BÖLÜM 8 Ekserji
advertisement
Bölüm 8 EKSERJİ: İŞ POTANSİYELİNİN BİR ÖLÇÜSÜ 1 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Amaçlar • Termodinamiğin ikinci yasası ışığında, mühendislik düzeneklerinin verimlerini veya etkinliklerini incelemek. • Belirli bir çevrede verilen bir halde bulunan sistemden elde edilebilecek en fazla yararlı iş olan ekserjiyi (kullanılabilirlik) tanımlamak. • Bir sistem, iki belirli hal arasında bir hal değişimi geçirirken, elde edilebilen en fazla yararlı iş olan tersinir işi tanımlamak. • Tersinmezliklerin bir sonucu olarak, hal değişimi sırasındaki harcanmış iş potansiyeli olan tersinmezliği tanımlamak. • İkinci yasa verimliliği terimini tanımlamak. • Ekserji dengesi ilişkisini geliştirmek. • Ekserji dengesini kapalı sistemlere ve kontrol hacimlerine uygulamak. 2 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü EKSERJİ: ENERJİNİN İŞ POTANSİYELİ Belirli bir halde ve miktardaki enerjinin yararlı iş potansiyeli özeliğine kullanılabilirlik veya kullanılabilir enerji diye de bilinen ekserji denir. Bir sistemin ölü halde olması, çevresi ile termodinamik dengede bulunması anlamına gelir. Çevresiyle dengede bulunan bir sistem ölü haldedir. 3 Ölü haldeyken sistemden elde edilebilecek yararlı iş potansiyeli (kullanılabilirlik) sıfırdır. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Bir sistem, belirli bir başlangıç halinden, çevresinin haline, yani ölü hale geçtiği bir tersinir hal değişimi geçirdiğinde, o sistemden en fazla iş elde edileceği sonucuna varırız. Bu, belirli bir haldeki sistemin yararlı iş potansiyelini temsil etmektedir ve ekserji olarak adlandırılır. Ekserji herhangi bir termodinamik yasasına karşı gelmeden, bir düzeneğin verebileceği işin miktarındaki üst sınırı temsil etmektedir. Sıcak bir patatesin yakın çevresi, basitçe patatesin yakınındaki havanın sıcaklık eğrilerinin bölgesidir. 4 Atmosfer çok miktarda enerji içerir, fakat kullanılabilirliği sıfırdır. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Kinetik ve Potansiyel Enerji ile ilgili Ekserji (İş Potansiyeli) Potansiyel enerjinin ekserjisi: Kinetik enerjinin ekserjisi: Kinetik ve potansiyel enerjilerin ekserjileri kendilerine eşittir ve tamamen iş için kullanılabilirler. 5 Potansiyel enerjinin iş potansiyeli yada ekserjisi, potansiyel enerjinin kendisine eşittir. Kullanılamayan enerji, enerjinin tersinir bir ısı makinesiyle bile işe dönüştürülemeyen bölümüdür. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü TERSİNİR İŞ VE TERSİNMEZLİK Kapalı bir sistemin genişlemesi sırasında çevre havayı itmek için bir miktar iş (Wçevre) yapılır. Sabit hacimli sistemlerde gerçek ve yararlı işler aynıdır (Wy = W). 6 Tersinir iş Wtr: Bir sistem belirli bir başlangıç hali ve son hal arasında bir hal değişimi geçirdiğinde, üretilebilen yararlı işin en fazla miktarı (veya sağlanması gereken en az iş) olarak tanımlanır. Tersinir işle gerçek yaralı iş arasındaki fark tersinmezliktir. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü İKİNCİ YASA VERİMİ, II İkinci yasa verimi, bir makinenin ısıl veriminin tersinir koşullarda sahip olabileceği ısıl verime oranıdır. 7 İki ısı makinesinin ısıl verimleri eşit fakat sahip olabilecekleri en yüksek ısıl verim farklı olabilir. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü İkinci yasa veriminin genel tanımı Tüm tersinir makinelerin ikinci yasa verimi % 100’dür. 8 Doğal biçimde meydana gelen işlemlerin ikinci yasa verimleri potansiyel enerjinin hiçbiri geri kazanılamazsa sıfırdır. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü BİR SİSTEMİN EKSERJİ DEĞİŞİMİ Sabit Bir Kütlenin Ekserjisi: Kütle Akışı Olmayan Sistemlerin (veya Kapalı Sistemlerin) Ekserjisi Kapalı bir sistemin ekserjisi 9 Belirli bir durumdaki belirli bir kütlenin ekserjisi, kütle çevresinin durumuna bir tersinir hal değişimine maruz kalırken üretilebilen yararlı iştir. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Birim kütle için kapalı bir sistemin ekserjisi Kapalı bir sistemin ekserji değişimi, Bir sistemin özelikleri düzenli olmadığı zaman, sistemin ekserjisi Soğuk ortamın ekserjisi ona olan ısı geçişi tarafından iş üretilebildiğinde, aynı zamanda pozitif bir niceliktir. 10 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Bir Akışkan Akımının Ekserjisi: Akış (veya Akım) Ekserjisi Akış enerjisinin ekserjisi Akış ekserjisi Bir akışkanın ekserji değişimi 11 Akış enerjisi ile ilişkili ekserji akış kesitinde sanal bir piston tarafından verilen yararlı iştir. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Enerji ve ekserji içeriği (a)bir sabit kütle (b) bir akışkan akımı. 12 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü ISI, İŞ VE KÜTLE İLE EKSERJİ GEÇİŞİ Isı Geçişi (Q) ile Ekserji Geçişi Isı ile ekserji geçişi Sıcaklık sabit değilse Sonlu bir sıcaklık farkında bir ısı geçişi sırasında ekserjinin yok oluşu ve ekserji geçişi Carnot verimi c=1T0 /T , T sıcaklığındaki bir ısı kaynağından geçen enerjinin T0 sıcaklığındaki bir çevrede işe dönüşebilen kısmını gösterir. 13 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü İş (W) ile Ekserji Geçişi Kütle (m) ile Ekserji Geçişi Kütle enerji, entropi ve ekserji içerir ve böylece bir sisteme yada sistemden kütle akışına enerji, entropi ve ekserji geçişi tarafından eşlik edilir. 14 Sistemin basıncı atmosfer basıncında sabit kaldığında sınır işi ile ilişkili yararlı iş geçişi yoktur. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü EKSERJİNİN AZALMASI İLKESİ VE EKSERJİ YOK OLUŞU Ayrık sistem, ekserjinin azalması ilkesinin gelişiminde göz önünde tutulur. Bir hal değişimi boyunca ayrık bir sistemin ekserjisi her zaman azalır olarak veya sınırlı bir durum olan tersinir bir hal değişiminde sabit kalır. Başka bir deyişle, ekserji asla artmaz ve gerçek bir hal değişimi sırasında yok olur. Bu ekserjinin azalması ilkesi olarak bilinir. 15 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Ekserji Yok Oluşu Yok olan ekserjinin, herhangi bir gerçek hal değişimi için pozitif bir niceliktir ve tersinir bir hal değişimi için sıfır olur. Yok olan ekserji, kaybedilen iş potansiyelini temsil eder ve buna aynı zamanda tersinmezlik veya kayıp iş de denir. Bir sistemin ekserji değişimi, hal değişimi, sırasında negatif olabilir mi? Bir sistemin ekserji değişimi negatif olabilir, fakat ekserji yok oluşu negatif olamaz. Sistemden onun çevresine ısı transferini düşünün.Sistemin ve çevresinin ekserji değişimini nasıl karşılaştırırsınız? 16 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü EKSERJİ DENGESİ: KAPALI SİSTEMLER Bir hal değişimi sırasında sistemin ekserji değişimi, sistemin sınırından olan net ekserji geçişi ile tersinmezliklerin sonucu olarak sistemin sınırları içerisindeki ekserji yok oluşu arasındaki farktır. Ekserji geçişinin mekanizması 17 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü k konumunda, Tk sıcaklığındaki sınırdan geçen ısı Qk’dır. Isı transferi sisteme ve iş sistemden olduğunda kapalı bir sistem için ekserji dengesi 18 Bir sisteme doğru olan ısı geçişi ve sistem tarafından yapılan iş pozitif nicelikler olarak alınır. Sistem sınırları dışından ekserji yok oluşu sistem ve onun yakın çevresini içeren genişletilmiş bir sistemde yazılan ekserji dengesi tarafından açıklanabilir. Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü ÖRNEKLER Isı iletimi için ekserji dengesi Buharın genişlemesi için ekserji dengesi Sınırı çevre sıcaklığı T0’da olan genişletilmiş sisteme (sistem + yakın çevre) uygulanan ekserji dengesi 19 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Bir hava tankı için ekserji dengesi Wdk,giriş=∆U=21.4 kJ Wter,giriş = 1.2 kJ İzoleli tank sisteminde aynı etki işin yalnızca 1kj ‘ünü tüketen tersinir bir ısı pompası tarafından başarılabilir. 20 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü EKSERJİ DENGESİ: KONTROL HACİMLERİ Bir hal değişimi sırasında kontrol hacmi içerisindeki ekserji değişim miktarı, kontrol hacmi sınırı boyunca ısı, iş ve kütle akışı yoluyla oluşan net ekserji geçiş miktarından, kontrol hacmi sınırları içerisinde ekserji yok oluş miktarının çıkarılmasına eşittir. Ekserji, ısı ve iş geçişi gibi kütle tarafından da kontrol hacmine yada kontrol hacminden transfer edilir. 21 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Sürekli Akışlı Sistemler için Ekserji Dengesi Uygulamada karşılaşılan türbinler, kompresörler, lüleler, yayıcılar, ısı değiştiriciler, borular, ve kanallar gibi kontrol hacimlerinin çoğu sürekli olarak çalışır ve böylece hacimlerinde olduğu gibi kütlelerinde, enerjilerinde, entropilerinde ve ekserji içeriklerinde hiçbir değişikliğe uğramazlar. Bu nedenle, bu tür sistemler için dVCV/dt = 0 ve dXCV/dt yazılabilir. Sürekli akışlı bir sisteme ekserji transferi ondan ekserji transferine ve de ekserji yok oluşuna eşittir. 22 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Tersinir İş, Wtr Yukarıda verilen ekserji dengesi bağıntıları, ekserji yok oluşu sıfıra eşitlenerek, tersinir işi (Wtr) belirlemek için kullanılabilir. Bu durumda W işi, tersinir iş haline gelir. Ekserji yok oluşunun, sadece tersinir bir hal değişimi için sıfır olduğuna ve tersinir işin, türbinler gibi iş üreten düzenekler için en fazla iş çıktısını ve kompresörler gibi iş tüketen düzenekler için en az iş çıktısını temsil ettiğine dikkat edilmelidir. 23 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Sürekli Akışlı Düzeneklerin İkinci Yasa Verimliliği, II Çeşitli sürekli akışlı düzeneklerin ikinci yasa verimleri, genel tanım olan II = (elde edilen ekserji) / (sağlanan ekserji) bağıntısından belirlenebilir. Kinetik ve potansiyel enerji değişimleri göz ardı edildiği zaman, adyabatik türbinin ikinci yasa verimi: Türbin Kompresör Isı değiştirici Karışma odası İki karışmayan akışlı ısı değiştiricisi 24 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Örnekler Bir buhar türbininin ekserji analizi Bir doldurma işleminin ekserji dengesi 25 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü Özet Ekserji: Enerjinin iş potansiyeli Ekserji (iş potansiyeli)‘nin kinetik ve potansiyel enerji ile ilişkisi Tersinir iş ve tersinmezlik İkinci yasa verimi Bir sistemin ekserji değişimi Sabit bir kütlenin ekserjisi: Akış olmayan sistemlerin (veya kapalı sistemlerin) Ekserjisi Bir Akışkan Akımının Ekserjisi: Akış (veya Akım) Ekserjisi Isı, iş ve kütle ile ekserji geçişi Ekserjinin azalması ilkesi ve ekserji yok oluşu Ekserji dengesi: Kapalı sistemler Ekserji dengesi: Kontrol hacimleri Sürekli Akışlı Sistemler için Ekserji Dengesi Tersinir iş Sürekli Akışlı Düzeneklerin İkinci Yasa Verimliliği 26 Bölüm 8: Ekserji: İş Potansiyelinin bir Ölçüsü
