum:
Gece şehirleri korumak ve yangınla mücadele etmek amacıyla
kurulmuş taburlar.782
Cohors Voluntariorum: Roma halkının gönüllülerinden oluşan yardımcı birlik. 783
Collegia:
Aynı amaç için ya da aynı mesleğe sahip olan insanların bir araya
gelerek kurdukları birlik.784
Comes:
Geç Roma döneminde belirli bölgeden sorumlu birliğin kıdemli
subayı. 785
Comitatenses:
Geç Roma döneminde piyade ve süvari sınıfından oluşan askerlerin
oluşturdukları ordunun genel adı. 786
Comitatus:
Piyade ve süvariden oluşan ve imparator'un yakın çevresine koruma
görevi yapan karma birlikler.787
Comites Arcades:
Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.788
Comites Clibanarii: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış Süvari. Ayrıca bkz.
Cataphracts.789
Comites Sagittarii Iuniores: Hafif silahlandırılmış atlı okçu.790
Comites Taifali:
MS 377 yılından sonra Taifali’li (Cermen ve Sarmat kökenli bir
tarihî topluluktur. İlk olarak Aşağı Tuna’nın kuzeyinde, MS 3.
yüzyıl
ortasında
kayıtlarda
geçmişlerdir.)
suçlularından
oluşturulmuş ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.791
Commeatus: a) Roma ordusundaki hizmet süresi kavramı. b) yiyecek ikmali. 792
Commentariensis:
782
Yazıcı askerin (Beneficiorius) bağlı olduğu subay. 793
Ramsay 1863, 389.
Davies 1989, 326.
784
Campbell 2005, 136.
785
Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 336; Southern, “imparatorun arkadaşlarında oluşan ve kendi
aralarında üç hiyerarşi sınıfı olan (ordinis primi, ordinis secundi ve ordinis tertii) rütbeli asker” sınıfı
olduğunu belirtir.; Southern, Dixon 1996, 186; Southern, Dixon, imparatorluk içinde ihtiyaç duyulan yere
giderek karara varan bir çeşit mahkeme, primi ordinis, secundi ordinis, tertii ordinis gibi rütbelere sahip
olduklarını ifade eder.; Davies 1989, 326; Davies, ‘yaver’ anlamında tanımlar.
786
Southern 2007, 336; Southern, Dixon 1996, 186; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, MS 4 ve 5
yüzyılda belirli bir görev için toplanan ve daha sonra lav edilen askeri birlik olduğunu belirtir.
787
Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 336; Southern, “MS 4 yüzyıldaki Roma ordusundaki
sınıflardan birisi” olarak tanımlamaktadır.
788
MacDowall 2001, 26.
789
MacDowall 2001, 26.
790
MacDowall 2001, 26.
791
MacDowall 2001, 26.
792
Southern 2007, 336.
793
Campbell 2005, 28.
783
202
Congiarium:
Tazminat.794
Conquisitores:
Çağrı yapıldığı halde yeterli miktarda gönüllü askerin bulunamaması durumundaki az sayıda silahaltında bulunan asker.795
Constantiani:
Zırhlı ağır piyade.796.
Constitutio Antoniniana: Caracalla döneminde (MS 212) imparatorluk sınırları içinde hür
anne-babadan doğan herkese verilen Roma vatandaşlık hakkı. 797
Consul:
Orduyu komuta etmek üzere her yıl seçilen Roma devletinin
başkanı. 798
Consularis exercitus: Lejyona yardımcı olmak amacıyla, socii ve auxiliary birliklerinin
tek bir komuta altında toplanması. 799
Contarii:
Savaş aleti olarak contus taşıyan geç Roma dönemi süvari sınıfı. 800
Contubernium:
8 askerin kaldığı çadır ya da yatakhanedeki 8 askerin kaldığı
koğuş.801
Manga (8 ya da 10 askerden oluşan askeri birlik).
Contus:
Yaklaşık 3,6 metre uzunluğunda iki elle tutulan ağır mızrak.802
Conubium:
Roma yasalarınca kabul edilen evlilik. 803
Cornicen:
Cornu (bir çeşit borazan) çalan asker.804
Cornicularius:
(kamplarda) Beneficiorius’tan kıdemli yazıcı asker.805
Cornu:
Çalan askerin vücudunun üst gövdesinden dolaşarak omuz
bölgesinden çıkan üflemeli bir çalgı.806
794
Davies 1989, 326.
Ramsay 1863, 380.
796
MacDowall 2001, 27.
797
Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 336.
798
Gilliver 2005, 181; Keppie 1984, 217; Southern 2007, 336
799
Ramsay 1863, 381.
800
Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187.
801
Gilliver 2005, 181; Goldsworthy 2003, 215; Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337; Davies 1989, 326.
802
Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337; Fields 2006, 58.
803
Campbell 2005, 155.
804
Davies 1989, 326; Southern 2007, 337
805
Campbell 2005, 29; Davies 1989, 326; Davies, “Emir subayı” anlamında kullanmıştır.; Goldsworthy
2003, 215; Goldsworthy, eyalet valisi yada birlik komutanının emrindeki yazıcı asker olarak ifade eder.;
Southern 2007, 337; Southern, eyalet valisine yada kıdemli bir subaya bağlı yazı işlerine bakan emir subayı
anlamında olduğunu belirtir.; Davies 1974, 312; Davies, “yaver, emir subayı” olduğunu ifade etmiştir.
806
Southern 2007, 337.
795
203
Corona civica:
Halkın hayatını kurtaran askerlere verilen çelenk ödül.807
Corona navalis:
Düşman gemilerini ele geçiren askerlere verilen ödül.808
Corona Obsidionalis: Birlik komutanlarının en güvendikleri askerlere verdikleri çelenk
ödül.809
Corona Rostrata:
Augustus'un Pompeus'u yenmesinden sonra Agrippa'ya verdiği
çelenk ödül. 810
Corona Vallaris:
Düşman surlarına ilk saldıran askerlere verilen ödül. 811
Corporis Custodes:
Augustus döneminde özel ordu gibi kullanılan ve 100 ile 500
arasında German ya da Batavian askerlerinden oluşan birlik.812
Cratis:
Eğitim kalkanı. 813
Cuirass :
Vücudun üst kısmını korumak amacıyla, tek parça metalden yapılan
zırh.814
Cuisse:
Süvarinin at üzerinde vücudunun kalça bölgesini koruyan zırh. 815
Cuneus:
Geç Roma döneminde süvarinin kama biçimindeki savaş düzeni. 816
Curator:
Askeri birlikteki yazıcı asker.817
Curia Veteranorum: Eski askerlerin, özellikle hemşeri olan ya da aynı bölgeden
olanların kurdukları ‘Collegia’ benzeri bir organizasyon.818
Cursus Publicus:
İmparatorluk posta sistemi. 819
Custos Armorum:
Silahlardan sorumlu asker, silahlıkçı. 820
Custos Vivarii:
Birliğe ait hayvan ağıllarından sorumlu olan asker.821
807
Ramsay 1863, 395.
Ramsay 1863, 395.
809
Ramsay 1863, 395.
810
Ramsay 1863, 395.
811
Ramsay 1863, 395.
812
Bohec 1994, 23.
813
Davies 1989, 326.
814
Southern 2007, 337.
815
Southern 2007, 337.
816
Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, geç Roma
döneminde bazı süvari birliklerine verilen ünvan anlamında olduğunu ifade eder.
817
Campbell 2005, 35.
818
Campbell 2005, 227.
819
Davies 1989, 326.
820
Davies 1989, 326; Southern 2007 337; Bohec 1994, 50; Bohec, birliğe ait silahların depolandığı silahlık,
silah deposu olarak belirtir.
808
204
Dare Nomina:
Orduda gönüllü askerlik yapmak isteyen gençler.822
Decimatio:
Ordunun başarısız olduğu ya da çok büyük bir suç işlendiğinde her
10 askerden birisinin öldürülerek cezalandırılması.823
Decuriae:
10 süvariden oluşan askeri birlik.824
Decurio:
Yardımcı birliklerde (Auxilia) 10 süvariden (turma) oluşan
birliğinin komutanı. 825
Decursores:
Askerlerin yaptığı eğitimlerin tutulduğu aylık kısa kayıtlar.826
Decursus:
Tatbikat, manevra.827
Defensores:
İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok kullanan
zırhlı ağır piyade.828
Denarius:
Roma gümüş parası.829
Dextera alae:
Müttefik piyade ve süvariden oluşan birlik. 830
Dictator:
Kriz dönemlerinde senatonun her türlü yetkisini devrettiği kişi. 831
Dilectus:
Askere alma. 832
Diocese:
Diocletian döneminden başlayarak birkaç eyaletin bir grup haline
getirilerek tek bir vali tarafından yönetilmesi. 833
Discens:
Askerlere, askerlikle ilgili konuları öğreten öğretmen asker, kıdemli
asker.834
Dispensator:
Askeri kampta ihtiyaç duyulan tahılın alımından sorumlu asker.835
821
Davies 1974, 318.
Ramsay 1863, 379.
823
Ramsay 1863, 396.
824
Ramsay 1863, 385.
825
Campbell 2005, 47; Fields 2006, 58; Southern 2007, 337; Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon
1996, 187.
826
Davies 1974, 311.
827
Davies 1989, 326.
828
MacDowall 2001, 27.
829
Fields 2006, 58; Keppie 1984, 217; Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187.
830
Ramsay 1863, 385.
831
Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 217.
832
Southern 2007, 337; Keppie 1984, 217; Keppie, “sefer döneminde başında askere alma” anlamında
kullanmaktadır.; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, “Zorla askere alma” olarak ifade eder.
833
Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187.
834
Bohec 1994, 48.
835
Bohec 1994, 52.
822
205
Diploma:
Donanma ve auxilia birliklerinden ayrılan askerlere verilen terhis
belgesi. 836
Discentes:
Kendi alanında uzman olan asker (immunes sınıfında).837
Doctores Ballista:
Ballista silahının uzmanı.838
Dona Militaria:
Askeri ödüller.839
Draco:
Sarmatianların Roma ordusu içinde tanınabilmesini sağlamak
amacıyla birlik önünde taşıdıkları ejderha tuğu.840
Draconarius:
Ejderha tuğu taşıyan asker.841
Dromedarius:
Deve süvarisi. 842
Duplex acies:
Taburların iki savaş hattı şeklinde aldıkları savaş düzeni. 843
Duplicarius :
a) çift ücret alan asker b) turma birliğinin ikinci komutanı. 844
Dupondius:
Pirinç Roma parası. 845
Dux:
Geç Roma dönemi ordusunda belirli bir bölgeyi kontrol eden askeri
birliğin kıdemli subayı. 846
Epistrategus:
Kıdemli subay. 847
Epistula Commendaticia: Tavsiye mektubu.848
Eqitatus:
Süvari. 849
Eques:
Süvari birliği. 850
836
Southern 2007, 337; Fields 2006, 58; Fields, sadece auxilia birliklerinde terhis olan askerlere verilen
belgesi anlamında olduğunu belirtir.
837
Davies 1974, 307.
838
Bohec 1994, 49.
839
Fields 2006, 58; Southern 2007, 337; Southern, Dixon 1996, 187.
840
Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337.
841
Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 337.
842
Davies 1989, 327; Southern 2007, 337.
843
Gilliver 2005, 181.
844
Fields 2006, 58; Campbell 2005, 32; Southern 2007, 337; Davies 1989, 327; Goldsworthy 2003, 215.
845
Keppie 1984, 217.
846
Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon 1996, 187; Southern, Dixon, üçüncü yüzyılda kendi
rütbesinin üzerindeki görevleri yapan subay, daha sonra sınırlarda görev yapan süvari birlikleri anlamında
olduğunu belirtir.; Southern 2007, 337; Southern, sınır bölgelerindeki (bazen birden fazla eyaleti kapsayan)
askeri birliklerin komutanı.’anlamında olduğunu ifade eder.
847
Davies 1989, 327.
848
Davies 1989, 327.
849
Ramsay 1863, 378.
206
Equites Armigeri Seniores Gallicani: Gallia’lılardan oluşan ve ağır silahlarla ve
zırhlarla donatılmış süvari.851
Equites Catafractarii Biturigenses: Silah olarak uzun mızrak taşıyan süvari.852
Equites cohortales:
Piyade birliği içindeki süvariler.853
Equites Legionis:
Cumhuriyet döneminde 200–300, imparatorluk döneminde 120
süvariden oluşan askeri birlik. 854
Equites Primi Clibanarii Parthi: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari birliği.
Ayrıca bkz. Cataphracts.855
Equites Primi Scutarii: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış ve en az bir birlikten oluşan
süvari birliği.856.
Equites Promoti Iuniores: Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari birliği.857
Equites Quinto Dalmatae: Silah olarak mızrak taşıyan süvari.858
Equites Singulares:
Eyalet valilerine ya da seferdeki generale koruma sağlayan süvari
birliği. 859
Equites Singulares Augusti: İmparatoru koruyan süvari birliği. 860
Evocati augusti:
İmparatorluk yedek askeri. 861
Evocatus:
Yedekte tutulan asker.862
Exacti:
Lejyonda muhasebe işleri yapan askeri sınıf. 863
850
Davies 1989, 327; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, varlıklı Romalıların kendi teçhizatlarını
kendilerinin temin ettiği süvari sınıfı olarak tanımlar.; Southern, Dixon 1996, 187; Southern, Dixon, geç
Roma döneminin süvari birliği olduğunu belirtir.; Bu kavram üzerindeki tartışmalar bu süvari birliğinin
oluşumu ve tarihi konusundadır.
851
MacDowall 2001, 27.
852
MacDowall 2001, 27.
853
Davies 1989, 327.
854
Gilliver 2005, 181; Southern 2007, 337; Southern, önce 120, Gallienus döneminde 700 askere çıkartılan
ve lejyona bağlı süvarilerinin komutanı olarak tanımlamaktadır.
855
MacDowall 2001, 27.
856
MacDowall 2001, 27.
857
MacDowall 2001, 27.
858
MacDowall 2001, 27.
859
Gilliver 2005, 181; Campbell 2005, 34; Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 338; Southern,
süvari askeri sayısının 500 olduğunu belirtir.; Bohec 1994, 23.
860
Southern 2007, 338.
861
Campbell 2005, 40.
862
Davies 1989, 327.
863
Davies 1974, 312; Campbell 2005, 138; Campbell, bunun bir sınıf değil, kayıt işleri yapan asker olarak
tanımlar.
207
Excubitor:
Nöbetçi. 864
Excubitores:
İmparator Leo döneminde scholae birliğinin kapatılmasından sonra
yerine kurulan imparatoru koruma birliği865, Nöbet tutan asker.866
Excubitores ad signa: Singum (tuğ) nöbeti tutan askerler. 867
exercitator:
Binicilik hocası. 868
Exercitator:
Askerlerin eğitiminden sorumlu eğitim çavuşu. 869
Expeditae Cohortes: Lejyonun hızlı sevk edilmesi durumunda geride kalıp lejyonun
ağırlıklarını taşıyan tabur.870
Expediti Milites:
Lejyonun hızlı sevk edilmesi durumunda geride kalıp piyadenin
ağırlıklarını taşıyan birlik.871
Explorator:
Başlangıçta küçük bir müfrezeden oluşan keşif birliği, daha sonra
özel bir birim halinde gelmiştir.872
Fabrica:
Birçok branşta sanatkâr askerin çalıştığı ve üretim yaptığı atölye. 873
Falarica:
Yangın çıkarmak amacıyla catapult’tan atılan kısa ve kalın ok.874
Felices Theodosiani: Adrianople savaşından (MS 378)
piyade.875
sonra kurulan zırhlı ağır
Ferentarii:
Avcı birliği. 876
Fibulae:
Pelerine takılan çengelli iğne.877
Fisci curator:
İmparatorluk hazinesinden cohorsl’lara yapılan ödeme işlerini
yöneten üst düzey subay.878
864
Davies 1989, 327.
Southern, Dixon 1996, 187.
866
Bohec 1994, 50.
867
Davies 1989, 327.
868
Fields 2006, 58.
869
Davies 1989, 327; Bohec 1994, 48.
870
Ramsay 1863, 386.
871
Ramsay 1863, 386.
872
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Davies 1974, 324; Davies, “Savaş ve barış
dönemlerinde sınırlarda devriye gezen askerler” şeklinde tanımlamaktadır.; Davies 1989, 327; Davies,
“gözcü” şeklinde belirtir.; Bohec 1994, 50;Bohec, “gözcülük yapan asker” anlamında olduğunu belirtir.
873
Davies 1974, 306; Davies 1989, 327; Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Campbell 2005,
121; Campbell, “Metal işleri yapan askerler” anlamında ifade eder.; Bohec 1994, 52.
874
Gilliver 2005, 181.
875
MacDowall 2001, 27.
876
Ramsay 1863, 386.
877
Ramsay 1863, 395.
865
208
Focale:
Yün fular, yün atkı. 879
Foederati:
Başlangıçta, auxilia sınıfına ait düzensiz birlik, geç dönemde kendi
komutanlarının komutasında müttefik askerler.880
Foedus:
Roma'nın savaştıktan
anlaşmaları. 881
Fortensis:
Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.882
Frumentarii:
Genelde Roma’daki karargâhlarda bulunan fakat imparatorluk
teftişçisine benzer fonksiyonu olan ve lejyona bağlı olan asker.883
Traianus döneminde Roma’da rejim düşmanlarına karşı casusluk
yapmak üzere 90 ile 100 numerus askerinden oluşan birlik.884
Frumentatio:
Askerlerin yapacakları işleri anlatan yönerge, direktif; Mısır
ikmali.885
Frumentum:
Tahıl, genel olarak yiyecek ikmali. 886
Funditores:
Savaş silahı olarak taş atan sapan kullanan asker.887
Fustuarium:
Bir askerin suç işlediğinde kaçmasına izin verilerek arkasından
diğer askerlerce taşlanmasıdır. Kaçabilen kurtulduğu, kaçamayanın
ise öldürüldüğü cezalandırma sistemi.888
Gaesa:
Bir tür mızrak. 889
Galea:
Miğfer.890
Gentiles:
Roma sınırları içinde serbestçe yaşayan ve Romalı olmayan
kavimlerin oluşturdukları birlik. 891
Gentiles Iuniores:
Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış Süvari.892
878
sonra
o
ülkelerle
yaptıkları
Bohec 1994, 58.
Fields 2006, 58.
880
Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187
881
Southern, Dixon 1996, 187.
882
MacDowall 2001, 27.
883
Campbell 2005, 29.
884
Bohec 1994, 23.
885
Davies 1974, 305; Davies 1989, 327.
886
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Fields 2006, 58.
887
Ramsay 1863, 378; Goldsworthy 2003, 215.
888
Ramsay 1863, 396.
889
Ramsay 1863, 383.
890
Ramsay 1863, 384.
891
Southern, Dixon 1996, 187; Southern 2007, 338; Southern, bunların sadece Roma sınırları içinde
yaşayan kavimler olduğunu belirtir.
892
MacDowall 2001, 26.
879
barış
209
Gentiles Seniores:
İmparator Valens döneminde yabancılardan (genellikle
Germania’lı-larda) alınanlardan oluşturulmuş ağır silahlarla ve
zırhlarla donatılmış süvari.893
Gladius:
MÖ 3. yüzyıldan MS 3. yüzyıla kadar düşmana saplanarak
kulanılan ispanya orijinli kısa kılıç. 894
Gyrus:
Eğitim alanı. 895
Harena:
Lejyona ait amphitiyatro.896
Haruspex:
Hayvanların iç organlarına bakarak geleceğe dair kehanette bulunan
ve lejyona bağlı olan kahin asker.897
Hastae:
Uzun mızrak.898
Hastae Velitares:
Bir kılıç ve bir demet kısa mızraktan oluşan piyade silahı. 899
Hastati:
Orta cumhuriyet döneminde pila, kılıç, büyük kalkan ve zırhla
teçhiz edilmiş ön hatta savaşan ağır piyade. 900
Hastatus Posterior:
Tabura bağlı bölük komutanı. 901
Hastatus prior:
Tabura bağlı bölük komutanı. 902
Hastiferi:
Mızrak taşıyan süvari asker. Mauretanian ve Pomarian askerlerine
bu isim verilirdi.903
Hastilarius:
Mızrak atan asker.904
Hastile:
Mızrak.905
Herculiani Iuniores: Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.906
893
MacDowall 2001, 26.
Southern 2007, 338; Goldsworthy 2003, 215; Southern, Dixon 1996, 187; Davies 1989, 327; Keppie
1984, 217; Ramsay 1863, 384.
895
Fields 2006, 58.
896
Davies 1989, 327.
897
Bohec 1994, 53.
898
Ramsay 1863, 384; Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Ramsay 1863, 383.
899
Ramsay 1863, 384.
900
Gilliver 2005, 181; Keppie 1984, 217; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, bu hattın en genç
askerlerden oluştuğunu belirtir.; Ramsay 1863, 387.
901
Campbell 2005, 46.
902
Campbell 2005, 46.
903
Bohec 1994, 32.
904
Davies 1989, 327.
905
Davies 1989, 327.
906
MacDowall 2001, 27.
894
210
Hiberi:
İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak olarak ok
kullanan zırhlı ağır piyade.907
Hiberna:
Roma ordusunun kışı geçirdiği kışla.908
Hippika Gymnasia:
İmparatorluk döneminde süvarilerini yetenek ve savaş güçlerini
sergiledikleri tatbikat.909
Honesta Missio:
Onurlu bir şekilde Roma ordusundan terhis.910
Honestiores:
Yasal hakları daha fazla olan üst sınıfa ait emekli subay. 911
Hoplite:
Eski Grek, Etrüsk ve erken Roma döneminde kısa mızrak ve
yuvarlak kalkan teçhiz edilmiş piyade.912
Hordeum:
Arpa.913
Horologiarius:
Muhafızların değişme saatlerini düzenleyen asker.914
Horrea:
Tahıl ambarı. 915
Horrearius:
Birliğe ait tahıl depolarının korunmasından sorumlu asker.916
Horreorum Librarii: Birliğe ait tahıl hesabı tutan askerler. 917
Horreum:
Tahıl. 918
Iacutores:
Savaş silahı olarak mızrak kullanan asker.919
Iudus:
Lejyona ait amphitiyatro.920
Iconismus:
Asker ya da atların ayırt edilebilir göze çarpan özelliği. 921
Ienteculum:
Asker kahvaltısı.922
907
MacDowall 2001, 27.
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187.
909
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 187; Fields 2006, 58.
910
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188; Fields 2006, 58.
911
Southern, Dixon 1996, 188.
912
Keppie 1984, 217.
913
Fields 2006, 58.
914
Bohec 1994, 51.
915
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188; Southern, Dixon, bu terimi “Horrearius” şeklinde ifade
eder.
916
Bohec, 1994, 52.
917
Davies 1974, 318.
918
Davies 1989, 327.
919
Ramsay 1863, 378.
920
Davies 1974, 310; Davies 1989, 327.
921
Davies 1989, 327.
908
211
Imaginifer:
Birliklerin önünde İmparator portresini taşıyan asker.923
Imago:
Askeri birliklerce taşınan imparator ya da ailesinden kişilerin
büstleri. 924
Immunes:
Askerlik yapmayıp, özel bilgi ve uzmanlıkları nedeniyle ordu için
lojistik ihtiyaçların üretiminde çalışan askeri sınıf.925
Roma Ordusundaki “Immunes” Sınıfı” ve Türkçedeki
“Yardımcı Sınıf” İlişkisi:
Roma askeri sistemindeki Immunes sınıfı; bağlı bulunduğu
lejyonun ihtiyaç duyacağı her türlü lojistik ihtiyaçların teminin
yanında aynı zamanda eldeki silah, teçhizat ve lojistik malzemelerin
tamirini yapmakla görevlidir. Immunes sınıfı tamamen teknik
personelden oluşmaktadır. Dolayısıyla doğrudan savaşa girmezler
ve mecbur kalmadıkça da savaşmazlar.
Türkçede kullanılan yardımcı sınıf kavramıyla yukarıda belirtilen
Roma’daki Immunes sınıfı kavramı ile tamamen aynı kavramları
ihtiva etmektedir.
Immunes kavramı-nın Türkçedeki yardımcı
sınıf kavramıyla aynı anlamda kullanılmasından dolayı Immunes
kavramının Türkçede ‘Yardımcı Sınıf’ kelimeleri ile ifade edilmesi
kanaatimce yerinde olacaktır.
Impedimenta:
Hayvanlar tarafından çekilen yük taşıma arabası. 926
Imperitia:
Yeteneksizlik.927
In campo:
Açık havada. 928
In numeros referre:
Orduya yeni alınan askerlerin isimlerinin tutulduğu kayıtlar.929
In numeros relatus:
Bir askeri birliği kayıt edilme. 930
Incomma:
Standart yükseklik.931
Industria:
Gayretli. 932
Instrumentum:
Yazılı belge.933
922
923
Fields 2006, 58.
Campbell 2005, 288; Southern 2007, 338; Davies 1989, 327; Southern, Dixon 1996, 188; Fields 2006,
58.
924
Goldsworthy 2003, 215; Fields 2006, 58.
Goldsworthy 2003, 215; Campbell 2005, 28; Southern 2007, 338; Davies 1989, 327.
926
Southern 2007, 338.
927
Davies 1989, 327.
928
Davies 1989, 327.
929
Southern 2007, 338.
930
Davies 1989, 327.
931
Davies 1989, 327.
932
Davies 1989, 327.
925
212
Intervallum:
Kampın etrafını çeviren surlar ile kamp içindeki binalar arasındaki
mesafe.934
Ioviani Iuniores:
Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.935
Iugum:
Vergi memurlarınca belirlenen vergilerin alınmasını sağlamak
amacıyla elde hazır tutulan askeri birlik.936
Iumenta:
Yük taşımak amacıyla kullanılan hayvanlar, özellikle de katır.937
Iustus equitatus:
Her bir lejyona bağlı ve 300 süvariden oluşan birlik.938
Laeti:
Orduya asker sağlamak maksadıyla Roma sınırları
yerleşmesine izin verilen kabileler ve kabile üyeleri. 939
Lancea:
Hafif uzun mızrak. 940
Lanciarii Seniores:
Hafif uzun mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.941
Lani:
Birlikteki kasaplık işlerini yapan asker.942
Laterculensis:
Askerlerin sayısını ve isim listelerini tutmakla görevli asker.943
Latus clavus:
Ordu da belirli ayrıcalıkları olan Roma senato üyelerinin oğulları. 944
Legatus:
Askeri görevlerinin yanı sıra yönetim görevi de olan subay. 945
Legatus Legionis:
Lejyon komutanı. 946
Legio:
Cumhuriyet ve erken imparatorluk döneminde 4000–6000 arasında
askere sahip Roma ordu sisteminin en önemli ve en büyük alt
grubu.947
Legionarii:
Lejyonda görevli Roma vatandaşı asker. 948
933
Campbell 2005, 202.
Southern 2007, 338.
935
MacDowall 2001, 27.
936
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188; Southern, Dixon, arazi ölçü birimi olarak da
kullanılmaktadır.
937
Southern 2007, 338.
938
Ramsay 1863, 385.
939
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188.
940
Fields 2006, 58.
941
MacDowall 2001, 27.
942
Davies 1974, 318; Bohec 1994, 52; Bohec, bu terimi “lanius” şeklinde ifade eder.
943
Bohec 1994, 58.
944
Ramsay 1863, 386.
945
Keppie 1984, 217.
946
Campbell 2005, 61.
947
Goldsworthy 2003, 215; Keppie 1984, 217.
934
içine
213
Legiones:
Gerek sınırlarda gerekse ülke içerisindeki piyade birlikleri. 949
Levis armatura:
Velites sınıfının yerine ihdas edilen ve farklı silahları olan farklı
birliklerden oluşan sınıfın genel adı. 950
Librarii:
Kayıt, yazı işleri ile uğraşan askerler.951
Librarius:
Bir Roma askeri birliğinin kıdemsiz yazıcısı. 952
Librarius Horreorum: Birliğe ait her türlü malın dağıtımından sonra muhasebe işlerini
yapan asker.953
Librator:
Birlik kamp için durduğunda, yeni yapılacak kampın her unsurunun
Roma ordu kurallarına uygun olarak yapılmasını sağlayan asker.954
Liburna:
Kadırga, savaş gemisi. 955
Lignaria:
Askeri bıçkıhane. 956
Limes:
Roma İmparatorluğunun sınırları. 957
Limitanei:
Sınırlarda görev yapan geç dönem Roma ordusu.958
Lorica:
Zincir ya da balık pulu şeklinde metal parçalarının birleştirilmesi ile
oluşturulan ve vücudun üst bölgesini koruyan zırhların genel adı. 959
Lorica Hamata:
Metal yuvarlak halkaların birbirine geçirilmesiyle yapılan ve
vücuda giyilen zırh, örgü zırh.960
Lorica Segmentata:
Metal parçaların uçlarının birbirleriyle birleştirilerek oluşturarak
elde edilen zırh. 961
948
Ramsay 1863, 380.
Southern, Dixon 1996, 188.
950
Ramsay 1863, 386.
951
Campbell 2005, 138; Davies 1974, 312; Davies, bu işlerle uğraşan bir sınıf olarak tanımlar.
952
Goldsworthy 2003, 215; Davies 1989, 327.
953
Bohec 1994, 52.
954
Bohec 1994, 52.
955
Davies 1989, 327.
956
Davies 1974, 316.
957
Southern 2007, 338; Southern, Dixon 1996, 188.
958
Southern 2007, 338; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, “Çoğunlukla sınır bölgelerine ya da belirli
bir bölgeye atanan askeri birlik” şeklinde belirtir.; Southern, Dixon 1996, 188; Campbell 2005, 233;
Campbell, bölgesel (küçük çaplı) askeri birlik olarak ifade eder.; Bohec 1994, 32; Bohec, Sınır bölgelerinde
çiftçilik yapıp acil bir durumda askerlik görevi yapan asker şeklinde tanımlamaktadır.
959
Ramsay 1863, 384.
960
Southern 2007, 338; Fields 2006, 58.
961
Southern 2007, 338.
949
214
Lorica Squamata:
Balık pulu şeklindeki metal parçalarının üst üste gelecek şekilde
birleştirilmesiyle oluşturulan zırh. 962
Loricati:
At ve binicisinin zırhla kaplı olduğu süvari. 963
Lustratio:
Birliğin dini törenlerini yerine getirme olgusu.964
Machinae:
Ok ya da taş atan silahların ortak adı.965
Magister Campi:
Eğitim çavuşu. 966
Magister Equitum:
Süvari komutanı. 967
Magister Militum:
Ordu komutanı. 968
Magister Officiorum: Karargah komutanı. 969
Magister Peditum:
Piyade komutanı. 970
Manipulus:
Cumhuriyet döneminde iki bölüğün birleştirilmesiyle oluşturulan
taktik birlik. Bu birliğin sayısı 60 ile 160 arasında değişir. 971
Mansio:
Han. 972
Matiarii Iuniores:
Uzun mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.973
Mattiaci Seniores:
Zırhlı ağır piyade.974
962
Southern 2007, 338; Fields 2006, 58.
Ramsay 1863, 385.
964
Bohec 1994, 60.
965
Ramsay 1863, 380; Ramsay, “sadece ok ve taş atan” şeklinde tanımlamıştır. Bu durumda tek bir askerin
kullandığı ok-yay ve sapanlarında bu gruba girmesi gerekmektedir. Bundan dolayı bu tanımlama eksik
kalmaktadır. Düşünceme göre, “Belli bir mekanizması olan” şeklindeki bir ilaveyle bu tanımlama daha açık
hale gelecektir.
966
Davies 1989, 327; Fields 2006, 58; Fields, “at binme eğitmeni” şeklinde ifade eder.; Bohec 1994, 51;
Bohec, “Süvarilerin eğitimi ile ilgilenen eğitim çavuşu” şeklinde tanımlamaktadır.
967
Southern, Dixon 1996, 188; Campbell 2005, 241; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, “Cumhuriyet
döneminde dictator' un vekili ve ordu komutasında, süvari birliklerinden sorumlu dictator vekili” anlamında
kullanmaktadır.; Southern 2007, 338; Southern, geç roma döneminde süvari birliklerinin komutasında
önemli askeri bir mevki olarak ifade eder.
968
Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 339; Southern 2007, 339; Southern, geç dönem Roma
ordusunun en kıdemli subayı. Ayrıca Magister Peditum ya da Magister Equitum ünvanları da vardır.”
anlamında olduğunu belirtir.
969
Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 339; Southern, geç dönem Roma ordusunun karargâhında
yazışmalardan sorumlu olan bölüm” anlamında da olduğunu belirtir.
970
Campbell 2005, 241; Southern 2007, 339; Southern, Dixon 1996, 188.
971
Goldsworthy 2003, 215; Ramsay 1863, 387; Southern 2007, 339; Keppie 1984, 217.
972
Davies 1989, 327.
973
MacDowall 2001, 27.
974
MacDowall 2001, 27.
963
215
Medici:
Doktor.975
Medici Ordinarii:
Askeri Doktor. (İmmunes sınıfında rütbeye sahiptir.)976
Mensor:
Askeri birlikteki haritacı. 977
Mensor Frumenti:
Birliğe ait öğütülmüş tahılların (un olarak) dağıtımından sorumlu
asker.978
Metator:
Birliğin önünde giderek akşam birliğin kamp kurabileceği uygun
yerleri tespit eden asker.979
Miles:
Piyade askeri. 980
Militia Provincialis: Eyalet ordusu.981
Milliaria:
1000 askerden oluşan askeri birlik.982
Miniterium:
Askeri yazışmaların yapıldığı çalışma ofisi. 983
Missio Causaria:
Askerlik görevini sağlık ya da çeşitli bahanelerle tamamlayama
durumu. 984
Missio Honesta:
Askerlik görevini zamanında tamamlayıp onurlu bir şekilde terhis
olma.985
Missio Ignominiosa: Onursuz şekilde ordudan ayrılma, atılma.986
Modius:
Roma tahıl ölçüsü.987
Molendarius:
Birliğe ait tahılların öğütülmesinden sorumlu asker, değirmenci.988
Mulio:
Birliğe ait hayvanların bakımı ve tımarlanması ile ilgilenen asker.989
Municipium:
Kasaba. 990
975
Campbell 2005, 103; Southern 2007, 339.
Campbell 2005, 103.
977
Davies 1989, 327.
978
Bohec 1994, 52.
979
Bohec 1994, 52.
980
Davies 1989, 327.
981
Davies 1989, 327.
982
Fields 2006, 58; Gilliver 2005, 182.
983
Davies 1989, 327.
984
Ramsay 1863, 392.
985
Ramsay 1863, 392.
986
Fields 2006, 58.
987
Fields 2006, 58; Southern 2007, 339.
988
Bohec 1994, 52.
989
Bohec 1994, 48.
976
216
Munifex:
Usta asker.991
Nationes:
Barbarlardan (Romalı olmayan) yani farklı etnik gruba mensup
askerler. Numerus birlikleri bu askerlerden oluşur.992
Navarchus:
Üç ya da daha fazla gemiden oluşan deniz birliğinin komutanı.993
Nervii:
Mızrak taşıyan zırhlı ağır piyade.994.
Numeri Collati:
Farklı bir şekilde isimlendirilen fakat vexillationes ile aynı görevi
yerine getiren bağlı oldukları ana birliklerinden uzaktaki sınır
birlikleri.995
Numerus:
Geç 1.yüzyıl ve erken 2. yüzyılda Africa'da, Dacia ve German
sınırlarında yaşayan etnik gruplardan oluşturulan küçük çaplı askeri
birlikler996; Askeri birliklerin isimlerinin Papirus’ler ve yazıtlar
üzerinde birlik adı yazıldıktan sonra ikince kez yazılması
gerektiğinde yapılan kısaltma.997
Ocrea:
Ayak bileği ile diz kapağı arasındaki bölgeyi koruyan metal bacak
Zırhı. 998 Baldır zırhı.999
Officinae:
Askeri depo.1000
Oppidum:
Etrafı surla çevrilmiş tepe üzerindeki yerleşim. 1001
Optio:
Bölük komutan yardımcısı, ikinci komutan.; Lejyonun ya da
kampın hastanesinde görevli asker.1002
Ora Maritima:
Sahilleri korumakla görevli ve en az bir cohors’a komuta eden üst
düzey subay (tribun ya da prefect).1003
990
Davies 1989, 327.
Davies 1989, 327.
992
Bohec 1994, 28.
993
Bohec 1994, 46.
994
MacDowall 2001, 27.
995
Bohec 1994, 30.
996
Southern 2007, 339; Goldsworthy 2003, 215.
997
Speidel 1984, 205.
998
Kabaağaç, Alova 1995, 404.
999
Ramsay 1863, 384.
1000
Davies 1974, 317.
1001
Gilliver 2005, 182.
1002
Davies 1974, 306; Campbell 2005, 28; Campbell 2005, 122; Campbell, bina yapımında çalışan
birlikteki askerler anlamında olduğunu ifade eder.; Southern 2007, 339; Southern, bölük komutan
yardımcısı” anlamında olduğunu ifade eder.; Goldsworthy 2003, 215; Goldsworthy, bölük komutan
yardımcısı ya da vekili olduğunu belirtir.; Davies 1989, 327; Davies, Bölük komutan yardımcısı, ikinci
komutan anlamınında olduğunu belirtir.
1003
Bohec 1994, 42.
991
217
Ordo:
Bölük. 1004
Ordo Equester:
Askeri hizmet için uygun ve gerektiğinde çağrılan zengin
Romalılardan oluşan süvari birliği. 1005
Otium:
Boş zaman.1006
Paenula:
Askerler tarafından giyilen, başlıklı ve panço benzeri pelerin. 1007
Palatini:
Yönetim binası. 1008
Paludamentum:
Omuzları saran ve fazla kısmı sol kol üzerinde toplanan subayların
giydiği pelerin. 1009
Palus:
Eğitimlerde kullanılan kılıç.1010
Panatina:
Geç Roma dönemindeki seçkin askeri birlik.1011
Panis militaris:
Askeri ekmek. 1012
Papilio:
Çadır. 1013
Parma:
Deri ile kaplı hafif ve yuvarlak kalkan. 1014
Pectorale:
Zırh. 1015
Pecuarii:
Birliğe ait hayvanların otlatılmasından sorumlu asker, çoban. 1016
Pedatura:
Bir birliğe yapması için planlanmış sur miktarı.1017
Peditatus:
Piyade askeri.1018
Pedites Singulares:
Eyalet valilerine ya da seferdeki generale koruma sağlayan piyade
birliği. 1019
1004
Ramsay 1863, 384.
Keppie 1984, 218.
1006
Davies 1989, 327.
1007
Goldsworthy 2003, 215; Southern 2007, 339.
1008
Southern, Dixon 1996, 188.
1009
Southern 2007, 339; Goldsworthy 2003, 215.
1010
Davies 1989, 327.
1011
Goldsworthy 2003, 215.
1012
Fields 2006, 58.
1013
Davies 1989, 328.
1014
Ramsay 1863, 384.
1015
Ramsay 1863, 384.
1016
Davies 1974, 318.
1017
Davies 1989, 328.
1018
Ramsay 1863, 378; Davies 1989, 328.
1005
218
Pelta:
Hasırdan yapılmış hilal biçimdeki trak kalkanı. 1020
Peltast:
Hafif silahlı ve hasırdan yapılmış hilal biçimli kalkanı olan trak
askeri. 1021
Pequarius:
Birliğe ait hayvanların bakımlarından,
liyatlarından sorumlu veteriner asker.1022
Pereginus:
Roma vatandaşı olmayan. 1023 İmparatorluğun herhangi bir yerinde,
komutanının emriyle operasyon yapan ve çoğu zaman gizli polis
gibi hareket eden birlik. 1024
Petrinos:
Keltlerden adapte edilen süvari manevrası. 1025
Phalanx:
Hoplite askerlerinin oluşturduğu savaş düzeni. 1026
Phalerae:
Askeri nişan ve madalyaların takıldığı göğüslük. 1027
Pharos:
Deniz feneri. 1028
Pila:
Yaklaşık 1.80 cm uzunluğunda olan ağır mızrak. 1029
Pila Praepilata:
Eğitim için yapılmış ucu küt bırakılmış mızrak.1030
Pilani:
Diğer adı triarii olan ve savaş düzeninde üçüncü hattı oluşturan
askeri sınıf. 1031
Pilum:
İnce ve ucu piramidal şekilde sivriltilmiş metal parçasının bir sırık
üzerine sabitlenmesiyle elde edilen mızrak. Lejyon askerleri
tarafında atılarak kullanılırdı. 1032
Pilus Posterior:
Tabura bağlı bölük komutanı. 1033
Pilus Prior:
Tabura bağlı bölük komutanı. 1034
1019
gerektiğinde
Gilliver 2005, 182; Campbell 2005, 34; Campbell, Piyadeden oluşan imparatorluk muhafız birliği
olduğunu ifade eder.
1020
Keppie 1984, 218.
1021
Keppie 1984, 218.
1022
Bohec 1994, 48.
1023
Fields 2006, 58; Davies 1989, 328.
1024
Bohec 1994, 23.
1025
Fields 2006, 58.
1026
Keppie 1984, 218.
1027
Southern 2007, 339; Fields 2006, 58.
1028
Davies 1989, 327.
1029
Ramsay 1863, 384.
1030
Davies 1989, 328.
1031
Keppie 1984, 218; Ramsay 1863, 384.
1032
Southern 2007, 339; Keppie 1984, 218; Goldsworthy 2003, 215.
1033
Campbell 2005, 46.
ame-
219
Pollio:
Birlikte hayvanların bakımı ve yavrulamasıyla ilgilenen asker.1035
Porta Decumana:
Roma askeri kamplarında arka giriş kapısı. 1036
Porta Fori:
Roma askeri kamplarında forum'a giden giriş kapısı. 1037
Porta Praetoria:
Roma askeri kamplarında ön giriş kapısı. 1038
Porta Praetoria:
Sefer kamplarının ya da kalelerinin ana giriş kapısı.1039
Praefecti Sociorum: Socii sınıfı askeri sınıfın komutası elinde tutan ve komutan
yardımcısı 6 yüksek rütbeli subay. 1040
Praefectus:
Praefectus Alae:
a) Cumhuriyet dönemi müttefik süvari birliklerinin kıdemli
subaylarından birisi. b) Eyalet valisi. c) Auxilia’da ala ya da bölük
komutanı. d) Geç Roma döneminde alay komutanı.1041
Lejyona bağlı süvari birliğinin komutanı. 1042
Praefectus castrorum: Lejyonun lojistik ihtiyaçlarında sorumlu subay. 1043
Praefectus urbi:
Şehir korumakla görevli taburların komutanı. 1044
Praefectus vigilum:
Gece şehirleri korumak ve yangınla mücadele etmek amacıyla
kurulan taburların komutanı. 1045
Praeiuratio:
Askeri yemin aşamasının ilk bölümü.1046
Praemia militiae:
Görevde elde edilen başarı karşılığındaki ödül. 1047
Praepositus:
Kısa süreli ve farklı tipteki görevler için oluşturulan geçici
birliklerin komutanı. 1048
Praeses:
Atlı sınıfa ait rütbeye sahip şehir valisi. 1049
1034
Campbell 2005, 46.
Bohec 1994, 48.
1036
Davies 1989, 328.
1037
Davies 1989, 328.
1038
Davies 1989, 328.
1039
Gilliver 2005, 182.
1040
Ramsay 1863, 386.
1041
Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 339.
1042
Ramsay 1863, 385.
1043
Davies 1974, 305; Davies 1989, 328; Southern 2007, 339; Southern, kamp komutanı olarak
kullanmıştır.
1044
Ramsay 1863, 389.
1045
Ramsay 1863, 389.
1046
Southern 2007, 339.
1047
Davies 1989, 328.
1048
Southern 2007, 339; Goldsworthy 2003, 216; Southern, Dixon 1996, 188.
1049
Southern 2007, 339; Southern, Dixon 1996, 188; Southern, Dixon, eyalet valisi olduğunu ifade eder.
1035
220
Praesidia:
Karakol. 1050
Praetentura:
Roma kamplarında, karargâhın önünde yer alan bölüm. 1051
Praetor:
Erken Roma döneminde consul'un bulunmadığı zamanlarda senato,
mahkeme başkanlığı yanı sıra ordu komutanlığı görevini yerine
getiren vekil. 1052
Praetoriae Cohortes: Lejyon komutanını korumakla görevli taburlar.1053
Praetorian Cohors:
Augustus döneminde kurulan ve imparatoru korumakla görevli
tabur.1054
Praetorium:
Roma askeri kamplarında komuta heyetindeki subayların evlerinin
bulunduğu bölüm. 1055
Praetorium praesidis: Valilik konağı. 1056
Pratum:
Roma askeri kamplarına ait bölgede lejyonlara ait hayvanların
otladığı meralık arazi. 1057
Pridianum:
Askeri birlikle ilgili yıllık hazırlanan rapor.1058
Prima Acies:
Roma ordusunun savaş düzenindeki ilk hattı. 1059
Primi Ordines:
Lejyona bağlı ilk taburun en kıdemli subayları. 1060
Primi Theodosiani:
Adrianople savaşından (MS 378) sonra kurulan zırhlı ağır
piyade.1061
Primus Pilus:
Lejyon kartalından sorumlu olan ve Lejyonun en kıdemli bölük
komutanı ayrıca Lejyonun sağ kanadında triarii sınıfı askerlerden
oluşan bölüğün komutanı. (Primus Pilus bir yıllığına atanır ve yılın
sonunda daha üst rütbeye yükselir.)1062
1050
Davies 1974, 324.
Southern 2007, 339; Gilliver 2005, 182.
1052
Southern 2007, 339; Keppie 1984, 218.
1053
Ramsay 1863, 389.
1054
Keppie 1984, 218.
1055
Southern 2007, 339; Gilliver 2005, 182.
1056
Davies 1989, 328.
1057
Southern 2007, 339; Davies 1974, 318; Fields 2006, 58.
1058
Campbell 2005, 110; Davies 1989, 328.
1059
Ramsay 1863, 387.
1060
Goldsworthy 2003, 216; Campbell 2005, 47; Campbell, “Tabura bağlı bölük komutanlarından kıdemli
olanı” anlamında yazar.; Bohec 1994, 45.
1061
MacDowall 2001, 27.
1062
Campbell 2005, 47; Ramsay 1863, 387; Southern 2007, 340; Keppie 1984, 218; Goldsworthy 2003,
216; Campbell 2005, 47.
1051
221
Primus Hastatus:
Hastati sınıfı
komutanı. 1063
askerlerden
oluşan
bölüklerden
ilk
bölüğün
Primus Pilus Bis:
İkinci kez bölük komutanlığına getirilen bölük komutanı. 1064
Primus Princeps:
Principes sınıfı askerlerden oluşan bölüklerden ilk bölüğün
komutanı. 1065
Princeps:
Kıdemli bölük komutanı. 1066
Princeps Posterior : Tabura bağlı bölük komutanı. 1067
Princeps Prior :
Tabura bağlı bölük komutanı. 1068
Principales :
Turma birliği ast subayları. 1069
Principate :
MÖ 27'den MS 284 yılları arası dönem (Augustus'dan Diocletion’a
kadar).1070
Principes :
Orta cumhuriyet döneminde manipulu'dan oluşan lejyon döneminde
ağır silahlandırılmış ikinci savaş hattını oluşturan sınıf. 1071
Principia:
Yönetim birimlerinin bulunduğu ve askeri tuğların depolandığı
Roma kampındaki karargah çadırı ya da binası.1072
Probare:
Silah altına alınacak askerin sağlık kontrolü.1073
Probatio:
Ordu için alınacak asker ve atların sahip olmaları gereken ön
koşullar. 1074
Probatus:
Resmi olarak silah altına alınan asker.1075
Proconsul:
Consullük dönemi uzatılan consul. 1076
1063
Ramsay 1863, 387.
Campbell 2005, 47.
1065
Ramsay 1863, 387.
1066
Davies 1989, 328.
1067
Campbell 2005, 46.
1068
Campbell 2005, 46.
1069
Fields 2006, 58; Davies 1989, 328.
1070
Davies 1989, 328.
1071
Keppie 1984, 218; Goldsworthy 2003, 216; Gilliver 2005, 182; Ramsay 1863, 383.
1072
Southern 2007, 340; Gilliver 2005, 182; Ramsay 1863, 384; Ramsay, “ön hatlarda savaşan askerler”
anlamında olduğunu belirtir.
1073
Davies 1989, 328.
1074
Southern 2007, 340; Davies 1989, 328; Goldsworthy 2003, 216; Goldsworthy, sosyal statülerinin
araştırılması anlamını da katmaktadır.
1075
Davies 1989, 328.
1076
Keppie 1984, 218.
1064
222
Procubitores:
Velites sınıfı askeri birliğin diğer bir adı. 1077
Proculcatores:
Ordu yürüyüş halinde iken düşmanın hareketlerini izleyen asker.1078
Procurator :
Romanın eyaletlerinde ekonomik işlerden sorumlu yüksek devlet
memuru.1079
Promoti:
Son derece hareketli ve elit (seçkin) asker.1080
Propraetor:
Praetor'luk dönemi uzatılan praetor.1081
Prosecutio:
Koruma görevi. 1082
Protectores:
Gallianus tarafından kurulan ve koruma görevi üstlenen yüksek
rütbeli subaylar.1083
Protectures Divini Lateris: Subaylardan oluşan elit (seçkin) imparatorluk muhafızları.1084
Pseudo Comitatenses: Geç Roma döneminde sınır bölgelerine çekilerek imparatorluk
sınırları içinde görev yapan ordu.1085
Pteruges :
Silahlara bağlanan deri kayış. 1086
Publicanus:
Vergi toplayıcısı.1087
Pugio :
Çoğunlukla lejyona bağlı askerlerin taşıdıkları kama. 1088
Quaestionarius:
işkence ve sorgulamadan sorumlu asker.1089
Quaestor:
Temel olarak ekonomik işlerden sorumlu olan ve kıdemce
procurator'un astı olan Roma yüksek memuru.1090
Quingenaria:
500 askerden oluşan askeri birlik.1091
1077
Ramsay 1863, 383.
Bohec 1994, 51.
1079
Keppie 1984, 218; Davies 1989, 328.
1080
Bohec 1994, 29.
1081
Keppie 1984, 218.
1082
Fields 2006, 58.
1083
Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 340; Southern, subayların, arkadaş çevresinden oluştuğunu
ifade eder.
1084
Bohec 1994, 39.
1085
Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188.
1086
Southern 2007, 340; Fields 2006, 58; Fields, “zırh üzerindeki deri saçaklar” anlamında da
kullanmaktadır.
1087
Davies 1989, 328.
1088
Goldsworthy 2003, 216; Keppie 1984, 218.
1089
Bohec 1994, 56.
1090
Keppie 1984, 219; Goldsworthy 2003, 216.
1091
Fields 2006, 58; Gilliver 2005, 182.
1078
223
Quinquennalis :
Beş yıllığına seçilen ve yerel nüfus sayım işlerini yöneten
municipal magistrate.1092
Raetobarii:
İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok kullanan
zırhlı ağır piyade.1093
Ripenses :
Geç dönem Roma ordusunda sınırları oluşturan nehir kıyılarında
görev yapan birlikler. 1094
Romani milites:
Romani ve socii arasındaki farkın ortadan kalkmasından sonra
Roma vatandaşlarından oluşan ordunun genel adı. 1095
Rorarii :
Orta cumhuriyet döneminde hafif silahlanmış birlik.1096
Sacellum :
Roma garnizon karargahında tuğların konulduğu küçük oda.1097
Sacramentum:
Askerlerin Roma’ya bağlı kalacaklarına dair yaptıkları yemin. 1098
Sagittarii Iuniores Gallicani: Silah olarak ok kullanan piyade, okçu piyade.1099
Sagittarii Seniores Gallicani: Birkaç birlikten oluşan silah olarak ok kullanan
piyade birliği. 1100
Sagittarius:
Okçu.1101
Sagum :
Sağ omuz üzerine bir iğneyle tutturulan ve çoğunlukla askerler
tarafından giyilen bir çeşit pelerin. 1102
Birliğe ait bir kısım ihtiyaçların merkezi devlet tarafından
karşılanmasını sağlayan asker.1103
Salariarus:
Salii:
Zırhlı ağır piyade.1104
Schola:
Geç dönem Roma muhafız süvari birliği. 1105
1092
Campbell 2005, 52.
MacDowall 2001, 27.
1094
Southern 2007, 340; Campbell 2005, 244; Southern, Dixon 1996, 188.
1095
Ramsay 1863, 378.
1096
Keppie 1984, 219; Ramsay 1863, 383; Ramsay, daha genç askerlerden oluştuğunu ve ikinci savaş
hattında savaştıklarını belirtir..
1097
Southern 2007, 340.
1098
Ramsay 1863, 379; Goldsworthy 2003, 216; Goldsworthy, daha sonra imparatora yapılmaya
başlandığını belirtir.; Fields 2006, 58; Southern 2007, 340.
1099
MacDowall 2001, 27.
1100
MacDowall 2001, 27.
1101
Fields 2006, 58; Ramsay 1863, 378; Davies 1989, 328; Southern 2007, 340.
1102
Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 340.
1103
Bohec 1994, 52.
1104
MacDowall 2001, 27.
1105
Southern 2007, 340; Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 328; Davies, askeri gazino anlamında
olduğunu ifade eder.
1093
224
Scholae Palatinae:
İmparator muhafız birliği. 1106
Scrinia :
İmparatorluk idari işlerinde yazışma işleri yapan bölüm. 1107
Scutarii:
Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.1108
Scutarii Clibanarii:
Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış Süvari. Ayrıca bkz.
Cataphracts1109.
Scutarii Prima:
Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.1110
Scutarii Sagittarii:
Hafif silahlandırılmış atlı okçu.1111
Scutarii Secunda:
Ağır silahlarla ve zırhlarla donatılmış süvari.1112
Scutum :
Oval biçimde ince ağaç plakaların üst üste konularak
sağlamlaştırılması ve üstünün sert ve kalın bir deri ile kaplanmasıyla yapılan kalkan.1113
Se probare :
Asker kayıt yapma işlemi. 1114
Secutor :
Hizmetli, görevli. 1115
Sesquiplicarius :
Normal ücretin bir buçuk katı maaş alan ve aynı zamanda bir zanaat
sahibi asker.1116
Sestertius :
Roma gümüş parası. 1117
Sifonarius:
Birliğe ait su pompalarının çalışmasından sorumlu asker.1118
Signaculum :
Askerlerin boyunlarına taktıkları birliklerini tanıtıcı küçük disk,
künye.1119
1106
Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188.
Southern, Dixon 1996, 188.
1108
MacDowall 2001, 26.
1109
MacDowall 2001, 26.
1110
MacDowall 2001, 26.
1111
MacDowall 2001, 26.
1112
MacDowall 2001, 26.
1113
Keppie 1984, 219; Davies 1989, 328; Ramsay 1863, 383- 384.
1114
Davies 1989, 328.
1115
Campbell 2005, 44.
1116
Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 340; Southern, turma süvari birliğinin üçüncü komutanı
olduğunu ifade eder.; Fields 2006, 58; Davies 1989, 328; Davies, bir birliğin üçüncü komutanı anlamında da
olduğunu ifade eder.; Kanatimce zanaat sahibi olması muhtemeldir. Çünkü daha fazla ücret alması da bunu
göstermektedir.
1117
Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188; Keppie 1984, 219; Fields 2006, 58.
1118
Bohec 1994, 58.
1119
Davies 1989, 328; Fields 2006, 58.
1107
225
Signatio :
Tören geçişi. 1120
Signifer :
Birliklerin önünde tuğ taşıyan asker.1121
Signiferi :
Lejyona ait ödemeleri yapan ve eldeki parayı muhafaza eden askeri
sınıf. 1122
Signum :
Bir direk üzerinde birçok diskin konulmasıyla oluşturulan ve
bölüklerce taşınan birlik alameti, birlik sembolü.1123
Signum :
Günlük olarak belirlenen parola ve işareti.1124
Singulares :
Eyalet legatusları ya da lejyona bağlı kıdemli subayları koruyan
seçme askerler; yakın muhafızlar.1125
Singulares Augusti : İmparatorluğun her bölgesinden toplanarak imparatorluk muhafız
alayına bağlanan seçkin süvari birliği. 1126
Singulares legati:
Legate’leri korumakla görevli birlik.1127
Singularis :
Emir eri ya da subayı. 1128
Socii :
Romanın müttefik ülkelerden temin ettiği ve silah ve teçhizatların o
ülkece karşılandığı askeri birlik.1129
Spatha :
MS II yüzyıldan başlayarak hem piyadenin hem de süvarinin
kullandığı uzun kılıç, geç Roma döneminde özellikle süvari
birlikleri kullanmıştır. 1130
Statio :
Ara istasyon. 1131
Statio portari :
Sınır karakolu.1132
Stationarii:
Yolların güvenliği amacıyla yolları gözetleyen için kurulmuş küçük
askeri istasyon.1133
1120
Davies 1989, 328.
Campbell 2005, 28; Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 328; Southern 2007, 340.
1122
Davies 1974, 312.
1123
Goldsworthy 2003, 216; Southern 2007, 340; Ramsay 1863, 393.
1124
Davies 1974, 314; Davies 1989, 328.
1125
Goldsworthy 2003, 216; Fields 2006, 58.
1126
Goldsworthy 2003, 216.
1127
Bohec 1994, 27.
1128
Campbell 2005, 44.
1129
Ramsay 1863, 378; Gilliver 2005, 182.
1130
Southern 2007, 340; Goldsworthy 2003, 216; Fields 2006, 58; Fields, sadece süvarinin kullandığını
ifade eder.
1131
Davies 1989, 328.
1132
Davies 1989, 328.
1133
Bohec 1994, 56.
1121
226
Stator :
Emir subayı. 1134
Statores :
İmparatorluk mesajcısı. 1135
Statores augusti:
Askeri inzibat gibi hareket eden Praetorian’ın ast birliği.1136
Statura :
Fizik yapısı. 1137
Stipendium:
a) askere yapılan ödeme b) hizmet süresi.1138
Strata Diocletiana :
İmparatorluğun doğu sınırlarında 20 mil aralarla kurulan, askeri
kale ve garnizonlardan oluşan ve piyade taburları ve süvarilerle
desteklenen kaleler zinciri. 1139
Strator:
Süvarilerin denetlemesini yapan denetçi. 1140
Sub lecto :
İçeride, kapalı alanda.1141
Subutarii:
Romanın çok büyük tehdit altında kalması durumunda eli silah
tutanlardan oluşturulan askerler. 1142
Sudis :
Eğitim kılıcı. 1143
Symmachoi :
Müttefikler ,(grekçe) altıncı yüzyıldaki özel birlikler.1144
Symmachiarii:
Müttefik ülke askerlerine verilen isim.1145
Tabularium :
İş, görev, vazife. 1146
Tabularium Legionis: Lejyondaki librarii, exacti, cornicularius, actarius gibi sınıfların
yerine getirdiği işleri belirten çizelge. 1147
Tabularium Principis: Lejyonun principes sınıfınca yapılan rutin ve günlük işlerinin
planlandığı çizelge.1148
1134
Campbell 2005, 158.
Campbell 2005, 51.
1136
Bohec 1994, 24.
1137
Davies 1989, 328.
1138
Fields 2006, 58; Davies 1989, 328; Southern 2007, 340; Keppie 1984, 219; Keppie, “seferler sırasında
askerlerin masraflarını karşılaması için ödenen para” anlamında olduğunu ifade eder.
1139
Campbell 2005, 232.
1140
Fields 2006, 58; Davies 1989, 328; Davies, “seyis”anlamında kullanıldığını belirtir.
1141
Davies 1989, 328.
1142
Ramsay 1863, 380.
1143
Davies 1989, 328.
1144
Southern, Dixon 1996, 188.
1145
Bohec 1994, 28, 32.
1146
Davies 1989, 328.
1147
Davies 1974, 312.
1148
Davies 1974, 312.
1135
227
Tentorium :
Çadır. 1149
Tertia Theodosiani: Adrianople savaşından (MS. 378) sonra kurulan zırhlı ağır piyade.1150
Tertii Sagittarii Valentis: İmparator Valens zamanında kurulan ve silah olarak ok
kullanan piyade birliği, okçu piyade birliği.1151
Territorium :
Belirli bir askeri birliğe ayrılmış ve sınırları belirli arazi. 1152
Tesserarius :
Bölük çavuşu.1153
Testudo :
Askerlerin kalkanlarını kaldırarak başlarının üst kısmını ve yanlarda
bulunan askerlerin de kalkanlarıyla birliğin ön ve yan taraflarının
kapatarak oluşturdukları savunma düzeni. 1154
Thorax:
Zırh. 1155
Tiro:
Askere alma. 1156
Titulum :
Geçici kamplardaki ana giriş kapısının düşmanın içeriye girmesini
önleyecek şekilde düzenlenmesi. 1157
Titulus :
Sur içinde açılan gedik önüne hendek yapılması.1158
Toloutegon :
Keltlerden adapte edilen süvari manevrası. 1159
Tormenta:
Ok ya da taş atan silahların ortak adı.1160
Torques:
İki ucu açık bilezik.1161
Trecenarius :
Geç dönem Roma ordusunda düşük rütbeli subay. 1162
1149
Davies 1989, 328.
MacDowall 2001, 27.
1151
MacDowall 2001, 27.
1152
Southern 2007, 340; Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1974, 317; Campbell 2005, 140.
1153
Davies 1989, 328; Bohec 1994, 48; Bohec, “birlik parola-işaret sistemini yürüten subayı” anlamında
olduğunu ifade eder.; Goldsworthy 2003, 216; Dolsworthy, bölük subayı anlamında kullanıldığını belirtir.;
Kanaatime göre bölük çavuşu daha uygun görünmektedir.
1154
Southern 2007, 340; Gilliver 2005, 182.
1155
Ramsay 1863, 384.
1156
Southern 2007, 340; Fields 2006, 58; Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1989, 328; Davies, “acemi er”
anlamında olduğunu belirtir.
1157
Gilliver 2005, 182.
1158
Davies 1989, 328.
1159
Fields 2006, 58.
1160
Ramsay 1863, 380.
1161
Ramsay 1863, 395; Ramsay, askerlere yaptıkları kahramanlık karşılığında ödül olarak verildiğini
belirtmiştir.; Fields 2006, 58; Fields, gerdanlık, askeri nişan, madalya” anlamında olduğunu ifade eder.
1162
Goldsworthy 2003, 216.
1150
228
Triarii :
Hastati sınıfı asker gibi teçhizatlandırılmış (pila yerine hastae
kullanan) orta cumhuriyet dönemi üçüncü savaş hattı askeri
sınıfı. 1163
Triarius Ordo:
Sürekli olarak yedekte tutulan ve emekli askerlerden oluşan
birlik.1164
Ayrıcalıklı senato üyesi oğullarının orduya katıldıklarında aldıkları
ilk rütbe.1165
Tribuni Laticlavii:
Tribunus :
a) Lejyonda kıdemli subay b) Auxilia taburu ya da ala komutanı. 1166
Tribunus Angusticlavius: Lejyonda idari işlere bakan kıdemli subaylar, lejyonda 5 tane
vardır. 1167
Tribunus Laticlavius:Lejyon Kıdemli subayı. 1168
Tribunus Militum :
Lejyonda orta sınıf subay rütbesi. 1169
Tribunus Praepositus: Müfrezeden sorumlu subay. 1170
Tribunus Stabuli :
Atlı birliklerden sorumlu subay. 1171
Trierarchus:
Savaş gemisi komutanı.1172
Triplex Acies :
Taburların üç sıra halindeki savaş düzeni. 1173
Tuba :
Uzun düz borazan.1174
Tubicen :
Tuba çalan asker, Borazancı.1175
Tumultuarii:
Romanın çok büyük tehdit altında kalması durumunda eli silah
tutanlardan oluşturulan ordu.1176
Tumultus :
Savaş anında ordu içerisinde meydana gelen panik.1177
1163
Gilliver 2005, 182; Keppie 1984, 219; Goldsworthy 2003, 216; Goldsworthy, en tücrübeli ve yaşlı
askerlerden oluştuğunu ifade eder.; Ramsay 1863, 383; Ramsay, bu birliğin üç manipulu’dan
oluşturulduğunu belirtir.
1164
Bohec 1994, 24.
1165
Ramsay 1863, 386.
1166
Goldsworthy 2003, 216.
1167
Davies 1974, 305; Davies 1989, 328.
1168
Davies 1989, 328; Davies 1974, 305.
1169
Keppie 1984, 219.
1170
Davies 1989, 329.
1171
Davies 1989, 329.
1172
Bohec 1994, 46.
1173
Gilliver 2005, 182.
1174
Southern 2007, 341.
1175
Southern 2007, 341; Davies 1989, 329.
1176
Ramsay 1863, 380.
229
Turma :
Decurio tarafından komuta edilen ve 32 süvariden oluşan ve Ala ya
da Cohors equitata'ya bağlı süvari birliği. 1178
Umbo:
Kalkan üzerinde yuvarlak şekil gösteren tümseklik.1179
Undones :
Yün çoraplar.1180
Vacationes:
Askerlikten muaf olan. 1181
Valetudinarium:
Askeri hastane.1182
Velites :
Orta cumhuriyet döneminde avcı ve takipçi gibi savaşan ve hafif
silahlanmış Roma askeri sınıfı. 1183
Venatores :
Birliğin et ihtiyacını karşılamak üzere hayvan avlayan asker, avcı
asker.1184
Veredarii:
Birlikler arası haber taşıyan özel ulak.1185
Vestigatores :
İz takipçisi asker.1186
Veterinarius :
Askeri veteriner.1187
Vexilla:
Manipulu'nun kendi içinde 3 bölüme ayrılması ile oluşan her bir
müfreze (20 askerden oluşur).1188
Vexillarius:
Sancak taşıyan asker, sancaktar.1189
Vexillatio :
a) Bağlı oldukları ana birlikten uzakta operasyon yapan müfreze b)
Geç dönem Roma ordusundaki bazı süvari birlikleri.1190
1177
Ramsay 1863, 380.
Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1989, 329; Southern 2007, 341; Gilliver 2005, 182; Gilliver, “bu
birliğin 30 süvariden oluştuğunu ifade eder.; Ramsay 1863, 385; Ramsay, bu birliğin 30 süvariden
oluştuğunu ileri sürmüştür.; Fields 2006, 58.
1179
Fields 2006, 58.
1180
Fields 2006, 58.
1181
Ramsay 1863, 380.
1182
Southern 2007, 341; Davies 1989, 329; Southern, Dixon 1996, 188; Davies 1974, 320.
1183
Gilliver 2005, 182; Keppie 1984, 219; Southern 2007, 341.
1184
Davies 1974, 318; Bohec 1994, 52.
1185
Bohec 1994, 58.
1186
Davies 1974, 318.
1187
Southern 2007, 341.
1188
Ramsay 1863, 383.
1189
Fields 2006, 58; Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 341; Ramsay 1863, 389; Campbell 2005,
45; Goldsworthy, Vigilis’teki sancak taşıyıcısı şeklinde ifade eder.
1190
Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 329; Southern 2007, 341; Southern, geçici bir görevi yerine
getirmek üzere farklı birliklerden askerlerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan birlik olduğunu belirtir.;
Southern, Dixon 1996, 188; Gilliver 2005, 182.
1178
230
Vexillationes :
Asker sayısı tartışmalı olmakla birlikte 500 ya da 1000 askerden
oluşan geç dönem Roma ordusundaki süvari birliği.1191
Vexillum :
Bir mızrağın ucuna bağlanan kırmızı ya da mor renkli ve kare
biçimindeki süvarinin taşıdığı sancak.1192
Viaticum :
Yeni atandıkları birliklere gidebilmeleri amacıyla, askerlerin yol
boyunca yapacakları masrafların devlet tarafından ödendiği yol
harcırahı. 1193
Vicarius :
Diocese'den sorumlu vali. 1194
Victores:
Adrianople savaşından (MS 378) sonra kurulan zırhlı ağır
piyade.1195
Vicus :
Roma askeri birlikleri etrafında oluşturulmuş resmi olmayan küçük
yerleşim yerleri. Bu yerleşim yerlerinin ihtiyaçları askeri birliklerce
karşılanırdı.1196
Vigiles :
Augustus döneminde yangınla mücadele amacıyla kurulmuş tabur.
Aynı zamanda Roma'da gece koruma hizmeti de yerine
getiriyordu.1197
Visi:
MS. 382 yılında imzalanan anlaşmadan sonra Goth’lardan askere
alınan zırhlı ağır piyade.1198
Voluntarius :
Gönüllü 1199
Xynema :
Keltlerden adapte edilen süvari manevrası. 1200
1191
Southern 2007, 341; Southern, Dixon 1996, 188; Bohec 1994, 30; Bohec, Farklı sayıda askere sahip
sınır bölgelerinde görev yapan ve gerektiğinde diğer birliklere destek olarak gönderilen sınır birlikleri
olduğunu ileri sürer.
1192
Southern, Dixon 1996, 188; Fields 2006, 58; Davies 1989, 329.
1193
Southern 2007, 341; Davies 1989, 329.
1194
Southern, Dixon 1996, 188; Southern 2007, 34; Davies 1989, 329; Davies, ”vekil” anlamında olduğunu
belirtir.
1195
MacDowall 2001, 27.
1196
Goldsworthy 2003, 216; Davies 1989, 329; Southern 2007, 341; Southern, özellikle Auxilia birlikleri
yakınlarında kurulmuş olduğunu belirtir.
1197
Goldsworthy 2003, 216; Campbell 2005, 35; Southern 2007, 341; Campbell 2005, 35; Campbell,
koruma görevi olduğundan bahsetmez.
1198
MacDowall 2001, 27.
1199
Davies 1989, 329.
1200
Fields 2006, 58.
231
2. SIGNUM VE VEXILLUM
2.1. Signum Kavramı
Signum, Latincede ‘işaret, im, belirti, nişan; (ask.) sancak; parola, işaretle verilen
buyruk’[1] gibi anlamlara gelmektedir. Signum kavramı, askeri anlamda kullanıldığında,
Vexillum (Sancak) kavramındaki anlamıyla kullanılmaktadır.
2.1.2. Signum Kavramının Türkçeye Çevrilmesi
Signum kelimesi çeşitli çekimleriyle Latince metinlerde kullanılmıştır. Bu Latince
metinlerdeki Signum’un, Türkçeye ‘bayrak ve Sancak’, özellikle ‘sancak’ anlamında
çevrildiği görülmektedir. Aşağıda bu çeviri örnekleri verilmiştir.
‘De Bello Gallico’[2], Kitap 2-19’da ‘Signum’ fiil olarak ‘işaret vermek’
anlamında, Kitap 4-26’da ‘Signa’ sancak anlamında, Kitap 5-34’de ‘Signa’ sancak
anlamında, Kitap 5-33’de ‘Signis’ sancaklar anlamında, Kitap 5-16’da ‘Signis’ sancaklar
anlamında Kitap 6-8’de ‘Signa’ sancak anlamında, Kitap 6-34’de ‘Signa’ sancak şeklinde
çevrilmiştir.
‘Breviarum Historiae Romanae’[3], Kitap 1, Bölüm XX’de ‘Signa’ sancak şeklindedir.
‘De Vita Doudecim Caesarum’[4], Iulius Gaius Caesar bölümü, LXII’de ‘Signum’ sancak,
Caligula bölümü, XIII’de ‘Vexilla’ sancak anlamında çevrilmişlerdir.
Yukarıda Türkçe çevirileri verilmiş olan üç farklı antik dönem kitaplarından
Signum kelimesinin “sancak” anlamında Türkçeye çevrildiği görülmektedir.
2.1.3. Tuğ Kavramı
Tuğ: At kılından süpürge biçiminde yapılıp bir sırığa takılan, Osmanlılarda padişah, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi vb. kişilerce kullanılan belirti ve nişan.[5] (Lev. 20a, b)
Tuğ kelimesinin farklı anlamlarıyla birlikte, askeri anlamdaki kullanımı ile Latincedeki Signum kavramı arasında tam bir benzerlik olmakla birlikte, fiziki olarak da birbirlerine yakın oldukları ya da birbirlerine benzedikleri görülmektedir. Bu benzerlikten
dolayı Roma askeri sistemi içerisindeki Signum kavramının Türkçeye ‘Tuğ’ kelimesi ile
çevrilmesinin uygun olacağı düşünülmektedir.
[1]
Kabağaç, Alova 1995, Signum Maddesi.
Caesar G.I., Gallia Savaşı.
[3]
Eutropius, Roma tarihinin özeti.
[4]
Suetonius T., Oniki Caesar’ın yaşamı.
[5]
www.tdkterim.gov.tr: Tuğ Maddesi.
[2]
232
Burada Signum’un Tuğ anlamında kullanılması, Signum’un öneminde, Roma
askeri birlikleri açısından herhangi bir değişikliğe neden olmayacaktır. Çünkü Tuğ
kavramının Türklerde de ‘bayrak ve sancak’[6] anlamlarında kullanıldığı anlaşılmaktadır.
2.1.4. Signum’un (Tuğ) Sınıflandırılma Amacı
Roma askeri birlikleri açısından,
içerdiği kavram olarak birbirlerinden
ayrılamayacak olan Vexillum (Sancak) ve Signum (Tuğ), fiziki görünüm olarak
birbirlerine benzememektedirler. Bu çalışmayla yapılmak istenen Latincede farklı
kelimelerle ifade edilen aynı kavramın, Türkçede de farklı kelimelerle ifade edilebilmesi
ve arkeolojik materyallerdeki Vexillum ve signum’un birbirlerinden ayrılmasını
sağlayarak bu bölümün konusu olan Signum (Tuğ)’ların sınıflandırılmasıdır.
2.1.5. Signum (Tuğ) Sınıflandırılması
Signum(Tuğ) Roma askeri birlikleri için Vexillum(Sancak) kavramının içerdiği
tüm değerleri de içermektedir (Bkz. Vexillum(Sancak) bölümü). Fakat Signum (Tuğ)’a
çeşitlilik açısından bakıldığında, Vexillum(Sancak)’a kıyasla daha çok çeşidi vardır.
Bundan dolayı aşağıda belirtilen bir sınıflandırmaya tabi tutulmaları kaçınılmaz
olmaktadır.
1- Direk üzerinde tek bir betimin bulunduğu Signum(Tuğ)
Betimlenen kavramın adı+Signum (ad+Tuğu) şeklinde sınıflandırılmanın yapılması
Örnek: Aquila Signum (Kartal Tuğu) gibi.
Bu sınıfa giren Signum (Tuğ)’lar
1.1.Aquila Signum-Kartal Tuğu
Direğin en üst kısmında kartal sembolü yer alır. Kartal betimlemesi üç farklı
türdedir.
1- Cepheden betimlenmiş kartal (Lev. 21)
2- Sağa dönük şekilde betimlenmiş kartal (Lev. 22a)
3- Solda dönük şekilde betimlenmiş kartal (Lev. 22b)
1.2.Manus Signum-El Tuğu
[6]
User 2007; Belleten “Eski Türk Çağında Hayvan Tözlerinden Devlet Sembollerine”, 2007
233
Direğin en üst kısmında açılmış biçimde betimlenmiş bir insan eli yer alır. Bu el
betimlemelerinde; bazı signum(Tuğ)’larda sol el (Lev. 22c), bazılarında ise sağ el (Lev.
22c, 23a) kullanılmıştır.
1.3.
Luna Signum-Ay Tuğu
Direğin en üst kısmında hilal şeklindeki ay betimlemesi (Ay betimlemesi: askeri
bir nişandır.) yapılmıştır.(Lev. 23b)
2.
Direk üzerinde birden fazla betimin bulunduğu Signum(Tuğ)
Betimlenen kavramlar aşağıdan yukarıya doğru sıralanarak sınıflandırılmasının
yapılması
Örnek: İmparator kabartmalı, Kartal Tuğu gibi.
2.1.
Dona Militaria, Caesar, Aquila Signum-Askeri Nişanlı, İmparator Kabartmalı,
Kartal Tuğu
Direk üzerinde aşağıdan yukarıya doğru betimlenen olgunun burçlarının
vurgulanarak belirtilmesinden dolayı kale olduğu düşünülmektedir. Kale betiminin hemen
üzerinde yuvarlak bir plaka üzerinde imparator betimi görülmektedir. Yuvarlak plakanın
hemen üstünde bir kartal bulunmaktadır. (Lev. 24a)
2.2.
Dona Militaria, Caesar, Manus Signum- Askeri nişanlı, İmparator Kabartmalı, El
Tuğu.
Direk üzerinde aşağıdan yukarı doğru ilk iki betim Madde 2.1. ‘de tanımlandığı
şekilde olmakla birlikte, en üstte açılmış şekilde bir insanın sol eli betimlenmiştir. (Lev.
24a) da sağ tarafta bulunan Signum-Tuğ)
3. Birinci ya da ikinci sınıflandırmaya girdiği halde betimlenen kavramlar tanımlanamadıklarından dolayı oluşturulan bu sınıfta, Signum’un (Tuğ) tanımlandığı kadarıyla
fiziki görünümü belirtilecektir.
3.1.
Direk üzerinde aşağıdan yukarıya doğru dairesel süslemelerden sonra direğin en
üstünde yine yuvarlak bir halka mevcuttur. (Lev. 24b) Bazen de bu yuvarlak halkanın
ortasında noktaya benzer bir işaret konulmuştur. (Lev. 24c)
3.2.
Direk üzerinde, aşağıdan yukarı doğru dairesel süslemelerden sonra direğin en
üstünde yatay şekilde sabitlenmiş kısa bir parça olup bu yatay parçanın kenarlarından
sarkıtılmış kısa ve kalın ip benzeri nesneler mevcuttur. (Lev. 24b, c, Lev. 25a, b) Bazen
de direk üzerinde dairesel süslemeler yapılmadan sadece direğin en üstünde yatay şekilde
234
sabitlenmiş kısa bir parça olup bu yatay parçanın kenarlarından sarkıtılmış kısa ve kalın ip
benzeri nesneler mevcuttur.( Lev. 25c )
Yukarıda sınıflandırılması yapılan Signum (Tuğ)’lar sayı ve çeşit olarak çok daha
fazla olmalıdır. Yeni bulunacak arkeolojik materyallerdeki Signum’lar (Tuğ), yukarıda
belirtilen sınıflandırma şekli göz önüne alınarak sınıflandırılabilir.
Her iki sınıflandırmada da direk üzerindeki daire ya da diğer süslemeler dikkate
alın-madan sınıflandırma yapılması uygun olacaktır.
Sınıflandırılan Signum’lar (Tuğ) üzerinde betimlenen sembollerin içerdikleri
kavramlar ve semboller bu tezin çalışma alanına girmediğinden bu kavramlar ya da
semboller üzerinde durulmamıştır.
2.2. Vexillum
Roma Ordularının birlik sembol ve işaretleri olarak taşıdıkları Vexillum ve
Signum gerek lejyonlar için gerekse daha alt askeri birlikler için çok önemli bir yere
sahiptir. Bu sembol ve işaretler (Vexillum ve Signum) her şeyden önce lejyonun ya da
daha alt askeri birliklerin varlığını göstermektedir. Ayrıca bu birliklerin savaşta uğruna
canlarını verdikleri, barış dönemlerinde ise etrafında toplandıkları ve taparcasına kutsal
saydıkları en önemli değerleridir.
2.2.1. Vexillum Kavramı
Vexillum kelimesi Latincede ‘Bayrak, Sancak’[1] anlamlarında kullanılmıştır.
Fakat burada kullanılan bayrak kelimesi günümüzdeki anlamıyla[2] değil, o dönemin
Romasında askeri birliği temsil eden sancak anlamında kullanılmış olmalıdır. Çünkü
sancak[3] kelimesinin tanımından anlaşılabileceği gibi sancak askeri birliklere verilen ve
askeri birliklerce taşınan, askeri birliklere has bir bayrak çeşididir. Her ne kadar Vexillum
kelimesinin anlamları birbirine yakın olsa da, söz konusu askeri birlikler olduğunda
Vexillum kelimesinin ‘sancak’ anlamında kullanılmasının daha doğru olacağı
düşünülmektedir.
[1]
Kabaağaç, Alova 1995, 634: Vexillum Maddesi.
www.tdkterim.gov.tr: Bayrak Maddesi: Bir milletin, belli bir topluluğun veya bir kuruluşun simgesi
olarak kullanılan, renk ve biçimle özelleştirilmiş, genellikle dörtgen biçiminde kumaş, Sancak.
[3]
www.tdkterim.gov.tr: Sancak Maddesi: Çoğunlukla askeri birlikler verilen, yazı işlemeli, kenarları
saçaklı ve gönderli bayrak.
[2]
235
2.2.2. Vexillum’un Sınıflandırılması
Vexillum, temel olarak Türkçedeki sancak kavramı dip not 3’de tanımlandığı
şekilde, Roma döneminde de benzer bir özellik göstermektedir. Temel niteliği
değiştirilmeden
çeşitli
eklemeler
yapılmış
olduğundan
dolayı
Vexillum’un
sınıflandırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Elde edilen arkeolojik buluntulardan ve antik
kaynak verilerinden Vexillum’un aşağıdaki şekilde sınıf-landırılmasının uygun olacağı
düşünülmektedir.
Vexillum (Sade Sancak)
Bu sınıflama içerisine giren Vexillum, sancak kumaşının genişliği kadar bir ahşap
parçası üzerine bir tur sarılarak sağlamlaştırılmış şekilde direğin en üst bölümünün biraz
altına sabitlenmesiyle yapılan Vexillum çeşididir. Bu Vexillum türünde kumaş üzerine
herhangi bir yazı ya da sembol, işaret bulunmamaktadır. Lev. 25c, 26a, b, 27a, b’deki
kabartmalar üzerinde betimlenen Vexillum, Lev. 28a, b, c ’de görülen Vexillum sikkeler
üzerindeki betimlemelerini göstermektedir. Lev. 25c, 26a, b, 27a, b, 28a, b, c’ ler de
görülen Vexillum gönderleri tamamen sadedir.
Lev. 28d, 28e, f, 29a’deki sikkeler üzerinde betimlenmiş Vexillum, Lev. 25c,
26a, b, 27a, b, 28a, b, c ’de olduğu gibi direğe sabitlenmiş şekilde değildir. Adı geçen
resimlerdeki Vexillum, sancak kumaşı genişliğindeki bir ahşap üzerine bir tur sarılmış,
sağ ve sol uçlarından kalın bir iple bağlanarak ipin gönderin en üst kısmına sabitlenip
gönderin en üst kısmı ile Vexillum kumaşı arasında üçgen bir şekil alması sağlanmıştır.
Bu şekildeki Vexillum gönderinde aşağıdan yukarıya doğru, alttan biraz boşluk
bırakılarak Vexillum kumaşına kadar (aralarında küçük boşluklar bırakılarak) küçük daire
şeklinde süslemeler yapılmıştır. En üst kısımdaki son daire Vexillum kumaşı
üzerindeymiş gibi görünmektedir. (Lev. 28d, 28e, f, 29a) Bu durum, Vexillum kumaşının
gönderin bir tarafında, küçük daire şeklindeki süslemelerin gönderin diğer tarafında
olmasından kaynaklanmaktadır.
Aquila Vexillum (Kartal Sancağı)
Aquila Vexillum ’un birinci tür Vexillum (Sade Sancak)’tan farkı; Vexillum
kuma-şının gönderin en üst kısmına sabitlenmesi ve bunun üstüne Aquila (Kartal)
heykelinin yerleştirilmesi ile oluşturulmasıdır.
236
Aquila
Vexillum(Kartal
Sancağı)’nda
yerleştirilmiş
olan
Aquila(Kartal);
kanatlarını az ya da çok açmış olarak betimlenmiştir. Bu Vexillum türünde, Aquila’nın
duruşu üç farklı şekildedir:
1.
Cepheden betimlenmiş Aquila (Lev. 29b)
2.
Sağa dönük şekilde betimlenmiş Aquila (Lev.29c, d)
3.
Sola dönük şekilde betimlenmiş Aquila (Lev. 23a, 29e, 30a)
Aquila Vexillum’da bazen Vexillum kumaşı üzerine kısaltılarak yazılmış SR[1]
(Lev. 30a) (Senatus Romanorum-Roma Senatosu) harfleri mevcuttur. Form olarak farklı
yapıya sahip olmadığından üzerine yazılmış sadece bu harflerden dolayı farklı bir tür
olarak Vexillum sınıflandırılmasına gidilmemiştir.
Aquila Vexillum’da yine Vexillum kumaşı üzerine Roma imparatorlarının
isimleri[2] de yazılmıştır.
[1]
[2]
Karlwiese 1995, 82; SPQR. (Senatus Populusque Romanorum-Roma Halkı ve Senatosu)
Suetonius T, Vespasianus, VI.
237
3. ROMA İMPARATORLARI LİSTESİ1201
Augustus (Imp. Caesar Augustus)
Tiberius (Ti. Caesar Augustus)
MÖ 27 -MS
14
MS 14–37
Gaius (C.Caesar Augustus Germanicus)
37–41
Claudius (Ti. Claudius Caesar Augustus Germanicus)
41–54
Nero (Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus)
54-68
Galba (Ser. Sulpicius Galba Imp. Caesar Augustus)
68–69
Otho (Imp. M.Otho Caesar Augustus)
69
Vitellius (A. Vitellius Augustus Imp. Germanicus)
69
Vespasian (Imp. Caesar Vespasianus Augustus)
69–79
Titus (Imp. Titus Caesar Vespasianus Augustus)
79–81
Domitian (Imp. Caesar Domitianus Augustus)
81–96
Nerva (Imp. Caesar Nerva Augustus)
96–98
Trajan (Imp. Caesar Nerva Traianus Augustus)
98–117
Hadrian (Imp. Caesar Traianus Hadrianus Augustus)
117–38
Antoninus Pius (Imp. Caesar T. Aelius Hadrianus Antoninus Augustus Pius)
138–61
Marcus Aurelius (Imp. Caesar M. Aurelius Antoninus Augustus)
161–80
Lucius Verus (Imp. Caesar L. Aurelius Verus Augustus)
161–69
Commodus (Imp. Caesar M. Aurelius Commodus Antoninus Augustus)
176–92
Pertinax (Imp. Caesar P. Helvius Pertinax Augustus)
193
Didius Julianus (Imp. Caesar M. Didius Severus Julianus Augustus)
193
Septimius Severus (Imp. Caesar L. Septimius Severus Pertinax Augustus)
193–211
1201
Keppie 1991, 136, 137.
238
Caracalla (Imp. Caesar M. Aurelius Antoninus Augustus)
198–217
Geta (Imp. Caesar P. Septimius Geta Augustus)
209–212
Macrinus (Imp. Caesar M. Opellius Macrinus Augustus)
217–218
Diadumenianus (Imp. Caesar M.Opellius Antoninus Diadumenianus
Augustus)
218
Elagabalus (Imp. Caesar M.Aurelius Antoninus Augustus)
218–22
Severus Alexander (Imp. Caesar M. Aurelius Severus Alexander Augustus)
222–35
Maximinus (Imp. Caesar C. Iulius Verus Maximinus Augustus)
235–38
Gordian I (Imp. Caesar M. Antonius Gordianus Sempronianus Romanus
Africanus Augustus)
238
Gordian II (Imp. Caesar M. Antonius Gordianus Sempronianus Africanus
Augustus)
238
Balbinus (Imp. Caesar D. Caelius Calvinus Balbinus Augustus)
238
Pupienus (Imp. Caesar M. Clodius Pupienus Maximus Augustus)
238
Gordian III (Imp. Caesar M. Antonius Gordianus Augustus)
238–44
Philip (Imp. Caesar M. Julius Philippus Augustus)
244–49
Decius (Imp. Caesar M.Messius Quintus Traianus Decius Augustus)
249–51
Trebonianus Gallus (Imp. Caesar C. Vibius Trebonianus Gallus Augustus)
251–53
Volusianus (Imp. Caesar C. Vibius Afinius Gallus Veldumnianus Volusianus
Augustus)
251–53
Aemilian (Imp. Caesar M. Aemilius Aemilianus Augustus)
253
Valerian (Imp. Caesar P. Licinius Valerianus Augustus)
253–60
239
Gallienus (Imp. Caesar P. Licinius Egnatius Valerianus Gallienus Augustus)
253–68
Claudius II (Imp. Caesar M. Aurelius Claudius Augustus)
268–70
Quintillus (Imp. Caesar M. Aurelius Claudius Quintillus Augustus)
270
Aurelian (Imp. Caesar L. Domitius Aurelianus Augustus)
270–75
Tacitus (Imp. Caesar M. Claudius Tacitus Augustus)
275–76
Florianus (Imp. Caesar M. Annius Florianus Augustus)
276
Probus (Imp. Caesar M. Aurelius Probus Augustus)
276–82
Carus (Imp. Caesar M. Aurelius Carus Augustus)
282–83
Carinus (Imp. Caesar M. Aurelius Carinus Augustus)
283–85
Numerian (Imp. Caesar M. Aurelius Numerius Numerianus Augustus)
283–84
Diocletian (Imp. Caesar C. Aurelius Valerius Diocletianus Augustus)
284–305
Maximian (Imp. Caesar M. Aurelius Valerius Maximianus Augustus)
286–305
Constantius (Caesar Flavius Valerius Constantius Augustus)
305–06
Galerius (Caesar C. Galerius Valerius Maximianus Augustus)
305–11
Severus (Flavius Valerius Severus Augustus)
306–07
Maxentius (M.Aurelius Valerius Maxentius Augustus)
306–12
Constantine (L. Flavius Valerius Constantinus Augustus)
307–37
Licinius (Valerius Licinianus Licinius Augustus)
308–24
Constantine II (Flavius Claudius Constantinus Augustus)
337–40
Constans (Flavius Julius Claudius Constans Augustus)
337–50
Constantius II (Flavius Julius Constantius Augustus)
337–61
Magnentius (Flavius Magnus Magnentius Augustus)
350–53
240
Julian (Flavius Claudius Iulianus Augustus)
360–63
Jovian (Flavius Iovianus Augustus)
363–64
Valentinian (Flavius Valentinianus Augustus)
364–75
Valens (Flavius Valens Augustus)
364–78
Gratian (Flavius Gratianus Augustus)
367–83
Valentinian II (Flavius Valentinianus Iunior Augustus)
375–92
Theodosius (Flavius Theodosius Augustus)
379–95
Honorius (Flavius Honorius Augustus)
395–423
Arcadius (Flavius Arcadius Augustus)
395–408
Theodosius II (Flavius Theodosius Augustus)
408–50
Valentinian III (Flavius Placidus Valentinianus)
425–55
Marcian (Flavius Marcianus Augustus)
450–57
Petronius Maximus (Flavius Petronius Maximus Augustus)
455
Avitus (M.Maecilius Flavius Eparchius Avitus Augustus)
455–56
Majorian (Flavius Julius Valerius Maiorianus Augustus)
457–61
Libius Severus (Libius Severus Augustus)
461–65
Anthemius (Procopius Anthemius Augustus)
467–72
Olybrius (Flavius Anicius Olybrius Augustus)
472
Glycerius
473
Julius Nepos
475–76
Romulus
475–76
Leo I (Flavius Novus Leo Augustus)
457–74
241
Leo II (Flavius Leo Iunior Augustus)
474
Zeno (Flavius Zeno Augustus)
474–91
242
4. ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİ KRONOLOJİSİ
M.Ö. 201
Bergama Kralı Attalos ve Rhodos’lular Phillip’e karşı Roma’dan yardım
isterler.1202
200
Phillip, Trakya Kıyılarına gelir, Abydos’u alır. Panion’da Antiochos zafer
kazanır. Roma Antiochos’a elçiler gönderir.1203 Roma, Phillip’e karşı savaş
ilan eder. 1204
199
Antiochos, Sidon’u alır.1205
198
Antiochs, bütün Güney Suriye’yi düzenler.1206
197
Antiochos, Küçük Asya’ya hareket eder, Ephesos’u işgal eder. Symirna ve
Lampsacus buna karşı çıkar. Pergamon’da II. Eumenes tahta çıkar.1207
196
Antiochos, Trakya’ya ulaşır. Roma elçileri onu Lysimacheia’da karşılar.
Mısır’da V. Ptolemy kral olarak kabul edilir.1208 Symirna ve Lampsacus
Roma senatosuna başvurur.1209
195
Mısır’la Antiochos arasında barış sağlanır. Antiochos tekrar Trakya’ya
gelir. Hannibal, Antiochos’a Ephesos’ta katılır.(Agustos ayı)1210
194
Antiochos tekrar Trakya’ya gelir. Mısır’da Cleopatra ve V. Ptolemy
evlenir. Antiochos, Roma ile görüşmeleri yeniden başlatır.1211
1202
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü.
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1204
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü.
1205
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1206
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1207
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1208
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1209
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü.
1210
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1211
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1203
243
193
Antiochos ile Roma arasında görüşmeler yapılır. Antiochos ile Roma’nın
arası bozulur.1212 Antiochos’un ilerlemesini Roma durdurur.1213
192
Roma, Antiochos’a karşı savaş ilan eder.1214
191
Livius, Roma donanmasını Küçük Asya’ya getirir. Eumenes ve Rodoslular
Roma’ya
katılır.
Antiochos’un
donanması
Corycos’da
yenilir.1215
Thermopylae’da III. Antiochos yenilir.1216
190
III. Antiochos Pergamon Krallığına saldırır.1217 III. Antiochos’un donanmaları Side ve Myonnesus’ta yenilirler. Scipio’lar Asya’da karaya
çıkarlar.1218
189
Magnesia’da III. Antiochos yenilir. (Ocak ayı?) Barış görüşme hazırlıkları
Sardes’te başlar. Manlius Galatlara baskınlar düzenler.1219
188
Apamea barışı. Roma’nın Asya ile ilişkilerinin başlaması.1220
187
III. Antiochos’un ölümü ve IV. Seleukos Philapator’un1221 tahta
çıkması.1222
186
Bitinya kralı I. Prusias’ın Pergamon’a saldırması.1223
183
Pontus ve Pergamon arasında savaş.1224
Hannibal, Bithynia Prusias’da
ölür.1225
180
1212
Pontus ve Pergamon arasındaki savaşın bitişi.1226
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü.
1214
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, Rome, İtaly and the Islands bölümü.
1215
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1216
Maxfield 1981, 256.
1217
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü.
1218
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1219
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1220
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1221
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü.
1222
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1223
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table I, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1224
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1225
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü: CAH, 1975, Vol.VIII, Chronological Table II, The
Aegean, Asia, and Egypt bölümünde Hannibal’ın 182 yılında öldüğünü yazar.
1213
244
175
IV. Antiochus Epiphane, IV. Seleucos Philapator’un yerine tahta geçer.1227
169
Savaş haberi Syria’da duyulur. IV. Antiochos bu sırada Mısır’dadır.1228
168
Seleukos kralı IV. Antiochos Roma’lıları Mısır’ı terk etmek zorunda
bırakır.1229Pergamon ve Rodos Roma tarafından zayıflatılmaktadır.1230
163
V. Antiochos Eupator, IV Antiochus’un tahtına geçer.1231
162
I. Demetrios, V. Antiochos’a savaş açar, suikastta bulunur. Yahudiler isyan
eder.1232
161
Roma ve Yahudiler müttefik olurlar. 1233
160
Yahudiler Macchabee’de yenilirler.1234 Pergamon kralı II. Eumenes’in
ölümü: II. Attalos’un tahta çıkar.1235
159
Bitinya kralı Prusias, Roma tarafından Pergamon’la barış yapmaya
zorlanır.1236
145
Diodote Tryphon, Syria’da isyan eder.1237
139
Pergamon’da II. Attalos’un ölümü ve III. Attalos’un tahta çıkışı.1238
133
Pergamon kralı III. Attalos’un ölümü ve III. Attalos’un vasiyetiyle
Pergamon’un Roma’ya bırakılması.1239 Aristonicus’un Asya’da isyan
etmesi.1240
1226
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü.
1228
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü.
1229
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü.
1230
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1231
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü.
1232
Chr. Des civ. 1949, 66:L’orient Hellenique bölümü.
1233
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü.
1234
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü.
1235
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1236
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1237
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü.
1238
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü. Chr. Des civ.
1949, 68:L’orient Hellenique bölümünde II. Attalos’un ölümünü MÖ 138 yılı olarak verir.
1239
CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The Aegean, Asia, and Egypt bölümü.
1227
245
130
Roma’lı M. Perperna’nın Aristonicus’u yenmesi.1241
129
Roma’lı Aquilius, Pontus kralı V. Mitridates’e Phrygia’yı verir fakat bu
durum Senato tarafından onaylanmaz.1242 Asya eyaletinin yeniden
düzenlenmesi.1243
123
C. Gracchus, Asya eyaleti valisi olur.1244
121
Pontus kralı V. Mitridates’e suikast düzenlenir.1245
120
VI. Mithridates Eupator, Pontus kralı olur.1246
115
VI. Mitridates Pontus’da gücü ele geçirir. Krallığını 15 yıl içinde
güçlendirir. Karadeniz’in doğu kıyılarında yeni yerler ele geçirir.1247
107
VI. Mithridates, Bosporan Krallığı tahtına da oturur.1248
104
VI. Mithradates ve II. Nicomedes Paphylagonia’yı aralarında paylaşırlar ve
Galatia’yı isgal ederler.1249
102
Roma korsanlarla savaşıyor: M. Antonius Kilikya’ya gönderilir.1250
101
VI. Mitridates Eupator ve Bitinya kralı II. Nicomedes Paphlagonia’yı
aralarında paylaşırlar ve Galatya’yı işgal ederler.1251
100
Pontus ve Bithynia krallıkları arasındaki ilişki kopar.1252 VI. Mitridates
Eupator, Cappadocia’yı işgal eder.1253
1240
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü: CAH 1975, Vol. VIII, Chronological Table II, The
Aegean, Asia, and Egypt bölümünde Aristonicus’un Asya’da isyan etmesinin M.Ö. 132 yılında olduğunu
ileri sürer.
1241
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü.
1242
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1243
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü.
1244
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü.
1245
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1246
Chr. Des civ. 1949, 68:L’orient Hellenique bölümü.
1247
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1248
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1249
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1250
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1251
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1252
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1253
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
246
98
Seaevola ve Rutilius Rufus, Asia eyaletinin valileri olurlar.1254
95
Roma, VI. Mitridates Eupator’dan Paphlagonia ve Cappadocia’dan
çıkmasını ister. Cappadocia’ya
Ariobarzanes’i yerleştirir. Tigranes
Armenia kralı olur.1255
94
Bitinya kralı II. Nicomedes’in ölümü.1256 Bitinya topraklarında kargaşa
başlar.1257
93
Tigranes, Mitridates’in kız kardeşi ile evlenir. Tigranes, Ariobarzanes’i
Cappadocia dışına çıkartır.1258
92
Sulla, Ariobarzanes’i tekrar Cappadocia’da kral ilan eder.1259
90
Romalı M. Aquilius, III. Nicomedes’i, VI. Mitridates Eupator’a karşı
kışkırtır.1260
89
Aquillius ve Manlius Bitinya’ya gelir.1261
88
VI. Mitridates Eupator Küçük Asya’yı istila eder ve buradaki Romalıları
kılıçtan geçirir. Rodos’u kuşatır.1262
86
Romalı Fimbria ve Flaccus Küçük Asya’ya gelir.1263
85
VI. Mitridates’e, Romalı Sulla tarafından Dardanus barışı (Agustos ayında)
kabul ettirilir. Anadolu’da III. Nicomedes ve Ariobarzanes tekrar
1254
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Rome: Wars and Provinces bölümü.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1256
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1257
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1258
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1259
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table I, Eastern States and Powers bölümü.
1260
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1261
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1262
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1263
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1255
247
krallıklarına dönerler, Rodos ödüllendirilir.1264 Fimbria ordusuyla Küçük
Asya’dan ayrılır.1265
83
Murena, VI Mitridates’le savaşa başlar.1266 Tigranes, Cilicia ve kuzey
Suriye’yi alır.1267
82
Murena, Cappadocia dışına çıkartılır. Sulla düşmanlıkların durdurulmasını
ister.1268
81
VI. Mithradates’la Romalılar arasındaki savaşlar yeniden başlar.1269
78
Romalı P. Servilius Vatia, üç yıl boyunca Isaura, Pamphylia ve Lycia’da
seferler yapar.1270
75/4
Bitinya kralı III. Nicomedes ölür. Krallık Roma’ya vasiyet edilir.1271
74
VI. Mitridates Roma’ya karşı savaş ilanıyla birlikte Bitinya’yı işgal
eder.1272
72
Lucullus, Pontus içlerine kadar girer. Cabira’da savaşlar olur.1273
71
VI. Mitridates, Romalı Lucullus’a yenilir ve Armenia’da Tigranes’e
sığınır.1274 Lucullus, Amisos ve Heracleia’yı alır.1275
70
Lucullus Sinope’ye kadar gider.1276
69
Lucullus Armenia’yı istila eder ve Tigronacerta’yı alır.1277 Lucullus
Nisibis’i de ele geçirir.1278
1264
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1266
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1267
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1268
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1269
Chr. Des civ. 1949, 70:L’orient Hellenique bölümü.
1270
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1271
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1272
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1273
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1274
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1275
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1276
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1277
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1265
248
68
Lucullus’un ordusunda isyan çıkar. Mithridates, Pontus’u geri alır.1279
67
Mithridates, Zela’da zafer kazanır. Pompeius, korsanlara karşı sefer
başlatır.1280
66
Parthia kralı III. Phraetes, Romalı Pompeius’la anlaşarak Tigranes’e
saldırır.1281
Mithridatres’in yaptığı son savaşı Romalı Pompeius
kazanır.1282
65
Pompeus, Kafkasya içlerine kadar ilerler.1283
64
Pompeus, Syria’yı ele geçirir.1284 Seleucos yönetimine son verir.1285
63
VI. Mitridates’in ölümü.1286 Pompeius, Damascus ve Jarusalem’e gelir. Kış
mevsimini geçirmek üzere Amisos’a gider ve ele geçirdiği bölgeleri
düzenler.1287
62
Romalı Pompeus Anadolu’da vasal krallıklar kurar. Pharnaces, Deiotarus,
Brogitarus,
Ariobarzanes,
Antiochus’a
kendi
krallıklarını
verir.
Osrhoene’yi Abgarus’a verir. Pompeus, III. Phraetes ile Tigranes arasında
arabuluculuk yapar.1288 Bithynia ve Cilicia kesin olarak Roma eyaleti
haline getirilir. Syria ‘da eyalet olarak düzenlenir.1289
1278
58
Kıbrıs, Roma’ya bağlanır.1290
57
Parthia’da III. Mitridates ile II. Orodes arasında taht kavgası başlar.1291
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü.
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1280
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü.
1281
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1282
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü.
1283
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1284
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1285
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü.
1286
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1287
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü.
1288
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Eastern States and Powers bölümü.
1289
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table II, Rome; Wars and Provinces bölümü.
1290
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1291
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers bölümü.
1279
249
56
Gabinius Syria proconsülü olur.1292
54
III. Mitridates, Seleuceia’da kuşatılır ve II. Orodes tarafından ölüme
mahkum edilir. (kış mevsimi). Roma ile savaş başlar.1293
53
Carrhes’teki savaşta Romalı Crassus ölür.1294
52/1
Parth’lar Suriye’yi istila ederler.1295 Bibulus, Syria’ya, Cicero Cilicia’ya
vali olarak gönderilir.1296
49
Caesar, Pompeius’un ordusunu İspanya’da yener. Pompeius Afrika’ya
kaçar fakat orada öldürülür.1297
48
Bosporus kralı Pharnaces, Pontus’da Domitius Calvinus’u yener.1298
47
Caesar ilkbaharda Mısır’dan ayrılır. Zela’da Pharnaces’i yener. Küçük
Asya’da ve Syria’da ilişkileri düzenler.1299
46
Caesar Pharnaces’i tekrar yener.1300
45
Parth’lara karşı savaş hazırlıkları başlar.1301
44
Brutus ve Cassius Doğuya gelirler.1302
43
Brutus ve Cassius doğuda şiddeti tırmandırırlar.1303
42
X.Ariarathes Cappadocia tahtına ele geçirir.1304 Parth’lar Syria ve Kudus’ü
işgal ederler.1305
41
1292
Antonius, Küçük Asya’dadır. VII. Cleopatra ile Tarsus’da buluşur.1306
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers bölümü.
1294
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1295
Chr. Des civ. 1949, 72:L’orient Hellenique bölümü.
1296
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Rome: Wars and Provinces bölümü.
1297
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Rome: Wars and Provinces
1298
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers
1299
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table III, Eastern States and Powers
1300
Maxfield 1981, 258.
1301
Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.
1302
Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.
1303
Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.
1304
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1305
Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.
1293
250
40
Galatya kralı Deiotarus’un ölümü. Parthlar Syria’yı istila eder.1307
39
Ventidius, Parthlara karşı zafer kazanır.1308
38
Ventidius, Parthlara karşı ikinci zaferini kazanır. Antonius, Samosata’yı ele
geçirir.1309
37
Antonius Antiocheia’da (Hatay) VII. Cleopatra ile evlenir. Archelaus
Cappadocia’da başarılı olur ve Ariarathes’i idam ettirir. Amyntas Galatya
kralı, Polemo ise Pontus kralı yapılır.1310
36
Antonius ve Canidius Cerena’da birleşirler. Antonius Phraespa’da başarısız
olur ve Armenia’ya doğru çekilir.1311
35
Sextus Pompeius Asya’da Titius tarafından öldürülür.1312
34
Antonius Armenia’yı işgal eder ve Artavasdes’i ele geçirir. Antonius
Mısır’da İskenderiye sehrinde zafer kutlaması yapar.1313
33
Antonius tekrar Armenia’ya gelir. (İlkbahar’da) Lejyonlar sonbahar’a
kadar Armenia’yı terk eder.1314
33/32
Antonius ve VII. Cleopatra kışı Ephesus’ta geçirirler.1315
31
Octavianus ile Antonius arasındaki Actium savaşında Antonius
savaşı
kaybeder.1316
30
1306
Phraetes Media’yı ele geçirir ve Armenia tahtına Artaxes’i oturtur.1317
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1308
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1309
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1310
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1311
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1312
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1313
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1314
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1315
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1316
Chr. Des civ. 1949, 74:L’orient Hellenique bölümü.
1317
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1307
251
27
Roma eyaletleri, Senato eyaletleri ve imparator eyaletleri olarak
yrılırlar.1318
25
Amyntas’ın ölümü üzerine Galatya Roma’ya ilhak edilir.1319 Anadolu’da
İsaura bölgesinde Roma ile Homanad’lar arasında savaşların başlaması1320
22/19
Augustus, Yunanistan ve Asya’dadır.1321
20
Parthia, Roma Sancak ve Tuğ’larını iade eder. Tiberius Armenia’ya girer.
Artaxes’in öldürülmesi üzerine II. Tigranes Krallık tacını giyer.1322
16
Agrippa doğuya gönderilir.1323
14
Agrippa, Bosporan krallığını Polemo’ya verir.1324
8
Polemo’nun karısı kraliçe Dynamis tahta ele geçirir ve kocası Polemo’yu
ölüme mahkum eder.1325
6
Paphlagonia, Galatya eyaletine bağlanır. II. Tigranes’in ölümü ve
Armenia’da isyan başlar.1326
2
Parth kralı Phraetes’in Phraetaces tarafından öldürülmesi.1327 Romalılar,
Parth’larla Armenia üzerine anlaşırlar.1328
1
M.S. 1
1318
Artavades ve Roma birliklerinin Armenia’dan sürülmesi.1329
C. Caesar Syria’ya gelir.1330
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Rome and Italy bölümü.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1320
Speidel 1984, 276.
1321
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1322
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1323
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1324
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IV, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1325
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1326
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1327
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1328
Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü.
1329
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1330
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1319
252
2
C. Caesar, Phraetaces ile anlaşır. Media kralı Ariobarzanes, C. Caesar
tarafından Armenia tahtına çıkartılır.1331
4
C. Caesar Lycia’da ölür.1332
6
Romalılarla Homanadlar arasındaki savaşın bitmesi1333
10/11
Aspurgus Bosporan krallığının kontrolünü ele geçirir.1334
17
Küçük Asya’da deprem olur. Germanicus Doğuya gelir. Cappadocia ve
Commagene imparatorluk eyaletleri olarak düzenlenir.1335
18
Germanicus, Küçük Asya ve Syria’ya gelir. Artaxias, Armenia tahtına
oturur.1336 Parthlar ve Romalılar aralarındaki dostluk anlaşmasını
yenilerler.1337
19
Germanicus Antiocheia’da [(Hatay) (10 Ekim)] ölür.1338
34
Armenia kralı Artaxias’ın ölümü. Armenia’da Artabanus karışıklık
çıkarır.1339 Parth Kralı Artaban Armenia’yı istila eder.1340
36
Parth’lar ile Roma’lılar arasında yeniden anlaşma imzalanır.1341
37
Commagene, Antiochus’un krallığında, vasal krallık olarak yeniden
düzenlenir.1342
38
Pontus krallığına II. Polemo getirilir. Cotys, küçük Armenia kralı
yapılır.1343
1331
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1333
Speidel 1984, 276.
1334
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1335
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1336
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1337
Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü.
1338
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1339
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1340
Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü.
1341
Chr. Des civ. 1949, 76: Les Frontieres bölümü.
1342
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1343
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table V, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1332
253
41
Roma’ca Mitridates’in, Bosporan kralı olarak hakimiyetinin tanınması.
Cilicia Krallığı II. Polemo’ya verilir.1344
43
Lycia, imparatorluk eyaleti haline getirilir.1345
44
Didius Gallus, Küçük Armenia krallığını, Bosporan kralı Mitridates’e
bağlar.1346
51
Parthia kralı Gotarzes’in ölümü, kısa bir süre kral olan Vonones’in ölümü
ve Vologases Parth kralı olması.1347
52
Vologases, Armenia’yı istila eder ve Tiridates tahta çıkarılır.1348
55
Corbulo, Ummidius Quadratus’la birlikte Armenia ve Parthia’ya karşı sefer
başlatır.1349
57/58
Corbulo, Armenia’da kışı geçirir. Vologases tarafından Hyrcenia isyanı
başlatılır.1350
58
Corbulo, Tiridates’e saldırır ve 59 baharında Artaxata’yı ele geçirerek orayı
yerle bir eder.1351
60
Corbulo Armenia’nın zapt edilmesini tamamlar. IV. Tigranes’in yeğeni
Tigranes tahta geçirilir. Corbulo Syria valisi olur.1352
61
Tigranes Adiabene’yi istila eder. Vologases, Tiridates’e yardım eder ve
Syria’yı tehdit eder. Corbulo ve Vologases arasında ateşkes sağlanır.1353
62
Paetus, Armenia’yı Roma topraklarına katmak üzere görevlendirilerek
Cappadocia’ya gelir. Paetus, Vologases’i Rhandeia’da kuşatır.1354
1344
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1346
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1347
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1348
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1349
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1350
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1351
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1352
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1353
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1345
254
63
Parthlar ve Romalılar Armenia üzerine uzlaşırlar.1355
64/65
Pontus krallığı Galatya eyaletine bağlanır.1356
66
Tiridates’e Roma’da Nero tarafından Armenia kralı olarak taç giydirilir.
Filistinde başlayan isyan yayılır.1357
67
Vespasian, Legatus rütbesiyle Filistin’de isyancılarla savaşmaya başlar.1358
68
Vespasian, Kudüs üzerine saldırılara başlar fakat İmparator Nero’nun
ölümünün duyulması üzerine saldırıları askıya alır.1359
69
Vespasian Syria, Filistin ve Mısır’da imparator ilan edilir.1360
70
Titus, Kudüs’deki isyancılara karşı İlkbahar’da saldırılar başlatır. Eylül
ayında Kudüs ele geçirilir.1361
72
Commagene kralı IV. Antiochos tahttan indirilir. Küçük Armenia,
Cappadocia’ya bağlanır.1362
75
Media ve Armenia, Alanlar tarafından istila edilir.1363
110
Palmyra şehri Roma’ya bağlanır.1364
111
Genç Pliny, Bitinya’ya vali olarak gönderilir.1365
113
Traianus, Parthlara karşı savaşmak üzere Roma’da ayrılır.1366
114
Traianus, Armenia’yı ele geçirilir.1367 Mezopotamya1368 ve Armenia
Roma’ya bağlanır.1369 ,
1354
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
Chr. Des civ. 1949, 78: Les Frontieres bölümü.
1356
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1357
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1358
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1359
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1360
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1361
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VI, Eastern Provinces and Client Kingdoms.
1362
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.
1363
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.
1364
Chr. Des civ. 1949, 80: Les Frontieres bölümü.
1365
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.
1366
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.
1367
Chr. Des civ. 1949, 80: Les Frontieres bölümü.
1355
255
117
Traianus’un Cilicia’da ölümü.1370
162
Parthia, Roma’ya savaş ilan eder ve Armenia’yı istila eder. L. Verus
Roma’dan doğuya gönderilir.1371
163
Armenia, yeniden Roma’ya bağlanır.1372
164
Parthlar Romalılara yenilirler.1373
165/66 Veba, Seleuceia’dan Küçük Asya, Mısır, İtalya ve Rhine’e kadar
yayılır.1374
166
Media’da Romalılar başarılı olur. Marcus Aurelius ve L. Verus birlikte
zafer kutlaması yaparlar. (12 Ekim)1375
175
Roma’nın Suriye valisi Avidius Cassius isyan eder.1376
193
C. Pescennius Niger Suriye’de bulunan lejyonlar tarafından imparator ilan
edilir.1377
194
Issus savaşında Severus, Niger’i yener. (Nisan ayı) Severus Euphrates
(Fırat)’i geçer (Eylül ayı)1378
195
Parth’lara karşı sefer başlatılır. Nisibis ele geçirilir.1379
197
İki yıl sonra sonuçlanacak olan Severus’un doğu seferi yeniden başlar.1380
208/09 V. Vologases’in Parthia’da tahta çıkışı.1381
215/16 Caracalla kışı Antioch’da geçirir. Adiabene sınırlarından doğuya ilerler.1382
1368
Maxfield 1981, 259’de M.S. 115 yılında Roma’ya katıldığını yazar.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.
1370
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VII, Foreign Affairs bölümü.
1371
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.
1372
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.
1373
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.
1374
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.
1375
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.
1376
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table VIII, Foreign Affairs bölümü.
1377
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1378
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1379
Chr. Des civ. 1949, 84: Les Frontieres Orientales bölümü.
1380
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1381
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1369
256
217
Macrinus imparator olur. Nisibis yakınlarında karşılaşırlar.1383
218
Elagabalus taraftarları Macrianus’u yener.1384
224
V. Artabanus Ardashir’e karşı yenilir ve öldürülür.1385
226
Ardashir taç giyer ve Parth krallarının kralı olur.1386
229
Ardasher Armenia seferinde başarısız olur1387
230
Persler Mezopotamya’yı istila ederler ve Nisibis’i kuşatırlar.1388
231
Zela-Sebastopolis yolunun tamir edilmesi. Alexander Severus’un Pers
seferi.1389
232
Perslere karşı Roma’nın savunması başarısız olur.1390
233
Alexander Severus’un zaferi ve Roma’ya dönüşü1391
237/38 Persler Mezopotamya’yı geçerek Nisibis ve Carrhae’yı ele geçirirler.1392
241
I. Şapur, Pers Tahtındaki Ardashir’i yener ve 20 Mart 242’de tahta
oturur.1393 Roma, Pers düşmanlığının yeniden başlaması.1394
242
Roma, Perslere karşı bir sefer başlatır.(İlkbahar)1395 III. Gordian’un Edessa
Krallığına yardım eder.1396
243
1382
Perslere karşı başarılı olan Timesitheus hastalanır ve ölür.1397
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1384
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1385
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1386
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1387
Dodgeon , Lieu 1991, 15.
1388
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1389
Dodgeon, Lieu 1991, 23.
1390
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1391
Dodgeon, Lieu 1991, 31.
1392
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1393
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1394
Dodgeon, Lieu 1991, 34.
1395
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1396
Dodgeoni Lieu 1991, 35.
1397
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1383
257
244
Gordianus III’ün ölümü.1398 Phillip (Arap kökenli) Perslere karşı barış
yapar ve Roma’ya gider.1399
252
Tiridates, Armenia tahtından sürülür. Persler Mezopotamya’ya karşı
saldırılar başlatır.1400 Nisibis’in Persler tarafından ele geçirilmesi. 1401 I.
Şapur’un, Cappadocia, Armenia ve Pontus’un bir kısmını yağmalaması1402
253
İlk Got seferi deniz yoluyla Küçük Asya’ya yapılır.1403
254
I. Şapur, Nisibis’i ele geçirir.1404
255
Boraniler, Pityus ve Trapezus’u zapt ederler.1405
256
Valerianus, Antiochya ya ulaşır. İkinci Got seferi yine deniz yoluyla Küçük
Asya’ya yapılır.1406
257
Persler Mezopotamya’yı yeniden istila ederler.1407
260
I. Şapur’un Roma’ya karşı III. seferini başlatır.1408 I. Şapur, Roma
İmparatoru Valerianus’u esir alır.1409
262
Romalı Odenathus Perslere karşı başarılı olur.1410
264
Gallianus ve Odaenathus arasında barış antlaşmasının imzalanır..1411
267
Gotlar Küçük Asya’yı istila ederler. Romalı Odenathus
öldürülür.1412
268
1398
Heraclianus’un doğuda yenilmesi.1413
Dodgeon, Lieu 1991, 35.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1400
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1401
Dodgeon – Lieu 1991, 49.
1402
Dodgeon – Lieu 1991, 50.
1403
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1404
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1405
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1406
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1407
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table IX, The East bölümü.
1408
Dodgeon, Lieu 1991, 57.
1409
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1410
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1411
Dodgeon, Lieu 1991, 77.
1412
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1399
258
270
Palmyrene birlikleri İskenderiye’ye girerler.1414
271
Aurelian, Zenobia’ya karşı savunma tertibi alır.1415
272
Aurelian Emesa yakınlarında Palmyrene’lileri yenmesi.1416I. Hormiad, I.
Şapur’a karşı başarılı olur. I. Şapur öldürülür.1417 Palmyra’nın kuşatılması
ve ele geçirilmesi.1418
273
Palmyreneli’lerin isyan etmesi.1419 Palmyra yakılıp yıkılır. I. Vahram, I.
Hormiad’a karşı başarı elde eder ve I. Hormiad öldürülür.1420
275
Aurelian’ın Pers’lere karşı savaş ilan etmesi.1421
276
II. Vahram Pers tahtına çıkar.1422 Perslerle barış yapılması, Aurelian’ın
öldürülmesi.1423
278
Probus Küçük Asya’yı işgal eder.1424
283
II. Vahram Romayla barış yapar.1425
287
Diocletianus’un Cirsecium’u surlarla çevirtmesi ve Doğu sınırlarının
yeniden düzenlenmesi.1426
288
Diocletianus, II. Vahram’la barış anlaşması yapar. Diocletianus, III.
Tiridates’i Armenia tahtına oturtur.1427
293
II. Vahram’ın ölümü. Önce III. Vahram tahta çıkması, daha sonrada I.
Narses’in Pers tahtına oturması.1428
1413
Dodgeon, Lieu, 1991, 85.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1415
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1416
Dodgeon, Lieu 1991, 92.
1417
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1418
Dodgeon, Lieu 1991, 101.
1419
Dodgeon, Lieu 1991, 101.
1420
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1421
Dodgeon, Lieu 1991, 108.
1422
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1423
Dodgeon, Lieu 1991, 109.
1424
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1425
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1426
Dodgeon, Lieu 1991, 122.
1427
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1414
259
296
Galerius, I. Narses’le anlaşma imzalar.1429
298
Diocletianus’un Perslerle barış anlaşması imzalaması.1430
302
I. Narses’in ölümü ve II. Hormiad’ın Pers tahtına geçişi.1431
309
II. Hormiad’ın ölümü.1432
312
Amximinus Daia’nın Armenia seferi.1433
313
Licinius Tzirallum’da Maximin’i yener ve Maximin Tarsus’da ölür.1434
324
Constantine Chrysopolis’te Licinius’u yener. Licinius, Salonica’ya sürgüne
gönderilir. Byzantium şehri Constantine şehrine taşınmaya başlar.1435
332
Constantin Got’ları yener.1436
338
Nisibis Persler tarafından kuşatılır.1437
346
Nisibis yeniden Persler tarafından kuşatılır.1438
345
Constantius’un Nisibis’e gelmesi1439
347
II.Şapur, Singara’yı ele geçirir.1440
350
Nisibis, Persler tarafından kuşatılır.1441
359
Roma ve Persler arasında düşmanlığının yeniden başlaması.1442 Amida’nın
kuşatılması ve şehrin elden çıkması1443
363
1428
Iulianus, Perslere karşı sefer düzenler.1444
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1430
Dodgeon – Lieu 1991, 133.
1431
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1432
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1433
Dodgeon, Lieu 1991, 144.
1434
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1435
CAH 1975, Vol. IX, Chronological Table X, The East bölümü.
1436
Chr. Des civ. 1949, 88: Les Frontieres Orientales bölümü.
1437
Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü.
1438
Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü.
1439
Dodgeon, Lieu 1991, 190.
1440
Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü.
1441
Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü.
1442
Dodgeon, Lieu 1991, 212.
1443
Dodgeon, Lieu 1991, 213.
1429
260
367/9
Valenz, Goth’lar üzerine sefer düzenler.1445
372/3
Valenz, Armenia üzerine sefer düzenler.1446
377
Got’lar Thrace’ye kadar gelirler.1447
395
Roma İmparatorluğu; Doğu Roma ve Batı Roma olmak üzere ikiye
ayrılır.1448
1444
Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü.
Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü.
1446
Chr. Des civ. 1949, 90: Les Frontieres Orientales bölümü.
1447
Chr. Des civ. 1949, 92: Les Frontieres Orientales bölümü.
1448
Chr. Des civ. 1949, 92: Les Frontieres Orientales bölümü.
1445
261
Levhalar Listesi
Levha-1
a
b
Levha- 2
a
b
Levha-3
Levha-4
Levha-5
Levha-6
Levha-7
Levha-8
Levha-9
Levha-10
Levha-11
Levha-12
Levha-13
Levha-14
a
b
a
b
a
b
a
b
a
b
a
b
c
a
b
c
d
a
b
c
d
Levha-15
a
b
Levha-16
c
a
b
c
Erzurum Arkeoloji Müzesi.
Goldman, Anadolu medeniyetleri yıllığı, 1996, içinde ’A new
Inscription from Gordion’, 45–54, Ankara(1996).
Yalvaç-Isparta Arkeoloji Müzesi.
Afyonkarahisar Arkeoloji Müzesi.
Maxfield V.A. 1981, Plate-10.
Sekunda 2005, Plate-A.
Duruy 1881, 188.
Fields 2006, 32C.
Drahor vd. 2004.
Hartman ve diğ. 2005.
http://thehumanjourney.net/html_pages /microsites/zeugma
2000.com
http://www.mavors.org/de/projects_2.htm.
http://www.mavors.org/de/projects_2.htm.
http://www.mavors.org/de/projects_2.htm.
http://www.mavors.org/de/projects_2.htm.
http://www.mavors.org/en/projects_5.htm.
http://www.mavors.org/de/projects_2.htm
Kenneth vd. 2005, 51, Figur:1.
www.penn.museum/.../49.../Goldman.pdf.
Davison 1989, 456, Plan–6.
Davison 1989, 457, Plan–7.
Kenneth ve diğ. 2005, fig.11.
http://sites.museum.upenn.edu/gordion/history/roman.
Kenneth ve diğ. 2005, fig.10.
www.penn.museum/.../49.../Goldman.pdf.
www.museum.upenn.edu/expedition 31.
www.museum.upenn.edu/expedition 31.
http://books.google.com.tr/books/download/Notitia_
Dignitatum.pdf%3Fid%3DDUbPAQAAQBAJ%26hl%3
Dtr%26output%3Dpdf, s.123
http://books.google.com.tr/books/download/Notitia_
Dignitatum.pdf%3Fid%3DDUbPAQAAQBAJ%26hl%3
Dtr%26output%3Dpdf, s.123
http://books.google.com.tr/books/download/Notitia_
Dignitatum.pdf%3Fid%3DDUbPAQAAQBAJ%26hl%3
Dtr%26output%3Dpdf, s.123
Hartman, Speidel, The Investigation in 2003 ‘at meydanı’ and
Surroundings, 10.
http://www.mavors.org/PDFs/Zeugma2003.pdf.
Hartman, Speidel, The Investigation in 2003 ‘at meydanı’ and
Surroundings, 10.
http://www.mavors.org/PDFs/Zeugma2003.pdf.
Yalvaç-Isparta Müzesi envanter no: 803.
262
Levha-17
a
b
Levha-18
a
b
Levha-19
a
b
a
b
Levha-20
Levha-21
Levha-22
Levha-23
Levha-24
Levha-25
Levha-26
a
b
c
a
b
a
b
c
a
b
c
d
a
b
Levha-27
a
b
Levha-28
Levha-29
Levha-30
a
b
c
d
e
f
a
b
c
d
e
f
Hartman-Speidel, The Investigation in 2003 ‘at meydanı’ and
Surroundings, 10.
Mitford, ANRW-II–7.2 içinde “Cappadocia and Armenia
Minor;Historical setting of the Lime”’, 1170–1228(1980).
http://foreninger.uio.no/legxv/history/
http://resimarama.net/doga-resimleri/kopru-resimleri-dogaresimleri/cendere-koprusu.html
M.Bülent Şenocak tarafından fotoğraflandırılmıştır.
http://www.livius.org/le-lh/legio/xvi_flavia_firma.html
http.tarihvemedeniyet.orgwp-contentgalleryarmalartug.
Hathaway, A tale of two factions, 113, New York(2003).
Konya-Ereğli Müzesi, Env. No: 5234.
Konya Arkeoloji Müzesi env no: 2090–06-A.
Konya Arkeoloji Müzesi env no: 2135–03-A.
Caprino-Colini Vd., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel:V,
Roma(1955).
Aydın Müzesi Env no: 5987.
Isparta-Yalvaç Müzesi Env. no.: E15.
Caprino-Colini Vd., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel:F,
Roma(1955).
Konya Arkeoloji Müzesi Env no:2135–06-A.
Konya Arkeoloji Müzesi Env no:3660-A.
Konya-Ereğli Arkeoloji Müzesi Env. No: 3273.
Konya-Ereğli Arkeoloji Müzesi Env. No: 3348.
Konya-Ereğli Arkeoloji Müzesi Env. No: 3356.
Caprino, Colini ve diğ., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel: LXIII
Roma (1955).
Caprino, Colini ve diğ., La Colonna Di Marco Aurelio, Tafel:
LXII , Roma(1955).
Kahler, Rom und seine Welt, Bayerischer schulbuch,
Tafel:197,München(1958).
Kahler, Rom und seine Welt, Bayerischer schulbuch,
Tafel:216, München(1958).
Kahler, Rom und seine Welt, Bayerischer schulbuch, Tafel:219,
München(1958).
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 2437.
Konya Arkeoloji Müzesi, Env. no: 2200–5-A.
Konya Arkeoloji Müzesi, Env. no: 3770-A.
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 2503.
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 5080.
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 3111.
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 2541.
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 3760.
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 4408.
Konya-Ereğli Müzesi, Env. no: 4626.
Konya Arkeoloji Müzesi, Env no: 2090–06-A.
Konya Arkeoloji Müzesi, Env no: 4944-A.
Konya Arkeoloji Müzesi, Env no: 821–3-A.
263
Levhalar Listesinin Açıklaması
Levha-1
Levha- 2
Levha-3
Levha-4
Levha-5
Levha-6
Levha-7
Levha-8
Levha-9
Levha-10
a
b
a
b
a
b
a
b
a
b
a
b
Levha-11
a
Levha-12
b
a
b
Levha-13
c
a
b
Levha-14
c
d
a
b
c
d
Levha-15
Levha-16
a
b
c
a
b
c
Stel üzerinde lejyon adının kısaltması.
Stel üzerinde Cohors adının kısaltılması.
Stel üzerinde Veteran kelimesinin kısaltılarak yazılması.
Stel üzerinde süvari kabartması.
Stel üzerinde askeri ödüller (corona, torques, Phaelarae).
Erken dönem(Cumhuriyet dönemi) askerleri ve teçhizatları.
İmparatorluk dönemi lejyon askeri ve teçhizatları.
Süvari askeri ve teçhizatları.
Sadak (Satala) köyü ve Satala’daki Roma askeri yerleşim planı.
Satala’da ele geçen lejyon damgalı seramik buluntular.
Zeugma ve Zeugma’daki askeri yerleşim yerinin konumu.
Zeugma’daki askeri yerleşim yerinin yaklaşık sınırları.
Zeugma’daki askeri yerleşim yerindeki latrina.
Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen seramik buluntular.
Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen seramik buluntular.
Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen metal silah ve zırh
parçaları.
Zeugma’da askeri yerleşim yerinde ele geçen metal silah
parçaları.
Gordion /Yassı höyük planı.
Gordion /Yassıhöyük kazısında ele geçen temel kalıntıları.
Fendoch’daki Agricolan Fort’taki askeri yerleşim yerindeki askeri
yatakhaneler.
Strageath’daki askeri yerleşim yerindeki askeri yatakhaneler.
Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen lorica squamata parçası.
Gordion/ Yassıhöyük’te birleşik halde ele geçen lorica squamata
parçaları.
Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen lorica hamata parçaları.
Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen mızrak uçları.
Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen cohors adının bulunduğu stel.
Gordion/ Yassıhöyük’te ele geçen cohors adının bulunduğu stelin
arka yüzü
Notitia Dgnitatum’da adı geçen Prima Armeniaca’nın lejyon
sembol işareti.
Notitia Dgnitatum’da adı geçen Prima Isaura Sagittaria’nın lejyon
sembol işareti.
Notitia Dgnitatum’da adı geçen Sekunda Armeniaca’nın lejyon
sembol işareti.
Legio IIII Scythica’nın adının geçtiği seramik buluntu.
Legio IIII Scythica’nın adının geçtiği seramik buluntu.
Legio IIII Scythica’nın adının geçtiği seramik buluntu.
Zeugma yakınlarındaki Roma dönemine ait bir köprü ayağında
tabula ansata içine lısaltma olarak yazılmış Legio IIII Scythica.
Sikkenin ön yüzünde Vespasianus betimlenmiştir. Arka yüzde Leg
V Macedonica.
264
Levha-17
Levha-18
Levha-19
Levha-20
Levha-21
Levha-22
Levha-23
Levha-24
Levha-25
Levha-26
Levha-27
Levha-28
Levha-29
Levha-30
a
b
a
b
a
b
a
b
a
a
b
c
a
b
a
b
c
a
b
c
d
a
b
a
b
a
b
c
d
e
f
a
b
c
d
e
f
Leg VII CPF (Lejyon VII Claudia Pia Fidelis) adının geçtiği
seramik buluntu.
Legio XV Apollinaris’in adının geçtiği seramik çizimleri.
Legio XV Apollinaris’in adının geçtiği seramik buluntu.
Septimius Severus (Cendere) köprüsünün fotoğrafı.
Septimius Severus (Cendere) köprüsünde bulunun stel
Septimius Severus (Cendere) köprüsünde bulunun stel üzerindeki
yazıt detayı.
Osmanlı Tuğlarının çizimi.
Osmanlı Tuğ’unun rekonstrüksiyonu.
Sikke üzerinde Roma signum’ları.
Sikke üzerinde Roma signum’ları.
Sikke üzerinde Roma signum’ları
Marcus Aurelius sütunundaki signum’lar.
Sikke üzerinde Roma signum’ları.
Bir askerin elinde tuttuğu Roma signum kabartması.
Marcus Aurelius sütunundaki signum’lar.
Sikke üzerinde Roma signum’ları.
Sikke üzerinde Roma signum’ları.
Sikke üzerinde Roma signum’ları.
Sikke üzerinde Roma signum’ları.
Sikke üzerinde Roma vexillum’u
Marcus Aurelius sütunundaki vexillum’lar.
Marcus Aurelius sütunudaki vexillum’lar.
Kabartma üzerindeki vexillum’lar.
Kabartma üzerindeki vexillum’lar.
Kabartma üzerindeki vexillum’lar.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
Sikke üzerindeki vexillum.
265
HARİTA VE LEVHALAR
Levha–1
a
b
266
Levha–2
a
b
267
Levha–3
268
Levha–4
269
Levha-5
270
Levha–6
271
Levha–7
a
b
272
Levha–8
a
b
273
Levha–9
a
b
274
Levha–10
a
b
275
Levha–11
a
b
276
Levha–12
a
b
c
277
Levha–13
a
b
c
d
278
Levha–14
a
c
b
d
279
Levha–15
a
b
c
280
Levha–16
a
b
c
281
Levha–17
a
b
282
Levha–18
a
b
283
Levha–19
a
b
284
Levha–20
a
b
285
Levha–21
286
Levha–22
a
b
c
287
Levha–23
a
b
288
Levha–24
a
b
c
289
Levha–25
a
b
c
d
290
Levha–26
a
b
291
Levha–27
a
b
292
Levha–28
a
b
c
e
d
f
293
Levha–29
a
b
c
e
d
f
294
Levha–30
a
295
KAYNAKÇA ve KISALTMALAR
Abascal 2009
J. M. Abascal, MASTIA 8, içinde: “Pedestal
Ecuestre Para C. Laetilius M. F. N Carthago Nova
(Hispania Citerior)”, 103–113, Alicante(2009).
Adontz 1970
N. Adontz, Armenia in the Period of Iustinian,
Lisbon(1970).
Alföldi 1939
A. Alföldi, JRS, Vol.29 part.1, içinde; “Dacians on
the Southern Bank of the Danube”, 28–31,
Cambridge(1939).
AE
Année épigraphique, [AE], Paris.
AW
Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und
Urgeschichte, (Küsnacht-Zürich).
Bean 1965
G. Bean, Side kitabeleri, Ankara(1965).
Bean, Mitford 1970
G. E. Bean, T. B. Mitford. DAW, 102, içinde:
“Journeys in Rough Cilicia 1964–1968”,
Vienna(1970).
Bennett 2006
J, Bennett, AnSt.,Vol:56, içinde: “The origins and
Early history of the Pontic-Cappadocian Frontier”,
77-93, London(2006).
Birley 2005
A. R. Birley, The Roman Government of Britain,
Oxford(2005).
Bispham 2007
E. Bispham, From Asculum to Actium,
Oxford(2007).
Bohec 1994
Y. L. Bohec, The Imperial Roman Army, London(
1994).
Bosch 1967
E. Bosch, TTK.,Ser. 7, no. 46. içinde: “Quellen zur
Geschichte der Stadt Ankara im Altertum”,
Ankara(1967).
Bosworth 1993
A.B. Bosworth, ANRW, Bant III, 34.1, içinde:
“Arrian and Rome: The Minor Works”, 226–275,
Berlin(1993).
296
Böcking 1853
E. Böcking, Index ad Notitiam Dignitatum et Administrationum Omnium Tam Civilium Quam
Militarium in Partibus Orient et Occi-dentis,
Paris(1853).
Bunson 2002
M. Bunson, Encyclopedia of the Roman Empire,
New York(2002).
Cagnat, Chapot 1920
R. Cagnat, V. Chapot, Manuel D’archeologie
Romaine, Paris(1920).
CAH 1975, VIII
Cambridge Ancient History, Vol. VIII,
London(1975).
CAH 1975, IX
Cambridge Ancient History, Vol. IX, London(1975).
CAH 1975, XI
Cambridge Ancient History, Vol XI, London(1975).
CAH 1996, X
Cambridge Ancient History, Vol. X, London(1996).
Campbell 2005
B. Campbell, The roman Army, 31 BC-AD 337
A source Book, London(2005).
Canfora 2007
L. Canfora, Julius Caesar, The Life and times of
Peoples’s Dictator, Los Angeles(2007).
Cheesman 1914
G.L. Cheesman, The Auxilia of the Roman Imperial
Army, London(1914).
Chiron 1976
Mitteilungen der Kommission für alte Geschichte
und Epigraphik des Deutschen Archäologischen
Instituts, Munich(1976).
Christol, Drew-Bear 1987
M. Christol, T. Drew-Bear. Castellum rom. DAW,
189. Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Minoris,
12, içinde: “Un Castellum romain près d'Apamée de
Phrygie”, Vienna(1987).
Chr. Des civ. 1949
Chronologie Des Civilations, Paris(1949).
CIG
Corpus Inscriptionum Graecarum
CIL III
Corpus Inscriptionorum Latinorum, Vol. III.
CIL VI
Corpus Inscriptionorum Latinorum, Vol. VI.
CIL XVI
Corpus Inscriptionorum Latinorum, Vol. XVI.
297
CIRB 691
Corpus inscriptionum regni Bosporani, ed. Vasilii
Struve., Moscow(1965).
Cichorius 1893
C. Cichorius, “Ala”, RE I, 1893, 1224–1270.
Cichorius 1900
C. Cichorius, “Cohors”, RE VII, 1900, 231–356.
Conti 2007
S. Conti, Historical Social Research, Vol. 32 —
2007, No. 3 içinde “Lateinische Termini für
Erdbeben in literarischen und epigraphischen
Quellen der römischen Zeit.” 57–74, (2007)
Cowan 2003
R. Cowan, Roman Legionary 58 BC-AD 6,
London(2003).
Cuff 2010
D. B. Cuff, The auxilia in Roman Britain and the
Two Germanies from Augustus to Caracalla: Family,
Religion and Romanization, Yayınlanmamış doktora
tezi, Toronto(2010).
Dabrowa 1996
E. Dabrowa, JRA, Supplementary Series Number
18, içinde; “Commanders of Syrian Legions (1st to
3rd AD)”, 277–297, Cambridge(1996).
Darbyshire, Harl ve diğ. 2007
G. Darbyshire, K.W. Harl, A.L. Goldman,
museum. upenn. edu/expedition 31 içinde:
“to the victory of Caracalla, A New Altars At
Gordion”, (2007).
Davies 1974
R.W. Davies, ANRW-II içinde: “Daily life of the
Roman Soldier”, 301–334, Berlin(1974).
Davies 1989
R. W. Davies, Service in the Roman Army,
Edinburgh(1989).
Davison 1989
D.P. Davison, The Barracks of the Roman Army from
1st to 3rd centuries AD., Oxford(1989).
Dodgeon, Lieu 1991
M. H. Dodgeon, S. N.C. Lieu, The Roman Eastern
Frontiers and Persian war (AD.226–363),
London(1991).
Drahor ve diğ. 2004
M. G. Drahor, M. A. Berge, T.Ö. Kurtulmuş,
Arkeoloji ve Sanat, Cilt:28, içinde: “The Final
Report on scale large Geophysical Studies in the
Satala (Legio XV Apollinaris) in 2004”,
İstanbul(2006).
298
Duruy 1881
V. Duruy, Histoire Des Romains, Paris(1881).
Dusanic 2008
S. Dusanic, Preceedings of the International
Colloquium Athens, 7–9 September 1993,
Meleternata 21, Paris-Athen, içinde: Military
Diplomata for the Auxiliary Soldiers from the
Hellenophone Provinces: the Problem of the
Recipients RomanName- Formulae, Military
Diplomata: Name- Formulaes, 31–42, Paris(1996).
Eadie 1996
J. Eadie, JRA, Supplementary Series Number 18
içinde: The Roman Army in the East, ‘One Hundred
Years of Rebellion: the Eastern Army in Politics.,
Cambridge(1996).
Epigr. Anat.
Epigraphica anatolica [EA], Bonn.
Farnum 2005
J. H. Farnum, The Positioning of the Roman Imperial
Legions, Oxford(2005).
Feld 2005
K. Feld, Barbarische Bürger: die Isaurier und das
Römische Reich, Berlin(2005).
Fields 2006
N. Fields, Roman Auxiliary Cavalryman,
Oxford(2006).
Fitz 1977
J. Fitz, ANRW, Bant: II.6 içinde: Die Erobe-rung
Pannoniens, 543–556, Berlin(1977).
French 1980
D. French, KST II, içinde: Tille Kazısı 1979 Raporu,
19–21, Ankara(1980).
Garbsch 1991
J. Garbsch, Proceedings of the XVth Interna-tional
Congress of Roman Frontier Studies, içinde: The
Oldest Military Diploma from the Province of
Dacia., 281–284, Devon(1991).
Gibbon 1854
E. Gibbon, The History of the Decline and Fall of the
Roman Empire, London(1854).
Gilliver 2005
C. M. Gilliver, The Roman Art of War,
Gloucestershire(2005).
Goldman 1997
A. L. Goldman, AnadoluYıl. 1996, içinde: A new
Inscription from Gordion, 45–54, Ankara(1997).
Goldsworthy 2002
A. Goldsworthy, Caesar’s Civil War, London(2002).
299
Goldsworthy 2003
A. Goldsworthy, The Complete roman Army, London
(2003).
Hartman 2001
U. Hartman, Das Palmyrenische Teilreich,
Stuttgart(2001).
Hartmann ve diğ. 2004
M. Hartman, M. Speidel, H. Güllüce, M. G. Drahor,
KST 22, 2003, c.1 içinde: Roman Military
İnstallations at ‘At eydanı’/Zeugma, Report, 217–
227, Ankara(2004).
Hartman ve diğ. 2005
M. Hartmann, M. G. Drahor, M. A. Speidel,
S. Ciğdem, Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 2005
içinde: “New Research At The Roman Legionary
Camp At Satala, Northeast Anatolia; Geophysical
And Archeological Survey”, 197–204, Ankara(2005).
Haussler 1994
R. Haussler, BALond, Vol. 15, içinde: “The
Romanisation of the Civitas Vangionum”, 41–104,
London(1994).
Hekster, Zair 1988
O. Hekster, N. Zair, Rome and its Empire AD 193284, Edinburgh(1988).
Holder 2000
P. Holder, ZPE, 131, içinde: “Auxiliaria”, 213–218,
Köln(2000).
Hoops, Beck 1981
J. Hoops, H. Beck, Reallexikon der Germanischen
Altertumskunde, cilt:4, Berlin(1981).
Icon Group 2008
Inc Icon Group International, Legions: Webster's
Quotations, Facts and Phrase, San Diego( 2008).
Bitto 2001
Bitto, Irma. Iscrizioni greche e latine di Messina.
Vol. I. Pelorias, 7, Messina(2001).
IDR III
Inscriptions grecques et latines de la Syrie, III,1.
Région de l’Amanus. Antioche, ed.Louis Jalabert
and René Mouterde. Paris(1950).
IGLSyr 1
Inscriptions grecques et latines de la Syrie, I.
Commagène et Cyrrhestique, ed. Louis Jalabert and
René Mouterde. Paris(1929).
IGLSyr 13,1
Inscriptions grecques et latines de la Syrie, XIII,1.,
Bostra, ed. Maurice Sartre. Paris(1982).
300
ILS
H. Dessau, Inscriptiones latinae selectae, 3 vols. in 5
parts Berlin(1892–1916).
IMT Kyz Kapu Dag
Inschriften Mysia & Troas [IMT], Bonn(1976).
Isaac 1990
B. Isaac, The Limits of Empire, Oxford(1990).
Stoian 1987
Stoian I., Inscriptiones Daciae et Scythiae Minoris
antiquae. Series altera: Inscriptiones Scythiae
Minoris graecae et latinae. Vol. 2. Tomis et
territorium. İn Romanian, Bucharest(1987).
IvE
Die Inschriften von Ephesos.
İplikçioğlu 1993
B. İplikcioğlu, Ephesus Yazıtları ışığında İmparator
Diocletianus’a kadar Roma Şövalye sınıfı ve Asia
Eyaletindeki Resmi görevlileri, Ankara(1993).
JHS 1898
The Journal of Hellenic Studies, London(1898).
Kabaağaç, Alova 1995
S. Kabaağaç, E. Alova, Latince Türkçe Sözlük,
İstanbul(1995).
Kadıoğlu, Görkay ve diğ. 2011
M. Kadıoğlu, K. Görkay, S. Mitchell, Roma
Döneminde Ankyra, Ankara(2011).
Kaya 2003
M.A. Kaya, Ege Üni. Tarih İncelemeleri Dergisi,
Cilt: XVIII, Sayı:2 içinde:”Anadolu’daki Roma
Garnizonları”, 83–94, İzmir(2003).
Kaya 2005
M.A. Kaya, Ankara Üni. DTCF Tarih Araştırmaları
Dergisi, Cilt:24, Sayı: 38 içinde:”Anadolu’da Roma
Eyaletleri: Sınırlar ve Roma Yönetimi”, 12–30,
Ankara (2005).
Kaya 2005
M.A. Kaya, Ankara Üni. DTCF Tarih Araştırmaları
Dergisi, Cilt:24, Sayı: 37 içinde:”Roma Lejyonerleri
ve Anadolu”, 88–97, Ankara (2005).
Kaya 2006
M.A. Kaya, Ankara Üni. DTCF Tarih Araştırmaları
Dergisi, Cilt: 25, Sayı: 39 içinde:”İmparator
Septimius Severus Döneminde Anadolu”, 28–48,
Ankara(2006).
Kennedy 1996
D. Kennedy, JRA, Supplementary Series Number 18,
içinde: “The Roman Army in the East”, 9–24,
Cambridge(1996).
301
Kenneth ve diğ. 2005
G. Kenneth, A. L. Goldman, KST 2005 cilt:2 içinde;
Gordion, 2004, 2005, 43–56, Ankara(2005).
Keppie 1984
L. Keppie, the Making of the Roman Army-From
Republic to Empire, Oxford(1984).
Keppie 1991
L. Keppie, Understanding Roman İnscriptions,
Baltimore(1991).
Keppie 2000
L.Keppie, Legions and Veterans, Stuttgart(2000).
Knight 1991
D.J.Knight, ZPE, 85 içinde: “The Movements of the
Auxilia from Augustus to Hadrian”, 189–208,
Berlin(1991).
Letki 2009
P. Letki, Studia nad kultura Antyczna V içinde :
“The state factories (fabricae) duruing the time of
tetrarchy”, 56–57, Opole(2009).
Lightfoot 1993
C. S. Lightfoot, AnadoluKonf 1992, içinde: “Roma
İmparatorluğunun Doğu Sınırı ve Satala “, 118–128,
Ankara(1993).
Luttwak 1976
E. N. Luttwak, The Grand Strategy of the Roman
Empire, Baltimore(1976).
MAMA VIII
Monumenta Asiae Minoris Antiqua, [MAMA], 8,
Manchester(1962).
Marek 1993
C. Marek, IstForsch 39, Anhang 5, Katalog der
Inschriften von Amastris, içinde: “Stadt, Ära und
Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia”,
157–187, Tübingen(1993).
Maxfield 1981
V. A. Maxfield, The Military Decoration of the
Roman Army, Los Angeles(1981).
McCabe 1991
F.D. McCabe, Ephesos Inscriptions. Texts and List.,
The Princeton Project on the Inscriptions of
Anatolia, The Institute for Advanced Study,
Princeton(1991).
MEFRA 102
Mélanges de l'École française de Rome, Antiquité,
Paris(1990).
Mendel, Mus. Const. III
G. Mendel, Catalogue des sculptures grecques,
romaines et byzantines. 3 Vols. Constantinople,
1912- 1914.
302
Mitchell 1993
S. Mitchell, Anatolia: Land, Men and Gods in Asia
Minor, Vol: I, Oxford(1993).
Mitchell 2002
S. Mitchell, Rome and the Mediterranean World,
içinde: “In the Search of the Pontic Community in
Antiquity”, 44–47, Oxford(2002).
Mitford 1980
T. B. Mitford, ANRW-II–7.2, içinde: “Cappadocia
and Armenia Minor; Historical setting of the Lime”,
1170–1228, Berlin(1980).
Mitford 1997
T. B. Mitford, ZPE 115, içinde: “The Inscriptions Of
Satala(Armenia Minor”), 137–167, Bonn(1997).
ND OR. XXXVIII
Notitia Dignitatum, Orient Bölümü XXXVIII.
Nolle 1993
J. Nollé, Inschriften griechischer Städte aus
Kleinasien, 43, içinde: “Side im Altertum. Geschichte
und Zeugnisse”, I. Bonn(1993).
Onur 2009
F. Onur, ADALYA XII, içinde: “The Roman Army in
Pamphylia: From the Third to Sixth Centuries
A.D.299–319”, İstanbul(2009).
Parker 1928
H.M.D. Parker, The roman Legions, Oxford(1928).
Pollard 1996
N. Pollard, JRA, Supplementary series no:18, içinde:
“The Roman Army in the East, The Roman Army as
total institution in the near east”, 211–229, Ann
Arbor(1996).
Pollard 2000
N. Pollard, Soldiers, Cities and Civilians in Roman
Syria, Ann Arbor(2000).
Popescu 1976
E. Popescu. Inscripţiile greceşti şi latine din sec. IVXIII descoperite în România, Bucharest(1976).
Popescu 2007
F. M. Popescu, Dacia Revue D’archaeologie, Serie
LI, içinde: “Two Fragments of Roman Military
Diplomas”, 153–159, Bucarest(2007)
Portes du desert
A. Bernand, Les Portes du désert. Recueil des
inscriptions grecques d'Antinooupolis, Tentyris,
Koptos, Apollonopolis Parva et Apollonopolis
Manga, Paris(1984).
Rams., Soc.Basis
W. Ramsay, Social Basis of Roman Power in Asia
Minor,(Yenibasım A.M. Hakkert),Amsterdam(1967).
303
Ramsay 1863
W. Ramsay, A manuel of Roman Antiquities,
Paris(1863).
Ramsay 1929
W Ramsay, JRS, Vol. 19 içinde: “Roman Garrisons
and Soldiers in Asia Minor”. Part II, 155–160
(1929).
RECAM II
S. Mitchell, BAR, International Series, 135, içinde:
“Regional Epigraphic Catalogues of Asia Minor, II:
The Ankara District. The Inscriptions of North
Galatia”, Oxford(1982).
Ritterling 1925
E. Ritterling, “Legio”, RE XXIV, 1925, 1329–1842.
Ritterling 1927
E. Ritterling, JRS, Vol.17, içinde: “Military Forces
In
The
Senatorial.
Provinces”,
28–32,
Cambridge(1927).
RMD
Roman Military Diploma: Roma Askeri Terhis
Belgesi.
Roxan 1997
M. M. Roxan, ZPE 118, içinde: “An Auxiliary /Fleet
Diploma Of Moesia Inferior: 127 August 20”, 287–
299, Bonn(1997).
Roxan 1999
M. M. Roxan, ZPE 127, içinde: “Two Complete
Diplomas of Pannonia Inferior: 19 may 135 and 7
aug”. 143, 249–273, Bonn(1999).
Roxan 2000
M. Roxan, Kaiser, Heer und Gesellschaft in der
Römischen Kaiserzeit, içinde: “Veteran Settlement of
the Auxilia in Germania”, 309- 326, Stuttgart(2000).
Russell 1991
J. Russell, AJA, Vol. 95, No.3, içinde: “A roman
Military Diploma From Eastern Pamphylia”, 469–
488, Ann Arbor(1991).
Ryan 1998
F. X. Ryan, Rank and Participation in the
Republican Senate, Stuttgart(1998).
Saddington 2000
D. B. Saddington, Kaiser, Heer und Ge-sellschaft in
der Römischen Kaiserzeit, içinde: “The Sorts of
Names Used by Auxi-liaries in the Early Principate”,
163–178, Stuttgart(2000).
Sanchez 2007
A.D.D. Sanchez, Notitia Dignitatum, Murcia(2007).
304
Scheuerbrandt 2004
J. Scheuerbrandt, Exercitus, Yayınlanmamış Doktora
Tezi, Freiburg(2004).
SE 2568
Supplementum Ephesium, ed. Alpers & Halfmann.
Secunda 2005
N. Secunda, Republican Roman Army 200–104 BC,
Oxford(2005).
Sherk 1955
R. K. Sherk, AJPh, Vol. 76, No. 4, içinde: “The
Inermes Provinciae of Asia Minor”, 400–413,
Baltimore(1955).
Simkins, Embleton 2000
M. Simkins, R. Embleton, The Roman Army from
Caesar to Trajan, Oxford(2000).
Southern 2007
P. Southern, The Roman Army, Oxford(2007).
Southern, Dixon 1996
P. Southern, K. R. Dixon, The Late Roman
Army, New Haven(1996).
Speidel 1984
M.A. Speidel, Roman Army Studies,
Amsterdam(1984).
Speidel 2010
M.A. Speidel, Historia 211, içinde: “Auf Kürzestem
Weg und Gut Verpflegt an die Front. ZurVersorgung
Pannonischer Expe-ditionstruğğen Wahrend Der
Severischen Partherkrige”, 133–149,
Stuttgart(2010).
St. Pont. III 105
Studia Pontica, III. Recueil des inscriptions grecques
et latines du Pont et de l'Arménie.
Sterrett WE
J.R.S. Sterrett, Papers of The American School of
Classical Studies at Athens, 3, 1884/85 içinde: “The
Wolfe Expedition to Asia Minor [during the summer
of 1885]”, Boston(1888).
Sterrett, EJ
J. R. S. Sterrett, Epigraphical Journey in Asia Minor,
Boston(1888).
Stoll 2001
O. Stoll, Römisches Heer und Gesellschaft,
Stuttgart(2001).
Strobel 1988
K. Strobel, ZPE 73, içinde: “Zu Den Auszeichnungen Der Ala I Flavia Augusta Bri-tannica
Milliaria C. R. Bis Torquata Ob Virtutem”, 176–180,
Bonn(1988).
305
Suetonius
Suetonius, Oniki Caesar’ın Yaşamı, içinde:
“Tanrısal Vespasianus”, Türkçeye çeviren: G.
Özaktürk, F. Telatar, Ankara(2008).
Syme, Birley 2003
R. Syme, A. R. Birley, Anatolica: Studies in Strabo,
Oxford(2003).
Şahin 2004
S. Şahin, 2 vols. Inschriften griechischer Städte aus
Kleinasien, 54 and 61, içinde: “Die Inschriften von
Perge. Nos.1–279”, 280–560, Bonn(2004).
Taşliklioğlu 1971
Z. Taşliklioğlu, Istanbul Universitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, 886, 1654, 2 vols., içinde:
“Trakya’da Epigrafya Araştırmaları. Recherc-hes
épigraphiques en Thrace et en Chersonèse”,
İstanbul(1971).
Thonemann 2011
P. Thonemann, The Maeander Valley: A Historical
Geography from Antiquity to Byzantium,
London(2011).
User 2007
H.Ş. User, Belleten, Cilt: LXXI, Sayı:262, içinde:
“Eski Türk Çağında Hayvan Tözlerin-den Devlet
Sembollerine”, 843–856, Ankara(2007).
Waelkens, Poblome 1993
M. Waelkens, J. Poblome, Sagallassos II, Report on
the Third Excavation Campaign of 1992,
Leuven(1993).
Webster 1995
G. Webster, The Imperial Roman Army,
London(1995).
Weiss 1997
P. Weiss, ZPE 117, içinde: “Neue Militar-diplome”,
227–268, Bonn(1997).
Wheeler 1996
E. L. Wheeler, JRA, Supplementary Series no. 18,
içinde: “The Roman Army in the East: The Laxity of
Syrian Legions”, Ann Arbor(1996).